Sondowanie pamięci (5): być (z) sobą nie u siebie
p. 7-14
Texte intégral
1
1Niniejszy tom gromadzi efekty badań (wzbogacone o kilka przekładów) oraz dyskusji, które toczyły się podczas V ogólnopolskiej Transdyscyplinarnej Szkoły Letniej w Lublińcu w lipcu 2015 roku. Jest to zarazem ostatni tom zbierający wyniki programu badawczego realizowanego dzięki finansowemu wsparciu NPRH uzyskanemu dla projektu „W stronę nowej humanistyki: polska pamięć kulturowa” (2012–2017) 1. Pozwalam sobie przypomnieć, że rezultaty badań kolejnych faz realizacji tego programu zostały opublikowane w tomach wydanych w serii „Nowa Humanistyka” (zainicjowanej dzięki środkom z tego grantu) przez Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN: Teoria – literatura – życie. Praktykowanie teorii w humanistyce współczesnej, pod red. A. Legeżyńskiej i R. Nycza (2012); Od pamięci biodziedzicznej do postpamięci, pod red. T. Szostek, R. Sendyki, R. Nycza (2013); Pamięć i afekty, pod red. Z. Budrewicz, R. Sendyki, R. Nycza (2014); Historie afektywne i polityki pamięci, pod red. E. Wichrowskiej, A. Szczepan-Wojnarskiej, R. Sendyki, R. Nycza (2015). Stosownie do tytułu (i charakteru) projektu staraliśmy się połączyć w nich uwzględnienie szerszego kontekstu, jaki stanowi nowa humanistyka współczesna, z badaniami nad naturą i specyfiką polskiej pamięci (głównie ostatniego siedemdziesięciolecia).
2Wykonanie tego zadania nie byłoby możliwe bez zaangażowania, finansowego wsparcia i – przede wszystkim – doskonałej współpracy innych ośrodków akademickich z całej Polski, z którymi mój macierzysty Wydział Polonistyki UJ (gdzie ulokowany był grant) realizował ten program. W kolejności były to: Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej UAM, Wydział Filologiczny UWr, Wydział Filologiczny UP, Wydział Polonistyki UW i Wydział Nauk Humanistycznych UKSW oraz (w przypadku tego tomu) Wydział Filologiczny UŚ. Kierownicy studiów doktoranckich tych jednostek współredagowali kolejne tomy. Ogółem w programie wzięło udział ok. 300 doktorantów z całej Polski oraz ok. 50 wybitnych specjalistów z Polski i zagranicy. Powodzenie tego przedsięwzięcia zawdzięczam też wsparciu Konferencji Kierowników Filologicznych Studiów Doktoranckich, której miałem przyjemność przewodniczyć. Bardzo dziękuję wszystkim, którzy zgodzili się – „w czynie społecznym”, jak to dawniej mówiono – zaangażować się w ten projekt; zwłaszcza zaś dr hab. Romie Sendyce, dr Marii Kobielskiej i mgr Agnieszce Daukszy z UJ – dzięki których pomocy merytorycznej, redakcyjnej i organizacyjnej projekt zawdzięcza swój kształt i efekty. Jestem przekonany, że ta inicjatywa była potrzebna; mam też nadzieję, że zachęci ona do podjęcia kolejnych humanistycznych inicjatyw badawczo-szkoleniowych na poziomie 3+ (specjalistycznych, międzynarodowych szkół doktoranckich).
2
3Procesy migracyjne mają tak wielki wpływ na przemiany polityczno-historyczne, społeczno-ekonomiczne i kulturowo-tożsamościowe w wymiarze tyleż globalnym, co lokalnym, że wiek XX obwołano już dawno „wiekiem mobilności”, a pierwsze piętnastolecie wieku XXI jeszcze bardziej te procesy przyspieszyło i nasiliło. Casus polskiego doświadczenia i polskiej pamięci powojennych wydarzeń, będących konsekwencją tych procesów, ma pod wieloma względami charakter egzemplaryczny, jeśli nie paradygmatyczny.
