Gotycka ballada historyczna
p. 143-191
Texte intégral
Ruiny i zamki
1Sytuacja, w jakiej znalazła się Polska pod koniec XVIII wieku, była impulsem do pojawienia się dość dużej liczby tekstów literackich, których autorzy starali się nie tylko na bieżąco komentować aktualne wydarzenia, ale również znaleźć odpowiedź na najważniejsze i najczęściej wtedy stawiane pytanie – o to, dlaczego doszło do zaniku państwowości. Spośród tych utworów wyłania się grupa wierszy, które określę terminem „gotycka ballada historyczna”. Odsyłały one do realiów pozatekstowych i ukazywały postawy ludzi wobec upadku kraju, dlatego można je potraktować jako swego rodzaju źródła historyczne[1].
2Mianem gotyckiej ballady historycznej będę nazywać utwory, które zarówno pod względem gatunkowym, jak i treściowym pozostają w bliskim ze sobą pokrewieństwie. Mam tutaj na myśli dumę, dumanie, balladę i śpiew historyczny. Treść tych dzieł oraz ich tematyka osnute są wokół pojmowanych sensu largo: ruiny, grobu, postaci historycznej bądź ważnego wydarzenia dziejowego. Wybór ruiny jako tematu czy bohatera utworów o upadku państwowości nie wydaje się przypadkowy – wszak występowanie tego obiektu architektonicznego w dziełach artystycznych należy łączyć, jak zauważa Grażyna Królikiewicz, ze „sztuką duchowych kryzysów”[2]. Bez wątpienia utrata suwerenności była tego rodzaju przeżyciem dla Polaków końca XVIII wieku, skłaniającym ich do refleksji i ponownego spojrzenia na najważniejsze wartości, jakimi powinien kierować się człowiek wobec innych i wobec państwa. Pytania te znajdowały miejsce w twórczości ludzi przełomu wieków[3].
3Za istotne cechy gotyckich ballad historycznych można uznać ich konkretność, przez którą rozumiem odniesienie do rzeczywistości, osadzenie treści utworu w realiach pozatekstowych oraz aluzyjność, czyli wywoływanie skojarzeń z sytuacją polityczną kraju[4].
4Pojawiające się w utworach obiekty, dzięki swoim niepełnym, szczątkowym kształtom, wzbudzają zainteresowanie, intrygują i zapraszają do rozmyślań nie tylko o upadku państwa, lecz również na temat dość szeroko pojmowanej przeszłości, waloryzowanej dodatnio[5]. Wspomniane rozwaliny są przede wszystkim pozostałościami istniejących niegdyś zamków, obiektów rzeczywistych, dających się zlokalizować topograficznie, takich jak twierdze w Tenczynie, Rabsztynie, Lanckoronie i na Wawelu[6]. Trzeba jednak zaznaczyć, że ostatnia z wymienionych, chociaż przedstawiana była w literaturze jako chyląca się ku upadkowi czy wręcz pozostająca w ruinie, wcale nie znajdowała się w takim stanie[7]. Marek Nalepa, zwracając uwagę na wizerunek Wawelu w porozbiorowej poezji polskiej, odnotował, że właśnie taki jego ruinowy obraz może stanowić „konsekwencję metaforyzacji upadku Polski i symbolizacji Krakowa jako centrum polskości”[8]. Podobne obserwacje poczyniła wcześniej Zofia Sinko:
Kompleks zamkowy [Wawelu] pojawił się w poetyckiej wyobraźni jako symbol minionej świetności – stąd podkreślanie jego wyniosłości i okazałego wyglądu – a jednocześnie jako świadectwo jego obecnego upadku[9].
5Trudno się z tym sądami nie zgodzić, zwłaszcza że za uznaniem symbolicznego wymiaru Wawelu przemawiają też obrazy ruin i zamków występujące w innych dziełach porozbiorowych, np. w Okolicach Krakowa Franciszka Wężyka, poemacie opisowym tworzonym w latach 1809–1813, a opublikowanym w roku 1820. Kraków więc, jak zauważył to Marcin Cieński, stanowił dla pokolenia ludzi przełomu oświeceniowo-romantycznego:
jedno z najważniejszych, symbolicznych i naznaczonych narodowym sacrum miejsc historii Polaków, jest identyfikowany nie tylko w porządku geografii i topografii, ale także – czy nawet przede wszystkim – jako przestrzeń mająca wyrazistą tożsamość kulturową, nierozdzielnie związaną z wydarzeniami, które w mieście czy regionie się rozegrały, z ludźmi tam żyjącymi. Specyfika kulturowa i historyczna Krakowa przejawia się również w tym, że jest on miejscem zmitologizowanym, że funkcjonuje zarówno jako legenda, jak i w postaci stereotypu współtworzącego polską mitologię, w której tworzy jeden z podstawowych, kluczowych znaków[10].
6Na uwagę zasługuje również to, że znaczna część ruin występujących w gotyckiej balladzie historycznej (spostrzeżenie to jednak nie dotyczy wyłącznie tego gatunku) zlokalizowana jest w Małopolsce. Kondensacja obronnych obiektów architektonicznych w określonej przestrzeni geograficznej niejako samoistnie sankcjonuje ważność danego regionu dla historii kraju, jego centralny czy wręcz symboliczny charakter. Ponadto literackie odniesienia do istniejących zamków bądź ich szczątków mają jeszcze jedną cechę: pozwalają dostrzec malowniczość przestrzeni, w której znajdują się owe obiekty [11], niejako gotowej do poetyckiego odtworzenia, odwzorowania lub zaprezentowania[12].
