Pamiętanie, fuzja czasów i estetyka migracyjna
p. 15-21
Texte intégral
1Piąty tom zbierający dyskusje Transdyscyplinarnych Szkół Letnich jest kolekcją tekstów dotyczących bardzo różnorodnych obiektów: dzienników, powieści, wystaw, przedstawień, filmów, poezji, architektury miejskiej. Zaproponowane analizy podejmują kwestie pamięci wspólnotowej, kształtującej tożsamość. Badania tego rodzaju nie byłyby ujęciem nowym (a o takie zabiegaliśmy), gdyby nie ogólniejsze założenie: interesujące nas zjawiska miały być obserwowane w taki sposób, by nie pominąć ich ruchomości, niestabilności czy procesualności. Estetyczne, polityczne, etyczne, kulturoznawcze, filozoficzne strategie rozumienia przeszłości i relacji do niej – mamy nadzieję – kolejny raz otworzyły nieoczekiwane perspektywy myślenia o tym, w jaki sposób pamięć jest pobudzana, przekształcana, wykorzystywana, mobilizowana i reprezentowana.
Transgresja i pamięć
2Ruchomość piasków pamięci – przesypującego się, grząskiego gruntu, w którym kotwiczymy narracje o przeszłości – jest w niniejszym tomie konceptualizowana na kilka sposobów. Wszystkie odrzucają popularną metaforę kontenera (pamięć jako pojemnik, pusty lub pełny, w którym można szperać, szukać, przechowywać). Pamięć i jej konstelacje mogą się zdawać statyczne – pisze Astrid Erll, jedna z przywoływanych w tym tomie krytyczek – ponieważ zbyt przywiązaliśmy się do założenia społecznych ram pamięci (Halbwachs), produkując kolejne stabilne (ramowane) ujęcia. Uniwersum pamięci jest (zgodnie z tą klasyczną już tradycją metodologiczną) fragmentaryzowane. Wycięty z dostępnego materiału wyimek jest skalowany wedle możliwości poznawczych: „opracowywalna” porcja pamięciowej tkanki, zestawiana jedna koło drugiej, buduje puentylistyczny krajobraz nieporuszonej sieci wyselekcjonowanych punktów. Wystarczy jednak nieco się oddalić, objąć wzrokiem większy obszar – i świat zaczyna falować, stapia się i zlewa: plastyczna technika Seurata zdaje się dobrze oddawać doświadczenia pamięciologa próbującego zrozumieć „więcej”.
3Poznawcza niepewność, która pojawia się, gdy tylko oddalimy się nieco od badanego szczegółu, epistemiczne vertigo, osłabia pozycję badacza i oczywiście utrudnia zadania analityczne, ale jest również problemem, którego nie można dziś pominąć. Wyzwanie rzuca bowiem niestabilna rzeczywistość XXI wieku, wstrząsana procesami zachodzącymi w skali makro. Współczesne społeczeństwa coraz mocniej przekształcają się w wyniku zjawisk transkulturowych – Wolfgang Welsch, którego stanowisko przypomniała Erll 1, trzy dekady temu proponował, by spojrzeć ze stosownym krytycyzmem poza dziedziczone po XIX wieku (Herder!) niewydolne, jak twierdził, koncepcje „społecznej homogenizacji”, „etnicznej konsolidacji” i „odrębności kulturowej”. Społeczeństwa się zmieniły, a proces przemian nie ma charakteru sumowania odrębnych form, które – przemieszczone – nagle znalazły się w sąsiedztwie: jest rodzajem transgresji. Pojawiają się zupełnie nowe jakości, nie tylko z powodu mobilności członków społeczeństw, ale także z powodu oddziaływania na lokalne wspólnoty bodźców wytworzonych poza ich habitusem: nie, nie chodzi (tylko) o imigrantów. Mam na myśli wpływ globalnych procesów gospodarczych, ponadnarodowych mediów, a także struktur, które rzadko są celem ataku środowisk konserwatywnych czy, szerzej – zwolenników nostalgicznej koncepcji społeczeństwa jako stabilnej i czystej „monokultury”. Udział w środowisku „fanów piłki nożnej”, „ruchu pielgrzymkowym” czy „Kościele katolickim” jest doświadczeniem jak najbardziej „transnarodowym” i działa na lokalne tkanki wedle podobnie reorganizujących scenariuszy, co „kultura hipsterska”, „europejska Lewica” czy „globalny ruch turystyczny”.
