Czytanie Nory. Appendix1
p. 189-205
Texte intégral
1 Monumentalne siedem tomów pod redakcją Pierre’a Nory, Les Lieux de mémoire, to jeden z tych tekstów, które zyskały powszechny rozgłos i skutecznie wylansowały swoje narzędzia badawcze, ale znane są przede wszystkim z drugiej ręki, z omówień, z przytoczeń, w urywkach. Jestem daleka od obłudnego ubolewania nad powszechnymi brakami bibliograficznymi – w rzeczy samej, powiedziałabym raczej, że lektura niemal 130 esejów o charakterze case studies, składających się na tysiące stron omawiających składowe francuskiej pamięci, od trójkolorowego sztandaru (w tomie La République) po „ducha języka francuskiego” (w ostatnim tomie, trzecim w części Les France), to zadanie niemal heroiczne. Nie tylko, a nawet nie przede wszystkim, ze względu na skalę przedsięwzięcia, ale także – w naszym przypadku – dlatego, że jego modelowy czytelnik to (w czym nie ma oczywiście niczego dziwnego) ktoś zanurzony głęboko we francuskiej kulturze i historii. Polska czytelniczka – kontynuuję te niezbyt zręczne wyznania nie dla wpisania się w wątpliwą topikę humilitatywną, ale z przekonania, że charakter Les Lieux de mémoire właśnie jako t e k s t u jest kluczowy dla moich rozważań – nawet posiadając (lub uzupełniając) wiedzę wystarczającą do identyfikacji i rozpoznania kontekstów omawianych przez autorów artykułów wydarzeń, postaci, zjawisk i przedmiotów, może doświadczyć specyficznej odmiany efektu obcości. Między umownym narratorem dzieła a jego domyślnym czytelnikiem zaprojektowano szczególne porozumienie – ten pierwszy, operując w przestrzeni francuskiej pamięci zbiorowej, zakłada tego drugiego jako jej, by tak rzec, użytkownika; nie tyle podaje fakty, ile je przypomina, przestawia, szereguje, reinterpretuje. Kompetencja czytelnika z zewnątrz, w najlepszym razie o charakterze „wiedzy, że”, nie do końca spotyka się z oczekiwaniem pewnej, w moim odczuciu, umiejętności, „wiedzy, jak” można poruszać się w ramach omawianego dziedzictwa. Być może problem dałoby się ująć także tak: jeśli ja wiem, że na francuskim cmentarzu Père-Lachaise stoi Mur des Fédérés, Ściana Komunardów, będąca miejscem rozstrzelania i jednocześnie upamiętnienia członków Komuny Paryskiej (o którym pisze Madeleine Rebérioux w tomie La République jako o przykładzie kontr-pamięci), to modelowy czytelnik Les Lieux… nie tyle to wie, ile o tym pamięta – oczywiście w sensie pośrednim, jako uczestnik kulturowej wspólnoty.
2Redaktor tomu zresztą podkreśla wprost, już w zapraszającym do lektury wstępie, że zamiarem przedsięwzięcia Les Lieux… nie było napisanie historii Francji, ale działanie na pograniczu historii i pamięci:
selektywna i rozumna eksploracja naszego zbiorowego dziedzictwa, którą uzasadniają najprawdziwsze emocje, jakie w każdym z nas jeszcze budzi resztka żywej identyfikacji z tymi na pół zatartymi symbolami.2
3Choć więc na tym etapie pracy Nora stawiał diagnozę o stopniowym, ale przyspieszającym wyczerpywaniu się siły zbiorowej pamięci, to jednak mocno zakładał istnienie swoistej wspólnoty afektu łączącego się z pewnymi wyobrażeniami przeszłości – przynależność do której, jak sądzę, jest dla odbioru Les Lieux… kluczowa.
4 To zapewne nie najistotniejszy, ale – jak sądzę – znaczący powód, dla którego przekład esejów składających się na Les Lieux… to dość karkołomne przedsięwzięcie, o które pokusili się przede wszystkim tłumacze na język angielski (jak Arthur Goldhammer czy Mary Seidman Trouille). Warto jednak zauważyć, że na przykład seria Rethinking France, wydawana przez chicagowski uniwersytet, zawiera mniej więcej jedną trzecią oryginalnego materiału (w przekładzie Seidman Trouille). Nie stawiam sobie zadania śledzenia tłumaczeń dzieła kierowanego przez Norę na wszystkie języki, a interesuje mnie przede wszystkim sytuacja w Polsce, która jest dość specyficzna: po pierwsze z tego powodu, że w pracach zespołu Les Lieux… brali udział polscy historycy, którzy opuścili kraj w związku z represjami 1968 roku, Bronisław Baczko i Krzysztof Pomian – nie stało się jednak tak, że recepcja koncepcji Nory w Polsce była dzięki temu szczególnie prędka. Jest ona oczywiście inspiracją badań i przedmiotem omówień3, jeśli jednak chodzi o tłumaczenia źródłowego tekstu, dysponujemy przede wszystkim polską wersją jednego z teoretycznych tekstów wprowadzających pióra Nory, krótkiego eseju Entre mémoire et histoire. La problématique des lieux, a nawet jego dwiema wersjami: Pawła Mościckiego4 oraz Mateusza Borowskiego i Małgorzaty Sugiery5. Oba teksty są jednak tłumaczeniami nieznacznie skróconej wersji angielskiej, przetłumaczonej dla „Representations” przez Marca Roudebusha6 – i ten pierwowzór angielszczyzny jest oczywiście widoczny w porównawczej lekturze. W dalszych analizach tego tekstu będę się odwoływała tam, gdzie to możliwe, do tłumaczenia Borowskiego i Sugiery.