7Konkretyzacja budowli, polegająca m.in. na jej geograficznej i historycznej lokalizacji, jest rozwiązaniem bardzo częstym, ale nie jedynym. Wśród balladowych opowieści pojawią się i takie, w których ruina nie jest sprecyzowana przez żaden element opisu, przez co karkołomne staje się poszukiwanie jej pozatekstowego desygnatu. Taki zabieg pozwala wprowadzić do utworu uogólnienie, co przełoży się na uniwersalizm podejmowanej w wierszu problematyki. Nie oznacza to jednak, że utwory, w których autorzy dokładnie wskazują rzeczywistą lokalizację zamku bądź ruiny, pozbawione są rozważań natury ogólnej – wręcz przeciwnie, niemniej to właśnie te teksty w większym stopniu dają możliwość spojrzenia na upadek kraju przez pryzmat tragedii konkretnych osób, przeważnie dawnych właścicieli tych budowli, znanych z imienia i nazwiska.
8Przykładem takiego utworu jest Elegia pisana w zwaliskach starego zamku Maurycego Gosławskiego (1827)[13], nawiązująca wyraźnie do Elegy Written in a Country Churchyard Thomasa Graya (1750). Autor wiersza nie opisuje konkretnej budowli, mającej swój realnie istniejący desygnat. Użyte przez Gosławskiego w tytule określenie „stary zamek” służy raczej do ujawnienia sytuacji wewnątrztekstowej i przede wszystkim do konwencjonalnego odwołania się do przeszłości. Wspomnianą sytuację wewnątrztekstową wyznaczają bieguny temporalne. Z jednej strony mamy do czynienia z czasem współczesnym bohaterowi utworu, czasem, którego desygnatem jest ruina, z drugiej – z epoką świetności zamku, czyli mgliście, niewyraźnie i bardzo nieprecyzyjnie zarysowaną przeszłością. Taki układ temporalny determinuje sposób mówienia o rozwalinie. Gosławski nie zamieścił w wierszu informacji o porządku architektonicznym, według którego zbudowano zamek, najprawdopodobniej dlatego, że oddziaływanie czasu na tę budowlę było tak silne, iż zatarło wszelkie cechy charakterystyczne pozwalające rozpoznać styl. Niemniej warto zauważyć, że upływ czasu nie jest tu jedyną przyczyną przeobrażenia budowli w ruinę – odczuwany przez bohatera „przestrach ućmionego świata” oraz obserwowane przez niego „okna wybite” sugerują, iż zamek był kiedyś miejscem wydarzeń dramatycznych i strasznych:
Tęskno! Tu na starym zeszłym wieków grobie,
Gdzie żywy jeszcze przestrach ućmionego świata,
Ulatując koło mnie, każdą myśl przeplata;
Pieśń tę poświęcam tobie!
Smutno wspomnieć, czym dawno te zbutwiałe bryły,
Czym te gruzy niegdyś były!
Na czole owej opoki
Pyszny zamek swą głowę dźwigał pod obłoki.
Gdzie na owych filarów ponure zwaliska
Ścielą się bluszcze rozwite,
Gdzie blask purpur zachodnich do komnat się wciska
Przez owe okna wybite[14].
9Podobne rozwiązanie, polegające wyłącznie na pobieżnym opisie budowli, odnajdujemy w Rozwalinach, utworze napisanym przez Kazimierza W. Puchałę kilkanaście lat przed powstaniem wiersza Gosławskiego[15]. Puchała nie konkretyzuje geograficznie ani historycznie tytułowych pozostałości po istniejącej kiedyś budowli, nie wspomina też o stylu architektonicznym, w jakim postawiony był zamek. Aspekt historyczny zostaje zasygnalizowany jedynie na poziomie dużej ogólności – przez sugestię, że kiedyś budowla była siedzibą „wspaniałego” i „świetnego rodu”:
Na urwisku groźnej skały
Widać zamku smutne ślady;
Tam wracali z wieńcem chwały
Z chlubnych bojów me naddziady.
Dziś te baszty powój kryje!
Zwalone bramy i wieże!
Smętna sowa gniazda wije,
Tych miejsc sama tylko strzeże.
[…]
Te dzisiaj smutne zwaliska
Wspaniałego niegdyś grodu,
Co je wiek dłonią przyciska,
Obrazem świetnego rodu[16].
10Przedstawiony przez Puchałę krajobraz, w którego centrum znajdują się ruiny, odwiedza człowiek. Tytułowe szczątki budowli prowokują go nie tylko do refleksji historycznej czy historiozoficznej, ale również do zadumy nad codzienną egzystencją ludzi. Do takich rozmyślań bowiem zaliczyć należy fragment o efemeryczności pracy człowieka. Jest ona charakteryzowana – podobnie jak przestrzeń z rozwalinami – na wysokim poziomie ogólności:
Kiedy wędrownik ciekawy
Tutaj swoje kroki zwraca,
Widzi wśród pamiątek sławy,
Jak nietrwałą ludzka praca![17]
11W utworach, których tytuły wskazują nazwę istniejących realnie zamków bądź ich pozostałości, pojawiają się przeważnie postacie, wydarzenia, legendy czy inne opowieści związane z tymi obiektami. Przywołana w ten sposób przeszłość nie jest kojarzona ze zbrodnią czy tajemnicą, jak ma to miejsce w gotyckiej balladzie grozy. Wyłaniająca się z gotyckiej ballady historycznej opowieść o czasach dawnych skupia się na przypomnieniu chwalebnych kart historii, czyli na zaakcentowaniu waleczności, odwagi i męstwa byłych władców Polski oraz ludzi, którzy postawą i czynami zasłużyli na wydobycie z niepamięci. Wpisane w taką narrację ruiny bądź zamki funkcjonują jako kontekst biografii opisywanych postaci, dzięki czemu zastosowane w utworze porównanie teraźniejszości z przeszłością jest wyrazistsze i pozwala ukazać dramat konkretnych osób w sytuacji utraty państwowości. Przykładami wierszy, o których mowa, są takie utwory, jak Aleksandra Zarzeckiego Duma o zamku krakowskim[18], bezimiennego twórcy Duma o pałacu łobzowskim przy Krakowie[19] czy Jana Kantego Rzesińskiego Duma. W zamku tenczyńskim [20].