4Transgresja (dla niektórych: przerażające „znaki obcości” w tym, co oswojone) nie jest – pisze w niniejszym tomie Mieke Bal – czynnikiem destrukcyjnym. Jest wskaźnikiem żywotności danej kultury, jej siły, elastyczności, młodości. Jej przyczyny (przemieszczenia, mobilność, migracja) są zjawiskami pozytywnymi, pisze krytyczka, „wzbogacającymi i ożywczymi”: są „zasadniczo emblematyczną częścią naszej kultury” 2. W naszym tomie wiele głosów wchodzi w polemikę z tym afirmującym stwierdzeniem: teksty powstawały przecież w czasie, gdy marzenie o homogeniczym społeczeństwie okazało się nie tak bardzo nieaktualne, jak wydawało się Welschowi.
5Tekst Bal, pisany z wnętrza „kultury przyjmującej”, zestawiony z relacjami zamieszczonymi zwłaszcza w części trzeciej tego tomu, wydaje się dziś oczywiście nazbyt optymistyczny. Widok tych samych procesów z perspektywy kultury „oddającej” pokazuje, że migracja może być destrukcyjna, bolesna, destabilizująca (Bal zresztą w swojej twórczości wideo pokazała wyraźnie, że ma pełną tego świadomość – por. Nothing is Missing, Separations, Mille et un jours). Koszty mobilizacji i przymusu wprawienia w ruch grup społecznych są olbrzymie: dla społeczności ulokowanej w punkcie wyjścia, tej osadzonej w miejscu docelowym, także (zwłaszcza!) tej, która się przemieszcza. Przemysław Czapliński przypomina na przykładzie powojennej prozy chłopskiej, że migracja jest przesunięciem nie tylko geograficznym i kulturowym, ale także, iż poziomy odmienności mnożą się dalej: poza zmianą terytorialną podmiot migrujący doświadcza zwykle też nowego „ustroju ekonomiczno-politycznego, struktury społecznej i składu narodowościowego” 3. Radykalnym przekształceniom podlega kwestia klasowego, kulturowego, politycznego, ideowego, instytucjonalnego, etycznego i etnicznego związania. Związania, które w nowych warunkach może się nie udać.
Tak więc proces, który ma przynieść ożywienie i awans, zostaje wypełniony doświadczeniem wyobcowania i upokorzenia. Kamila Gieba i Aleksandra Grzemska badają inną grupę – osadników na tzw. Ziemiach Odzyskanych – dochodząc do podobnie „antywitalistycznej” konkluzji: deterytorializacja może przynieść szanse niedostępne w „starym kraju”, ale ma też cenę w postaci tożsamościowych dysfunkcji (piszą o tym również Kinga Siewior i Iwona Boruszkowska). W zaproponowanych w tym tomie lekturach wizja „wzbogacającego ożywienia” w „ziemi obiecanej” jest w dużej mierze retorycznym zinstytucjonalizowanym mitem (którego wytworzenie nie jest politycznie niewinne), z którym migrant musi konfrontować własne doświadczenie niepowodzeń, wyobcowania, chaosu, w końcu „choroby migrantów”, czyli „psychozy tymczasowości, poczucia widmowości i martwoty, jednocześnie pustki i klaustrofobii” 4. W kolejnej części tomu Agnieszka Dauksza, Monika Glosowitz i Wiktoria Kozioł obserwują procesy wewnątrz wspólnot łączonych emocjami i jeśli mierzyć „fortunność” przemieszczenia temperaturą wewnątrz relokowanej grupy – mamy do czynienia z napadową gorączką zarówno emigrantów (emigrantek – Glosowitz), jak i grup „oddających” (niestabilność wywołuje pragnienie mocnej tożsamości ze wszystkimi chorobliwymi konsekwencjami – Kozioł).