5Pierre Nora, lider projektu Les Lieux…, jest autorem sześciu spośród case studies zamieszczonych w kolejnych tomach, które ponadto opatrzył sześcioma tekstami wprowadzającymi i zamykającymi, o charakterze ogólniejszym, a także teoretycznym. Pierwszy tom otwiera krótka Présentation, esej wyrażający podstawowe intuicje na temat miejsc pamięci i szkicujący całościowy zamiar badawczego przedsięwzięcia, po którym następuje wspomniany tekst Entre mémoire et histoire…, najpełniejsza być może teoretyczna wykładnia Nory; zamyka go natomiast artykuł mający stanowić przejście między pierwszą częścią Les Lieux…, czyli Republiką, a drugą – trzema woluminami pod wspólnym tytułem Naród. Tekst De la République à la Nation we frapujący sposób szkicuje ogólną charakterystykę „pamięci republikańskiej” i jej kryzysu w drugiej połowie xx wieku, nowego rozdania, którą to rekonfigurację organizuje powrót tego, co narodowe. Kolejnym swoim tekstem, La nation-mémoire, Nora zamyka trzy woluminy Narodu. Z kolei część Les France 7 rozpoczyna dość obszerny artykuł Comment écrire l’histoire de France ?, stanowiący obronę redaktora przed z jednej strony nadużywaniem, a drugiej zaś – krytykowaniem założeń metodologicznych, czy może raczej terminologicznych, całego przedsięwzięcia; wywód Nory obraca się w sporej części wokół pojęcia miejsc pamięci i – jak sądzę – tekst ten powinien być czytany łącznie i w porównaniu z Między pamięcią a historią…, jako rodzaj dopowiedzenia i wyjaśnienia. Ostatni tekst, L’ère de commémoration, zamykający całość Les Lieux…, daje interesujący wgląd w opinie Nory na temat kształtu francuskiej kultury pamięci w momencie zakończenia prac, ze zwróceniem szczególnej uwagi na karierę pojęcia „dziedzictwo”; co szczególnie ciekawe, bardziej niż poprzedni artykuł ma on charakter pewnej rewizji i mimo że nie zatrzymuje się długo nad samym terminem miejsca pamięci, określa go na początku tekstu, z pewną dozą rozczarowania, jako
narzędzie wypracowane, aby rzucić [na praktyki pamiętania, a zwłaszcza, jak to określa kilka linijek wcześniej, „bulimię upamiętniania”] światło krytycznego dystansu, [które] stało się właśnie instrumentem upamiętnienia.8
6 To właśnie narzędzie jest głównym przedmiotem mojego zainteresowania w tym tekście; popularność, jaką zyskał sobie termin miejsca pamięci, jest, jak wspomniałam na początku, jednym z najistotniejszych impulsów do analizy źródłowej dla niego pozycji – tym bardziej że odwołania do niej odbywają się nieraz jedynie pro forma. Odpowiedzi na pytanie, czym jest miejsce pamięci, można szukać w Les Lieux… na wielu poziomach – poczynając od sposobów, w które są one opisywane w poszczególnych esejach. Sądzę jednak, że ta droga przyniosłaby rezultaty mniej obiecujące od oczekiwanych – przede wszystkim ze względu na to, że kolejne case studies nie problematyzują zasadniczo swojej ramy, którą stanowi pojęcie miejsca pamięci. „Miejsca” są tu opisywane na różne sposoby, wydaje się jednak, że dominuje poszukiwanie ich historycznej genezy i faktograficzny opis przemian, jakim ewentualnie ulegały, opatrzone oczywiście mniej lub bardziej rozbudowaną interpretacją. Sądzę, że clou sprawy w rzeczywistości leży gdzie indziej – na poziomie wyboru lieux, które zostały w kolejnych tomach uwzględnione, a odpowiedzi na pytanie o kryteria, które przyświecały tworzeniu tego katalogu, nie znajdziemy na poziomie poszczególnych przypadków. Dlatego wybieram w tym tekście inną taktykę: zamierzam przyjrzeć się bardziej szczegółowo właśnie tym tekstom-metakomentarzom, w których lider przedsięwzięcia dokonuje swego rodzaju autoprezentacji – ze szczególnym uwzględnieniem Między historią a pamięcią… oraz Jak pisać historię Francji ? Moim zamiarem jest więc tytułowe czytanie Nory – pozostawiając na boku kwestię istniejących komentarzy i polemik do jego koncepcji czy jej użyć, chcę podjąć próbę lektury źródłowego tekstu, która może nie rozstrzygnie kłopotów i konfuzji związanych z miejscami pamięci, ale ma, jak sądzę, szansę naświetlić ich przyczyny przez konfrontację z Norowską konceptualizacją jego kluczowego pojęcia.
