Przedmowa
p. 17-30
Texte intégral
Nauczyłem się więc błyskawicznie, jak to sytuacja ogólna składa się z iluś sytuacji szczególnych i poszczególnych, jak to się wszystko plącze ze wszystkim, a jednocześnie ciągle wymaga rozwiązywania, które jest nowym supłaniem. A w tym wszystkim ludzie dalej jedzą, idą spać, nawet się śmieją. Jaki byłem więc naiwny kilka lat temu, kiedy przeżywając z historii, z lektur 123 lata polskiej niewoli, dziwiłem się, że Polacy jeździli w podróże, romansowali beztrosko i pili śmietankę, urządzali przyjęcia, tańce, loteryjki; w tym wszystkim i wieszcze, i Chopin.1
(Miron Białoszewski, Rajza)
1Słowa Białoszewskiego świetnie ilustrują istotę kłopotu z antologią mającą przedstawić rozrywki doby romantyzmu. Mirona‑ucznia dziwiło, że w czasach powstawania arcydzieł wieszczów narodowych toczyło się jednocześnie normalne życie, a w nim istniały rozmaite przyjemności. Zrozumiał to dopiero, kiedy podczas „rajzy” na początku wojny, we wrześniu 1939 roku, doświadczył osobiście zderzenia wielkiej historii z codziennymi potrzebami zwyczajnych ludzi.
2Jednak zestawienie romantyzmu i rozrywek rzeczywiście brzmi jak oksymoron, gdyż kultura romantyczna nie dopuszczała dysonansu między twórczością i życiem artysty. Pod tym względem naiwna intuicja młodego Białoszewskiego nie rozmijała się z prawdą, taki właśnie przekaz płynął z wielkiej poezji, przekaz serio, łączący literaturę i egzystencję w spójną całość. Poeta romantyczny musiał żyć zgodnie z tym, co pisze, jeżeli chciał być wiarygodny. Styl poetycki miał być przede wszystkim etycznym stylem życia2. Toteż i rozrywki romantyka nie mogły burzyć tego moralnego porządku.
3Pokolenie Mickiewicza czerpało pierwsze swe zasady od oświeceniowych wychowawców, którzy jeszcze przed rozbiorami, w walce o zreformowanie upadającego kraju, nie zaniedbywali krytyki zachowań prowadzących do ruiny obywateli, piętnując rozrzutność, pijaństwo, kosztowne mody zagraniczne czy hazard. W porozbiorowym Wilnie tradycje oświeceniowe kontynuowało pod patronatem tamtejszej masonerii Towarzystwo Szubrawców, a wydawane przez nich satyryczne pismo „Wiadomości Brukowe” cieszyło się uznaniem filomatów, podzielających ich społeczne poglądy. Także na nieakceptowane rozrywki. Filomaci pod przewodnictwem Tomasza Zana stworzyli wśród studenckiej młodzieży „zgromadzenie przyjaciół pożytecznej zabawy” i odbywali „promieniste” majówki z piciem mleka, rekreacją, śpiewami filomackich pieśni, a przyświecała temu Tomaszowa teoria promionków, emanujących z ludzi pod wpływem uczuć wyższych – przyjaźni i platonicznej miłości. Preromantyczny idealizm tych zabaw (mający w podtekście także miłość do ojczyzny) został właściwie odczytany przez władze uniwersyteckie, które – wystraszone buntami niemieckich burszów (słynne zabójstwo Augusta Kotzebuego przez Karla Sanda w 1819 roku) i w obawie, by młódź wileńska nie zechciała „ojczyzny z kajdan ratować” – zabroniły Promienistym działalności. Wtedy, już potajemnie, filomaci stworzyli związek filaretów. Trzy lata później rozpoczęło się śledztwo Nowosilcowa z powodu napisu na szkolnej tablicy wspominającego trzeciomajową konstytucję. Aresztowania i proces wykrystalizowały postawy romantyczne młodzieży zapatrzonej w poezje Mickiewicza. Tym sposobem również oświeceniowa, obyczajowa krytyka rozrywek przybrała potem charakter społeczny i patriotyczny.