12Przyjęta przez autorów omawianych tekstów strategia, polegająca na symbolizacji szczątków budowli (fikcyjnych bądź mających odniesienie do realnie istniejących obiektów[21]), nie przeczy konkretności, którą uznałem za konstytutywną właściwość gotyckiej ballady historycznej. Właśnie ta cecha sytuuje gotycką balladę historyczną w opozycji do gotyckiej ballady grozy, której jednym z wyróżników jest szeroko pojęta fantastyka, a więc brak nawiązań do rzeczywistości wykraczającej poza tekst. Warto tu nadmienić, że autorzy gotyckich ballad grozy, podobnie jak twórcy powieści czy dram gotyckich, wykorzystywali praktycznie każdy rodzaj budowli bądź znajdujących się w nich pomieszczeń: zamek, ruinę, klasztor, katedrę, kaplicę, więzienie, lochy itd. – podczas gdy autorzy gotyckich ballad historycznych ograniczali się przede wszystkim do dwóch jej typów: zamku i ruiny. Co więcej, opisy tych obiektów są schematyczne, konwencjonalne, tworzone za pomocą określonej leksyki czy stałego zestawu informacji, który zwykle nie zawierał wzmianki o stylu architektonicznym. Ta lakoniczność i sztampowość deskrypcji stanowi znak rozpoznawalny gotyckiej ballady historycznej i dlatego warto przyjrzeć się bliżej tej kwestii.
13Autorzy gotyckich ballad historycznych, prezentując zamki i rozwaliny, nie koncentrowali się na detalach, które pozwoliłyby rozpoznać porządek architektoniczny. Zamki w Rabsztynie, Lanckoronie, Ojcowie czy Tenczynie to twierdze z XIV wieku, wzniesione według założeń dominującego w tym czasie stylu gotyckiego [22], uznawanego za główny filar europejskiego zjawiska literacko-kulturowego określanego jako gotycyzm. Zastanawia więc pomijanie w wierszach informacji o gotyckim pochodzeniu wymienionych twierdz, chociażby poprzez opis charakterystycznych dla tego porządku rozwiązań konstrukcyjnych czy dekoracji. Taki sposób deskrypcji stosuje m.in. związany z Krakowem Paweł Piątkowski. Charakterystyka ruin, którą zamieścił on w Dumce na zwaliskach Rabsztyna, jest przeprowadzona na takim poziomie ogólności, że trudno znaleźć w niej jakiekolwiek informacje topograficzne lub architektoniczne:
O ty, którego widok dziś przechodnia trwoży,
Po smutnych skał urwiskach rozrzucony Grodzie!
Twój los niechaj śmiertelnych dumę upokorzy,
Jak wszystko czas niszczący przytłumia w zawodzie!…
Wprzód w zbiory i dostatki, dziś w ruiny zamożny[23].
14Jedyna wskazówka pozwalająca zidentyfikować obiekt znajduje się w tytule utworu: Dumka na zwaliskach Rabsztyna.
15Podobny sposób konstruowania opisu zamku, pozbawiający czytelnika możliwości utożsamienia budowli z realnie istniejącym desygnatem, stosuje Jan Kanty Rzesiński w wierszu Duma. W zamku tenczyńskim. Ballada traktuje o historii twierdzy, a także o jej właścicielach i mieszkańcach. W ujęciu poety to budowla pusta, o wysokich szczytach i murach grożących upadkiem:
Przechodniu! Gdy w tę stronę zwracasz swoje kroki, Jeśli cię zachwycają miłe jej widoki,
Jeśli dziwią twe oczy wzniosłe zamku szczyty,
Wspomnij na ród Tenczyńskich, ród znakomity,
[ ]
Świetne niegdyś, upadkiem dziś grożące mury!
Jakże smutkiem przejmuje wasz widok ponury;
Jak ten obraz zniszczenia wszystkim przypomina,
Że każdemu ostatnia wybija godzina![24]
16Tak samo zatem jak u Piątkowskiego, mamy tu do czynienia z konwencjonalnym, schematycznym opisem zamku, przeprowadzonym za pomocą kilku stałych elementów słownych, uniemożliwiających konkretyzację budowli[25]. Wśród gotyckich ballad historycznych odnalazłem tylko jeden opis, w którym explicite wskazana została architektura gotycka. Mam na myśli utwór Józefa Lewickiego Duma o zamku krakowskim [26], w którym autor wskazuje gotyckie grobowce jako miejsce spoczynku władców:
Dalej, choć w dawnym guście, jednak wzór rzeźbiarzy, Widać znowu gotycki grobowiec wspaniały;
Na nim wyryty starzec powagą swej twarzy
Maluje oczom wielkiej posiadacza chwały.
