Miejsca pamięci – lektury krytyczne
p. 206-222
Texte intégral
1 Trudno oszacować skalę zainteresowania recenzentów siedmiotomowymi Les Lieux de mémoire: sprzedano znaczącą liczbę (jeśli zważyć rozmiary i przynależność do gatunku książki naukowej) 100 tys. egzemplarzy, Nora otrzymał tytuł akademika (w 2002 r.), termin wszedł do języka codziennego (krytycy odnotowują wprowadzenie hasła lieu de mémoire do słownika Grand dictionnaire Robert de la langue française w 2003 r.), w licznych krajach pojawiały się analizy kontynuujące, naśladujące lub rekonfigurujące pomysł (I luoghi della memoria, Deutsche Erinnerungsorte). Lawrence Kritzman we wstępie do skróconej edycji amerykańskiej (The Realms of Memory – 1996–1998) wprost ogłosił projekt Nory i jego zespołu „jednym z wielkich francuskich osiągnięć ery Mitteranda”1, punktem zwrotnym współczesnej historiografii, czym en passant potwierdził publiczny, ponadnaukowy charakter Lieux de mémoire i jego szczególną skuteczność w samoprojektowaniu swojego (eksponowanego) miejsca na intelektualnej agorze. Kłopot, który dziś możemy mieć z koncepcją „miejsc pamięci”, jest w dużej mierze wynikiem sukcesu, jaki stał się udziałem przedsięwzięcia, przyswojonego przez publicystów, polityków, działaczy samorządowych i członków stowarzyszeń z obszaru instytucji pozarządowych, w końcu artystów i szeroką nieprofesjonalną publiczność.
2W potocznych użyciach „miejsca pamięci”, jak diagnozował Paul Ricoeur, „dochodzi do głosu błędne rozumienie samego pojęcia miejsca pamięci, którego heurystycznym pożytkiem było odmaterializowanie «miejsca»”2. Ujmując sprawy wprost, metaforyczny termin, w założeniu twórcy dotyczący nie tyle przestrzeni fizycznej, co kulturowej, został „utopografizowany” – „miejscami pamięci” stały się obiekty fizyczne, dosłownie – umiejscowione: „pojęcie to padło ofiarą patrymonialnego upamiętniania”3. Fakt przejęcia przez „wernakularną praktykę” wyrafinowanego pomysłu teoretycznego z jednej strony oznacza, że opierał się on na trafionej społecznej diagnozie i zaspokoił potrzebę nazwania istniejącego zjawiska. Z drugiej strony przyczyn „ludowego” abordażu na „elitarną” ideę można szukać w samej naturze przedsięwzięcia Nory: w siedmiu tomach zamieszczono 132 eseje4, 6500 stron zapisanych zostało tekstami o charakterze ogólnych haseł dotyczących obiektów z obszaru wspólnej kulturowej, nie zaś wyłącznie politycznej, tożsamości. Ponad 100 (jeśli dobrze liczę) autorów wywodzących się z różnych szkół historiozoficznych współtworzyło wielogłosową tkankę tekstu, wśród nich osobowości pisarskie tej miary co Georges Duby, Jacques Le Goff, Krzysztof Pomian czy Antoine Compagnon. Potencjalna lektura tej pracy jako wielkiego cyklu eseistycznego została właściwie zawarta w genotypie całego projektu.
3Natomiast wewnętrzne sprzeczności recepcji naukowej tłumaczyć trzeba immanentną niejednolitością całego dyskursu cyklu Les Lieux de mémoire. Termin „miejsce pamięci” analizowany jest za teoretycznymi wprowadzeniami lub kończącymi komentarzami Nory, dodawanymi do każdej z trzech części. Niekoniecznie dałoby się wyciągnąć te same wnioski, gdyby uogólniać cechy zjawisk opisywanych w tekstach ponad setki artykułów. Po drugie – cykl powstawał przez nieomal dekadę (1984–1992), w czasie której zaszły radykalne zmiany w zjawisku, które chciał diagnozować Nora5: w otwierającym eseju teoretycznym Lieux de mémoire z pierwszego tomu pierwszej księgi historyk głosił „historię antyupamiętnieniową”, w ostatnim artykule całego przedsięwzięcia, L’ère de la commémoration, zaczął od przyznania się do ideowej klęski: „dzieło to […] wpadło w pułapkę upamiętniania”6. Po trzecie – sposób kształtowania wypowiedzi Nory zbliża jego frazę (o czym będzie jeszcze mowa dalej) do tekstu literackiego, któremu przysługuje prawo do wieloznaczności, z którego skorzystano i w amatorskiej, i w profesjonalnej recepcji.
4Z jednej więc strony idea została przyswojona metodą przejęcia samego terminu rozumianego zgodnie z potocznym znaczeniem obu słów składowych na poziomie uwspólnionym: w publicystyce, dyskursie administracji, sztuki, polityki etc. Z drugiej strony w pracach naukowych przynajmniej od 1992 r. trwa debata, jak ograniczyć hegemonię tego spustoszonego nadużyciem terminu: liczni krytycy przyjrzeli się w szczegółach znaczeniom generowanym przez pojęcie „miejsca pamięci”, trudniej dostrzegalnym ideowym konotacjom i w końcu samej formie podawczej, dzięki której tak łatwo asymilowaliśmy ten termin. Z dystansu ponad dwóch dekad można już określić podstawowe zarzuty, koncentrujące się wokół tematów „narodu”, „nostalgii”, „mediów” i „historii”.