4Powstaje zatem pytanie, a właściwie spory kłopot: czym się kierować przy wyborze tekstów do antologii, jakie to mają być rozrywki? Czy te, które rzeczywiście zajmowały wtedy ludzi? Czy węziej – te, którym oddawali się sami romantycy? Czy wreszcie tylko te, które by można zakwalifikować jako romantyczne? A poza tym podziałem pozostają jeszcze te, które romantycy opisali w swoich dziełach.
5Rozrywki przedstawiane w literaturze romantycznej mają z reguły negatywną konotację etyczną, gdyż należą do świata, jakiego młodzi zbuntowani idealiści nie akceptowali. Obszerny ich repertuar znajdziemy u Mickiewicza. Już debiutancka Zima miejska w kunsztownych, klasycyzujących metaforach wymienia ich kilka – wykwintne spotkania towarzyskie z alkoholem, hazard karciany, bilard, wreszcie przejażdżka saniami. Cel wiersza był satyryczny, ale w przewrotnym duchu „Wiadomości Brukowych” – czyli pozornie wychwalający powaby zimy.
6O rozrywkach we Lwowie (w okresie przedlistopadowym) traktuje zjadliwa powiastka humorystyczna Aleksandra Fredry Nieszczęścia najszczęśliwszego męża, opowiadająca o kosztownych pułapkach czekających na prostodusznych przybyszów ze wsi. Tytuły rozdziałków wskazują poszczególne miejskie przyjemności, jak proszony obiad, teatr, bal, szlichtada, a w ich ramach pojawiają się i inne – gra w karty, kosmorama, męskie spotkanie w kawiarni zakropione nadmiernie alkoholem. Każda z tych atrakcji kiepsko się kończy dla samopoczucia i kieszeni bohatera.
7Tradycyjny stereotyp miasta – siedliska zgubnych pokus, prowadzących do degrengolady moralnej i majątkowej – romantycy przejęli po oświeceniu, przeciwstawiając mu wszakże nie, jak poprzednicy, spokojną wiejską egzystencję, ale wolną, nieskażoną przez cywilizację naturę.
8Dopiero jednak Mickiewicz w III cz. Dziadów (w Salonie warszawskim i Balu u Senatora) pokazał, że polskie miejskie rozrywki naznaczone są niewolą, beztrosko bawią się tylko zaborcy i polscy służalcy, którym przyjemności nie psują cierpienia, jakich przysporzyli prześladowanym patriotom. Dla uczciwych Polaków to tylko pozór zabawy, w której z woli władcy muszą uczestniczyć. Podobną podwójność pozoru i prawdy pokazał Słowacki w scenach koronacyjnych Kordiana. W naszej literaturze nie znajdziemy takich balów, jakie ma np. literatura rosyjska, choćby w Eugeniuszu Onieginie.
9W polskich utworach romantycznych rozrywki są uwikłane w polityczne i społeczne konflikty epoki. Czyli więcej mówią o ówczesnej rzeczywistości niż o rozrywkach. Gdyby z kolei odejść od literatury i rozważyć zabawy samych tylko romantyków, to okaże się, że nie różniły się od innych – a przestrzeganie moralnych zasad, czyli jedności poezji i życia, ułatwione było przez ich skromną pozycję społeczną i materialną, utrudniającą dostęp do wielkoświatowych pokus, wymagających choćby przyzwoitego stroju, powozu i drobnych na napiwki dla służby. Filomaci na przykład kontentowali się spacerami, wspólnymi ucztami połączonymi ze śpiewem i recytacją, żartami, wizytami w zaprzyjaźnionych domach, salonach, gdzie panny grały na fortepianie, a panowie w karty – w wakacje dochodziły odwiedziny w znajomych dworach oraz jarmarki. Czasem kawiarnia i teatr – te były bardziej popularne w Warszawie niż w Wilnie. A czy istniał rodzaj rozrywek, które by można nazwać romantycznymi, czyli współgrającymi z potrzebami duchowymi romantycznego artysty? Na pewno tak. Mickiewicz z Zanem takie miejsce zabaw odnaleźli w Tuhanowiczach. Opis tych rajskich wakacji zawierają ich listy do kolegów filomatów:
