(Nie)pamięć w powojennym Bejrucie1
p. 238-249
Texte intégral
To, co dotychczas przeżyłem, to garstka kamieni wydobytych
z dna rzeki. Będę je już na zawsze układał w coraz to nowe
konstelacje i szukał sensu, który tym rządzi.
T. Konwicki, Sennik współczesny,
Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1994, s. 188.
1Wraz z zakończeniem długoletniej wojny domowej (1975–1991) Liban wkroczył w nowy rozdział swojej historii. Jednak mimo że obecnie znajduje się w fazie pokonfliktowej, kraj wciąż próbuje zmierzyć się ze swoją przeszłością, co jest wyraźnie widoczne w kontekście wdrażanych programów i inicjatyw, które mają na celu rekonstrukcję terenów miejskich stolicy2. Jako motto odbudowy metropolii przyjęto hasło „Bejrut: starożytne miasto przyszłości” (Beirut madina ariqa lil mustaqbal), zaproponowane przez publiczno-prywatną spółkę Solidere (Société Libanaise pour le Dévélopment et la Réconstruction de Centre Ville de Beyrouth), której powierzono przeprowadzenie powojennej odbudowy Centralnej Dzielnicy Bejrutu; chociaż „zrekonstruowana” struktura centrum miasta stała się źródłem kolejnych konfliktów i sporów, a pod adresem Solidere zaczęło padać coraz więcej słów krytyki ze strony mieszkańców. Zasadniczo problem odbudowy przestrzeni miejskiej stanowi istotny element miast naznaczonych konfliktami o różnorodnym charakterze, począwszy od religijnych i etnicznych, skończywszy na lokalizacyjnych tudzież gentryfikacyjnych. Niewątpliwie znaczenie zarówno pamięci3, jak i miejsca jako przestrzeni wytwarzania tożsamości odgrywa w tym procesie kluczową rolę, w szczególności jeśli przejęcie terenu z zamiarem jego ponownego zagospodarowania prowadzi do ograniczenia lub utraty dostępu do niego przez mieszkańców.
2Znamienne w niniejszej analizie jest pojęcie pamięci, interpretowanej jako „wszelkie formy odnoszenia się do przeszłości, które są regulowane przez kulturę (w odróżnieniu od sfery pamięci regulowanej przez czynniki biologiczne)”4, a ponadto mającej charakter procesualny, tj. pamięci różnie konstruowanej w odmiennych momentach czasowych, co podkreśla znaczenie „tworzenia” (machen), a nie „posiadania” (haben) pamięci5.
Libańska tożsamość
3Pojęcie narodowej tożsamości jest nadal kontestowane w społeczeństwie libańskim, wciąż poszukującym ostatecznej formuły, która wyrażałoby ich wspólnotowość. Przedstawiciele6 grup etniczno-religijnych prezentują różne jej definicje, będące wyrazem ich poczucia przynależności. Z pewnością zawiła historia kraju znacząco wpłynęła na kształtowanie się tożsamości Libańczyków. Zapominanie oraz „wymazywanie” odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu tożsamości każdego narodu7 lub określonej grupy, dlatego też „historia jest głównym obszarem sporów społecznych, gdyż znaczenia z przeszłości definiują teraźniejszość”8. W rezultacie, odnosząc się do obecnej sytuacji Libanu, historyk Kamal Salibi zauważa, że obecnie trwa „wojna o historię Libanu”9. Zwracając uwagę na heterogeniczność kulturową tego kraju Salibi podkreśla, że „zakłamanie wizji historii jest luksusem, na który mogą sobie pozwolić jedynie społeczeństwa przekonane o swojej jedności i solidarności”10. Stąd też w społeczeństwach wielokulturowych szczególnie trudno jest stworzyć spójną narrację dotyczącą przeszłości. Sam Bejrut był wielokrotnie niszczony i odbudowywany, zyskując miano miasta-Feniksa, miasta które nigdy nie umiera. Trwająca 16 lat wojna domowa odcisnęła kolejne piętno na społeczeństwie, tworząc nowe podziały. Podczas wojny organizowanie życia odbywało się na poziomie poszczególnych wspólnot, w ramach których instytucje je reprezentujące udzielały wsparcia i pomocy jej członkom i członkiniom.