7W zakończeniu swojej Prezentacji Nora szkicuje – dość zaskakujące – zalecenie czytania Les Lieux…: proponuje, przy całej świadomości arbitralności wyborów i ich ideologicznych uwikłań, zawiesić ją na chwilę i „spróbować najpierw niewinnej lektury”9. Chcę zacząć od nieuprzedzonej lektury samej Prezentacji – zakładając na chwilę pozycję czytelnika, który w niej właśnie po raz pierwszy spotyka się z terminem lieux de mémoire i stara się uchwycić jego specyfikę. Już pierwsze zdania tekstu określają na pozór precyzyjnie zamiar zespołu Nory i okoliczności jego podjęcia:
Wydało mi się, że szybki zanik naszej pamięci narodowej woła o zinwentaryzowanie miejsc, w których się ona szczególnie [électivement] ucieleśniła, i które, przez wolę ludzi czy pracę wieków, stały się jej najwyrazistszymi symbolami.10
8Dalej Nora wymienia przykłady – od świąt i rocznic po słowniki i muzea – i uzasadnia wybór case study jako metody badawczej: każde z miejsc, które przecina splot niejasnych zależności, w jakich pozostają pamięć i naród, zasługuje na taką osobną uwagę. Nacisk położony jest przede wszystkim na wielość i rozmaitość miejsc pamięci, różniących się działaniem, skalą, niesionymi sensami, reprezentowanymi wizjami historii etc. Enumeracja pozostaje stałą metodą eksplikacji – kilka linijek dalej badacz ponownie tworzy serię przykładów, aby stwierdzić, że termin „miejsce” należy w tym kontekście rozumieć we wszystkich możliwych znaczeniach, od najbardziej materialnych i konkretnych, po abstrakcyjne i intelektualnie skonstruowane. Organizując spore partie swego wywodu, czerpie on jednak przede wszystkim z metaforyki podsuwanej przez podstawowe, przestrzenne skojarzenie: pisze o „miejscach-skrzyżowaniach”, w których wymiar historiograficzny przecina się z etnograficznym, czyli „kartografią naszej mentalnej geografii”11 (a także z aspektami politycznymi, psychologicznymi, literacko-artystycznymi). Z kolei podkreślając wielkość badanej dziedziny, niemożliwej do całościowego ogarnięcia (celem Les Lieux… nie ma być wyczerpanie kwestii, ale różnorodność spojrzenia i w efekcie „ogólna równowaga” tematyczna w powstałych planowanych – wtedy jeszcze tylko – czterech tomach), określa ją jako rozległy obszar, po którym nie sposób po prostu odbyć spokojnej „gospodarskiej przechadzki”12.
9 Dalej, w miarę jak w tekście przedstawiane są zamiary dotyczące kolejnych tomów, hipotetyczny niewinny czytelnik zanotuje jeszcze, że chodzi o „miejsca, w których najlepiej się skondensowały [pewne] idee”13 dotyczące Francji, że niektóre z nich są oczywiste, inne zaś mniej znane – we wszystkich jednak podobnie „konstruowała się pamięć”14. Czasownik construire, warto zaznaczyć, pojawia się tu wielokrotnie – i może być także oczywiście zastosowany do działań samych badaczy, którzy wybierając i opisując miejsca pamięci, zarazem je takimi konstruują. Kluczowy dla wyróżnienia miejsca pamięci okazuje się ten proces konstrukcyjny, a nie jego efekt, czyli – w innym ujęciu – pamiętana treść:
lieux de mémoire to nie to, o czym się pamięta, ale miejsca, gdzie pamięć pracuje; nie sama tradycja, ale jej laboratorium.15
10Podkreślanie tego procesualnego aspektu prowadzi autora do poszukiwania innych metafor – gdy odsuwa on na bok obrazowanie przestrzenne czy topograficzne i wycisza dosłowność terminu „miejsce pamięci”, sięga z pewną znaczącą częstotliwością do rezerwuaru pojęć związanych z przemianami chemicznymi16. Procesy, o których mowa, są więc opisywane nie tylko, jak w powyższym cytacie, jako kondensowanie, ale też jako strącanie osadu17. Trudno jednak rozstrzygnąć, czy miejsce pamięci byłoby w tym wypadku odpowiednikiem środowiska, w którym przebiega reakcja, osad zaś – samej pamięci (co sugerowałby model „konden-sacyjno-sublimacyjny”). Jako ów osad określone są na początku tekstu „przedmioty/obiekty, instrumenty i instytucje pamięci”18, czyli, jak by się wydawało, same miejsca. Powikłany charakter tych relacji ucieleśnia się w tekście, gdy – rozważając zwłaszcza polityczne uwikłania przemian tradycyjnych miejsc pamięci – Nora sugeruje, że być może są to „nie tyle miejsca, ile węzły pamięci”19, splatające, choć nigdy ostatecznie, to, co pamiętane, z tym, co zapominane.
11 Komplikując kwestię współczesnego funkcjonowania lieux de mémoire, Nora mówi o „miejscach pamięci drugiego stopnia”, co stanowi oczywiście nawiązanie do jego koncepcji historii drugiego stopnia, przedmiotem zainteresowania której nie są same wydarzenia przeszłości, ale wyobrażenia powstające na ich temat, ich kształtowanie, zmiany, uczestnictwo w procesach społecznych. Według jego diagnozy „tradycyjne miejsca” tworzą dziś „matryce pamięci politycznej”20; a zatem – dopowiadając – działania polityk pamięci mają za wzorzec owe lieux, które zarazem upamiętniają. Nie mamy już do czynienia po prostu z miejscem, które przechowuje pamięć o jakimś, dajmy na to, wydarzeniu, upamiętnia je, ale z aktywnością obliczoną na stymulację upamiętniania, podtrzymywanie samego miejsca. Nie jest więc ono tylko narzędziem do pamiętania, samo w sobie staje się godną uwagi i troski wartością.