Jeżdżenie, polowanie, patrzenie na piękności, słuchanie, granie, działanie, rozmawianie nawet o z cietrzewiami, kalkulowanie, śmianie się do rozpuku, całą noc pieśni rewolucyjne w licznej drużynie – spliny czasem i zasmucenie [...] – oto obraz krótki wakacji3
– pisał Mickiewicz. A wtórował mu Zan:
w Tuhanowiczach nie tylko z Adamem, ale z prawdziwie zacnymi i promienistymi Wereszczakami, z promienistą i najlepszą Marią, którą sam Adam uwielbia, z którą pan Tomasz śpiewów Niemcewicza kilka nauczył się i śpiewał, z którą w szachy grał, wygrywał i przegrywał, której prawidła promieniste posłał, która i dobra, i piękna, która warta być nawet kanclerzyną. Życie prawdziwie wygodne: gruszki są, kawa jest, jabłka są, wino jest, przednie obiady są, herbata jest, konie są, Maria jest. Jak wspomnę na Wilno, strach mnie bierze: jeszcze bym, zda się, pięć tygodni chciał tu bawić.4
10Nowość tych zabaw polegała na nadaniu znanym wcześniej zajęciom poetyckiego stylu, wywiedzionego z modnej literatury, głównie angielskiej (czytanej chętnie u Wereszczaków), ze Sterna i Waltera Scotta, gdzie żart mieszał się z melancholią. Podobną artystyczno‑żartobliwą atmosferę, w której Mickiewicz czuł się szczęśliwy, miał petersburski salon Marii Szymanowskiej.
11Do najwyżej cenionych przez romantyków rozrywek należały muzyka i śpiew. Po wielkim sukcesie Śpiewów historycznych Niemcewicza (1816), do których muzykę układali m.in. Karol Kurpiński, Franciszek Lessel i Maria Szymanowska, dorabianie melodii do najnowszych poezji stało się zajęciem powszechnym. Także wśród amatorów, którzy zaspokajali w ten sposób potrzeby najbliższego towarzyskiego grona. Nie był to zresztą polski wynalazek, to samo działo się w całej Europie, a wybitne śpiewaczki święciły triumfy podczas artystycznych wojaży od Anglii po Rosję. Artystki śpiewały na scenie i w bogatych domach, panny – w salonach, młodzieńcy – podczas męskich spotkań i wycieczek. Od fortepianu bardziej popularne były tańsze instrumenty – gitara i flet. Nuty, jak i teksty, najczęściej samodzielnie przepisywano, w polskim przypadku miało to dodatkowy walor swobodnego działania poza cenzurą. Niemniej i nasza poligrafia nadążała za potrzebami, wypuszczając na bieżąco popularne utwory z litografowanymi nutami.
12Do ulubionych rozrywek romantyków zaliczały się również teatr i opera, oczywiście wtedy, gdy repertuar spełniał ich estetyczne upodobania. I tu wszakże w przypadku Polaków obraz był zakłócony, co lapidarnie wyraził Niemcewicz po obejrzeniu Moliera w Paryżu: „Szczęśliwy naród, który może zawsze dzieci swoje wystawić na scenie. U nas Nowosilcow zakazał polskich sztuk narodowych”5.
13Jak już z tego pobieżnego szkicu można zauważyć, rozrywki preferowane przez romantyków łączą się z całym wielkim obszarem sztuki romantycznej i skupiając się na nich w tej antologii, powtórzylibyśmy rzeczy znane z ogromnej liczby opracowań z zakresu literaturoznawstwa, teatrologii i muzykologii. Pozostaje więc przystać na przedstawienie rozrywek, które zajmowały szeroką publiczność, a zarazem wymykały się romantycznym zasadom, mieszcząc się na uboczu głównych narracji o romantyzmie.
14Rodzaje zabaw u początków XiX niewiele się różniły od tych z przeszłości dalszej i bliższej. Rekreacja, spotkania towarzyskie (od wielodniowych wizyt sąsiedzkich we dworach po miejskie salonowe jour fixe), widowiska, gry – wymieniać i klasyfikować można by długo. Czas zabawy zachowywał również tradycyjne ramy – świąt, karnawału, uroczystości, wiosenno‑letniej kanikuły, dorocznych kontraktów czy jarmarków.