4Wielu Libańczyków definiuje swoją przynależność przez miejsce pochodzenia przodków, co wyraźnie ilustruje poniższy fragment wywiadu:
W Libanie nie jesteśmy wychowywani w duchu patriotyzmu, nawet w szkole, a to wielka szkoda. Tak więc mamy poczucie przynależności do miejsca, w którym się urodziliśmy i do którego przynależymy. Pomimo że urodziłam się w Bejrucie, to moja wioska, historia i przodkowie są w Dolinie Bekaa11. Dlatego mówię „moja wioska”. To wyraz przynależności do rodziny, plemienia i religii.12
5Znaczna liczba moich rozmówców podzielała poczucie przynależności sformułowane przez Hibę, podkreślając swoje korzenie i silny związek z miejscem pochodzenia przodków; należy zaznaczyć, że w wielu przypadkach nie była nim stolica Libanu. Natomiast w trakcie wojny wiele marginalizowanych grup, zwłaszcza osób przesiedlonych, zarówno przed rozpoczęciem działań zbrojnych, jak i w ich czasie, zbudowało swoje poczucie przynależności do Bejrutu na podstawie wierności miastu, którego nie opuścili podczas wojny. Ponadto w ten sposób podkreślali swój związek z metropolią, próbując przedstawić siebie jako godnych zaufania „uczciwych obywateli”13, którzy przez swoją lojalność „wykupili” swoje domy i stąd mają prawo do terenów przez nich zamieszkiwanych.
6Należy podkreślić szczególne znaczenie przesiedleń ludności w konstruowaniu pejzażu miejskiego, gdyż wielokrotnie przekształcająca się topografia Bejrutu doprowadziła do zmiany miejsca zamieszkania wielu rezydentów. Jak podaje Libańskie Ministerstwo ds. Przesiedleńców, 90 tysięcy rodzin mieszkających w Bejrucie było zmuszonych do opuszczenia swoich domów podczas wojny14. Projekt rekonstrukcji stolicy Libanu zakładał przywrócenie stanu „normalności”, a tym samym oczekiwaną poprawę sytuacji także osób wewnętrznie przesiedlonych (ang. idps – internally displaced persons). Tak się jednak nie stało, gdyż ich potrzeby nie zostały uwzględnione w projektach planistów oraz lokalnych władz, których efektem były m.in. ponowne przesiedlenia. Stąd też na uwagę zasługuje zjawisko kolejnych przesiedleń po zakończeniu wojny domowej, będących konsekwencją planu (re)konstrukcji metropolii realizowanego przez władze miasta i spółkę Solidere15.
7Następnym istotnym aspektem pokonfliktowej rzeczywistości stało się konstruowanie wojny jako Innego w pamięci zbiorowej oraz wyobrażenie Libanu jako kraju, który stał się polem walk dla toczących ze sobą spory aktorów pochodzących z zewnątrz i rozgrywających swoje interesy na jego terytorium, których to działań ofiarą padli obywatele Libanu16. Ponadto zbiorowa amnezja w społeczeństwie libańskim jest częściowo skutkiem wprowadzenia amnestii tuż po zakończeniu wojny domowej w 1991 r., podczas której zginęło 100 tysięcy osób – sprawców właściwie nie wskazano. Mimo że odbyło się kilka procesów sądowych, zaledwie dwie osoby zostały skazane na karę więzienia17, nie sporządzono również listy objętych amnestią.