4Wypada najpierw zauważyć, że przeszłość PRL-u właściwie od momentu, w którym PRL stał się przeszłością, tzn. praktycznie już od ćwierćwiecza, nieprzerwanie nas nawiedza, nęka lub kusi obrazami niegdysiejszych niepowodzeń lub przewag, nakładając się niczym filtr na postrzeganie współczesności. Szybko stała się trwałą, kluczową częścią żywej pamięci naszej teraźniejszości, która czasem pozwala zrozumieć sens (ówczesnych i dzisiejszych) prywatnych i publicznych zachowań, wyborów, poglądów, kiedy indziej zaś istotnie utrudnia nam ich zrozumienie – za każdym razem jednak tyleż profiluje myślenie o teraźniejszości i przyszłości, co formuje aktualny kształt naszej wiedzy o PRL-owskiej przeszłości. Dzieje się tak pewnie i z tej m.in. przyczyny, że choć dorobiliśmy się już pokaźniej (i ciągle powiększającej się) biblioteczki szczegółowych opracowań i panoramicznych syntez PRL-owskich dziejów, to nie przełożyły się one bynajmniej na skutecznie przepracowaną, a zgodnie podzielaną, zbiorową pamięć.
5Nasza pamięć bowiem (indywidualna, rodzinna, środowiskowa…), pamięć każdego, kto nią sięga PRL-owskiego doświadczenia, wydaje się trwale podzielona – i to w obu naraz znaczeniach tego słowa. Po pierwsze dlatego, że rozdziela, odróżnia, izoluje to, co jest prawdą naszego doświadczenia, od doświadczenia będącego (ponoć) powszechnym udziałem – i to ostatnie kontestuje, subwersywnie podkopuje, rozkłada na zatomizowaną konstelację indywidualnych przypadków czy świadectw. Po drugie, jest to jednak przecież pamięć podzielona z innymi – w tym sensie, w jakim podziela się czyjś los czy czyjeś zdanie; a więc taka, która ma udział, która uczestniczy w ponadjednostkowym, a może też w jego wytwarzaniu… Wygląda, że wszędzie tam, gdzie – jak w kulturowej pamięci i w kulturze w ogóle – nie potrafimy oddzielić „nagich” faktów od ich wartości i znaczeń (tego, o czym sądzimy, że się wydarzyło, od tego, co się faktycznie wydarzyło), ustalić, czym naprawdę było to, co było, tam więź jednostkowego i wspólnotowego nie tworzy homogenicznej całości, lecz raczej rodzaj węzła czy splotu, w którym odmienności i powinowactwa są nawzajem dla siebie czynnikiem zarazem jedności i odróżnienia; czynnikiem, który antagonistycznie spaja podzieloną wspólnotę naszej pamięci.
6Zadaniem do wykonania jest więc raczej uważny, skrupulatny opis poszczególnych, idiosynkratycznych pasm, splatających się w ów węzeł pamięci zbiorowej, aniżeli demaskatorskie ich odrzucenie w nadziei na odsłonięcie prawdziwej postaci zbiorowego doświadczenia. Jedną z tego rodzaju sond, zapuszczonych w pamięć PRL-u, jest ta, która kieruje się, po pierwsze, ku zalegającej głęboko w archiwach i skazanej (zdawałoby się bezpowrotnie) na zapomnienie tzw. literaturze Ziem Odzyskanych, będącej schematyczną, tendencyjną, publicystyczną nierzadko odpowiedzią na propagandowy postulat ukazania piastowskiej genealogii tych ziem (homogenicznej etnicznie i kulturowo). Po drugie, ku literaturze testymonialnej autorstwa przesiedlonych osiedleńców. A po trzecie, ku postpamięciowej literaturze współczesnej, która tę palimpsestową pamięć wpisaną w krajobrazy, ludzkie losy i doświadczenia czyni własnym zadaniem, obiektem literackiego wypowiedzenia. Jak się okazuje, w empatyczno-krytycznej lekturze owo wyparte powraca i zabiera głos – którego udziela mu krytyk, który przebija się w narracji wspomnieniowej bądź którego prozopopeiczną figurą staje się postać powieściowa czy narrator w prozach postpamięciowych.