15Wyraźnie można już jednak zauważyć rosnącą rolę większych miast jako centrów kulturalnych, także rozrywkowych. W miastach rezydowały władza, administracja i wojsko, działały uniwersytety, wreszcie rozwijał się przemysł. Odbywały się wizyty monarchów, państwowe ceremonie, targi. Wszystko to przyciągało coraz więcej ludzi, zwiększała się systematycznie w XiX wieku liczba mieszkańców stolic, a przy szczególnych okazjach miasta napełniały się dodatkowo przybyszami z prowincji. Były to okoliczności sprzyjające rozmaitym przedsięwzięciom rozrywkowym. Od galowych balów i koncertów po skromne występy ulicznych sztukmistrzów.
16Do najpowszechniejszych należały rzecz jasna zabawy najtańsze. Czyli karty i karczma – dostępne praktycznie dla wszystkich. I w miastach, i na prowincji. Z poprawką na nadreprezentację mężczyzn, gdyż ówczesna obyczajowość dość ściśle zachowania kobiet ograniczała. Bardzo popularne były też spacery, uprawiano je od Petersburga po Paryż i Rzym. Różniły się one od tego, co dziś przez spacer rozumiemy. Przy sprzyjającej pogodzie, w dniach świątecznych ludność gremialnie wybierała się w atrakcyjną okolicę podmiejską lub zapełniała główną ulicę miasta (w Rzymie Corso, w Paryżu Pola Elizejskie, w Petersburgu Newski Prospekt, w Warszawie Aleje Ujazdowskie). Spacer ów był paradą elit – wykwintnych powozów i pięknych strojów, mniej zamożni jechali dorożką, samotni konno. Elitom towarzyszył biedniejszy tłum poruszający się pieszo w tym samym kierunku, tłum stanowiący swoistą publiczność tych parad. Satyryczny obraz takiego spaceru odnajdujemy w Ustępie iii cz. Dziadów Mickiewicza (Petersburg) – gdzie przechadzka w silnym mrozie po Newskim Prospekcie nie jest przyjemnością, ale koniecznym rytuałem, by złożyć pokłon carowi:
Niejeden kaszlem suchotniczym stęknie,
A przecież mówi: „Jak tam chodzić pięknie!”6
17W despotii bowiem wszystko jest pozorem, także przyjemność i rozrywka.
18Role odwracały się podczas ludowych zabaw urządzanych w okresie świąt i jarmarków. Wtedy na wyznaczonym placu bawił się plebs (na huśtawkach, karuzelach, słupach z nagrodami), a elity w powozach przejeżdżały obok, obserwując to widowisko.
19Mniej powszechne były wszelkiego rodzaju przedstawienia – od teatralnych po cyrkowe. Tu o dostępności decydowała cena biletu. Najwięcej płacono za występy sławnych artystów zagranicznych, w teatrze bogaci mieli loże, biedniejsi krzesła na parterze lub miejsca stojące. Uliczne pokazy sztukmistrzów, cyrkowców i sportowców tyle nie kosztowały, wielu widzów starało się też nie płacić za bilet. Najzamożniejsi mogli sobie pozwolić na oglądanie artystów we własnym domu, z czego ci ostatni chętnie korzystali.
20W okresie karnawału dominowały bale wszelkiego rodzaju. Tu zróżnicowanie społeczne i etykieta były najbardziej widoczne i przestrzegane. Na imprezy najwyższych elit wymagano zaproszeń, na kasyno mógł przyjść każdy dopuszczony do towarzystwa uiszczającego składki, na bal w resursie wystarczyło kupno biletu. Pomniejsi przedsiębiorcy organizowali zabawy dla rozmaitej klienteli – droższe i tańsze – zgodnie z zapotrzebowaniem.
21Elitarną formą rozrywek były także książki, gazety czy broszury, które dostarczały ciekawej lektury, wiadomości o modzie, sensacyjnych ciekawostek, zagadek, wiedzy o sztuczkach karcianych czy magicznych. Barierą dostępu do nich okazywały się umiejętność czytania oraz cena, dość wysoka jak na dochody większości. Dlatego też popularnością cieszyły się kawiarnie, umożliwiające klientom lekturę gazet. Warto o tym pamiętać, kiedy dziś przeglądamy dawną prasę i inne druki – one docierały w sumie do niewielu.
22Nie jest wszakże zadaniem tej antologii ani klasyfikacja ówczesnych polskich rozrywek, ani ich analiza społeczna i obyczajowa. Robiono to wielokrotnie przy różnych okazjach. Wybrane przeze mnie teksty pokazują kilka tylko aspektów tego zagadnienia, dotąd może razem niezestawianych.