Podstawowe wątpliwości wobec koncepcji „miejsca pamięci”
5Zasadniczy protest wobec koncepcji „miejsc pamięci” w wydaniu Nory najbardziej lapidarnie sformułował Andreas Huyssen w Present Pasts: zastosowany w Les Lieux de mémoire „projekt mnemohistorii jest fundamentalnie przywiązany do pamięci narodowej”7. Najostrzej w tej kwestii wystąpił natomiast brytyjski historyk i eseista polityczny Perry Anderson, który w brawurowym, podwójnym artykule publikowanym w kolejnych numerach „London Review of Books” (Dégringolade z 2 września i Union Sucrée8 z 23 września 2004 r.) analizował oznaki upadku Francji, dając otwarcie wyraz zniecierpliwieniu i irytacji w wyniku lektury Les Lieux de mémoire 9. Zarzucał Norze, że jego „historia drugiego stopnia” jest w gruncie rzeczy „bardziej totalizująca niż praktyka szkoły Annales”10, wobec której miałaby być ripostą, i stanowi „jeden z najbardziej ostentacyjnie ideologicznych programów w powojennej historiografii”. „Francuskość” przywoływana w kolejnych esejach Les Lieux… metodą opisu ikon kultury (potrawy, wino, nazwy ulic, krajobraz, Marsylianka, Tour de France, pogrzeb Hugo etc.) nie jest analizowana krytycznie i nie osiąga tej wnikliwości, która stała za sukcesem zdystansowanego, ironicznego przeglądu narodowych symboli, które weszły w skład tematów Mitologii Rolanda Barthes’a (1957). Wnioskowanie ostatecznie tonie, jak to określił Anderson, w union sucrée – „słodkim sosie” – w którym „podziały i spory społeczeństwa francuskiego roztapiają się w przyjaznych rytuałach postmodernistycznego wspominania”, dając efekt określany krytycznie jako „renesans narodowych mitów”11. W efekcie z takiej perspektywy projekt zapowiadany jako „kulturowy” okazuje się skrycie polityczny : wskazuje na elementy, miejsca symboliczne, w którym „krystalizuje się”12 tożsamość, jest to jednak tożsamość homogeniczna, służąca doraźnie interesom aktualnej władzy, która w obliczu upadku identyfikacji politycznej potrzebuje nowego kodu kultury dla legitymizacji swej funkcji reprezentowania wspólnoty państwowej.
6Podstawowym problemem byłoby więc pytanie, czy możliwe są miejsca pamięci „ponadnarodowe” – np. ważne dla dwóch narodów. Czy można mówić o miejscach pamięci „uwspólnionych” – istotnych ponad podziałami geopolitycznymi? Z drugiej strony, czy istnieją miejsca „poniżejnarodowe” – tzn. lokalne, łączące dane grupy obywateli, ale sprzeczne z interesem reprezentującego je państwa? W materiałach projektu „Polsko-niemieckie miejsca pamięci”13 Hans Henning Hahn, Robert Traba i Kornelia Kończal przypominają, że model Nory uległ wielu redakcjom, by stać się operatywnym na innych polach: kolejne prace
ukazały się – mimo początkowego sceptycyzmu francuskiego historyka odnośnie do możliwości zastosowanie tej kategorii w badaniu historii innej niż francuska – między innymi we Włoszech, Niemczech, Austrii, Holandii, Luksemburgu, a kilka innych jest w przygotowaniu. Les Lieux de mémoire eksplorowano poza tym w odniesieniu do historii regionalnej, transgranicznej i – do tej pory bez większego sukcesu – sąsiedzkiej, a od kilku lat podejmowane są próby zastosowania tej kategorii do ponownego odczytania historii Europy.14
7Współczesnym projektem rewidującym założenia Nory jest trzytomowa praca pod redakcją Etienne’a François i Hagena Schulze Deutsche Erinnerungsorte 15, gdzie „zamknięta”, „koncentryczna” wizja Nory zostaje zastąpiona paradygmatem „otwartym”, w którym niemieckie miejsca pamięci analizowane są przez międzynarodową grupę badaczy, co pozwala opisać „niemieckość” jako koncepcję wytwarzającą się w dialogu z sąsiadami, grupami etnicznymi, wśród których Niemcy zamieszkiwali i zamieszkują. Drugim przypominanym przez zespół Roberta Traby modelem byłby ten proponowany przez Moritza Csaky’ego16, wiedeńskiego historyka opowiadającego się za praktyką dekonstruującą, analizującą „wytwarzanie się” miejsc pamięci jako w pierwszym rzędzie „transnarodowych”, to jest jako wieloznacznych „miejsc przepływu i transferu” – w tym sensie miejsca pamięci byłyby procesualne, ustanawiane performatywnie przez daną wspólnotę, zależne od swego złożonego kontekstu i pierwotnie bynajmniej nie „narodowe”. Ostatecznie również projekt Traby i Hahna jest rewizją koncepcji Nory, zapowiada bowiem analizy obiektów „paralelnych” i „bilateralną” koncepcje „miejsc pamięci”17, w której istotne będzie poszukiwanie miejsc w kulturze obu narodów, w których rolę kształtowania tożsamości (pamięci zbiorowej) danej grupy odgrywałoby odniesienie do sąsiada.