12 Prezentacja rozpoznaje więc dość przygodnie sposoby działania miejsc pamięci – skupiając się, jak sądzę, wokół procesów konstruowania i kondensowania, podkreśla ich dynamikę oraz wielość, deklaruje inkluzywny charakter projektu. Jak jednak rozpoznać same miejsca, na jakiej podstawie zawyrokować o przynależności konkretnego przedmiotu czy pojęcia do tej dziedziny? Jeden z kłopotów dotyczy tu podmiotowości wskazanych procesów. Wyostrzając: kto jest podmiotem – bądź gospodarzem – miejsca pamięci? Już z początkowej paradefinicji, cytowanej wyżej, można wysnuć nieuzgodnione wnioski: sformułowanie o „ucieleśniającej się w nich pamięci” omija problem podmiotu, sugerując samozwrotną sprawczość pamięci i bezosobowość procesu; dalej mowa o woli pamiętania, którą mieliby ludzie (bez dookreślenia, czy jako jednostki, czy wspólnoty, oraz bez refleksji nad kwestią fortunności tych enigmatycznych aktów woli), a na koniec o „pracy wieków”, co przywodzi na myśl wolne od ludzkiej ingerencji, quasi-naturalne procesy. Co więcej, te trzy przybliżenia połączone są łącznikiem „lub”, co tworzy definicję alternatywną – czyżby więc chodziło o rozmaite sposoby tworzenia się miejsc pamięci? W tym momencie tekstu najwyraźniej ważniejsza jest wytwarzająca się na te sposoby siła interesujących Norę miejsc – siła symbolizowania samej pamięci.
13Nora przekazuje tu raczej pewną intuicję, którą jego czytelnik ma szansę uchwycić przede wszystkim dzięki licznym przykładom (zarówno konkretnym, jak i pokazującym rodzaje obiektów, które mogą być miejscami pamięci); jego definicja ma więc charakter cząstkowy, a dopowiadając – ostensywny. Co więcej, wskazuje ona wyłącznie na wzorce pozytywne – obiekty, które należy zaliczyć do jej zakresu; we wszystkich tekstach Nory trudno znaleźć wyraziste przykłady takich przypuszczalnych miejsc, które nie kwalifikowałyby się do jego zbioru. Sądzę, że jedną z przyczyn jest tu wspomniana specyfika konstruowania miejsca pamięci – sama uwaga badacza zwrócona na jakieś potencjalne miejsce zmienia je, zbliżając jego sposób istnienia do tego, który go interesuje. Dwie główne taktyki Nory to zatem w Prezentacji wyliczenie i przenośnia – enumerowanie potencjalnych miejsc pamięci i poszukiwanie metaforycznych obrazów tworzących analogie ich działania.
14Do tekstów Między pamięcią a historią… i Jak pisać historię Francji ? odniosę się już w bardziej syntetyczny sposób, prowadzona przez wątpliwości i zagadnienia wyinterpretowane wyżej z wprowadzającego tekstu. Zadam więc przede wszystkim pytanie o funkcjonowanie lieux rozumiane jako rodzaj relacji między miejscami a pamięcią, ale także o działanie badacza w stosunku do miejsca pamięci oraz o dobre i złe – w ocenie Nory – praktyki użycia tego pojęcia. Istotnym kontekstem jest jednak także zamiar, jaki przede wszystkim rządzi tymi tekstami Nory – bo, wbrew pozorom (i być może na nieszczęście pamięciologicznych badań podejmujących jego terminologię), nie jest nim przede wszystkim samo wyjaśnienie i obrona wypracowanego przez niego i jego zespół pojęcia. Nora zainteresowany jest, jak sądzę, zwłaszcza postawieniem diagnozy bieżącej sytuacji społecznej i politycznej, ale i rozumianej antropologicznie – postacią współczesnego doświadczenia człowieka odnoszącego się do przeszłości – a także zaprojektowaniem sposobu reakcji na tę sytuację. Warto dodać, że diagnozy te ulegają na przestrzeni lat i tekstów rewizjom i przewartościowaniom, co najwyraźniej widać w zamykającej Les Lieux… Erze upamiętnienia.