23Pierwszym wątkiem, który przewija się przez całą antologię, jest skażenie rozrywek niewolą. Widać tę niewolę jawnie w zestawieniu relacji prasowych z carskich uroczystości z pamiętnikami. Tam, gdzie oficjalnie brzmi entuzjazm, w rzeczywistości istnieje przymus i wojsko w krzakach na wszelki wypadek. Zagraniczne diwy operowe kłaniają się władzy, odśpiewując ze sceny hymn Boże, chroń cara. Różnice między ocenzurowanym repertuarem teatralnym a oczekiwaniami publiczności odsłania pierwszy spektakl po wybuchu powstania listopadowego, gdy Teatr Narodowy wystawia Krakowiaków i Górali. W Wilnie na balu ujawnia się obecna od dawna niechęć fraków i mundurów – carskich rzecz jasna. W okresach powstań narodowych czy otwartych zatargów z zaborcą zamierają bale, a nieprzestrzegającym niepisanego zakazu wybija się szyby. Nawet na wsi dalekiego Podola zabronione książki czyta się w tajemnicy, przy zamkniętych szczelnie drzwiach. Niewola przyczynia się też do wzmożonej krytyki rozrywek „wszetecznych” – jak je nazywali filomaci, oraz rujnujących, bo destrukcja jednostki destruuje społeczeństwo poddane obcej władzy, także ekonomicznej. Dlatego Czeczot potępia styl życia warszawskich studentów i ogólną rozwiązłość tego miasta, dlatego wystawne bale dobroczynne wzbudzają niechęć patriotów, gdy pieniądze stracone na przyjemność można od razu oddać potrzebującym.
24Drugim wątkiem antologii jest nowoczesność wkraczająca i do tej dziedziny ludzkiej aktywności, tak silnie przecież związanej z tradycją. Zapowiada ją zauważalny już na początku XiX wieku wzrost znaczenia miast jako centrów kultury – może jeszcze nie z masowym, ale już licznym i anonimowym odbiorcą atrakcji oferowanych przez antreprenerów. A ugruntowuje – szybki rozwój poligrafii, oferujący rozmaite druki, nuty, ilustracje, co oznacza ciekawsze gazety, służące nie tylko informacji, ale i popularnej rozrywce. Powstają pisma satyryczne, dla kobiet, dla dzieci, z ilustracjami mody, z nutami najnowszych utworów, z szaradami, a część prasy codziennej ulega – jak byśmy dziś powiedzieli – tabloidyzacji, by przyciągnąć amatorów ciekawostek krajowych i zagranicznych. Co więcej, gazety stają się pośrednikami pomiędzy dostarczycielami rozrywek i publicznością, zamieszczając anonse o spektaklach teatralnych, koncertach, pokazach, balach, uroczystościach, później sprawozdania z tych wydarzeń, wreszcie reklamy druków, nut, litografii z oglądanych właśnie spektakli. A wszystko z informacją, gdzie kupić bilet, za ile i gdzie dostać tekst ulubionej melodramy.
25Można nawet śledzić w prasie całe kampanie promocyjne: zapowiedź wydarzenia, na przykład przybycia wirtuoza, recenzje z innych miast i szczegółowe o nim informacje, potwierdzenie przyjazdu na miejsce i podanie terminu pierwszego występu, relacje z koncertów i kolejnych dni pobytu, wreszcie opis pożegnania wybitnego gościa, obdarowanego i odprowadzanego przez wielbicieli. A po jego odjeździe ogłasza się sprzedaż nut z wykonywanych przezeń utworów. Oczywiście artyści współpracowali z prasą, gdyż większość z nich musiała liczyć tylko na siebie – mecenat odchodził już do przeszłości. Zawiadamiali o swoich występach, sukcesach, chorobach, gestach dobroczynnych. Trasy swych wojaży planowali tak, by mieć szansę na jak największą publiczność. Sama sztuka i rozrywka jeszcze wtedy nie skłaniała ludzi do odwiedzenia miasta, trzeba było korzystać z innych okazji – wizyt, zjazdów monarchów, państwowych uroczystości, targów, jarmarków i kontraktów, wreszcie karnawału, kiedy to miasta zaludniały się przybyszami z prowincji. W przeciwnym razie dłuższy pobyt artysty w jednym miejscu byłby niemożliwy z braku widzów, a przy ówczesnych sposobach podróży nie opłacało się jechać na krótko. Dotyczyło to największych sław sceny i skromnych sztukmistrzów, popisujących się tresurą zwierząt czy wyczynami sportowymi.