Ten to, pod którym sława nasza głośna była,
Co na płonnych pustyniach żyzne role szerzy,
Kiedy zamożność Polski sąsiadów dziwiła,
Kazimierz, z Piastów ostatni, prawodawca leży![27]
17Brak informacji w charakterystykach zamków i ruin na temat stylu architektonicznego można uznać za symptomatyczną cechę gotyckich ballad historycznych, odróżniającą je od gotyckich ballad grozy oraz powstających od połowy XVIII wieku wierszy angielskich podobnego typu. Ostatnie z wymienionych uwypuklały gotyckość budowli, chociażby w sposób najprostszy z możliwych – poprzez użycie przymiotnika gothic [28]. Na odmienność angielskich i polskich realizacji motywów architektonicznych w poezji omawianego czasu zwróciła uwagę Zofia Sinko:
stare ruiny i budowle bardzo rzadko stanowiły tło dla naszej liryki osobistej, medytacyjnej i elegijnej. Polscy poeci dwu pierwszych dekad wieku XIX chętnie snują sentymentalne lub żałobne refleksje w scenerii nocnej, przy poświacie księżyca, wśród skał, na wysokiej górze lub w mrokach cmentarza, lecz wyobraźnia ich nie buduje gmachów i ruin gotyckich czy „starożytnych”, jak wówczas mawiano[29].
18Można sądzić, że autorom wierszy, które zaliczam do gotyckich ballad historycznych, chodziło nie tyle o wskazanie stylu architektonicznego zamków czy ruin, ile o podkreślenie dawności tych obiektów i ewokację nawiązań historycznych oraz – choć minęło już trochę czasu od upadku państwa – o wyrażenie niegasnącej rozpaczy po utracie niepodległości. Emocje nasilające się w trakcie oglądania ruin Rabsztyna czy Lanckorony rozpraszały wzrok patrzącego, przez co zamiast dostrzegać architekturę, widział on przeszłość tego miejsca. Wartości estetyczne były mniej istotne zarówno dla bohatera wiersza, jak i dla jego autora, obojętnego również na powstające w XVIII wieku teorie, które ukazując piękno gotyku, zalety jego założeń konstrukcyjnych, zdolność tworzenia nastroju czy wywoływania emocji i pobudzania uczuć, dokonywały rehabilitacji owego stylu architektonicznego. W opinii Williama Gilpina, wygłoszonej pod koniec XVIII stulecia, to „gotycki rodzaj architektury jest bezsprzecznie tym, który dostarcza najpiękniejszych ruin” [30]. W Polsce analogiczne głosy, zwracające uwagę na nastrojotwórcze walory gotyku, zaczęły się pojawiać kilkanaście lat później, ale nie wybrzmiewały tak wyraźnie jak na zachodzie Europy. Przykładem może być wydrukowany w 1821 roku w „Pamiętniku Galicyjskim” artykuł Duch sztuk pięknych Stanisława Jaszowskiego, ukrywającego się pod kryptonimem S. J.[31] Zachwalał on zalety i różnorodność architektury gotyckiej oraz podkreślał, że to ona coraz częściej staje się dla współczesnych mu ludzi pióra źródłem inspiracji, rozmyślań i weny twórczej:
Trwalszymi są gotyckie budowy, im prościejsze, tym milsze czułemu oku. Te mury mchem zielonym porosłe, te wiekami oczernione wieże, tak posępne, tak dzikie jak te czasy barbarzyńskie, w których były wystawiane, oddychają romantycznością i wzniecają w tkliwych sercach słodką melancholię. Zapewne Legouvé pisał pod wieżą gotycką swoje nieporównane Poema o melancholii[32].
19Gotycka ballada historyczna dzięki podejmowanej tematyce realizowała założenia, których celem było przesłanie patriotyczne. Zauważalne są więc jej bliskie związki z puławskim typem gotycyzmu, którego najważniejszą cechę stanowił kult przeszłości[33]. Ideę tę propagowała Izabela Czartoryska, właścicielka Puław, pomysłodawczyni i orędowniczka zbierania pamiątek, mających przypominać heroiczne dzieje kraju i kształtować postawy patriotyczne. W swoim głównym dziele estetycznym, Myślach różnych o sposobie zakładania ogrodów (1805), dała wyraz przekonaniu, że ruiny, zamki oraz inne budowle pochodzące z minionych czasów można postrzegać przez pryzmat wartości patriotycznych, nie tracąc z oczu malowniczego charakteru tych obiektów ani roli, jaką odgrywają one w rozważaniach historiozoficznych:
Ruiny dawnych gmachów, które czas powoli niszczy, są to nieme miejscowe obrazy, które czasem miłe są oczom i sercu. Tysiączne cisną się myśli, patrząc na nie. Świeża, czuła, bujna imaginacja jeszcze się rozprzestrzenia przy takowych pamiątkach. Czasem umysł śledzi dziwne krajowe dzieje, czasem zanurza się w słodkim dumaniu. Wtedy siedząc pod tymi odwiecznymi murami, najdrobniejsza okoliczność łączy się z nimi[34].
20Czartoryska nie była wyłącznie teoretykiem upowszechniającym modne wówczas założenia ogrodowe. Była też osobą, która zwracała uwagę na otaczający krajobraz, zwłaszcza ten widziany w trakcie podróży. Ślady tych wrażeń odnajdziemy np. w dzienniku z podróży do Cieplic, w którą Czartoryska udała się w 1816 roku. Pod datą 7 lipca widnieje taki zapis:
Za Świdnicą, w miarę posuwania się naprzód, kraj robi się coraz piękniejszy; powoli wyłaniają się Karkonosze. Najwyższe szczyty, pokryte śniegiem, stanowią tło obrazu; mniej wyniosłe zaś, porośnięte cisami, świerkami i innymi drzewami, bardziej zbliżone, przedstawiają wspaniały widok; wśród tego stare, w większości gotyckie zamki skłaniają się do marzenia i zadumy. W jednej chwili wyobraźnia kojarzy obrazy i wspomnienia, oczy zaś, zatrzymując się na pomnikach przeszłości, szukają osób i zdarzeń, które kiedyś tam miały miejsce[35].