15 Przypomnę: większą część Między pamięcią a historią… wypełnia analiza swego rodzaju kulturowej zmiany, jaka zdaniem Nory zachodzi w społeczeństwach nowoczesnych, gdy miejsce spontanicznej, ciągłej, społecznej pamięci – l’histoire-mémoire, tworzącej z historią jeden organizm, a nie opozycyjnie jej przeciwstawionej – zajęła pamięć nowoczesna: samoświadoma, której podmiot analizuje własne pamiętanie i wiedzę historyczną, a więc zajmuje wobec przeszłości pozycję zdystansowaną, krytyczną, traci poczucie ciągłości. Pamięć przestaje być oczywistym, nieproblematycznym środowiskiem doświadczenia, z którym ludzie się identyfikują; zaczyna funkcjonować jako obowiązek, w poczuciu którego społeczeństwo kompulsywnie tworzy archiwa, zwiększając tylko dystans wobec przeszłości. Historia staje się siłą wrogą wobec pamięci, chwyta ją i zniewala; to właśnie świadomość historiograficzna jest objawem przełomu pomiędzy dwiema postulowanymi przez Norę formacjami. Drugim problemem, stałym odniesieniem myśli Nory, jest bowiem właśnie pytanie, co ze zdiagnozowanej sytuacji wynika dla uprawiania historii i jej relacji do pamiętania. Skutkiem wyczerpania żywej pamięci jest więc może cały projekt historii drugiego stopnia – a w jej ramach interesujące mnie tu najbardziej pojęcie. Według Nory, by tak sparafrazować, przeszłość stała się obcym krajem – i w tym kraju odnaleźć można niekiedy punkty i przestrzenie znajome, oswojone: miejsca pamięci. Dzięki miejscom pamięci mamy więc gdzie – przywołując kategorię Aleidy Assmann21 – zamieszkać w obcym kraju przeszłości.
16Co jednak w tych miejscach przytrafia się pamięci? Czy należą one do porządku prawdziwej pamięci, który już nie istnieje, czy są po stronie pamięci pośredniej, pochwyconej przez historię, nowoczesnej? Sprawę wikła incydentalnie przeciwstawiane przez Norę miejscu pamięci pojęcie lieu d’histoire, miejsca historii, które odróżnia brak „woli pamiętania”22 [intention de mémoire], konstytutywnej dla tego pierwszego. Czy więc miejsca pamięci opierałyby się jednak na spontanicznym akcie woli – przedsiębranym, jak można domniemywać, przez jakąś zbiorowość, choć w tym miejscu Nora jest enigmatyczny – a więc przeciwstawiały się sztucznym, zaprojektowanym aktom upamiętniania? Zarazem jednak w innych wypadkach źródłowy dla miejsca pamięci staje się „brak woli pamiętania i – prawem kompensacji – przytłaczający ciężar narzucony im przez czas, naukę i sny ludzkości”23. W tym samym także tekście miejsca pamięci – odwrotnie – miałyby być „rozbłyskami”24 pseudopamięci, efektownymi, lecz złudnymi objawami jej zaniku we władzy historii. Podstawowa ambiwalencja ich opisu zasadza się więc na tym, że stanowią swego rodzaju residua tej pierwszej w czasach (i we władaniu) tej drugiej – to „resztki, ostatnie wcielenia pamięci”25.
17Wiele stosowanych przez Norę określeń implikuje samoczynność procesów związanych z miejscami pamięci – różnie jednak rozkładając akcenty : pamięć ma się w nich „krystalizować” i „skrywać”26, albo też miejsca jej „wyczerpany kapitał zakotwiczają, kondensują i wyrażają”27. Wspólne dla tych określeń wydaje się jądro ukonkretniania pamięci28, podtrzymywania jej dzięki ugruntowaniu w jakimś jednostkowym, opisywanym obiekcie.
18 W Między historią a pamięcią… wyraźniej rysuje się kwestia podmiotu tej pamięci – to zbiorowość, społeczeństwo, któremu niekiedy nawet zostaje przydana intelektualna sprawczość „wymyślania podobnych miejsc, aby zakotwiczyć własną pamięć”29 czy akt decyzyjny poświęcenia jakiegoś miejsca pamięci; wspólnotowość tej zbiorowości, do której należą i badacz, i postulowany czytelnik, podkreśla niekiedy podmiotowe „my”. Społeczeństwo konstruuje i sankcjonuje miejsca pamięci30, a nawet za ich pomocą „zarządza istnieniem przeszłości w teraźniejszości”31. Używa ich wreszcie jako instrumentów do „ćwiczenia pamięci”32, które miejsca komplikują, zadając pytania dotyczące jej samej [jeu d’interrogation sur la mémoire elle-même 33].
19Miejsca pamięci są więc zawsze zarazem – to jeden z najciekawszych punktów wywodu Nory – miejscami pamięci o pamięci. W mniej lub bardziej umownych czasach „pamięci prawdziwej” nie było miejsc pamięci ani potrzeby ich istnienia; w czasach historii – zawłaszczającej pamięć – są one nie tylko sygnałem czy cue, wywoływaczem34 zapamiętanej przeszłości, ale także wydobywają na jaw sam fakt pamiętania. Problematyzują go, co podkreśla utratę przednowoczesnej niewinności, ale jednocześnie wzmaga siłę podtrzymywania relacji ludzi do przeszłości, pokazuje ich brak zadomowienia, ale pozwala mimo wszystko w niej zamieszkać.