8Co więcej, (re)konstrukcja nasyconego znaczeniami centrum miasta nie uwzględniała procesu powojennej rehabilitacji, co m.in. przejawiało się w braku pytań o rzeczywiste przyczyny tejże odbudowy oraz w znikomych odniesieniach w odbudowanym centrum do wydarzeń dotyczących wojny domowej i okresu ją poprzedzającego. W efekcie stworzenie nowej przestrzeni miejskiej skutkowało pozbawieniem mieszkańców „terytorialnego zakotwiczenia”18. Odgórnie narzucona przez władze miasta i prywatnych inwestorów odbudowa powojennej przestrzeni miejskiej stolicy Libanu doprowadziła do konfliktu pomiędzy układem przestrzennym a kształtowaniem tożsamości, wynikającym z ignorowania faktu, że
[m]aterialne i niematerialne miejsca są ze sobą połączone niewidzialnymi więziami pamięci, pamięci, która nie stanowi powrotu do przeszłości, lecz jest przejściem z przeszłości do teraźniejszości, a następnie do przyszłości. 18
(Re)konstrukcja Centralnej Dzielnicy Bejrutu
9Miasto stanowi konstrukt znajdujący się w ciągłym procesie i poddawany nieustannym negocjacjom społecznym. Jak zauważa Karpińska, „[m]iasto-palimpset to przestrzeń gubienia i znajdywania, pamięci i zapomnienia, niszczenia i budowania, spotkania i rozstania, narodzin i śmierci”19. Jednocześnie przestrzeń miejska to także pole walki o pamięć rozgrywającej się pomiędzy różnym aktorami. Jeśli chodzi o stolicę Libanu, ten proces jest szczególnie widoczny w przypadku Centralnej Dzielnicy Bejrutu i jej powojennej odbudowy, która zasadniczo trwa od 1991 r. i ma zakończyć się w 2024 r. Zdaniem niektórych badaczy w okresie ostatnich 20 lat metropolia stała się „największym światowym laboratorium powojennej odbudowy”20.
10Przed wojną Centralna Dzielnica Bejrutu funkcjonowała jako centrum handlowe i kulturowe, a ponadto przez znajdujący się w śródmieściu plac Sahat al-Burdż (zwany także placem Męczenników) przebiegał główny węzeł komunikacyjny; „gdy ktoś przyjeżdżał do Bejrutu przyjeżdżał do centrum, natomiast gdy wyjeżdżał z Bejrutu, to również z centrum”21. Z opisów przedwojennej stolicy wyłania się nostalgiczny obraz otwartego miejsca spotkań o kosmopolitycznym charakterze, które później zostało zniszczone podczas wojny domowej i stało się de facto ziemią niczyją. Natomiast plac Sahat al-Burdż znalazł się w obszarze linii demarkacyjnej, tzw. zielonej linii dzielącej stolicę na część wschodnią i zachodnią, które zamieszkiwane były odpowiednio przez większość chrześcijan i muzułmanów. Po ustaniu działań zbrojnych Centralna Dzielnica Bejrutu została poddana tzw. rekonstrukcji przez spółkę Solidere i w początkowym okresie powojennej odbudowy centrum zburzono 80 procent budynków, z czego zaledwie jedna trzecia została zniszczona podczas wojny22.W efekcie w samym sercu miasta powstał teren przypominający tabula rasa.
11Cechą charakterystyczną różnych programów oraz inicjatyw na rzecz rekonstrukcji miasta jest zapominanie tudzież wyparcie. Firma Solidere argumentowała formę i przebieg tejże rekonstrukcji koniecznością oficjalnego zakończenia etapu wojny domowej i przejścia do kolejnego etapu, który ma na celu przywrócenie tzw. normalności23. Poza tym dążenie do wyparcia przykrych wspomnień i usuwania ich z tkanki miejskiej miało służyć odbudowaniu wizerunku metropolii przesyconego nostalgią za złotymi czasami miasta, opartego na micie Bejrutu jako Paryża Bliskiego Wschodu. Znamienny przykład tego mechanizmu stanowi hasło „Bejrut: starożytne miasto przyszłości”, które uosabia dążenie do połączenia starożytnej przeszłości Bejrutu z jego nowoczesną przyszłością z wyłączeniem okresu wojny domowej przez fizyczne i symboliczne wyparcie jej z przestrzeni miejskiej. Poza tym przez pierwsze pięć lat od zakończenia wojny wdrażano Narodowy Plan Odbudowy (nerp), a później kolejno plany Horizon 2000 i Horizon 2005, przyjęte przez Radę Rozwoju i Odbudowy, których głównym celem była odbudowa infrastruktury metropolii24.