21Brak identyfikacji stylu architektonicznego opisywanych ruin i zamków sprawiał, że przeszłość, którą przywoływały, była rozumiana bardzo umownie, nieprecyzyjnie i konwencjonalnie. Zofia Sinko ujmuje ten problem następująco:
autorzy dum nie dostrzegają […] gotyku; pociąga ich bowiem nie styl, ale starożytność budowli, wyżynne położenie zamków, wrośnięcie ich murów w skałę. Przede wszystkim interesują ich reminiscencje historyczne[36]. ruiny zamkowe są świadectwami swobodnej przeszłości, męstwa i cnoty. Określa się je mianem dawnych lub starożytnych […][37].
22Alina Aleksandrowicz inaczej patrzy na omawianą tu kwestię. Analizując notatki prowadzone przez Czartoryską w trakcie licznych podróży, badaczka dostrzegła, że pojawiają się w nich świadectwa zainteresowania księżnej ruinami bądź innymi obiektami związanymi z bezpowrotnie minioną przeszłością. Treść owych zapisów sugeruje, iż różnego rodzaju rozwaliny postrzegano wówczas jako „korelaty gotyckości”[38]. Przywołane obserwacje Aleksandrowicz pomagają zrozumieć, dlaczego w literackich opisach ruin rzadko spotykamy informację o stylu architektonicznym. Co więcej, objaśniają one konwencjonalizację tego typu deskrypcji – ograniczanie się do kilku stałych elementów opisu, tworzonego przeważnie za pomocą wąskiego zasobu słów czy obrazów.
23Ze względu na swój pretekstowy charakter ruina i zamek występujące w gotyckiej balladzie historycznej realizowały funkcje metaforyczne, inne niż w przypadku, kiedy stanowiły centrum kompozycyjne utworu. Zwrócił na to uwagę Marek Nalepa [39]. Obiekty te służą w omawianych wierszach jako impuls do rozmyślań o kwestiach oscylujących między umownie pojmowaną przeszłością a trudną do zaakceptowania teraźniejszością. Zamki, zwłaszcza rozwaliny, wiążą się więc silnie z dziejami określonego terenu czy kraju, przez co niejednokrotnie występują w gotyckiej balladzie historycznej jako świadkowie historii[40]. Można przyjąć co najmniej dwie interpretacje tej metafory, których podstawą jest postrzeganie ruiny jako obiektu ambiwalentnego, stanowiącego jednocześnie wytwór i destrukt szeroko pojętej cywilizacji oraz działań natury[41]. Te dwie siły można uzupełnić o jeszcze jeden czynnik, który w kontekście gotyckiej ballady historycznej jest bardzo istotny, a mianowicie o przeszłe losy danej społeczności, czyli o historię. Ruina – świadek i uczestnik dziejów – może być postrzegana jako zamek zbudowany w odległej i bliżej niesprecyzowanej przeszłości bądź jako twór kształtowany latami przez wydarzenia dziejowe, te bowiem nadały jej aktualny, daleki od pierwotnego kształt. Inaczej mówiąc, to wydarzenia historyczne sprawiły, że zamek stał się ruiną. W taki właśnie sposób interpretuje szczątki dawnej budowli anonimowy autor Wiersza na rozwaliny zamku kryłowskiego po upadku Ojczyzny:
Echo zniszczenia dawnego,
Możną ręką budowane
Zamki, wiekiem zrujnowane,
Świadki upadku naszego[42].
24Ruina przedstawiana jest tutaj jako świadek upadku Polski, dzięki czemu wyraźne stają się aluzje do historii kraju i do jego stanu obecnego. Podobną analogią posłużył się Zarzecki, ale u niego budowla jest nie tylko obserwatorem, lecz także uczestnikiem dziejowych wydarzeń:
Okropna jakaś godzina wybiła,
Gmach cały echo przeraziło tkliwe,
Bo gdy cię godność Pańska opuściła,
Wkrótce nastały burze nieszczęśliwe!…
Długoś z Ojczyzną wspólne cierpiał klęski[43].
25Uznanie ruiny za symbol upadku Polski niejako automatycznie odsyła do refleksji o wcześniejszym, nieruinowym wyglądzie opisywanego obiektu, a tym samym do przeszłości kraju, do jego lepszego stanu czy pełniejszej egzystencji[44]. Przestrzeń, w której znajduje się ruina, postrzegana jest jako miejsce prowokujące do dialogu z rozwalinami, do rozmowy o tym, jak było kiedyś i jak jest teraz.
26Bohater gotyckiej ballady historycznej odwiedzający ruiny zamkowe szuka pocieszenia po upadku ojczyzny bądź usiłuje zgłębić wiedzę na temat procesów dziejowych, aby na jej podstawie zrozumieć wydarzenia, które doprowadziły do zaniku państwowości. Zamkowe zwaliska naznaczone piętnem historii stają się dla bohatera wiersza rozmówcą, który z racji wieku powinien znać odpowiedź na wszystkie zadawane pytania[45]:
Powiedz mi twój początek i dzieje narodu,
Ty świadkiem jego z chwały do nieszczęść przychodu.