26Już w końcu XVIII wieku rozpoczął się i szybko zaczął rozwijać kult wybitnych artystów. Najwięcej wśród nich było muzyków i śpiewaków operowych. O szczegółach ich życia, nowych dokonaniach, sukcesach donosiła prasa, a sami twórcy kreowali modę na stroje, pamiątkowe przedmioty z nimi związane, sygnowane ich imieniem. Na emerytury liczyć wtedy nie mogli, w przeciwieństwie do urzędników i wojskowych, musieli więc maksymalnie wykorzystywać okres swojej prosperity.
27Nowoczesność przejawiała się też tym, że dzięki prasie i podróżom wykonawców zaczęła kształtować się wspólna europejska przestrzeń kulturowa, w której widzowie Wiednia, Berlina, Pragi, Londynu, Lwowa czy Warszawy mogli podziwiać tych samych idoli i o nich dyskutować. Wcześniej wędrowały druki w przekładach i w oryginale, w pierwszej połowie XiX wieku do publiczności docierali już sami dostarczyciele wszelkich atrakcji – nie tylko z dziedziny sztuki. Podobnie bowiem działo się z pokazami technicznych nowości, również w sporcie ambicją biegaczy czy siłaczy było udowodnienie, że nigdzie nikt im nie dorówna. Oczywiście początki tego trendu sięgają końca wieku poprzedniego, lecz dopiero w następnym, gdy prasa zapewniała rozgłos i szybszy obieg informacji, a regularna komunikacja pocztowa komfort podróży – przybrał on na sile.
28Ale i w drobniejszych rzeczach duch nowoczesności stał się odczuwalny. Racjonalistyczny publicysta na przykład zniechęca amatorów hazardowych gier losowych nie straszeniem, jak zgubny to nałóg, lecz naukowym wywodem opartym na teorii prawdopodobieństwa, z której wynika konieczna przegrana dosięgająca naiwnych. Gdzie indziej możemy przeczytać o prototypie maszyny loteryjnej wyrzucającej kule z numerami. Uczestnicy uczty dla ludu z okazji koronacji Mikołaja i mogą tę ucztę obejrzeć w panoramie już 6 tygodni po wydarzeniu. Takich przykładów znalazłoby się wiele.
29Kolejną moją decyzją przy wyborze tekstów do antologii było skupienie się na epoce przedlistopadowej. Ponad 60% pozycji właśnie do niej się odnosi. To bowiem czas formacyjny dla pierwszego pokolenia romantyków, a doznania, nawet te marginalne, związane z rozrywkami również wywierają swój wpływ. Ponadto w tym okresie wszyscy prawie twórcy zapisani w historii naszej kultury romantycznej są jeszcze razem, na ziemiach polskich, w jednym obiegu informacji (także między zaborami), którego jeszcze nadmiernie nie zakłócają granice (po powstaniu ostro strzeżone) i cenzura, wykluczająca emigrantów z krajowego druku. W Warszawie dyskutuje się o Mickiewiczu, sprzedaje Sonety i anonsuje w prasie jego przyjazd do Berlina. Rozrywki rzecz jasna nie są najważniejszą kwestią tego czasu, niemniej stwarzają swoistą aurę, której po powstaniu już się nie odbuduje. Z tego samego powodu w centrum mojej uwagi znalazła się Warszawa, zwłaszcza z ostatniego dziesięciolecia przed powstaniem. Przede wszystkim dlatego, że w stolicy Królestwa Kongresowego mieszka wtedy lub przebywa dłużej czy krócej większość najwybitniejszych romantyków i ważnych dla romantyzmu postaci: Malczewski, Krasiński, Chopin, Mochnacki, Słowacki, Goszczyński, Zaleski, Witwicki, Garczyński, Pietraszkiewicz, Malewski, Czeczot, Odyniec, Czyński, Magnuszewski, Cieszkowski, Sztyrmer, Godebski, Gosławski, Gaszyński – i na tym poprzestańmy, bo uzbierałoby się ich ponad pół setki. Obraz tego miasta niektórzy zabiorą ze sobą na zesłanie, a większość – na emigrację.