12Powyższe inicjatywy w znacznej mierze ignorują podstawowe potrzeby mieszkańców oraz ich związek z metropolią, skupiając się na wymazywaniu okresu wojennego ze struktury miasta i przywróceniu dawnej świetności Bejrutu. Monopolizacja przestrzeni publicznej przez zawłaszczanie przestrzeni miejskiej i manipulowanie przekazem mnemonicznym stała się nieodłącznym elementem projektów urbanistycznych realizowanych przez spółkę Solidere. W rezultacie odbudowana dzielnica nie spełnia początkowo zapowiadanej funkcji integracyjnej i pojednawczej, nie proponuje także homogenizacji pamięci o wojnie domowej, stanowi raczej wyrwę/lukę w strukturze i historii miasta.
13Działania na rzecz (re)konstrukcji przestrzeni miejskiej, szczególnie centrum miasta i graniczących z nim dzielnic, stały się przedmiotem kontrowersji i wielokrotnie były poddawane krytyce padającej ze strony różnych środowisk: zwykłych mieszkańców, architektów, liderów politycznych i religijnych jak również naukowców. Odnosząc się do projektów firmy Solidere jeden z moich interlokutorów w następujący sposób opisał swoje wrażenia dotyczące obecnego wyglądu Centralnej Dzielnicy Bejrutu:
Solidere nie stworzyło centrum miasta, lecz ogromną, piękną dzielnicę. Za wyszukaną fasadą i czystymi ulicami kryje się pusta struktura. To miejsce nie tętni życiem, spacerując, masz poczucie, że zostało całkowicie opuszczone.25
14Krytyczne głosy stanowią reakcję na obecny wygląd i sposób funkcjonowania centrum miasta26. Jednocześnie mogą one wskazywać na to, że tego rodzaju interwencje w jego pejzaż oraz strukturę przestrzenną spotykają się ze sprzeciwem jego mieszkańców ze względu na zmiany (zarówno o charakterze materialnym, jak i symbolicznym), jakie wprowadzają w obszarach będących wciąż źródłem wielu konfliktów i nierozwiązanych problemów27.
Pamięć i przestrzeń
15Wyłonienie się paradygmatu zwanego zwrotem przestrzennym (spatial turn) podkreśliło szczególne znaczenie terytorium oraz miejsca w badaniach społecznych, co znalazło swój wyraz m.in. w rozwoju studiów nad pamięcią. Jednakże już w starożytności specjaliści zajmujący się mnemotechnikami zwracali uwagę na istotny związek pomiędzy pamięcią a przestrzenią oraz tym, jak poszczególne miejsca (loci) dostarczają określonych wyobrażeń (imagines)28. W przypadku metropolii poddanej powojennej (re)konstrukcji ten związek jest szczególnie widoczny, a tym samym może stanowić źródło wielu konfliktów. Zasadniczo równie problematyczna wydaje się sytuacja miast podzielonych, takich jak Berlin, Nikozja tudzież Bejrut właśnie. Idealnym przykładem jest stolica Niemiec wraz ze swoim placem Poczdamskim (Potsdamer Platz), którego obecny wygląd zdaniem Daniela Libeskinda stanowi przejaw „dążenia do wyparcia wydarzeń, które miały tam miejsce”29. Podobną tendencję można zaobserwować w przypadku głównego placu stolicy Bejrutu Sahat al-Burdż. Oba miejsca zostały poważnie doświadczone przez działania wojenne oraz były kluczowymi elementami w topografii podzielonej przestrzeni miejskiej30.
