Zniekształcenia
p. 22-25
Texte intégral
1Uwagi przy okazji lekury Ryszarda Koziołka Polaków Portret Własny Revisited. Zajmowanie pozycji krytycznej, Kingi Siewior Kochankowie z Zielna i inne historie. Jak lokalizować pamięć przesiedleń? (Nikt nie woła Kazimierza Kutza i Józefa Hena), Iwony Boruszkowskiej Świadomy nomadyzm. Translokacje Sofii Jabłońskiej – opowieści (o) tożsamości w ruchu, Grzegorza Niziołka Awans społeczny i polityczna nieświadomość: Człowiek z marmuru Andrzeja Wajdy i Tańczący jastrząb Grzegorza Królikiewicza, Doroty Mieszek My, mieszczanie, czyli teatr a identyfikacja klasowa, Andrzeja Ledera Fakt historyczny, imaginarium, fantazmat, Marka Mikołajca Morcinek i Kubisz – Zaolzie – przedstawienia ziem utraconych i odzyskanych, Łukasza Łozińskiego Umieścić obce w narodowej narracji. Przykład Gliwic
2Retoryka jest sztuką działania, którego celem jest przekonanie odbiorcy/odbiorczyni do postępowania zgodnego z wolą tego, kto mówi, czyli ukształtowanie opinii słuchaczy w taki sposób, aby stali się zwolennikami głoszonego komunikatu, poglądu, idei, rozkazu. Retoryka posługuje się przede wszystkim narzędziami językowymi, ale wykorzystuje też środki oddziaływania na zmysły, takie jak pomniki, cmentarze, oznaczenia symboliczne, architekturę, sztukę wizualną, kształtowanie przestrzeni publicznej i inne, o ile mogą one zostać poddane werbalnej interpretacji, której celem jest przekonanie do/narzucenie pożądanej postawy mającej wyrazić się w działaniu. Retoryka nie jest najskuteczniejszym narzędziem wzbudzania korzystnych reakcji. Równie skuteczna (o czym z subwersywnym dystansem piszą Chaïm Perelman i Lucie Olbrechts-Tyteca w La Nouvelle Rhétorique) jest przemoc. Niemniej metody zapewniania przychylności przez argumentację lub oddziaływanie na emocje zastępują prostą przemoc tam, gdzie nie można jej stosować, albo stanowią dodatkowy element strategii tam, gdzie można to robić. Pamięć uważam za projekt retoryczny, który jest urzeczywistniany w sferze jednostkowej i społecznej przez równoległe wysiłki pracy zapamiętywania i pracy zapominania. Ich rezultatem jest deformacja tego, co zostało zobaczone (usłyszane, przeżyte, odczute), pod wpływem bodźców nieuświadomionych lub uświadomionych albo też na skutek celowego działania. Pamięć ma charakter retoryczny, ponieważ jej przejawy, czyli wspomnienia i pamiątki, istnieją tylko w przestrzeni społecznej. Nabierają znaczenia, kiedy stają się materiałem dalszych praktyk deformacyjnych, a mianowicie werbalizacji, narracji, interpretacji. Te natomiast służą perswazji, przekonaniu słuchaczki lub sędzi trybunału, że coś naprawdę się stało, uczniów w szkole, że przykłady z przeszłości uczą tego, co prawdziwie godne i dobre, żałobników, że wygłoszona pochwała zmarłego była nie tylko piękna, ale również prawdziwa. We wszystkich wymienionych wyżej przypadkach mamy do czynienia z opowieścią o tym, co było, czyli o historii. Anonimowy autor Retoryki do Herenniusza pragmatycznie definiuje ją tak: historia est res gesta, sed ab aetatis nostrae memoria remota – historia to coś, co zaszło, ale odległe jest od naszej pamięci. A zatem w ujęciu tego teoretyka wymowy historia jest dziedziną twórczości, pamięć zaś jest czymś fizjologicznie aktualizowanym, czymś, co cechuje ludzi mogących wspominać, czyli tworzyć opowieści o tym, co się wydarzyło. Analizując rzymskie użycia terminu memoria, dojść zresztą można do przekonania, że koncept pamięci metafizycznej, oderwanej od podmiotu, który sobie przypomina, pamięci jako abstraktu, raczej nie istnieje. Katon Starszy dudni: ego a maioribus memoria sic accepi – taką wersję przyjąłem z pamięci starszych, Cyceron: nihil ex omnium saeculorum memoria tale cognovi – niczego takiego nie znalazłem, odkąd świat sięga pamięcią (dosł.: w pamięci wszystkich wieków, czyli w zapisanych wspomnieniach ludzi wcześniejszych epok). Pamięć ożywa, jak cienie umarłych w Hadesie napojone przez Odysa krwią, dopiero między żywymi ludźmi, którzy wspominając, dążą do osiągnięcia swoich celów. Historiografia antyczna podlega rygorom retorycznym, tak jak mowy w stylu doradczym (genus deliberativum), czyli takie, które służą zdobyciu przyzwolenia słuchaczy na proponowane rozwiązanie, interpretację lub apel do działania.