8W namiętnej polemice Andersona zarzut swoistego „nacjocentryzmu” otwiera drzwi do serii bardziej szczegółowych zarzutów, będących bezpośrednimi konsekwencjami pierwszej identyfikowanej słabości projektu Nory. Les Lieux… pojawiają się bowiem w momencie, w którym nabiera tempa emancypacja grup mniejszościowych oraz społeczności wykluczonych18. W związku z tym krytycy szybko zauważyli, że historiografia Les Lieux… jest właściwie elitystyczna. Nie tylko uprzywilejowuje doświadczenie tych, którzy identyfikują się z symbolami takimi jak biblioteki, muzea, W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, Dictionnaire Larousse czy Kartezjusz, ale także nie znajduje miejsca dla doświadczenia innych niż frankofońskie grup etnicznych czy też nieuprzywilejowanych kulturowo grup społecznych współtworzących społeczeństwo Francji. Jak pisała w recenzji angielskiego wyboru esejów z Les Lieux… Hue-Tam Ho Tai, urodzona jeszcze we francuskim Sajgonie amerykańska historyczka z uniwersytetu Harvarda:
koncentracja Nory na tym, co narodowe, i relatywne zaniedbywanie tego, co kolonialne i lokalne, widoczne znacznie lepiej w wersji angielskiej tomu niż w oryginale, kształtuje relację pomiędzy historią i pamięcią konceptualizowaną w całości zbioru.19
9Norowskie uzależnienie powstawania „miejsca pamięci” od zanikania społeczności pamięci i osuwania się jej doświadczenia w zinstytucjonalizowaną historię przypomina dychotomię pomiędzy (nowszą) kulturą piśmienną i (wcześniejszą) oralną i może prowadzić do supozycji, że tylko kultury nie-oralne mają historię, co oczywiście jest nie do przyjęcia dla krytyków występujących z pozycji teorii postkolonialnej. I dalej: jeśli zestaw symboli z Les Lieux… ugruntowuje dominującą pozycję francuskojęzycznej, białej burżuazji, to „niefrancuskie” okazują się wszelkie imigranckie mniejszości, nie wspominając o urodzonych i wychowanych we Francji Romach czy potomkach ludności Maghrebu.
10Perry Anderson z pozycji krytyka marksistowskiego wskazywał kolejne poziomy wykluczenia: w zestawieniu symboli, który oferują tomy Les Lieux…, wyciszeniu ulegają te pamięci, które wskazywałyby na podziały klasowe, szerzej zaś – na istnienie zjawisk stawiających „francuskość” w niekorzystnym świetle. Stąd też unikanie trudnych z punktu widzenia Francji jako republiki fragmentów historii francuskiego nacjonalizmu.
Cała historia imperialna państwa, od podbojów Napoleońskich, przez grabież Algierii pod rządami monarchii lipcowej, podbicie Indochin za czasów Drugiego Cesarstwa i sute afrykańskie łupy z okresu Trzeciej Republiki stają się „nie-miejscami” w takt owych złagodzonych wspomnień
11– ironizował w „London Review of Books”20.
12W efekcie można powiedzieć, że dostajemy do ręki tomy nieneutralne aksjologicznie: zespół Nory wybiera wśród obiektów symbolicznych dla „tożsamości francuskiej” „to, co warto zachować”21 z umykającej przeszłości. W tym sensie jest to projekt nie tyle analityczny, co performatywnie działający na rzecz pewnej wizji tożsamości narodowej i w związku ze swoją zasadniczą „pozytywnością” staje się niefunkcjonalny wobec wielu miejsc pozostających w relacji do pamięci. Andreas Huyssen w Present Pasts krytykował Norę, pisząc o Parque de la Memoria w Argentynie, który jest przykładem pamiętania o „wstydliwej i pełnej przemocy przeszłości narodowej” i działa nie po to, by „przechowywać” „to, co warto zachować”, lecz przeciwnie – by „opierać się pokusie zapomnienia”22 zdarzeń nieakceptowanych jako element budujący współczesną tożsamość narodu. Ewidentnie w modelu Nory nie chce się zmieścić „ciemny nurt” pamięci i Peter Carrier23, analizując w swojej książce Holocaust Monuments and National Memory Cultures in France and Germany since 1989 (2005) ponadnarodowy charakter kultury pamięci, w odniesieniu do zbrodni i ludobójstwa proponuje dyskusję z koncepcją lieux de mémoire, stosując alternatywny termin „dialogicznych miejsc pamięci”24, które nie są odpowiedzią na „jednorodną”, pozytywną pamięć, ale pojawiają się jako efekt negocjacji pamięci pozostających w konflikcie lub w sprzeczności i w których może się pomieścić także „negatywna pamięć” danego narodu i – szerzej – społeczności ponadnarodowych (przykładem byłby berliński Pomnik Pomordowanych Żydów Europy).
13Ostatecznie więc przedsięwzięcie Nory zdradza inną swą wadę: jest zasadniczo nostalgiczne, staje się sposobem spoglądania wstecz za odchodzącą w przeszłość kulturą porozumienia wokół niekwestionowalnych „miejsc krystalizacji tożsamości”. Perry Anderson i wielu innych krytyków identyfikowało ten paseistyczny rys owej historiografii, udowadniając, że przedsięwzięcie Les Lieux de mémoire jest w najgłębszej swej warstwie po prostu elegijne. Andreas Huyssen nazywał tę cechę językiem psychoanalizy: „podejście Nory zawiera w sobie romantyczne poczucie utraty i melancholii”25, przy okazji przypominając, że wedle Freudowskiej teorii taka postawa musi zostać przezwyciężona, by termin stał się efektywny. Paradoksalną – jeśli uznać diagnozę zasadniczej melancholiczności projektu za prawidłową – produktywność „wypaczonego” projektu Nory można w tej sytuacji być może tłumaczyć następująco: przejmowany przez kontynuatorów termin zostaje zdeformowany wbrew opozycji samego Nory, ale owo odkształcenie jest koniecznym zabiegiem usunięcia tego komponentu koncepcji, który uniemożliwia w gruncie rzeczy jej stosowanie: zgoda na melancholiczność byłaby paraliżem działania, a skoro miejsca pamięci mają mieć funkcję i performatywną, i propedeutyczną, to muszą ulec reformie.