Heterochronia i pamięć
6Przypominana w tym tomie praca Artura Żmijewskiego, wystawa Marka Rostworowskiego czy projekt „My, mieszczanie” Komuny//Warszawa (teksty Wiktorii Kozioł, Ryszarda Koziołka i Doroty Mieszek), a także prace Krzysztofa Wodiczki, który był gościem Szkoły (zwłaszcza takie jak Pojazd i Projekcje dla bezdomnych czy imigranckie Alien Staff czy Mouthpiece, dotyczące podmiotów pozbawionych szans na osadzenie), diagnozują stan społeczeństwa „po przejściach”, które jest – jak określa to Ryszard Nycz – „(z) sobą, ale nie u siebie”. Przemieszczenie wewnętrzne łączone jest z mniejszym ryzykiem wywołania efektów choroby, ale z większą szansą na efekt „witalizacji”. Tymczasem bliska obserwacja „wspólnoty po relokacji” prowadzi – znów! – do niekoniecznie optymistycznych wniosków na temat „wzbogacającego charakteru” migracji.
7Propozycja Mieke Bal z przedstawianego w niniejszym tomie tekstu Migracja: estetyki migracyjne na rzecz nowych sposobów widzenia pozwala prowadzić badania dynamiki pamięci i kultury postmigracyjnej poprzez obserwację tego, co dzieje się z planami czasowymi, wobec których umiejscawia się wspólnota. Jeśli migracja wzmaga heterogeniczność doznawanych zjawisk, jak pisze krytyczka, to dotyczy to również sfery odczuwania czasu. Czas w społeczeństwie „relokowanym” będzie wieloraki – czas przeszłości, czas teraźniejszości i niepewnej przyszłości będą się na siebie nakładać, tworząc doświadczenie heterochronii. Jest ono dotkliwe, może wywoływać cierpienie, ponieważ czas, który się skondensował, nie daje się porządkować, zostaje zniekształcony i jako taki przestaje być przydatny do kierunkowania działań jednostki. (Joanna Tokarska-Bakir dodaje do tej diagnozy czas nie-ludzi, również włączony w procesy naszej ruchliwości).
8Zbyt gęsty, zbyt lepki i intensywny czas musi się zmieścić w tym, co współczesne: pamięć, jak pisze Bal, i co potwierdza z nieco innej perspektywy Tomasz Sapota, jest aktualizacją przeszłości w teraźniejszości. Jest zawsze „teraz” – trwa w Jetzt-zeit (Bal, za Benjaminem). Sprężony w teraźniejszości czas przemieszczonych i „nie u siebie” grozi erupcją – i rzeczywiście „utracona przeszłość” może „gwałtownie zaznaczyć swoją obecność w aktualności i wybuchnąć w najmniej oczekiwanym momencie” 5. Polskie problemy z wiecznym, niekończącym się procesem aktualizowania przeszłego, z nagłymi eksplozjami wydobywającymi fragmenty przeszłości na powierzchnię (to proces niebezpieczny, wiemy już, jakie niesie ze sobą koszty – piszą o tym w naszym tomie m.in. Andrzej Leder i Grzegorz Niziołek) mogą więc znaleźć przekonujące wyjaśnienie w obserwacji polskiego społeczeństwa jako społeczeństwa „przesiedlonego, zdeterytorializowanego, zdyslokowanego”, w którym nikt, albo prawie nikt, nie jest u siebie 6. Nieosadzeni, niepewni swego, bez stabilizujących korzeni (kulturowych, ideowych, klasowych, instytucjonalnych, etycznych…) reagujemy paranoicznym lękiem, chwytając się tego, co wydaje się pewne: zmitologizowanej przeszłości, w której skondensowaliśmy też inne nasze czasy – teraźniejszy i przyszły. Przeszłość trzymamy blisko, w Jetzt-zeit, trzymamy się jej kurczowo, jak gdyby była fetyszem, talizmanem zapewniającym punkt oparcia. Problem w tym, że nasz kojący „obiekt przejściowy” zapewnia jedynie pozorne bezpieczeństwo: jest zabawką, która raz po raz wybucha i może warto byłoby ją wycofać, dla bezpieczeństwa użytkownika, z obiegu.