16Zarówno w przypadku Sahat al-Burdż, jak i placu Poczdamskiego nie podjęto próby stworzenia przestrzeni, która miałaby obrazować zmuzealizowaną przeszłość tych miejsc w postaci lieux de memoire 31, rozumianych jako „miejsca wspomnień” tudzież praktyki stymulującej pamięć wojennej przeszłości. Niemniej jednak praktyki upamiętniania przez pomniki lub muzea wznoszone w celu zachowania czasu minionego są zazwyczaj stosowane bardzo selektywnie. Należy zauważyć, że pojęcie zapominania odgrywa tutaj znacząca rolę, stanowiąc nieodłączny element procesu zapamiętywania lub upamiętniania. Już Freud32 zauważył, że pomiędzy pamięcią a zapominaniem istnieje nierozerwalny związek, pamięć stanowi formę zapominania, natomiast zapominanie jest formą ukrytej pamięci, nie zaś jej utratą. Jednocześnie istotne jest, aby wyjść poza zwykłe pojęcie „dziedzictwa” i dokonać analizy zarówno pamięci, jak i przestrzeni, ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy relacji władzy, ponieważ jak stwierdziła Cheryl Natzmer, „kontrola pamięci jest kwestią władzy”33. Stąd też zasadniczo „[p]rzekonanie o tym, że przestrzeń ma charakter autonomiczny, umożliwiało władzy topografii ukryć się pod topografią władzy”34. Wspomnienia o przeszłości prezentowane przez władze Bejrutu oraz państwowe i międzynarodowe agencje odpowiedzialne za proces (re)konstrukcji wskazują nie tylko na wykorzystanie pamięci jako instrumentu władzy, ale także próbę zawłaszczenia i kształtowania pamięci i wspomnień samych Bejrutczyków.
17Ricoeur35 wskazuje, że zapominanie może być zjawiskiem pozytywnym jedynie wówczas, gdy podkreśla znaczenie „bycia tam w przeszłości” (having-been), a nie „już nie bycia” (being-no-longer), odrzucając tym samym funkcję niepamięci jako drogi prowadzącej do wybaczenia i zapomnienia o wyrządzonych szkodach. Narzucona amnezja utrudnia proces „przepracowania” (durcharbeiten) wydarzeń z przeszłości, w szczególności gdy mamy do czynienia z tak silnym związkiem pomiędzy przestrzenią a pamięcią, jak w przypadku Bejrutu. Jednocześnie budowanie historycznych narracji oraz manipulowanie sferą symboliczną oraz materialną miejsc służy tworzeniu ideologicznych konstrukcji i kreowaniu obrazów miejsc, aby narzucić sposób, w jaki powinny być pamiętane. Plastyczność przeszłości przejawia się w procesie jej tworzenia, który odbywa się w teraźniejszości. Ten swoisty prezentyzm jest znamienny dla projektów urbanistycznych zmierzających do „odtworzenia” przeszłości danej grupy lub społeczności. W rezultacie, jak słusznie zauważa Kapralski, „z jednej strony [powstają] przestrzenie pasywnie akumulujące przeszłość, z drugiej strony zaś – przestrzenie, którymi aktywnie się manipuluje w celu nakierowania pamięci społecznej na pożądane wizje przeszłości”36.
Podsumowanie
18Konfrontacja z trudną przeszłością stanowi proces długotrwały i niezwykle problematyczny szczególnie w przypadku terytoriów naznaczonych konfliktami zbrojnymi. Przykład stolicy Libanu zwraca uwagę na szczególny związek pomiędzy pamięcią a powojenną przestrzenią miejską, gdzie „pamięć i metropolia są wzajemnie powiązane, gdyż pamięć kształtuje układy miejskie i zarazem jest przez nie kształtowana”37. Powyżej przedstawiony przypadek odbudowy centrum Bejrutu zakończył się realizacją kontrowersyjnego projektu urbanistycznego, który nie skutkował powstaniem miejsca spotkań różnych pamięci. Działania spółki Solidere doprowadziły do powstania przestrzeni niedostępnej dla wielu mieszkańców i rzadko przez nich odwiedzanej, m.in. z powodów lokalizacyjnych oraz ekonomicznych. Dla większości Bejrutczyków centrum miasta stało się przestrzenią wyobrażoną, a nie doświadczaną. Stworzono miejsce służące bardziej zapomnieniu o przeszłości aniżeli jej zrekonstruowaniu tudzież rehabilitacji. Zapewne wyłączenie mieszkańców z procesu (re)konstrukcji Centralnej Dzielnicy spotęgowało efekt amnezji i przyniosło skutek odwrotny od początkowo deklarowanego przez spółkę Solidere. W rezultacie wielu Bejrutczyków dystansuje się od wojennej przeszłości i postrzega wojnę domową jako „wojnę innych”, co stanowi do pewnego stopnia reakcję na brak przestrzeni (literalnej i metaforycznej) dla pamięci o niej.
