Zamiast wstępu. Ortografia i zawężenie pola walki
p. 159-161
Texte intégral
1W myśl cytowanych już w pierwszym rozdziale zasad polskiej ortografii „nazwy wydarzeń lub aktów dziejowych” 1należą do nazw pospolitych, więc jako takie powinny być zapisywane zasadniczo małą literą. Wśród przykładów takich nazw Nowy słownik ortograficzny PWN wylicza między innymi „bitwę grunwaldzką”, „powstanie styczniowe”, „powstanie warszawskie”.2 „Indywidualną sprawą piszącego” jest możliwość ich zapisu wielką literą – „ze względów uczuciowych bądź dla uwydatnienia szacunku” 3W czasie mojej pracy nad pamięcią kulturową o powstaniu warszawskim dobitnie przekonałam się – choć są to oczywiście dane anegdotyczne – że zapis małą literą, konsekwentnie przeze mnie stosowany jako domyślny, w dużej mierze utracił walor neutralności. Moim zamiarem było przede wszystkim stosowanie pisowni unikającej poruszania kwestii emocji i szacunku, pozostawiającej je w zawieszeniu – okazało się jednak, że bywa ona odbierana albo jako manifestacja krytycznego stosunku do powstania, albo jako lapsus ortograficzny. Wśród osób, które wymownie zwróciły mi uwagę w tej sprawie, był na przykład zarówno pracownik obsługujący rozliczenia grantów na Uniwersytecie Jagiellońskim, jak i szef jednego z działów Muzeum Powstania Warszawskiego, do którego zwróciłam się pisemnie z prośbą o pomoc w kwerendzie 4kilkunastoosobowej grupie studentów sytuację, w której każde z nich napisało ręcznie – nie wiedząc, co jest właściwym przedmiotem mojego zainteresowania – dowolne krótkie zdanie zaczynające się od słów „gdyby nie powstanie warszawskie”; zapis wielkimi literami zdecydowanie dominował (ok. 70%), niezależnie od treści, na jaką zdecydował się respondent.
2Zastanowiło mnie, czy przejawiające się tu – jak sądzę – pewne (nieostateczne i niekoniecznie powszechne) przesunięcie wyczucia ortograficznej normy jest w jakiś sposób zbieżne czasowo z dynamiką upamiętniania powstania na przestrzeni ostatnich lat. Nie roszcząc sobie oczywiście prawa do reprezentatywności tych wyników, sięgnęłam do numerów „Gazety Wyborczej”, które ukazały się w rocznicę wybuchu powstania lub w dni z nią sąsiadujące między 1999 a 2012 rokiem. Wybrałam to pismo między innymi ze względu na jego liberalno-centrową orientację ideową i na to, że ukazywały się w nim regularnie mniej i bardziej głośne artykuły krytyczne wobec powstania – „Gazeta” byłaby więc predestynowana raczej do minimalizacji podkreślania „względów uczuciowych i szacunku” wobec niego. Zainspirowała mnie także wypowiedź jednego z dziennikarzy kulturalnych „Gazety”, który (w rozmowie prywatnej) przytoczył przypadki, gdy w jego tekstach (pisanych w 2012 roku) „powstanie” automatycznie zmieniało się w „Powstanie” na etapie redakcji i korekty. Wyniki mojej kwerendy nie były zupełnie jednoznaczne. W wielu badanych numerach „Gazety” znajdują się przede wszystkim krótkie okolicznościowe notki rocznicowe, których zadaniem jest upamiętnienie powstania czy oddanie hołdu powstańcom – pojawiający się w nich niekiedy zapis wielką literą jest naturalny. Rok 2004 – sześćdziesiąta rocznica powstania, którą łączyć trzeba z nasileniem, mówiąc językiem Lecha Nijakowskiego, ofensywy polityki pamięci prowadzonej przez polityczny obóz konserwatywnej prawicy 5– wyróżnia się także tym, że powstaniu „Gazeta” poświęca wówczas bardzo wiele miejsca (gdy jeszcze na przykład dwa lata wcześniej w głównym grzbiecie nie było o nim wcale wzmianki); historyczny esej Włodzimierza Kalickiego 6jest bodaj ostatnim napotkanym przeze mnie tekstem, w którym konsekwentnie pojawia się wyłącznie zapis małą literą. Od 2005 roku zapis „Powstanie Warszawskie” dominuje również w wywiadach i artykułach sprawozdawczych czy publicystycznych, pojawia się także w redakcyjnych wprowadzeniach i komentarzach. 7