7Chociaż ten nurt badań korzysta w dużym stopniu z nowych słowników i metod współczesnej teorii i krytyki, to ich zastosowanie nie zaciera bynajmniej specyficznych historycznie rysów problematyki o globalnym zresztą wymiarze (migracja ludności i jej warianty w dobie nowoczesności i ponowoczesności). Raczej przeciwnie; osadzając problematykę w kontekście porównawczym, pozwala uchwycić tyleż jej uniwersalne, co lokalnie osobliwe aspekty. A te ostatnie mają (a przynajmniej: mogą mieć) dla doświadczenia PRL-owskiego znaczenie zasadnicze. Zauważmy bowiem: po II wojnie terytorium Polski zostało w ⅔ przemieszczone (ujmując rzecz najbardziej eufemistycznie) i również w ⅔ przesiedleni zostali jego mieszkańcy. Dodajmy do tego przesiedlenia (czy ich niebezpieczeństwo) Warmiaków, Mazurów i Ślązaków, Ukraińców i Łemków, Kaszubów i Bojków… Dodajmy nowych lokatorów domów zamordowanych żydowskich mieszkańców i właścicieli. Dodajmy chłoporobotników przemieszczonych do nowych budów i miast. Dodajmy wreszcie nowo przybyłych mieszkańców powojennej Warszawy; czy ktoś może wątpić, że 200 tysięcy starych warszawiaków, którzy zginęli w powstaniu, nie nadałoby innego oblicza – mentalnego, kulturowego, politycznego… – nie tylko powojennej stolicy, ale również pewnie całej Polsce?
8Na te przemieszczenia i relokacje grup i społeczności w obrębie powojennych granic należy nałożyć procesy emigracyjne, w różnym, lecz istotnym stopniu wymuszane czy administracyjnie „stymulowane” przez władzę. Myślę tu zwłaszcza o dwóch: o emigracji polskich Żydów w latach 50., 60. i 70. (łącznie ok. 100 tysięcy) oraz o emigracji posolidarnościowej w latach 80. (łącznie ok. 1 miliona). Ta pierwsza, choć może wydawać się demograficznie mniej znacząca, okazała się kluczowym doświadczeniem dla powojennej polskiej mentalności i jej nieprzepracowanej pamięci traumatycznych wydarzeń polsko-żydowskich stosunków czasu wojny, Zagłady i powojnia; dla skonfliktowanych postaw blokujących możliwości zbudowania tożsamości wspólnotowej. Ta druga była ostatnią (dotychczas) emigracją polityczną, emigracją masową, o relatywnie krótkim okresie instytucjonalnego trwania i aktywności, lecz długotrwałych, nie tylko dla samych emigrantów, konsekwencjach mentalnych, egzystencjalnych, społecznych i ekonomicznych.
9Ujmując tę kwestię krótko i radykalizując główną tezę: widziane w perspektywie tego splotu dziejowych konieczności, celowych działań władzy komunistycznej i przypadków losu, powojenne polskie społeczeństwo jest społeczeństwem przesiedlonym, zdeterytorializowanym, zdyslokowanym. Społeczeństwem, w którym (prawie) nikt nie jest „u siebie”, na swoim miejscu, w swoim środowisku; kto swego miejsca może być w każdej chwili pozbawiony i/lub kto zawdzięcza swe miejsce nowej władzy. Jak wiadomo, życie nieosadzone w udomowionej, ochronnej przestrzeni osłabia tożsamość jednostek i wspólnot, ich wolę własnego, sprawczego działania – rodzi stan zawieszenia i zarazem zawisłości (ubezwłasnowolnienia, „zewnątrzsterowności”). A kiedy nie można znaleźć oparcia w sobie (uczynionym własnym dziedzictwie, swoim środowisku), szuka się oparcia w nadrzędnej wspólnocie – religijnej, narodowej czy nawet: ideologicznej.