3Teksty tytułowe, które tworzą trzy tematyczne części niniejszego obfitego tomu, zaintrygowały mnie możliwością takiego właśnie, retorycznego, odczytania konstruktu pamięci. Wszystkie bowiem w jakimś stopniu odnoszą się do narracji historycznych i ukazują pęknięcia w spoiwie dyskursu/dyskursów (post)PRL-owskiego/(post)PRL-owskich. Odpowiedzialność za przemoc w okresie wojny i w czasie tworzenia nowego ustroju (zwłaszcza okrucieństwo wobec Żydów), rewolucyjna implozja reformy rolnej (Leder), wstydliwy awans społeczny chłopów w latach powojennych (Niziołek), przesiedlenia i zasiedlenia terenów poniemieckich jako „repolonizacja” (Siewior, Łoziński), wyparta tożsamość klasowa (Koziołek) lub tożsamość wątpliwa (Mieszek) i wreszcie tożsamość hybrydowa, która nadkrusza system (Boruszkowska) – niemal wszystkie te kwestie stają się przedmiotem retorycznego porządkowania.
4A zatem przede wszystkim – selekcji wedle kryteriów hegemonicznej cenzury, której celem jest zapewnienie władzy w dziedzinie symbolicznej. Historia jako pamięć uporządkowana, czyli twórczość odwołująca się do (de)mistyfikowanej przeszłości, ma charakter performatywny. Historycy/ historyczki decydują, co podlega opisowi, oraz ustalają etyczne zabarwienie ocen, przez co określają program na przyszłość, projektując świadomość członków/członkiń wspólnoty opartej na tradycji.
5Większość tekstów, które wybrałem do niniejszej rekomendacyjnej etykiety, zafascynowała mnie, ponieważ ukazuje bóle porodowe nowej historycznej tradycji, aporie deformacyjnego opisu, który miażdżącym uogólnieniem ma zastąpić tysiące historii indywidualnych (o konflikcie między prywatnym i oficjalnym pisze Iwona Boruszkowska) oraz wyprzeć dotychczasowe zabiegi narracyjnego uporządkowania. Skojarzenie ze sceną Nekyi w Odysei, o którym wspomniałem wcześniej, narzuca mi się zwłaszcza w odniesieniu do traumy i przyjemności związanej z krwawymi zapustami lat 40. Pamięć o tych czasach nazwałbym wampirzą: tkwi w uśpieniu, by podnieść się spazmatycznie, gdy wybuchają emocje przy okazji Shoah Lanzmanna czy książek Grossa, a potem zapada w chorobliwy letarg. Psychoanaliza stosowana konsekwentnie przez Andrzeja Ledera i Grzegorza Niziołka budzi podziw adekwatnością i diagnostyczną precyzją, a lacanowskiego warsztatu nie wyrzeka się również Ryszard Koziołek, i w tych trzech tekstach ukazane zostały chyba najwyraźniej ciemne miejsca polskiej wspólnotowej jaźni. Tożsamość Polaków i Polek, jak wynika z tych artykułów, pozostaje chwiejna i niedookreślona. Wciąż otwarte groby zabitych z jednej strony, a z drugiej żywotność sarmacko-romantycznego mitu, podtrzymywanego w okresie PRL przez mitologię Narodu przelewającego krew, Narodu jako bohaterskiej ofiary, uniemożliwiają pozbawioną emocji odpowiedź na pytanie: kim jesteśmy. Ciekawe jest w tym miejscu wyparcie świadomości klasowej, zwłaszcza chłopskiej, w społeczeństwie wywodzącym się w większości z chłopstwa i zastąpienie jej sentymentalnym kultem szlacheckiego dworku. Paradoksalnie: dworku, który jest relikwią w imaginarium społecznym mimo reformy rolnej i lat egalitaryzmu PRL.
6Teksty Łukasza Łozińskiego, Kingi Siewior i Marka Mikołajca relacjonują mit etnicznego prawa do ziemi, mocny w oficjalnej, przemocowej, wersji, niknący w opowieściach pojedynczych. Łoziński podaje przykłady retoryki miejsc: repolonizacja Gliwic polegała m.in. na retuszach fasad kamienic, które miały zyskać charakterystyczne „piastowskie” cechy. Mikołajec i Siewior pokazują obcych u siebie: z jednej strony – tęskniących za domem przesiedleńców do ojczyzny, z drugiej – autochtonów, w dyskursie jednorodności: nieobecnych lub uznanych za obcych. Wartością tych komentarzy jest ukazanie gry nienormatywnego ze zmieniającym się dyskursem porządkującym: głosami krytyki czy komentarzami politycznymi.
7Podczas czytania zauważałem czujność Autorów i Autorek, zdolność dostrzegania ukrytego w CAŁYM. To dawało mi nadzieję. Wydaje mi się, że ich głosy mają znaczenie.
Auteur
Uniwersytet Śląski

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019