14Ten swoisty paseizm Nory widoczny jest również w jego myśleniu o sposobach uobecniania pamięci i jej przekazywania. Łatwo dostrzec między linijkami jego testu rozróżnienie dwóch typów pamięci: pierwsza, lepsza, byłaby „naturalna”, uzyskiwana w bezpośrednim kontakcie, bez medialnego zapośredniczenia, w obrębie małych społeczności, np. w rodzinie; druga, posługująca się pośrednikiem, medium, elektronicznym zapisem, miałaby być podejrzana.
En passant Lieux de mémoire Pierre’a Nory podają wiele fascynujących przykładów, pokazujących, jak lokalne tradycje memoratywne są reprodukowane i transformowane w najrozmaitszych mediach, lecz redaktor zdaje się przyjmować stanowisko, że nie jest to „prawdziwa” pamięć, a jedynie jakiś jej nowoczesny derywatyw
15– pisała Ann Rigney26. Podejrzliwość wobec współczesnych praktyk mediatyzowania pamięci krytykuje Magdalena Saryusz-Wolska27 w swojej pracy Spotkania czasu z miejscem… 28, inne zdanie ma też jeden z inspiratorów i współuczestników projektu Nory – Krzysztof Pomian, który w pracy Historia. Nauka wobec pamięci (2006)29 ewidentnie docenia potencjalną produktywność mediów jako nośników, archiwum i przekaźników pojedynczych głosów z przeszłości.
16W najszerszym planie natomiast krytyczne odniesienia dotyczą fundamentalnej dla koncepcji miejsc pamięci dialektycznej opozycji pamięci i historii. W koncepcji Nory przedstawionej w pierwszym artykule cyklu, zatytułowanym Entre mémoire et histoire, pamięć i historia funkcjonują jako pojęcia fundamentalnie przeciwstawne. Podobnie jak to było w teoriach Halbwachsa i wcześniej Nietzschego – wedle diagnozy Aleidy Assmann30 – to, co pamiętane, i to, co staje się „historią”, jest konceptualizowane jako odmienne pod względem odniesienia do przeszłości i ustanawiania swojego podmiotu. „Teraźniejszość” i „przeszłość” miałyby być zasadniczo rozdzielnymi porządkami czasowymi i dlatego „coraz szybsze ześlizgiwanie się” jednej w drugą niepokoi Norę jako źródło konfuzji obu odniesień do przeszłości. Jeśli jednak u Nory pamięć jest „przed” historią, to u Assmann staje się jej nierozdzielnym korelatem:
Odeszliśmy już od traktowania pamięci i historii jako binarnych przeciwstawieństw. Taka dwubiegunowa konstrukcja wynikała z wyobrażenia o naukach historycznych jako o ponadjednostkowym procesie poszukiwawczym, abstrakcyjnym i oderwanym od konkretnego punktu widzenia, naprzeciw którego po stronie pamięci stały żywe, to jest subiektywnie ograniczone i afektywnie obciążone wspomnienia.31
17Także Ricoeur w obszernej analizie projektów Nory, Halbwachsa i Yerushalmiego przekonuje do stanowiska zakładającego, że w „zasadniczo retrospektywnej postawie, wspólnej pamięci i historii, pierwszeństwo obiektów jednego bądź drugiego jest nierozstrzygalne”32.
„Miejsce pamięci” i praca metafor
18Bertrand Taithe w eseju Monuments aux morts?, który był paralelną lekturą pracy pod redakcją Nory i również wielotomowej książki Raphaela Samuelsa Theatres of Memory (1996–1997), nie mógł się w końcu powstrzymać od wyrażenia zasadniczej wątpliwości: „Co dokładnie znaczy fraza «lieux de mémoire»? We wstępie Nora podaje rozmaite sensy, począwszy od historycznej asocjacji między miejscem a historią”32. Istotnie, otwierający projekt artykuł Nory z 1984 roku posługuje się rozluźnioną, wielostopniową konstrukcją znaczeń i poetyką wieloznaczności. „Miejsce pamięci”, wielokrotnie definiowane pośrednio (w dialektycznych zestawieniach „pamięci” i „historii”) i wprost, pojawia się w kolejnych odsłonach, które trudno skoordynować, zwłaszcza że Nora wybiera często konstrukcje metaforyczne. Jak skonkretyzować definicję mówiącą, że „motywy miejsca pamięci powracają ku sobie samym, odbijają się w deformujących zwierciadłach, które są jego prawdą. Żadne miejsce pamięci nie umyka swoim założycielskim arabeskom”33? lub kolejną, z następnej strony : „Co daje gwarancję kluczowemu określeniu miejsc pamięci, jego początkowa intencja czy powrót, bez końca, cykli pamięci? Wszelkie miejsca pamięci są przedmiotami en abîme”34?