Estetyka migracyjna
9Społeczność po dyslokacji jest więc szczególnie trudnym obiektem badawczym. Jill Bennett w tekście Estetyka migracyjna: sztuka i polityka poza tożsamością przedstawia narzędzie, które nazywa „estetyką migracyjną”: koncepcja ta, jak przekonuje krytyczka, może posłużyć do obserwacji zjawisk generujących się wokół tożsamości, które utraciły statyczność. Jeśli bowiem zaakceptujemy nieuchronny dynamiczny charakter powiązań wspólnoty po relokacji, musimy sięgnąć po metody zdolne do ujmowania zjawisk w ich płynności, „wydarzeniowości”, zmienności i relacyjności. Estetyka może okazać się przydatniejsza niż przeszłe ujęcia ontologizujące: może zostać przekształcona w skuteczną „refleksję epistemiczną” 7, ponieważ nie cofa się przed zaburzeniem, dziwnością, tąpnięciem. (Istotną tradycją w tej sytuacji staje się Heideggerowska odnowiona ontologia bycia – w niniejszym tomie nawiązuje do niej Krzysztof Ziarek. Ewa Plonowska-Ziarek przypomina natomiast inne filozoficzne tradycje rozumienia zdestabilizowanych podmiotów).
10Zadaniem takiej metody poznawania wspólnoty po migracji byłaby wnikliwa „analiza percepcji sensorycznej warunkowanej przez migrację” 8. Nastawienie estetyczne pomoże zrozumieć procesy dziś określane jako „niewytłumaczalne”. Estetyka pozwala na opracowanie aberracji – może więc bez uciekania się do redukcjonizmu wytworzyć modele rozumienia sytuacji krytycznych. W ten sposób może się przydać w planie politycznym – do „wypracowania bardziej złożonego rozumienia ruchów i relacji kulturowych na podstawie bezpośredniego kontaktu z tym, co nieprzewidywalne” 9.
11W najszerszym sensie niniejszy tom jest próbą zastosowania się do wezwania australijskiej teoretyczki. Zamieszczone tu teksty ćwiczą rozumienie polskiej niejednorodności. Przybliżają estetykę migracyjną, badając przekształcenia miejsc lub dyskursu o nich (Marek Mikołajec, Łukasz Łoziński), analizując nienormatywne pamiętanie przeszłości (Michał Koza), sięgając po opowieści migrantów (Kamila Gieba, Aleksandra Grzemska, Monika Glosowitz). Pamięć przemieszczonych, pamięć przemieszczona, przeszłość nieustabilizowana i niedająca ukojenia nie tylko uczy alternatywnego rozumienia tutejszych historii, ale daje, bez wątpienia, także coś na dalszą drogę: „nowe możliwości wyobrażenia sobie przyszłości” 10. Niekoniecznie, to już oczywiste, optymistyczne.
Notes de bas de page
1 A. Erll, Wędrująca pamięć, w niniejszym tomie, s. 29.
2 M. Bal, Migracja: estetyki migracyjne na rzecz nowych sposobów widzenia, w niniejszym tomie, s. 53.
3 P. Czapliński, Przemieszczenia. O powojennej prozie chłopskiej, w niniejszym tomie, s. 189.
4 A. Grzemska, Szczecińskie autobiografie po(st)osiedleńcze po 1956 roku, w niniejszym tomie, s. 225.
5 M. Bal, Migracja…, s. 53.
6 R. Nycz, Sondowanie pamięci (5): być (z) sobą nie u siebie, w niniejszym tomie, s. 7.
7 J. Bennett, Estetyka migracyjna: sztuka i polityka poza tożsamością, w niniejszym tomie, s. 92.
8 Tamże.
9 Tamże.
10 Tamże.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019