20Na pierwszy rzut oka najbardziej instruktywna jest trzecia część tego artykułu, zatytułowana Les lieux de mémoire – inna historia, w której Nora nie tylko podkreśla ambiwalentny charakter miejsc pamięci i ich metamorficzność, ale i tworzy pewne klasyfikacje i hierarchizacje w ich domenie. I tak wskazuje na trzy aspekty współistniejące, choć nie zawsze w tym samym natężeniu, w każdym miejscu pamięci: materialny, symboliczny i funkcjonalny ; zwraca uwagę na spektrum możliwych realizacji każdego z nich, jak w przypadku materialności sensy płynące z rozmiaru i lokalizacji, a w przypadku symboliki – przeciwstawienie miejsc dominujących i zdominowanych. Sądzę jednak, że każdy z tych podziałów ma w istocie charakter przygodny, niewyczerpujący. Nora nie pretenduje tu do stworzenia swego rodzaju siatki pojęć, ale raczej powraca do swojej metody enumeracyjnej, pokazuje mniej lub bardziej (najczęściej – bardziej) konkretne przykłady, które mają pozwolić czytelnikowi na intuicyjne uchwycenie sensu miejsca pamięci. Dopowiadając – ten cel najbardziej jaskrawo widać może we fragmencie tekstu Jak pisać historię Francji ?, gdy badacz, w poszukiwaniu sposobu przekazania swojego rozpoznania, ucieka się do zaskakującego (by nie powiedzieć – nieco już desperackiego) chwytu, pisząc:
Pojęcie [miejsca pamięci] zostało wypracowane, aby objąć jednocześnie obiekty materialne i symboliczne na podstawie „tego czegoś”, co mają one wspólnie. Chodzi właśnie o „to coś”.35
21Przy tak kluczowej roli pewnej intuicji fundamentalne stają się decyzja i działania badacza – jak to projektuje Nora, „to coś”, to jakość spontanicznie przez niego rozpoznawana czy nawet wyczuwana (sapienti sat?), a jego dalszym zadaniem jest analizowanie jej krok po kroku. Nora jednak raczej multiplikuje sformułowania opisujące interpretacyjne czynności badacza, niż daje mu precyzyjne wskazówki – miejsce pamięci okazuje się jednocześnie: mechanizmem, który trzeba zdemontować; substancją powstałą ze stopniowego osadzania i stapiania prostszych elementów, której warstwy należy rozróżnić; obiektem mającym rdzeń, „twarde jądro”, istotę, którą można uchwycić; wreszcie częściowo fałszywą „iluzją optyczną” do zdemaskowania36. Opisywane przez Norę działania badawcze są więc odmienne od klasycznie rozumianego postępowania historyka: przekraczają etap opisywania i rozumienia przeszłości na rzecz pokazywania jej roli w tworzeniu symbolicznego uniwersum, środowiska kulturowego doświadczenia. Jak obrazuje jeden z wielu przykładów :
Studiować Kartezjusza jako największego filozofa francuskiego czy nawet stwierdzić „Kartezjusz – to Francja”, a pokazać, jak francuska filozofia ukonstytuowała się wokół Kartezjusza, ukonstytuowała Kartezjusza jako model francuskiego filozofa – to nie prowadzi do tego samego rezultatu.37
22U progu La République Nora podkreśla zmienność i nieokreśloność domeny miejsc pamięci – pisze:
Należy pamiętać o szerokiej definicji tego gatunku – wszystko, co wiąże się z kultem umarłych, wszystko, co dotyczy spuścizny po przodkach, wszystko, co służy zarządzaniu istnieniem przeszłości w teraźniejszości – by spostrzec, że za lieux de mémoire można z powodzeniem uznać pozornie niewłaściwe przedmioty.38
23Przeczuwając może problem, jaki wiąże się z tym, że na podstawie jego inspirujących, lecz nieformułujących wyrazistych kryteriów tekstów za miejsce pamięci można uznać niemal wszystko, Nora zbywa go jednak kilkoma uwagami, znów – jak bardzo charakterystycznie – odnoszącymi się do przykładów. I tak miejscami pamięci mogą być te spośród dzieł historycznych, które tworzą wzorce pamiętania, te spośród wydarzeń, które można określić jako fundujące lub spektakularne. Gdy stanął przed zadaniem wprowadzenia do ostatniej części Les Lieux…, problem ten rysował się już dlań z pewnością o wiele ostrzej. W Jak pisać… Nora przeprowadza swego rodzaju wcieleniową krytykę własnej metodologii, przewiduje możliwe zarzuty, wraz z tym najcięższym – że „chcąc być wszystkim, miejsce pamięci nie jest już niczym”39. Niekiedy, jak stwierdza Nora, nie wystarczy wyróżnić miejsca pamięci, pokazać jego działania, powiązać je z innymi – trzeba je także wypracować [élaborer]40; stwarzanie – czy lepiej powiedzieć: konstruowanie – własnego przedmiotu badań nabiera tu dosłownego charakteru. Miejsce pamięci może być kategorią przynoszoną przez badacza, nakładaną przez niego na badaną rzeczywistość – pytanie, czy przydaje mu to możliwości jej wytłumaczenia, czy raczej sprawia, że odnaleźć można jedynie to, co się samemu ukryło41.