19Fraza Nory jest świadomie kształtowana w relacji do literatury, w stosunku do której badacz umieszcza samą historię. Mamy do czynienia z wysoce samoświadomym swego warsztatu tekstem z gatunku krytycznej historiozofii, zwracającym się ku sobie w geście rewizji swoich podstawowych wykładników : „pamięć w końcu znała zawsze jedynie dwie drogi legitymizacji: historyczną lub literacką […]. Granica dziś zanika”35 – pisał Nora. W efekcie czytelnik musi się zmierzyć z wielokrotnie złożonymi zdaniami, inkrustowanymi licznymi epitetami, częstokroć w klasycznym, wytwornym, troistym układzie (np. „[obiekt] najskromniejszy, najbardziej nieprawdopodobny, najmniej dostępny”36). Konstrukcję często organizują paralelizmy, jak w tym miejscu, gdzie o pamięci mówi się, że „zależy całkowicie od większej precyzji śladu, od większej materialności tego, co pozostało, od większej konkretności rejestracji, od bardziej widzialnego wyobrażenia”37. Charakterystyczne dla Nory są poetyckie porównania, czasem bardzo rozbudowane, jak w tym passusie, dźwięczącym echem zakończenia Foucaultowskich Słów i rzeczy: „[momenty historii są] niezupełnie żywe i nie całkiem martwe, jak muszle na brzegu, gdy cofa się morze żyjącej pamięci”38. Być może najczęściej stosowanym zabiegiem jest subtelna metaforyzacja, jak w zdaniu: „ostrze krytyki wkracza między drzewo pamięci i korę historii”39, czy w miejscach, gdzie dochodzi do głosu skłonność do budowania rozległych struktur oksymoronicznych, tworzonych wedle zasady dialektycznego zestawienia: lieux de mémoire są „proste i wieloznaczne, naturalne i sztuczne, bezpośrednio dostępne doświadczeniu zmysłowemu i, jednocześnie, możliwe do opracowania w najwyższym stopniu abstrakcyjnego”40, „zbliżają nas do życia i do śmierci, umieszczają w stosunku do czasu i do wieczności; jak w spirali kolektywnego i indywidualnego, prozaicznego i świętego, nieporuszonego i mobilnego”41. Owa praktyka opierania definicji na strukturze oksymoronu jest zasadniczym źródłem niejasności terminu Nory : antytetyczne zestawianie jakości wywołuje w końcu stan ideowej aporii.
20Last but not least, styl Nory charakteryzuje predylekcja do tworzenia przyciągających uwagę sentencji, jak np. wtedy, gdy na początku swojego artykułu wypowiada słynne potem zdanie: „mówimy tyle o pamięci, ponieważ jej już nie ma”42. Sentencje – jak ta właśnie zacytowana – mają często charakter przykuwającego uwagę paradoksu, który również zaznacza się jako cecha osobniczego stylu historyka: w publikowanej w Polsce rozmowie Nory z Jackiem Żakowskim43 pojawiają się liczne aforystyczne zdania, jak np. „pamięć jest historią pozbawionych prawa do historii”, lub ostentacyjnie inkongruentne: „potrzeba prawdy bardziej prawdziwej niż prawda historii”44.
21W efekcie odbiorcę oczekującego precyzji spodziewanej po pracy z zakresu nauk społecznych czeka dezorientacja, o której pisze Pim de Boer, dotrzymując tu towarzystwa Taithe: „Pod koniec lektury czytelnik spoza Francji gubi wątek i zadaje sobie pytanie: czym nie są lieux de mémoire?”45. Gdyby próbować powstrzymać kaskadę Norowskich metafor zdroworozsądkowym gestem porzucania wysiłków definicyjnych na rzecz przeglądu konkretnych przykładów, otrzymalibyśmy listę dalece rozbieżnych elementów, przypominających słynną typologię zwierząt z chińskiej encyklopedii z Analitycznego języka Johna Wilkinsa Borgesa, wspominaną w Słowach i rzeczach. Do miejsc pamięci zaliczone zostały bowiem cmentarze, muzea, rocznice, pejzaż Corota, Góra świętego Wiktora Cézanne’a, pielgrzymka do Lourdes, flaga, pola niektórych bitew, pogrzeb Sartre’a, niektóre podręczniki, niektóre książki historyczne, granica Bretanii, Tour de France i Ren.
22Brak koherencji, jak sugeruje jednak Patrick Schmidt, nie jest rezultatem niedostatku definicji, ale przeciwnie: nadmiaru wyjaśnień46. Poza wstępem do francuskiego wydania Lieux… z 1984 roku Nora tłumaczył swój zamysł wielokrotnie, przede wszystkim w dodatkowym artykule wstępnym w Realms of Memory (From Lieux de mémoire to Realms of Memory – 1997), dalej w Le modèle des „Lieux de mémoire” w komparatystycznym wyborze tekstów Étienne’a François (1996)47 i w tekście La notion de „lieu de mémoire” est-elle exportable ? ze zbiorowego tomu wydanego w Amsterdamie w 1993 roku48. Zwłaszcza wstęp do Realms of Memory wydaje się swoistym dyscyplinującym aktem autokorekty Nory, tutaj bowiem pojawiła się najbardziej jednoznaczna i precyzyjna konceptualizacja zjawiska:
Jeśli wyrażenie lieu de mémoire musi mieć jakąś oficjalną definicję, to powinna być taka: lieu de mémoire jest pewną znaczącą jednostką, materialną lub niematerialną, która w wyniku działania ludzkiej woli lub czasu stała się symbolicznym elementem pamięciowego dziedzictwa danej wspólnoty.49
23Być może ów wysiłek sprostania wymogom pragmatyzmu nie na wiele się zdał, bo niewątpliwie przenikliwy czytelnik, jakim był Tony Judt, w recenzji Realms of Memory zamieszczonej w „New York Review of Books” komentował ideę „miejsc pamięci” z podobną nieufnością, co cytowani powyżej historycy czytający Lieux…: „trudno myśleć o jakimkolwiek obiekcie – dowolnym słowie, miejscu, imieniu, wydarzeniu czy idei – które nie mogłoby się kwalifikować”50 (jako obiekt tej kategorii). Ostatecznie więc można przyznać słuszność Bertrandowi Thaite, który nazywa wprost to, co szybko intuicyjnie odczuwa czytelnik Nory : termin osiągnął zaskakującą samodzielność jako nienaruszalna, ale i niewytłumaczalna metafora, wymknął się naukowej kontroli i działa dalej bez swego twórcy, pozwalając na dowolne konkretyzacje, z których żadna nie będzie ostateczna ani pierwotna. Tak więc
czytającego ogarnia poczucie, że „miejsca pamięci” są trafniejszym określeniem niż koncepcją, frazą, która nie może być przetłumaczona: w sensie Popperowskim jest propozycją niefalsyfikowaną, jakkolwiek byłaby uwodzicielska i atrakcyjnie podana.51
24Moment ten jest krytyczny, ponieważ powoduje, że koncepcja „miejsca pamięci” przeradza się w pojęcie pierwotne, aksjomat niepodlegający krytyce. W komentarzach pojawiają się więc ironiczne określenia kierowane w stosunku do wystąpień Nory identyfikowanych jako „kaznodziejstwo”, „objawienia”, „wyrocznie”. „Praktyka pozostawiania w tekstach rozlicznych nieuzasadnionych spekulacji lub po prostu homilii wygłaszanych ex cathedra podsyca nieufność czytającego” – pisał Thaite52.