10Podsumowując tę z pewnością nazbyt eliptyczną argumentację: społeczeństwo, które jest nie na miejscu, to społeczeństwo bez miejsca (własnego). A zatem także: to społeczeństwo, na które nie ma miejsca – w strukturze zarządzanej przez władzę. Ergo: zdestruowanie i wykluczenie społeczeństwa (społecznych więzi, społecznej struktury i organizacji etc.) było istotnym czynnikiem, któremu PRL-owski komunizm zawdzięczał swe zwycięstwo i trwanie. Powstanie społeczeństwa, odbudowanie społecznej organizacji, reaktywowanie społecznych więzi poza nadzorem komunistycznej kontroli było natomiast tym czynnikiem, który rozsadził instytucje owej władzy i doprowadził do upadku PRL-u.
3
11Z dzisiejszej perspektywy wypada przyznać, że ta solidarnościowa rezurekcja społeczeństwa na progu lat 90. XX wieku opierała się na krótkotrwałej emocjonalnej wspólnocie „konfederacyjnie” zawiązanej przeciw dotychczasowej władzy, a nieosadzonej dostatecznie trwale w demokratycznych instytucjach życia publicznego i obiegowo podzielanych przeświadczeniach zbiorowej pamięci oraz publicznej opinii. Z biegiem czasu, co widać wyraźnie po ćwierćwieczu, zaczęła się owa wspólnota na powrót rozpadać i dzielić, podlegać remisji dawnych antagonizmów, kompulsywnie powracających afektywnych urazów i prze(d)sądów oraz erupcji polityk pamięci (po części, ale też coraz częściej stymulowanych oraz instrumentalizowanych ideologicznie przez władzę). Nie mogąc zdobyć się na żadną sensowną diagnozę tej nadzwyczaj nieprzejrzystej sytuacji, obieram za przewodnika naszą literaturę – by wskazać na jeden tylko (acz istotny, jak sądzę) czynnik sprawczy współczesnego zagmatwania polskiej mentalności.
12Myślę tu o konfrontacji – chyba dotychczas nieprzeprowadzonej? – polskiej współczesnej literatury migracyjnej, tworzonej przez uczestników ostatniej wielkiej fali migracyjnej (już nie politycznej, lecz ekonomicznej), którą umożliwił w pełni akces Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku (dotychczas ok. dwumilionowej) z literaturą krajową powstającą w tymże okresie. W tej pierwszej polska polityka i pamięć odgrywają zaskakująco marginalną rolę, funkcjonując najczęściej jako kontekst czy uzasadnienie ekonomiczno-społeczno-egzystencjalnych tarapatów bohaterów w teraźniejszości. W tej drugiej często właśnie polska polityka (historyczna) i pamięć są motorem działania i głównym przedmiotem, a reszta – jest konsekwencją wyborów powziętych na tych polach. W tej pierwszej lokalne doświadczenia są rezultatem usytuowania w zglobalizowanym świecie; w tej drugiej – odwrotnie: globalne procesy przełamują się, modyfikują i profilują w lokalnym punkcie widzenia.
13Najważniejsza, bo najciekawsza w przyjętej tu perspektywie, wydaje się różnica doświadczeń, artykułowana w tych dwóch skrzydłach polskiej współczesnej literatury. Przedstawiając rzecz najkrócej: literatura migracyjna prezentuje, generalnie biorąc, doświadczenia bohatera w pozycji innego i obcego wobec społeczeństwa, w którym ów próbuje funkcjonować i się odnaleźć. Literatura krajowa zaś często (choć nie tylko, rzecz jasna) pokazuje bohatera konfrontującego się z „innymi” czy „obcymi” albo też z upowszechnionymi postawami wobec „obcości” czy „inności” – a gdy tak czyni, opisuje właśnie odmienne a komplementarne dotkliwości tej pozycji „obcego” czy „innego” (spoza sfery ekonomicznej czy społecznej)… Nie chciałbym tu wieszczyć kolejnego rozłamywania się polskiej literatury na „krajową” i „migracyjną” ani też próbować hierarchizować wartościująco (estetycznie i literacko) ich rangi artystycznej – raczej już przeciwnie, nawoływać właśnie do komplementarnego konfrontowania i równoprawnego uwzględniania – w kulturowej analizie – artykułowanych w nich doświadczeń.