24Broniąc szerokiego pojęcia miejsca pamięci, Nora odwołuje się zarówno do słabego usprawiedliwienia, że niejasny i złożony charakter mają także inne terminy używane w historii idei (jak np. mentalność42), jak i do mocnego argumentu z mocy wyjaśniającej: otóż samoświadoma praktyka pamiętania i badania pamięci miałaby wskazywać, że precyzyjne i wąskie zdefiniowanie tego terminu byłoby wbrew rzeczywistości, redukowałyby faktyczne zjawiska i usuwało je poza obszar zainteresowania. Kontynuując ten wywód, przypuszcza atak na narzucające się kojarzenie miejsca pamięci z czymś konkretnym, przedmiotem bądź obszarem istniejącym w jakiejś rzeczywistej przestrzeni – chce przenieść dyskusję na poziom bardziej abstrakcyjny :
Miejsce pamięci nigdy nie było dla mnie obiektem czysto fizycznym, widzialnym i dotykalnym. Jeśli uważałem, że to pojęcie może objąć pewne obiekty materialne, to dlatego, że możliwe było ujęcie ich natury jako zbliżonej do całego bardzo zróżnicowanego zbioru rzeczy, które nie mają ze sobą nic wspólnego poza tym, że posiadają znaczenie symboliczne i że ich zawartość stanowi pamięć.43
25To kolejne rozjaśnienie, które po chwili zaczyna komplikować sprawę – czy miejsce pamięci jest więc nośnikiem, a nawet pojemnikiem na pamięć, czy też samo ma (i wytwarza) znaczenia? Mnożenie tych niewystarczających eksplikacji staje się, jak sądzę, sygnałem tekstowej niemocy, pośrednim znakiem definicyjnego impasu. Tekst Jak pisać… powstaje w sytuacji istotnie zmienionej względem wcześniej analizowanych artykułów Nory ze względu na znaczący rozgłos, który zdobył sobie jego projekt między rokiem 1984, kiedy ukazał się pierwszy tom Les Lieux…, a 1992, datą publikacji Les France. „Miejsce pamięci” stało się terminem używanym powszechnie, a nawet potocznie, a więc z konieczności oderwało się od pierwotnych zamiarów i metodologii – do czego, jak sądzę, dołożył się fakt, że jego wykład opierał się przede wszystkim na przykładach i intuicjach. Jak wynika z krytyki Nory, najczęstszym przesunięciem znaczeniowym było utożsamienie miejsca pamięci z jakimś materialnym przedmiotem i ściśle określoną przestrzenią – jak pomnik czy cmentarz – oraz, co po części za tym idzie, zapoznanie podkreślanej przez niego dynamiki pamięciowej, ujęcie miejsca pamięci jako spetryfikowanego i zaplanowanego upamiętnienia. Podejmując więc próby, jak sam pisze, wytłumaczenia się, Nora stara się ulepszyć wcześniejsze próby definicyjne, określając miejsce pamięci jako „każdą całość znaczącą, czy to materialną, czy idealną, z której wola ludzi lub praca czasu uczyniła symboliczny element pamięciowego dziedzictwa jakiejkolwiek wspólnoty”44.
26To sformułowanie – do którego znów można by przecież zadać te same co wyżej pytania – zostaje wprowadzone chwilę później, jak odnotowuje badacz w tekście zamykającym ostatni tom Les Lieux…, do słownika języka francuskiego, słynnego Le Grand Robert (z wydania z 1993 r.). Oczywiście nie sprawiło to jednak, aby pojęcie powróciło do twórcy i znów było używane (o ile kiedykolwiek tak było) zgodnie z jego zamiarami – w tym samym artykule, L’ère de commémoration, Nora przytacza pomysły jego wykorzystania w kontekście administracyjno-politycznym, a nawet cytuje skierowany do siebie list odpowiedniego ministra rządu francuskiego, projektującego kampanię ochrony miejsc pamięci jako części narodowego dziedzictwa. Choć więc miejsce pamięci miało być narzędziem, „którego cały cel badawczy stanowiło odmaterializowanie «miejsca» i uczynienie z niego instrumentu symbolicznego”45, pojęcie stało się swego rodzaju własnością publiczną, której zastosowań – nawet tych, które jego autor oceniał jako nieporozumienie – nic już nie mogło zatrzymać.
27Dwie okoliczności – skomplikowana, niepoddająca się łatwemu przyswojeniu struktura tekstu Nory oraz niezwykła popularyzacja zaproponowanego w nim przezeń terminu – każą więc pomyśleć, że pojęcie miejsca pamięci musi jednak proponować uchwycenie istotnych zjawisk współczesności, trafiać w jej czuły punkt. Niemniej być może – staram się w tym miejscu być podejrzliwa wobec własnego języka, jak byłam przy lekturze Nory – nie tyle będzie to punkt, co niemożliwy do ujednolicenia obszar naszego doświadczenia związanego z odnoszeniem się do przeszłości; dlatego definicje, na pozór mające precyzyjnie go wskazać i oddzielić, okazują się dyspersyjne, wewnętrznie rozproszone, wciąż niedopowiedziane, a w ciągłych uzupełnieniach tracą ostatecznie swój definicyjny charakter. „To coś” nie może stać się differentia specifica w prawidłowo zbudowanej, klasycznej definicji; zamiast niej pojawiają się definicje ostensywne i sugestie nieprostych podobieństw pomiędzy miejscami pamięci. Tekst Nory, zbudowany na zasadzie piętrzenia wyliczeń i mnożenia metafor, jest maszyną do wytwarzania heterogenicznego konglomeratu pojęciowego, jakim okazuje się miejsce pamięci. Rozmaitość przybliżeń – argumentów i refutacji, przykładów i obrazów, pobudzających czytelnika do własnych interpretacji i asocjacji – obliczona jest, jak sądzę, na zbudowanie wspólnoty intuicji, ściśle łączącej się ze wspólnotą pozatekstowego doświadczenia przeszłości. Moc wyjaśniająca, jak się zdaje, nie tyle tkwi w samym pojęciu miejsca pamięci, ile może pojawić się w poszczególnych studiach przypadków, na styku intuicji i eksplikacji.