30Z powodu częstych carskich wizyt (najpierw Aleksandra i, potem Mikołaja i), związanych z obradami sejmu, ściągają nad Wisłę na gościnne występy artyści z Europy, a niektórzy na dłużej wiążą z Warszawą swoje kariery, jak na przykład słynny scenograf Antoni Sachetti. Apogeum tego ruchu stanowią lata 1829–1830, kiedy to koronacja Mikołaja i i zmiany sytuacji politycznej za granicą pozwalają łudzić się nadziejami dla Polski, co wpływa na atmosferę w mieście, pewną swobodę – mimo ciągłej działalności szpiegów wielkiego księcia Konstantego.
31Naturalnym przewodnikiem po tamtej Warszawie został „Kurier Warszawski”, gazeta założona w 1821 roku przez Brunona Kicińskiego i wedle jego pomysłu łącząca krótkie informacje z ciekawostkami miejskimi oraz zagranicznymi. Kiciński zainicjował wcześniej inne pisma, jak „Orzeł Biały”, „Gazeta Korespondenta...” czy „Kurier dla Płci Pięknej” – by wymienić tylko obecne w tej antologii. Stale jednak narażał się cenzurze i wielkiemu księciu, toteż szybko odsprzedał „Kuriera Warszawskiego” aktorowi Ludwikowi Dmuszewskiemu, który zachowując linię poprzednika, pilnował neutralności gazety, więc wkrótce – i to na długo – stała się ona najpopularniejsza wśród warszawiaków. Dla badaczy epoki większe znaczenie miały poważniejsze periodyki, gdzie wypowiadali się w długich artykułach romantycy i ich polemiści – dla nas wszakże, zainteresowanych rozrywkami i szczegółami tamtej Warszawy, właśnie „Kurier...” jest nieoceniony. Również dlatego, że ukazywał się codziennie, toteż na bieżąco prezentował wydarzenia, a jeśli chodzi o te budzące zainteresowanie czytelników, to nie poprzestawał na odosobnionych relacjach, lecz kontynuował temat do jego wyczerpania. Dzięki temu można śledzić tu propagandowe i reklamowe strategie zarówno w przypadku wielkich uroczystości z carem w roli głównej, jak i na przykład skromnego szybkobiegacza, który walcząc ze złą pogodą, zmienia terminy i warunki swojego występu. W antologii prezentowane są właśnie takie cykle, uzupełniane w miarę potrzeby innymi źródłami, by obraz był wielostronnie naświetlony i zrozumiały. Nie chodzi mi bowiem o ciekawostki z dawnych lat, lecz o pokazanie, jak to działało.
32Kiedy czyta się wyłącznie ówczesną cenzurowaną prasę, Warszawa przedpowstaniowa jawi się jako miejsce beztroskie, radosne, pełne życia i atrakcji. Gdy ten sam okres przedstawia Niemcewicz w pamiętniku, czytelnik się zastanawia, dlaczego powstanie wybuchło tak późno przy tych wszystkich plagach trawiących Królestwo – od politycznych prześladowań i brutalnych wyczynów księcia Konstantego po wszechobecne kumoterstwo, złodziejstwo i korupcję na urzędach. Dlatego też prasa bez lustra prywatnych zapisków byłaby źródłem niewystarczającym.
33Oprócz tekstów dotyczących Warszawy przedi popowstaniowej antologia pokazuje również zabawy w innych miejscach i innych zaborach: od Paryża po Berezowo na Syberii. Nie wyczerpują one tematu, raczej dają wgląd w odmienne formy rozrywek. Wyróżniłam tu zwłaszcza jeden ich rodzaj, wywodzący się z tradycji szlacheckiej – dowcipy i mistyfikacje urządzane upatrzonym znajomym ofiarom. Posuwano się w tych żartach dość daleko i nie wszystkie dobrze się kończyły, wszystkie natomiast stanowiły przedmiot długo potem opowiadanych anegdot.