14Alternatywność „obsadzanych” pozycji sygnalizuje jednak istotną trudność w formowaniu strategii tożsamościowej. Wskazuje też na nią pośrednio m.in. Julia Kristeva w swej klasycznej już i ważnej książce Strangers to Ourselves, gdzie przekonuje, że odnajdujemy „obcego” w innych po to, by spróbować rozpoznać w nich stłumione, wypierane aspekty nas samych. W tej wyrosłej z ducha Bachtinowskiej filozofii człowieka pracy nie podejmuje wszakże ona najistotniejszej (dla mnie) propozycji, zawartej w „egzotopicznej” koncepcji tożsamościowej Bachtina, polegającej na tym, by nie szukać w „innym” siebie, lecz odwrotnie: najpierw w sobie spróbować odnaleźć owego sponiewieranego „innego” i „obcego”… Jeśli traktować wspomniane oba skrzydła polskiej literatury jako komplementarne dyskursy o Polsce i Polaku dzisiaj, to niewątpliwie trzeba do czegoś się przyznać (i przyznać również rację Bachtinowi).
15Po pierwsze, jak pokazuje nam nasza współczesna literatura, to ja jestem tym „innym” i „obcym”, którego się wypieram, znać nie chcę, lekceważę i się obawiam…; po drugie, to ja jestem zawsze pod pewnym względem nie u siebie, wyobcowany, przemieszczony, wystawiony na ryzyko podrzędności (była o tym mowa wyżej); po trzecie, bez wynegocjowania (wypracowania, zbudowania, odnalezienia) wspólnotowych więzi akceptowalnego „bycia z sobą”, czyli ze środowiskiem, w którym żyję, żadna satysfakcjonująca, trwalsza postać „bycia sobą” nie może się powieść… A owo „ja” trzeba by rozumieć tyleż w wymiarze indywidualnym, co wspólnotowym. Być może więc tym najbardziej zagadkowym elementem mentalno-afektywno-pamięciowej łamigłówki jest właśnie ta środowiskowa „naszość” i „swojskość”, z której czerpią swą energię i ksenofobiczne afektacje, i fantazmaty esencjalnej czystości własnej etnicznej wspólnoty. Dowodem doniosłej roli tej literatury (obu skrzydeł) jest zaś to, że zapuszczane przez nią sondy w zbiorową pamięć i zbiorowe zapominanie oraz charakter i afekty wspólnotowej (nie)świadomości pozwalają nam zbliżyć się do rozwiązania – lub bodaj zrozumienia – tej zagadki.
4
16To oczywiście zaledwie zarys (karykaturalny i amatorski) możliwego wywodu, w którym geopolityka sprzymierza się z poetyką i kulturową antropologią w poszukiwaniu zasadniczej problematyki (zapewne jednej z wielu, niejedynej), determinującej wybory, zachowania, rozwiązania tyleż w sferze prywatnej, co publicznej, egzystencjalnej, co politycznej i światopoglądowej, codziennożyciowej, co estetycznej i literackiej oraz artystycznej czy szerzej – po prostu kulturowej.
17Winienem na koniec poinformować, że rolę swoistego, dodatkowego podsumowania wyników realizacji tego programu (w tym także kwestii tu poruszonych) pełni tematyczny numer 6. „Tekstów Drugich” z 2016 roku, gdzie zgromadzono tekstowe efekty panelowych dyskusji wykładowców wcześniejszych edycji Transdyscyplinarnej Szkoły Letniej i zaproszonych specjalistów, które toczyły się na Uniwersytecie Jagiellońskim pod hasłem Polska pamięć. Ciągłość i przemiany; diagnoza i rokowania na przełomie września i października 2016 roku.
Notes de bas de page
1 Tekst (i tom) zrealizowany w ramach projektu NPRH nr 11H 11 026280 pt. W stronę nowej humanistyki: polska pamięć kulturowa. W niniejszym szkicu wykorzystuję i rozwijam parę passusów ze swego tekstu PRL: pamięć podzielona, społeczeństwo przesiedlone, „Teksty Drugie” 2013, nr 3.
Auteur
Uniwersytet Jagielloński

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019