25W centrum problemu z terminem lieux de mémoire leży jednak moim zdaniem coś innego, co jest głębinową, źródłową przyczyną powyższych obiekcji. Mianowicie teoretycznie konstrukcja tej koncepcji oparta jest na strukturze podstawowego tropu literackiego, czyli metafory. Nora we Entre mémoire et histoire pisze przecież, że chodzi mu o obiekty zdolne „zawrzeć maksimum sensu w minimum znaków” („enfermer le maximum de sens dans le minimum de signes”53), co oczywiście przypomina klasyczne postulaty dotyczące języka poetyckiego formułowane przez awangardy (w Polsce znamy nieomal identycznie brzmiący program grupy a.r., sformułowany przez Przybosia i kontynuowany w jego wystąpieniach teoretycznych54: „maksimum treści w minimum słów – oto zadanie poety”55). Awangardowa „kondensacja” w praktyce polegała na „posługiwaniu się skrótami, elipsą członów pośrednich i specjalnymi węzłami, zagęszczeniami treści, zwanymi metaforami”56. Nora mimowolnie powtarza te zalecenia w swojej konceptualizacji „miejsc pamięci”, gdy definiuje je jako miejsca „krystalizacji tożsamości”, co – jeśli zastanowić się nad konstrukcją proponowanego pojęcia – oznacza w języku poetyki podporządkowanie struktur myślowych zasadzie działania metafor – ze wszystkimi skutkami ubocznymi, których Nora zapewne chciałby uniknąć jako przedstawiciel nauk społecznych – a więc niejednoznacznością, eliptycznością, punktowością (pojawiające się nieregularnie „zawęźlenia”) rozpoznań.
26Metafora jednak pracuje w ten sposób, że oddala znaczenie słowa od jego skodyfikowanego, leksykalnego ujęcia. Podobnie – przynajmniej w teorii – miałoby się dziać z empirycznymi i nieempirycznymi obiektami wskazywanymi przez Norę: odsyłałyby one do sensów głębszych niż te oczywiste. Jako typowe „miejsca pamięci” mają być obiektami interpretacyjnie niestabilnymi, „opalizującymi”, „miejscami pamięci” dla jednych, dla innych nie, teraz tak, ale już nie za chwilę: „miejsca pamięci są nieustannie napełniane nowymi znaczeniami”57. Nora tak diagnozował fundamentalną wieloznaczność definiowanych obiektów :
jest jasne – pisał – i to czyni je pasjonującymi, że miejsca pamięci nie istnieją inaczej niż dzięki ich zdolności do metamorfozy, w niekończących się odbiciach ich znaczeń i w nieprzewidywalnej bujności ich rozgałęzień.58
27Konfuzja polega jednak na tym, że tematy, które w końcu wybrał dla swojego przedsięwzięcia, mają nieco inny charakter : są to „emblematy rozpalające wspólnotową pamięć: Marsylianka, trójkolorowa flaga”. Także mniej oczywiste, jak je nazywał, „miejsca skromne” również miałyby służyć „demonstracyjnemu”, jak twierdził Nora – „konstruowaniu pamięci Republiki”59. „Emblèmes”, czyli „emblematy”, „godła” nie mają migotliwego charakteru metafor, ale sugerują energię alegorii, są żądaniem ustabilizowanych znaczeniowo symboli, czytelnych dla odbiorcy, jednoznacznie w dodatku wskazujących na jeden, ostateczny sens: „Republikę”.