34Na zupełnym marginesie antologii znalazły się rozrywki związane z prostytucją i hazardem. Nie były one rzadkie, domów publicznych i szulerni istniało wiele, niemniej w oficjalnym dyskursie (dotyczy to zwłaszcza prostytucji) pokrywano je milczeniem, widoczne były jedynie w sensacyjnych melodramach. W Teatrze Narodowym wielką popularnością u widzów cieszyło się w roku 1828 przedstawienie Trzydzieści lat, czyli Życie szulera Victora Henri‑Josepha Brahain Ducange’a z muzyką Józefa Damsego, czytelnicy mieli natomiast wydaną w Wilnie w 1809 sztukę Leona Unickiego pt. Czekino, czyli Łapka na grosze: komedia w pięciu aktach wierszem, wówczas niewystawioną. Tematyka karciana znalazła swoje odbicie w literaturze, częściej wszakże w postaci poetyckich metafor aniżeli głównego przedmiotu refleksji. Mickiewicz w Ustępie III cz. Dziadów charakteryzował w ten sposób spacerowiczów na Newskim Prospekcie:
Idą marszałki, damy, urzędniki,
W równych abcugach: pierwszy, drugi, czwarty,
Jako rzucane z rąk szulera karty,
Króle, wyżniki, damy i niżniki,
Starki i młodki, czarne i czerwone,
Padają na tę i na ową stronę.7
35Najciekawszy z tej grupy był poemat Banko Maurycego Gosławskiego8, w którym autor przedstawił krytycznie historię powstania listopadowego jako hazardową grę w karty.
36Osobną kwestię stanowił karciany nałóg – nie mieści się on jednak w ramach czystej rozrywki, bo nie o zabawę w nim chodzi, tylko o namiętną chęć łatwego zdobycia majątku, kończącą się ruiną. W stylu E. T. A. Hoffmana i Jaszczura Balzaka opisał go w latach 40. Ludwik Sztyrmer9, a w formie realistycznego obrazka obyczajowego – Józef Symeon Bogucki10 z kręgu Cyganerii warszawskiej. Układ antologii jest wyłącznie chronologiczny – od przełomu wieków XViii i XiX do roku 1862, kiedy podczas narodowej żałoby poprzedzającej wybuch powstania styczniowego rozrywki czasu romantyzmu doszły do kresu.
Notes de bas de page
1 Miron Białoszewski, Rajza, „Odra” 1987, nr 9, s. 42.
2 Zob. Jurij Łotman, Dekabrysta w życiu codziennym, w: tenże, Rosja i znaki, przekł. Bogusław Żyłko, Gdańsk 1999 oraz Maria Janion, Literatura i spisek, „Pamiętnik Literacki” 1976, z. 4.
3 Nowogródek, 27 sierpnia 1820, list do Józefa Jeżowskiego i Onufrego Pietraszkiewicza, Adam Mickiewicz, Dzieła, t. 14, Listy. Część pierwsza 1815–1829, oprac. Maria Dernałowicz, Elżbieta Jaworska, Marta Zielińska, Wyd. Rocznicowe, Warszawa 1998, s. 138. Kwadrat w cytowanym fragmencie oznacza Towarzystwo Filomatów lub wolnomularstwo.
4 Iszkołdź, 23 sierpnia / 4 września 1820, list do Onufrego Pietraszkiewicza, Korespondencja Filomatów 1815–1823, wyd. Jan Czubek, Kraków 1913, t. 2, s. 248–249.
5 Julian Ursyn Niemcewicz, Pamiętniki. Dziennik pobytu za granicą, t. 2: 1833–1834, Poznań 1877, s. 251.
6 A. Mickiewicz, Dzieła, t. 3, oprac. Zofia Stefanowska, Wyd. Rocznicowe, Warszawa 1995, s. 277–278.
7 A. Mickiewicz, Dzieła, t. 3, s. 278.
8 Utwór powstał w roku 1832 w Galicji, a po raz pierwszy w całości został opublikowany razem z innymi wierszami autora przez Leona Zienkowicza, Maurycy Gosławski. Usque ad finem, Paryż 1859.
9 Opowiadanie Jakub Kozera ze zbioru Frenofagiusz i Frenolesty (1843).
10 J. S. Bogucki, Historie zielonych stolików, w: tenże, Wizerunki społeczeństwa warszawskiego: szkice obyczajowe, Warszawa 1844.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.