Wstęp
p. 279-299
Texte intégral
1Uważam, że spośród szeroko rozpoznawalnych, znaczących dat powojennej historii Polski – tak zwanych polskich miesięcy, czerwca i października 56, marca 68, grudnia 70, sierpnia 80, a potem 13 XII 1981 roku oraz transformacji 1989 – mimo wagi każdego z nich i ciekawej obróbki, jakiej poddaje je wszystkie kultura, proponowanego przeze mnie katalogu centralnych wydarzeń współczesnej polskiej pamięci kulturowej dopełnia stan wojenny. Spojrzę na to zagadnienie z kilku stron. W pierwszym rozdziale tej części książki rozważę kwestię konstruowania obrazu stanu wojennego w czterech powstałych po 1989 roku powieściach, kładąc nacisk na efekt autentyczności: napięcie między materialnym konkretem wspomnienia a pamięciowym konstruktem. W drugim dokonam studium przypadku swego rodzaju „mikrogatunku” pamięci o stanie wojennym, jaki tworzy Wroniec Jacka Dukaja wraz z grupą tekstów, dla których odwołanie się do niego stanowi podstawę, rozważając przede wszystkim funkcjonalny potencjał różnych mediów pamięci. W trzecim rozdziale spojrzę na interesujące mnie pole pamięci kulturowej z pewnego dystansu, aby wyróżnić mechanizmy relacji różnych wersji pamięci o stanie wojennym, jakie się na nim zderzają – swoje obserwacje poprę w tym miejscu krótkimi studiami dotyczącymi najnowszych filmów fabularnych dotykających tego tematu.
2Oczywistym „emblematem” stanu wojennego jest moment, w którym w niedzielę 13 grudnia na ekranach telewizorów ukazał się generał Jaruzelski, ogłaszając ukonstytuowanie się Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego i wprowadzenie stanu wojennego „na obszarze całego kraju”. Powtarza się on z niemal stuprocentową regularnością we wszelkiego rodzaju tekstach podejmujących temat tych wydarzeń – na różne sposoby przetwarzane według potrzeb danego medium, rozmaicie funkcjonalizowane przemówienie Jaruzelskiego staje się obowiązkowym elementem pamięci o stanie wojennym. Interesuje mnie to przemówienie – podobnie jak wiele innych takich mnemonicznych komórek – nie jako fakt historyczny, ale kulturowy: jego konstrukcja, powielanie, przemiany i sensy, jakich może nabrać w interpretacjach. Mogłoby się wydawać, że najczęściej będzie to konkretne, sensualne wspomnienie, obraz pamiętany z doświadczonej traumatycznej sytuacji – otwiera to jednak problem dostępu do takiego materialnego konkretu. Obraz, o którym mowa, jest oczywiście – jak każdy – konstruktem podmiotu już na poziomie rozpoznania jego elementów, jak mundur generała i flaga, na której tle jest on pokazany. Co więcej, jest to obraz medialny, już w tym (w praktyce – niedostępnym) pierwotnym doświadczeniu zapośredniczony przez ekran telewizyjny. To jednak dopiero początek ciągu konstruujących zapośredniczeń. Omawiany obraz staje się, jak wspomniałam, elementem większości narracji o stanie wojennym, także tych o charakterze bezpośredniej relacji (ze wzmianką o tym, że 13 XII „nie było Teleranka” – program dla dzieci miał zostać zastąpiony właśnie przemówieniem generała – obowiązkową w opowieściach uwzględniających dziecięcą perspektywę). Powtarzanie go działa retroaktywnie – wzmacnia i zakorzenia tak sprofilowaną pamięć o stanie wojennym. W efekcie powstaje klisza, rozpoznawalny na pierwszy rzut oka emblemat stanu wojennego, konotujący „wzorcową” całość doświadczeniową (poprzez podkreślanie aspektu opresywności i stworzenie figury wroga). Drugą stroną tego procesu powielania jest jednak powstanie elementu podatnego na przetworzenia, także na sposoby, które daleko odchodzą od wyjściowej postaci jednoznacznego emblematu.
3Jaskrawym przykładem takiej praktyki są licznie powstające tak zwane memy internetowe, wykorzystujące ten wizerunek Jaruzelskiego – wirusowo rozprzestrzeniane w sieciach społecznościowych obrazki, w których omawiane ujęcie zostało zaopatrzone w z założenia dowcipny, krótki, niekiedy absurdalny lub doraźny napis. W efekcie powstaje wizualny obiekt, w którym w jednoznacznie rozpoznawalnej sytuacji 13 XII generał „mówi” na przykład „obywatelki i obywatele, wyluzujcie”, „hakuna matata”, „ogłaszam stan weekendowy” czy „pozwólcie państwo, że odczytam mój najnowszy wiersz” 1. Dalej idą niekiedy ingerencje internautów w wizualną stronę przekazu – w ujęcie wmontowywana jest na przykład twarz obecnie urzędującego premiera czy prezydenta. Typologia sposobów modyfikacji memów i implementowania w nich różnych znaczeń nie jest w tym momencie moim celem – przypadek ten ukazuje jednak jak w soczewce sytuację, w której pamięciowa obróbka elementów, składających się na wizerunek przeszłości, jednocześnie doprowadza do ich utrwalenia i otwiera pole dla przetwarzającej inwencji. Prześledzenie zestawu zróżnicowanych przykładów takich utrwaleń i przetworzeń, z których budują się trajektorie pamięci kulturowej o stanie wojennym, doprowadzi mnie do ostatecznych wniosków dotyczących mechanizmów jej funkcjonowania. 2Korzystam przy tym z wyłożonych wcześniej obserwacji i typologii działania pamięci, budując rozważania dotyczące stanu wojennego po części w odniesieniu do poprzednich rozdziałów – stąd też ta część będzie najkrótsza.
Notes de bas de page
1 Dziękuję Karinie Jarzyńskiej za zwrócenie mi uwagi na ten wątek i udostępnienie swojej kolekcji memów.
2 W tej części książki wykorzystuję, po przejrzeniu, poszerzeniu i konfrontacji ze sobą, analizy, które zostały wcześniej opublikowane w postaci artykułów w książkach zbiorowych: „Stan wojenny trzeba zrobić” (Jacek Dukaj). Literatura jako przestrzeń polityk pamięci, [w:] Kultura po przejściach, osoby z przeszłością. Polski dyskurs postzależnościowy – konteksty i perspektywy badawcze, red. R. Nycz, Universitas, Kraków 2011, s. 421–436;
„Dlaczego dzieci muszą żyć między Tajemnicami, Strachami i potworami?” Pamięć o stanie wojennym we „Wrońcu” Jacka Dukaja, [w:] Trauma, pamięć, wyobraźnia, red. Z. Podniesińska, J. Wróbel, Wydawnictwo UJ, Kraków 2011, s. 83–98; Pamięć kulturowa jako konstrukcja. Adaptacje i przetworzenia „Wrońca” Jacka Dukaja, [w:] Opowiedzieć PRL, red. K. Chmielewska, Wyd. IBL PAN, Warszawa 2011, s. 234–247.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019