Powiedz, czyli przez wszystkie wieki, któreś przebył,
Człowiek nigdy szczęśliwszym ani lepszym nie był[46].
27Ruina odzywa się w sposób niewerbalny – treść jej wypowiedzi można poznać jedynie poprzez uważne wpatrywanie się, swego rodzaju lekturę istniejących pozostałości po zamku. Zatem to pytający musi sam rozstrzygnąć nurtujące go kwestie, co pozwala przypisać zgliszczom rozmaite sensy. Rozwalina staje się księgą, która gromadzi istotne informacje o przeszłości kraju. Taką właśnie metaforą posłużył się Maurycy Jarmund w cytowanym już wierszu refleksyjnym Dumanie na Górze Zamkowej w roku 1806:
Nie odpowiadasz, smutny… ale na cóż pytam?
Czyli w twych gruzach siwych zbyt wiele nie czytam.
Twa budowa obronna i straszna posada
Zagłębionej uwadze twój cel opowiada[47].
28Podobnie bohater Dumania Polaka w zamku jazłowieckim w 1795 roku [48] interpretuje zwiedzane szczątki zamku. Widzi w nich – choć nie wyraża tego wprost – księgę, w której czas jest autorem opowieści o dziejach kraju:
Te zniszczonego zamku walące się szczyty
Jakież czynią wrażenie w umyśle Lechity!
Widzę losy Polaków w gmachu tego zmianach,
Niegdyś drżano przed nimi, dziś jęczą w kajdanach[49].
29Obraz ruiny w gotyckiej balladzie historycznej różni się od percepcji zwalisk charakterystycznej dla oświecenia – świadczą o tym co najmniej dwa symptomy. Pierwszym jest zdecydowane zerwanie przez gotycką balladę historyczną z erudycyjnym, analitycznym sposobem opisu ruin, w którym dominuje szczegółowe, oparte wręcz na detalu odtworzenie obserwowanej budowli lub jej pozostałości. Taki model deskrypcji eliminował metafizyczne, symboliczne czy uczuciowe nacechowanie przedmiotu, nadane mu przez opisującego[50]. Drugą oznakę zauważył Ireneusz Opacki. Stwierdził on, że zainteresowanie ruiną w XVIII stuleciu polegało na zwróceniu uwagi na nią samą: „Człowiek osiemnastowieczny jakby przeoczał ślady zniszczeń, nie przywiązywał do nich wagi, zachłystując się faktem, że mimo nich ruina trwa”[51]. Poezja zapowiadająca romantyzm dała więc początek odmiennemu funkcjonowaniu rozwalin w literaturze: dla twórców romantycznych większe znaczenie miały znamiona przemijania, a więc dziury, szczeliny, wyrwy, nierówności czy inne ubytki, tworzące „alfabet historii”[52], niż to, czego już nie można było zobaczyć – czyli dawna świetność budowli.
30Ruina rozumiana jako impuls do rozmyślań o przeszłości staje się zarazem metaforą pełniejszego i doskonalszego świata. Zdaniem Marka Nalepy, owa „lepszość” wynika z odległości czasowej dzielącej teraźniejszość od tego, co było kiedyś[53]. Zarysowana perspektywa umożliwia przeciwstawienie tego, co znane, aktualne, temu, co przeżyte, zamierzchłe, stąd łatwo podlegające projekcji czy wyobrażeniu. Przykładem wykorzystania w gotyckiej balladzie historycznej wskazywanego tu kontrastu jest wiersz Onufrego Pietraszkiewicza Dumanie u rozwalin zamku Giedymina (1817). Autor zderza wyobrażenie dawnej potęgi opisywanej budowli (uwypuklając sławę i męstwo jej mieszkańców) ze stanem obecnym:
Wieki przetrwał gmach wspaniały,
Ozdobą będąc stolicy;
Zbrojny w miecz płytki i strzały
W żelaznej Litwin przyłbicy
Gromi, rozprasza, zwycięża,
Sławny z cnoty i oręża.
Sztandary, orły i zbroje
Ściany warowni zdobiły;
Tu się snuły mężów roje,
Skaliste puklerze lśniły,
Gdy szczęk broni, kotłów wrzawy
Zapowiadały bój krwawy.
Dziś księżyca światło drżące
Widziadła zwodnicze rodzi,
A sowa wieszczby rażące
W żałobnych krzykach rozwodzi.
Wzrok te przebiega zwaliska,
Żałość łzę z oczu wyciska[54].
31Warto zauważyć, że zestawienie przeszłości i teraźniejszości, jakim posłużył się Pietraszkiewicz, zawiera aluzję wykraczającą poza tekst, odnoszącą się do bieżącej sytuacji Polski i dawnego jej stanu. Przykładem podobnego nawiązania, bardziej jednak klarownego, jest fragment Wiersza napisanego na zwaliskach Chrobrza autorstwa Jana Kantego Rzesińskiego:
Runęła Polska z szczytu szczęścia, chwały!
Strzaskała berło Piastów przemoc, zbrodnia;
A naród niegdyś pyszny i wspaniały,
Będąc zniszczony, zdumiewał przychodnia[55].
32Kontrastowe zestawienie zamku i ruiny zostało podkreślone za pomocą efektów dźwiękowych bądź ich braku: gwaru i ciszy. Zabieg ten uwidocznił rozróżnienie semantyczne obu obiektów: z zamkiem łączy się życie, z ruiną natomiast śmierć[56]. Szablonowość owych asocjacji była na tyle atrakcyjna, że występowała niemal we wszystkich gotyckich balladach historycznych – anonimowa Duma na zwaliskach starego zamku to tylko jeden spośród wielu przykładów:
Tu, w tym ponurej ustępie żałoby,
Gdzie głucha śmierć i milczenie,
I zimne wstrętem przerażają groby:
Do ciebie, smutku, to pienie!