Historycznie była alegoria w mniejszym stopniu retorycznym i literackim zabiegiem budowania pseudosymboli, w większym zaś stopniu sposobem traktowania mitów jako alegorii
28– pisał niegdyś Paul Ricoeur60. Z tego powodu alegoria jest zawsze w nieunikniony sposób „hermeneutyczna”, będąc rodzajem tropu, w którym gnieździ się gotowa interpretacja. Tu więc, jak podejrzewam, znajduje się źródło możliwych wątpliwości wystosowywanych pod adresem koncepcji Nory : termin teoretycznie definiowany jako metafora, deklarowany jako otwarty, chłonny symbol w efekcie jest skrycie spreparowany, „gotowy” – jest nienaruszalnym „mitem”, „pseudosymbolem”, spetryfikowaną alegorią, predeterminowaną interpretacją rzeczywistości (ograniczonej do jednego zjawiska). To tłumaczy zarówno popularność tego projektu wśród tych, którzy szukają jednoznacznej wersji Barthesowskich Mitologii, jak i mnogość prób wyrwania terminu spod kurateli sensów gotowych. W ten sposób projekt Nory okazuje się nie tylko nostalgicznym, politycznym, samoafirmacyjnym, nacjocentrycznym, monoperspektywicznym wspomnieniem po dezaktualizującej się formacji politycznej, nieneutralną próbą jej rezurekcji, co musi wzbudzać istotne zastrzeżenia, ale też – jako koncepcja intelektualna – prezentuje się ostatecznie jako niefalsyfikowane pojęcie pierwotne, wariant mitu, w którym nie ma miejsca na dyskusje, pozostaje jedynie negocjowanie formy kultu.
Notes de bas de page
1 Realms of Memory: The Construction of the French Past, vol. 1, ed. P. Nora, L. D. Kritzman, transl. A. Goldhammer, Columbia University Press, New York 1996, s. ix.
2 P. Ricoeur Pamięć, historia, zapomnienie, przeł. J. Margański, Universitas, Kraków 2006, s. 144.
3 Tamże.
4 Wliczając w to wstępy i artykuły-komentarze Nory.
5 Por. P. Ricoeur, Pamięć…, s. 543. Nora analizuje obchody rocznicy maja 1968 r. i 200-lecia rewolucji.
6 Tenże Les Lieux de mémoire, cz. 3, t. 3, Gallimard, Paris 1992, s. 977.
7 A. Huyssen Present Pasts. Urban palimpsests and the politics of memory, Stanford up, Stanford 2003, s. 97.
8 Tytuł artykułu jest ironicznym przekształceniem terminu „świętej unii” (l’union sacrée) – czyli paktu zawieszenia broni zawiązanego między politycznymi stronami związkowców i rządu we Francji w okresie i wojny światowej – w banalny termin „kuchenny”.
9 Polemika Andersona i Nory toczyła się dalej wokół krytyki kultury francuskiej w wydanym przez Seuil w 2005 r. dwugłosie: La pensée tiède. Un regard critique sur la culture française (Myśl wychłodzona: krytyczne spojrzenie na kulturę francuską) Andersona (w skład wypowiedzi weszły artykuły przedrukowywane z „London Review of Books”) zostało uzupełnione odpowiedzią La pensée réchauffée (Myśl ponownie ogrzana) Nory.
10 Wszystkie cytaty z artykułu Andersona za wydaniem internetowym lrb: http://www.lrb.co.uk/v26/n18/perry-anderson/union-sucree (dostęp : 1.02.2013).
11 P. Schmidt Zwischen Medien und Topoi. Die Lieux de mémoire und die Medialität des kulturellen Gedächtnisses, w : A. Erll, A. Nünning Medien des kollektiven Gedächtnisses. Konstruktivität –Historizität –Kulturspezifität, Walter de Gruyter, Berlin–New York 2004.
12 Por. P. Nora Entre mémoire et histoire. La problématique des lieux, w : Les Lieux de mémoire, cz. 1, t. 1, Gallimard, Paris 1984, s. xvii.
13 Prowadzonego przez Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie (Hans Henning Hahn, Robert Traba, Kornelia Kończal).
14 Polsko-niemieckie miejsca pamięci / Deutsch-polnische Erinnerungsorte. Reader dla Autorek i Autorów artykułów na temat polsko-niemieckich miejsc pamięci, wydanie czwarte (październik 2009 r.), s. 14. Tu obszerna bibliografia projektów niefrancuskich. Materiały dostępne online: http://www.cbh.pan.pl/images/stories/pliki/pdf/PNMP/2009-10-16_Reader_PL_online.pdf (dostęp: 1.02.2013).
15 E. François, H. Schulze Deutsche Erinnerungsorte, C. H. Beck Verlag, München 2001.
16 M. Csaky Die Mehrdeutigkeit von Gedachtnis und Erinnerung, Passagen-Verl., Wien 2002.
17 Polsko-niemieckie miejsca pamięci…, s. 26.
18 A. Rigney Plentitude, Scarcity and the Circulation of Cultural Memory, „Journal of European Studies” 2005 no 35, s. 24.
19 H.-T. H. Tai Remembered Realms: Pierre Nora and French National Memory, „The American Historical Review” 2001 vol. 106 no. 3, s. 915.
20 P. Anderson Union Sucrée, „London Review of Books”, 23 września 2004 r., http://www.lrb.co.uk/v26/n18/perry-anderson/union-sucree (dostęp : 1.02.2013).
21 Por. P. Nora np. w wywiadzie z J. Żakowskim: „powszechne uczucie permanentnej «straty» jest czymś zupełnie nowym. W odróżnieniu od poprzednich pokoleń zostaliśmy wyrwani z przeszłości. Łączą nas z nią tylko ślady, tajemnicze znaki, które teraz stają się dla nas niezwykle cenne właśnie dlatego, że to w nich musimy szukać klucza do naszych obecnych tożsamości” (Rewanż pamięci, Sic!, Warszawa 2002, s. 62).
22 A. Huyssen Present Pasts. Urban Palimpsests and the Politics of Memory, Stanford up, Stanford 2003, s. 101.
23 P. Carrier Holocaust Monuments and National Memory Cultures in France and Germany since 1989: The Origins and Political Function of the Vél d’Hiv in Paris and the Holocaust Monument in Berlin, Berghahn Books, New York 2005.