Notes de bas de page
1 Publikacja powstała przy wsparciu finansowym Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer dec-2011/03/n/hs2/01000.
2 P. Nora Présentation, w : Les Lieux de mémoire, sous la direction de Pierre Nora, t. 1: La République, Gallimard, Paris 1993, s. xii.
3 Por. np. A. Szpociński Miejsca pamięci (lieux de mémoire), „Teksty Drugie” 2008 nr 4, s. 11–20.
4 P. Nora Między pamięcią i historią: Les Lieux de mémoire, przeł. P. Mościcki, „Tytuł Roboczy: Archiwum” 2009 nr 2, s. 4–12.
5 Tenże Między pamięcią a historią: les lieux de mémoire, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, „Didaskalia” 2011 nr 10, s. 20–27.
6 Tenże Between Memory and History: Les Lieux de mémoire, przeł. M. Roudebush, „Representations” 1989 nr 26, s. 7–24.
7 Tytuł ten wskazuje, przez rodzajnik, na mnogość wielu „Francji”, która jest jego przewodnim motywem.
8 Tenże L’ère de commémoration, w: Les Lieux…, cz. 3: Les France, t. 3: De l’archive à l’emblème, Gallimard, Paris 1992, s. 977.
9 Tenże Présentation…, s. xiii.
10 Tamże, s. vii.
11 Tamże.
12 Tamże, s. viii.
13 Tamże.
14 Tamże, s. ix.
15 Tamże, s. x.
16 A w dalszych tekstach – także geologicznymi.
17 Tamże, s. vii.
18 Tamże.
19 Tamże, s. xiii.
20 Tamże, s. xii.
21 Assmann zderza „pamięć zamieszkaną” i „pamięć niezamieszkaną” w tekście, który zaczyna od przywołania i sproblematyzowania słynnego zdania Nory z Między pamięcią a historią…: „Mówimy tak dużo o pamięci, ponieważ tak niewiele jej zostało”. (Por. A. Assmann Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, przeł.P.Przybyła, w: Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, red. M. Saryusz-Wolska, Universitas, Kraków 2009, s. 127).
22 P. Nora Między pamięcią a historią…, s. 25.
23 Tamże, s. 26.
24 Tamże, s. 22.
25 Tamże.
26 Tamże, s. 20. Polskie przekłady proponują tu, idąc za tłumaczem angielskim, który użył dwuznacznego czasownika to secrete, sformułowanie o miejscach, w których pamięć się wydziela, czego jednak nie sugeruje wyraźnie francuskie réfugier, użyte w tym miejscu przez Norę (Entre mémoire et histoire. La problématique des lieux, w : Les Lieux…, t. 1, s. xvii). Mam jednak wątpliwości, czy tak szczegółowe dociekania leksykalne mogą być owocne – zwłaszcza w kontekście pewnej dezynwoltury, z jaką Nora przerzuca się od metafory do metafory, włącznie z tą (wspomnianą wyżej) dotyczącą wydzielającego się „osadu chemicznego”.
27 Tamże, s. 27.
28 Por. tamże, s. 20: „staramy się konkretyzować ją [pamięć] w wybranych miejscach, w których zachowało się poczucie ciągłości historycznej”.
29 Tamże, s. 21.
30 W innym miejscu Nora określa działania społeczeństwa, których przedmiotem są miejsca pamięci, za pomocą wielu odczasownikowych określeń – miejsca mają być „produkowane, manifestowane, ustanawiane, wznoszone, dekretowane i sztucznie podtrzymywane” (tamże, s. 22).
31 Tamże, s. 26.
32 Tamże.
33 P. Nora Entre l’histoire et mémoire…, s. xxxix.
34 W sprawie pojęcia cue por. np. A. Erll Literatura jako medium pamięci zbiorowej, przeł. M. Saryusz-Wolska, w: Pamięć zbiorowa i kulturowa…, s. 221.
35 P. Nora Comment écrire l’histoire de France?, w: Les Lieux…, cz. 3: Les France, t. 1: Conflits et partages, Gallimard, Paris 1993, s. 20.
36 Tamże.
37 Tamże, s. 21.
38 Tenże Między historią a pamięcią…, s. 26.
39 Tenże Comment écrire…, s. 19.
40 Por. tamże, s. 14–15.
41 Jak opisuje niebezpieczeństwo założycielskiego błędu Nora: „Badać Francję narzędziem «miejsca pamięci» to uczynić «miejsce pamięci» z całej Francji” (tamże, s. 18).
42 Tamże, s. 16.
43 Tamże, s. 20.
44 Tamże.
45 Tenże Lère de commémoration…, s. 1006.
Auteur
(1985) – doktorantka w Katedrze Antropologii Literatury i Badań Kulturowych wp uj, dwukrotnie stypendystka programu start Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Autorka książki Nastrajanie pamięci. Artykulacja doświadczenia w poezji Jerzego Ficowskiego (2010) i licznych artykułów, publikowanych m.in. w „Tekstach Drugich”. Zajmuje się kulturą polską po 1989 roku w perspektywie memory studies.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019