Notes de bas de page
1 Niniejszy artykuł stanowi zaledwie zarys problematyki pamięci analizowanej przez autorkę w kontekście powojennego Bejrutu w ramach projektu doktoranckiego „Memory and artistic practices in the postwar urban space of Beirut”.
2 S. Shami ed. Capital Cities. Ethnographies of Urban Governance in the Middle East, University of Toronto Press Incorporated, Toronto 2001.
3 Odnosząc się do pojęcia pamięci, J. Fabian (Remembering the Other: Knowledge and Recognition in the Exploration of Central Africa, „Critical Inquiry” 1999 vol. 26, s. 49–69) stwierdził nawet, że trudno ją odróżnić od tożsamości lub kultury.
4 A. Szpociński Wizualizacja pamięci społecznej, w: Pamięć zbiorowa jako czynnik integracji i źródło konfliktów, red. A. Szpociński, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009.
5 A. Assmann Geschichte im Gedächtnis: Von der individuellen Erfahrung zu öffentlichen Inszenierung, C. H. Beck Verlag, München 2007. Niektórzy badacze proponują termin „kultura pamięci”, podkreślając tym samym zjawisko pluralizmu pamięci, zob. S. Haugbolle War and Memory in Lebanon, Cambridge University Press, Cambridge 2010.
6 R. Friedland, R. Hecht The Powers of Place, w: Religion, Violence, Memory and Place, ed. O. B. Stier, J. S. Landres, Indiana University Press, Bloomington 2006, s. 35.
7 E. Renan What is a nation?, transl. M. Thom, w: Nation and narration, ed. H. Bhabha, Routldege, London 1990, s. 11.
8 A. M. Alonso The Effects of Truth: Re-Presentations of the Past and the Imagining of the Community, „Journal of Historical Sociology” 1988 vol. 1(1), s. 49.
9 K. Salibi AHouse of Many Nations: The History of Lebanon Reconsidered, I. B. Tauris, London 2005, s. 200.
10 Tamże, s. 217.
11 Dolina Bekaa jest terenem rolniczym oddalonym 30 km na wschód od Bejrutu.
12 Fragment wywiadu przeprowadzonego przez autorkę z Hibą H. w sierpniu 2011 r.
13 L. Malkki Speechless Emissaries, w: Sitting Culture: The Shifting Anthropological Object, ed. K. Fog Olwig, K. Hastrup, Routledge, London 1997.
14 J. Makhoul, M. Ghanem Displaced Arab Families: Mothers’ Voices on Living and Coping in Postwar Beirut, „Journal of Middle East Women’s Studies” 2009 vol. 5(3), s. 55.
15 A. Sawalha Reconstructing Beirut. Memory and Space in a Postwar Arab City, University of Texas, Austin 2010, s. 111.
16 Por. L. Khatib Lebanese Cinema. Imagining the Civil War and Beyond, I. B. Tauris, London 2008.
17 J. Borneman Political Crime and the Memory of Loss, Indiana University Press, Bloomington 2011, s. 27.
18 A. Gupta, J. Ferguson Culture, Power, Place, Duke University Press, Durham 1997.
19 G. Karpińska Miasto wymazywane. Historia łódzkiego przypadku, „Studia Etnologiczne i Antropologiczne. Miasto – przestrzeń kontaktu kulturowego i społecznego” 2004, t. 8, s. 165.