24 Tamże, s. 213.
25 A. Huyssen, Present Past…, s. 96.
26 A. Rigney Plentitude, Scarcity…, s. 24.
27 M. Saryusz-Wolska Spotkania czasu z miejscem. Studia o pamięci i miastach, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011, s. 15.
28 „Nie zadajemy sobie jednak przy tym pytania, o jakiej pamięci Nora mówi. Otóż pisze on o rozpadzie pamięci naturalnej, wywodzącej się ze społeczności wiejskich lub innych wspólnot, opartych przede wszystkim na komunikacji face to face (w tym sensie jest to pamięć bardzo podobna to tej, którą opisuje Maurice Halbwachs w książce Społeczne ramy pamięci). Ale czy upadek tego modelu pamięci musi być tożsamy z jej kryzysem? Od czasu, gdy Nora pisał cytowany tu tekst, minęło ćwierć wieku i akurat na polu pamięci wiele się od tamtej pory zmieniło. Wraz z odejściem pamięci naturalnej (faktycznie, ograniczonej do zasięgu społeczeństw przednowoczesnych) narodziły się nowe jej modele, które dziś utożsamiamy z pojęciem pamięci zbiorowej. Dlatego też jestem skłonna mówić o przemianach pamięci w nowoczesności (nie o jej upadku czy kryzysie)” – pisała Saryusz-Wolska (tamże, s. 13).
29 K. Pomian Historia. Nauka wobec pamięci, Wydawnictwo umcs, Lublin 2006, s. 185: „[pamięć wirtualna] to nowa pamięć, która nakłada się na starą pamięć pisaną, jak ta nakłada się na jeszcze starszą pamięć przekazywaną ustnie”.
30 A. Assmann Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, przeł. P. Przybyła, w : Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. M. Saryusz-Wolska, Universitas, Kraków 2009.
31 Tamże, s. 153. 32 P. Ricoeur Pamięć…, s. 513.
32 B. Taithe Monuments aux morts? Reading Nora’s Realms of Memory and Samuel’s Theatres of Memory¸ „History of the Human Sciences” 1999 no 12, s. 131.
33 P. Nora Entre mémoire et histoire…, w: Les Lieux de mémoire, cz. 1, t. 1, s. xxxvi. Cytuję za tekstem wydania francuskiego, pomijając dwa istniejące tłumaczenia (P. Mościckiego z „Tytuł Roboczy Archiwum” 2009 nr 2 oraz M. Sugiery i M. Borowskiego z „Didaskaliów” 2011 nr 10). Oba polskie teksty są przekładem z wersji amerykańskiej, publikowanej w „Representations” (1989 no 26, transl. M. Roudebush), w związku z tym istnieje wiele (jakkolwiek drobnych, to jednak czasem istotnych) nieścisłości między wersją wyjściową a polskimi odpowiednikami.
34 P. Nora Entre mémoire et histoire…, s. xxxvii.
35 Tamże, s. xlii.
36 Tamże, s. xxxii.
37 Tamże, s. xxvi.
38 Tamże, s. xxiv.
39 Tamże, s. xxi.
40 Tamże, s. xxxiv.
41 Tamże,s.xxxv.
42 Tamże, s. xvii.
43 J. Żakowski Rewanż pamięci, Sic!, Warszawa 2002, s. 63.
44 Tamże, s. 64.
45 P. den Boer Lieux de mémoire et et l’identité de l’Europe, w: Les Lieux de mémoire et identités nationales, ed. P. den Boer, W. Frijhoff, Amsterdam University Press, Amsterdam 1993, s. 17.
46 P. Schmidt Zwischen Medien…, s. 26.
47 P. Nora Le modèle des „Lieux de mémoire”, w: Lieux de mémoire. D’un modèle français à un projet allemand, Hrsg. É. François, Centre Marc Bloch, Berlin 1996.
48 P. Nora La notion de „lieu de mémoire” est-elle exportable?, w: Lieux de mémoire…
49 Tenże From Lieux de mémoire to Realms of Memory, w : Realms of Memory… 1996, s. xvii.
50 T. Judt A la Recherche du Temps Perdu, „New York Review of Books” 1998 December 3, s. 54.
51 B. Taithe Monuments aux morts ?…, s. 131.
52 Tamże, s. 132.
53 P. Nora Entre mémoire et histoire…, s. xxxv.
54 Hasło „minimum słów” pojawia się w artykułach programowych Przybosia przynamniej od pierwszego komunikatu grupy a.r. z 1930 r.
55 Komunikat nr 2 grupy a.r. wydany w 1932 r., sformułowany w 1930 r. Cyt. za: S. Jaworski Między awangardą a nadrealizmem, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976, s. 130.
56 Tamże, s. 130–131.
57 A. Rigney Plentitude, Scarcity…, s. 15.
58 P. Nora Entre mémoire et histoire…, s. xxxv.
59 Wszystkie przytoczenia z tego i poprzedniego zdania z: P. Nora Présentation, w: tegoż Lieux de mémoire…, cz. 1, t. 1, s. ix.
60 P. Ricoeur Symbolika zła, przeł. S. Cichowicz, M. Ochab, pax, Warszawa 1986, s. 19.
Auteur
Adiunkt w Katedrze Antropologii Literatury i Badań Kulturowych wp uj, zajmuje się teoriami badań literackich i kulturowych, w tym zwłaszcza badaniami nad kulturą wizualną. Stypendystka Fundacji Kościuszkowskiej, Erste Stiftung, European Holocaust Research Infrastructure, wykładała na University of Chicago (2011). Autorka książki Nowoczesny esej. Studium historycznej świadomości gatunku.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019