3Ortografia – w tym punkcie, gdzie same zasady pozostawiają wybór – staje się moim zdaniem subtelnym, choć oczywiście chwiejnym i nieostatecznym mikrowskaźnikiem przebiegu i skuteczności polityk pamięci. 8Sytuacja, w której „względy uczuciowe i uwydatnienie szacunku” stają się postawą domyślną, a wytłumaczenia wymaga raczej brak takiej ekspresji – wydaje się jednym z „celów operacyjnych” strategii, jaka będzie przedmiotem pierwszego rozdziału tej części książki, w swojej, jak sądzę, najbardziej efektownej realizacji. W kolejnych rozdziałach poddam analizie różne sposoby rozwijania, niuansowania i krytykowania tego pamięciowego modelu. 9
Notes de bas de page
1 E. Polański, Zasady pisowni i interpunkcji, [w:] Nowy słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, red. E. Polański, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. XLV.
2 Ibidem.
3 Ibidem, s. XLIV.
4 Swoje uderzająco podobne doświadczenia badacza pamięci kulturowej zajmującego się powstaniem warszawskim opisał Marcin Napiórkowski w tekście pt. Powstanie warszawskie, czyli ortografia pamięci („Znak” 2014, nr 7–8, s. 82–89). Ta odpowiedniość wspiera tezę o języku i ortografii jako swego rodzaju probierzu zasad działania polityk pamięci.
5 Por. L. Nijakowski, Polska polityka pamięci. Esej socjologiczny, WAiP, Warszawa 2008. Więcej na ten temat w kolejnym rozdziale.
6 W. Kalicki, Obietnicami strzelać nie możemy, „Gazeta Wyborcza” 2004, nr 178 (31 VII-1 VIII), s. 11–14.
7 Nie stawiam jednak tezy, jakoby była to bezwyjątkowa reguła; wybory te zależą także od doraźnych kontekstów, na przykład w numerze „Gazety” szeroko poruszającym temat powstania w getcie warszawskim (w jego siedemdziesiątą rocznicę, 20 IV 2013 r.) wybrano zapis „powstanie warszawskie”, eliminujący niestosowny kontrast.
8 Już po napisaniu tego tekstu odnalazłam moją własną notatkę z 2009 roku, w której – o ile sobie mogę przypomnieć, bezrefleksyjnie – zastosowałam zapis „Powstanie Warszawskie”. Odnotowuję to tutaj dla zaznaczenia, jak skutecznie opisywana tendencja penetruje obszar codziennych praktyk piśmiennych i aby podkreślić, że przynajmniej na początku mojej pracy nieświadomie poddałam się temu zjawisku.
9 Spore partie analiz składających się na tę część książki były już w swoich wcześniejszych wersjach publikowane, tu zostały jednak poszerzone, przejrzane i stały się składnikami większej całości. Por. Co mówi powstanka? Emancypacja i zależność w najnowszych kobiecych narracjach o powstaniu warszawskim, [w:] (P)o zaborach, (p)o wojnie, (p)o PRL. Polski dyskurs postzależnościowy dawniej i dziś, red. H. Gosk, E. Kraskowska, Universitas, Kraków 2013, s. 171–189; O konieczności powstania warszawskiego. „Kinderszenen” i „Widma”, „Pamiętnik Literacki” 2013, z. 4, s. 89–113; Muzeum Powstania Warszawskiego: polityka pamięci i powstańcze afekty, [w:] Pamięć i afekty, red. R. Nycz, R. Sendyka, Wyd. IBL PAN, Warszawa 2014, s. 323–341.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019