[…]
Ucichła wiecznie ich sława i czyny –
I tylko głuchym odgłosem
Wicher, wśród zimne przechodząc ruiny,
Wyje nad smutnym ich losem[57].
33W przytoczonym fragmencie dominuje nastrój minorowy. Poeta koncentruje się na przedstawieniu aktualnego stanu ruiny, której „życie” toczy się w ciszy i smutku, w ponurym otoczeniu „zimnych grobów”. Fraza „Ucichła wiecznie ich sława i czyny” wprowadza z jednej strony reminiscencję dawnego życia budowli, życia w splendorze, wypełnionego gwarem i doniosłością, z drugiej natomiast definiuje stan obecny – bezgłośny i ostateczny. Obszerniejszą charakterystykę minionych czasów, skonfrontowaną z aktualnym stanem zamku, przedstawił Walenty Gurski w wierszu Do ruin zborowskich:
Przechodząc wreszcie z czuciów do myśli,
Poziera smutno na skazy…
Widok ruin w duszy swej kryśli
I swe w nich widzi obrazy…
„Tu niegdyś – rzecze – radość mieszkała:
Uciechy, wdzięczne hałasy,
Nadzieje kwitły, miłość się śmiała;
Słodkie wieńczyły je wczasy.
Gdzie rosną tarnie, osty i głogi,
Tam ubitymi ścieżkami
Szanownych starców deptały nogi…
Znikło to wszystko z czasami…”[58]
34Znamienny dla gotyckiej ballady historycznej jest brak przedstawień samego procesu niszczenia zamku – prezentuje ona już widoczny skutek rozpadu. Na zasadzie kontrastu, przez różnego rodzaju metaforyzacje, zostają do utworów wprowadzone aluzje do pierwotnego funkcjonowania warownych obiektów, brakuje natomiast wierszy, które opisywałyby przebieg dewastacji gmachów lub chociażby jej początkowe etapy. Główną tego przyczyną jest prawdopodobnie sytuacja pozatekstowa, do której odnosiły się owe ballady. Zdaniem Piotra Żbikowskiego, pojawiający się w poezji przełomu XVIII i XIX wieku motyw ruin stanowi reakcję na zniszczenie kraju, które nie wywoływało u pisarzy refleksji historiozoficznych[59]. Dlatego wolno sądzić, że przedstawienie stopniowego niszczenia jakiejś budowli mogło nastąpić dopiero w sytuacji, kiedy literatura podjęłaby temat filozofii historii, jej sensu i celowości, co skutkowałoby wskazaniem oddziaływania jednostkowego wydarzenia zarówno na bieg historii, jak i na konkretne przedmioty bądź obiekty, takie jak zamek. To formacja romantyczna zaproponuje dyskurs historiozoficzny, który znajdzie swoje miejsce m.in. w literaturze tego czasu – Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego jest tu najbardziej reprezentatywnym przykładem omawianej kwestii[60].
35Obrazy niszczenia zamków odnajdziemy w wierszach, które ze względu na podjęty temat pozostają w bliskim pokrewieństwie z gotycką balladą historyczną. Mam tutaj na myśli Pożar Aleksandra Fredry (1820) i Na gorejący stary zamek Stanisława Jaszowskiego (1826). Utwory te nie wskazują na konkretne wydarzenie historyczne prowadzące do destrukcji zamków, lecz dają wyraźnie do zrozumienia, że za ich zniszczenie odpowiada zbieg okoliczności, nieszczęśliwy wypadek, los, konkretyzowany tutaj jako żywioł ognia. Wiersz Fredry, zaliczany przez badaczy do utworów refleksyjnych[61], stanowi zapis rozważań o nietrwałości i przemijalności rzeczy materialnych. Punktem wyjścia dla tych rozmyślań są zachowane w pamięci bohatera obrazy, pośród których znajduje się wspomnienie płonącego zamku:
Widziałem pożar, jak z iskry dobyty
Ogarnął zamku niebotyczne szczyty.
Pękły sklepienia, runęły filary,
Wszystko w piekące zmieniło się żary,
A nieba krwawe, kryjąc się powłoką,
Duszę trwożyły i raziły oko[62].
36W utworze Jaszowskiego ten sam żywioł zajmuje i pustoszy starą budowlę, zacierając widoczne znaki jej świetności oraz męstwa i cnoty osób, które współtworzyły historię owego obiektu. Utrata śladów przeszłości, przyjmujących tutaj sensy materialne i symboliczne, może doprowadzić już tylko do bólu i łez, wyrażających tęsknotę za tym, co odeszło w niebyt:
Cóż to? Ach! sławny w obronie
Zamek płonie.
O losie nieubłagany!
Czemu obalasz te ściany?
Czemu niszczysz lube szczątki?
Czemu! – Ale on nie słucha,
Ogniem bucha;
Jak z paszczy smoka pożarem zieje,
Na te mury ogniem miota,
W których mieszkiwała cnota,
Które wysławiają dzieje.
Runął, a w spólnej żałobie
Duchy zajęczały w grobie.
Płaczmy! – niejeden z daleka
Przechodzień tutaj zaczeka,
Nad gruzami się zatrzyma
I wraz z nami w tej ustroni
Łzę przypomnienia uroni
Zapłakanymi oczyma[63].