20 E. Charlesworth Architects Without Frontiers. War, Reconstruction and Design Responsibility, Architectural Press Elsevier, Oxford 2006, s. 54.
21 M. Yahya Reconstituting space: the aberration of the urban in Beirut, w: Recovering Beirut: Urban Design and Post-War Reconstruction, ed. S. Khalaf, P. Khoury, E. J. Brill, Leiden 1993, s. 132.
22 S. Makdisi Laying Claim to Beirut: Urban Narrative and Spatial Identity in the Age of Solidere, „Critical Inquiry” 1997 vol. 23 (2), s. 674.
23 O. Kabbani Public Space as Infrastructure, w : Projecting Beirut: Episodes in the Construction and Reconstruction of a Modern City, ed. H. Sarkis, P. Rowe, Prestel, New York 1998, s. 8.
24 M. Fawaz, I. Peillen The Case of Beirut, Lebanon, w: Understanding Slums: Case Studies for the Global Report on Human Settlements 2003, Development Panning Unit, University College London, London 2003, s. 3.
25 Fragment wywiadu przeprowadzonego przez autorkę z Ibrahimem M. 26 sierpnia 2011 r.
26 Zob. też A. Sawalha Reconstructing…
27 S. Low, D. Lawrence-Zúñiga ed. The Anthropology of Space and Place: Locating Culture, Blackwell Publishing, Malden 2010, s. 20.
28 F. Yates Sztuka pamięci, przeł. W. Radwański, piw, Warszawa 1977. Yates wskazuje na kluczową rolę zmysłu wzroku w sztuce pamiętania, jednakże jak zauważa P. Connerton How societies remember, Cambridge University Press, Cambrige 1989, istotne jest zwrócenie uwagi na pamięć ciała i jego umiejętność zapamiętywania, a tym samym „mnemoniczność ciała”. Również D. Hayden The Power of Place. Urban Landscape as Public Space, mit Press, Cambridge 1997 podkreśla znaczenie pamięci ciała w odniesieniu do postrzegania i doświadczania miejsc.
29 Wystąpienie podczas Sesji Specjalnej w ramach konferencji Relocating Borders: a comparative approach, Berlin, 11 stycznia 2013 r.
30 Analogia pomiędzy oboma miejscami wydaje się szczególnie interesująca, jednakże ich analiza porównawcza nie jest przedmiotem niniejszego opracowania.
31 P. Nora Realms of Memory: Rethinking the French Past, t. 1: Conflicts and Divisions, Columbia University Press, New York–Chichester 1996.
32 S. Freud Remembering, Repeating and Working-through, Standard Edition, vol. 12, Hogarth Press, London 1950 [1914].
33 C. Natzmer Remembering and Forgetting: Creative Expression and Reconciliation in Post-Pinochet Chile, w: Social Memory and History: Anthropological Perspectives, ed. J. Climo, M. Cattell, AltaMira Press, Walnut Creek 2002, s. 161.
34 A. Gupta, J. Ferguson Culture…, s. 35.
35 P. Ricoeur History, Memory, Forgetting, Chicago University Press, Chicago 2004, s. 443.
36 S. Kapralski Metropolitalne przestrzenie pamięci, w : Metropolie mniejszości, mniejszości w metropoliach, red. B. Jałowiecki, E. A. Sekuła, Scholar, Warszawa 2011, s. 49.
37 B. Misztal Theories of Social Remembering, Open University Press, Maidenhead– Philadelphia 2003, s. 16–17.
Auteur
Absolwentka antropologii społecznej na Uniwersytecie Edynburskim, doktorantka w Szkole Nauk Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii pan, gdzie przygotowuje rozprawę pt. „(Re)constructing Beirut: heritage, memory and a postwar metropolis”. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problematyki miasta, pamięci, wizualności oraz antropologii Bliskiego Wschodu, w szczególności Libanu.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019