37Właściwą dla gotyckiej ballady historycznej cechą jest dzienny charakter dumań. Dzień to dominujący czas akcji lub rozmyślań i tylko sporadycznie ustępuje miejsca wieczorowi bądź nocy. Warto podkreślić, że większość tekstów zaliczanych do gotyckiej ballady historycznej nie konkretyzuje czasu, w którym toczą się opowiadane zdarzenia, ale nastrój utworów lub ich warstwa leksykalna wskazują jednoznacznie na dzień. Aby zasugerować czas akcji, autorzy ballad stosowali też motywy zwierzęce o konotacjach solarnych, np. orła, co odróżnia omawiane utwory od gotyckich ballad grozy, w których często występującym przedstawicielem awifauny jest sowa, zaliczana do zwierząt nocnych [64]. Wybór dnia jako pory dla rozmyślań o minionych czasach i o osobach, które zapisały się w dziejach kraju odwagą, cnotą i walecznością, wiąże się z poetyką sentymentalną bądź klasycystyczną[65]. Wspominanie przeszłości ojczyzny, ukazywanie jej potęgi i świetności musiało wprowadzać do wierszy poetycką kategorię jasności, która miała na celu uwypuklenie podjętej tematyki. Nadejście nocy, a właściwie zmierzch dnia, przerywa dumanie, kończy czas dogodny dla rozmyślań, przypomina bowiem bohaterowi, że ruiny mogą mieć inną naturę – wrogą, zaświatową, znaną z gotyckiej ballady grozy. Jako przykłady mogą posłużyć następujące utwory: Duma. W zamku tenczyńskim Jana Kantego Rzesińskiego oraz Dumania na Górze Zamkowej w roku 1806 Maurycego Jarmunda.
38W utworze Rzesińskiego pora, o jakiej bohater odwiedza ruiny, by snuć tam refleksje, wskazana została dopiero w zakończeniu wiersza. Wprowadzając czytelnika w przestrzeń zamku i zarysowując problematykę tekstu, autor wyznacza tylko scenerię wydarzeń, wśród której pojawi się bohater. Natchniony miłymi dla oka, malowniczymi widokami, opowiada on historię rodu Tenczyńskich. Nadchodząca noc przerywa rozmyślania i kończy jego wizytę w siedzibie dawnych właścicieli obiektu:
Lecz już mrok szary ziemię całunem okrywa,
A gwiazd tlejące światło do spoczynku wzywa,
Żegnam was, głuche lasy i lube ustronie,
Gdzie nad zgonem młodzieńca łzy obficie ronię;
Żegnam cię, pyszny grodzie i przybytku chwały,
Oby mój żal twe echa wiecznie powtarzały[66].
39Podobnie rzecz wygląda w utworze Jarmunda. Tutaj zbliżająca się noc kładzie kres samotności i tym samym kończy czas rozmyślań, rozmowy ze szczątkami zamku:
Wy, gruzy, co Jagiełłów czasy pamiętacie,
Możecież stać nieczułe po wolności stracie!
Lecz na cóż krajać serce smutnym rozrzewnieniem…
Już słońce zaszło, góry okryły się cieniem –
Żegnam cię, samotności! Schodzę w dół głęboki,
Znowu przyjdzie po skałach stawiać drżące kroki[67].
40Ciekawym zabiegiem, którym posługiwali się autorzy omawianego podgatunku ballady gotyckiej, jest transpozycja właściwości dnia na porę nocną. Onufry Pietraszkiewicz w Dumaniach u rozwalin zamku Giedymina tak opisuje moment przejścia dnia w noc:
Już zgasła jasna łona,
Gwieździste błyszczy sklepienie;
Ciemna zapada zasłona
Na ziemskie świata przestrzenie[68].
41Chylące się ku zachodowi słońce ustępuje miejsca nocy, która nie jest nasycona budzącym lęk mrokiem – bohater wiersza obserwujący krajobraz używa innych, łagodniejszych sformułowań do opisu zdarzenia i mówi o rozpościerającej się wokoło „ciemnej zasłonie”, rozświetlanej przez „błyszczące sklepienie”. Jest to więc noc spokojna, pogodna i jasna, wprowadzająca do otaczającej bohatera przestrzeni bezruch i senność:
Wiatr ucichł, liść się nie chwieje,
Na lekkim skrzydle sen wzbity
Urocze nektary leje;
Posępne niebios błękity
I Wilii nurt przejrzysty
Księżyc objaśniał srebrzysty[69].
42Noc w wierszu Pietraszkiewicza ma pogodne konotacje oraz kojące właściwości. Niepewność czy trwogę może wzbudzić jedynie obraz nieba – ewokujący smutek czy przygnębienie, ale odbijające się w rzece światło księżyca, a zatem powracające na firmament, rozświetli swym blaskiem i ten element opisywanego krajobrazu.
43Aby lepiej zrozumieć unifikację dnia i nocy, warto zacytować pierwsze strofy Elegii pisanej w zwaliskach starego zamku Maurycego Gosławskiego oraz Dumy pisanej na zwaliskach starożytnego zamku Lanckorony Jana Kantego Rzesińskiego, utworów swobodnie naśladujących wiersz Friedricha Matthissona, popularnego na początku XIX wieku niemieckiego twórcy. Zarówno Gosławski, jak i Rzesiński budują nastrój m.in. poprzez opis kończącego się dnia, czyli chwili, która sugestywnie oddziałuje na całą prezentowaną przestrzeń – krajobraz, ludzi i zwierzęta:
Milczą pieśni po gajach, śpi łąka w pomroce,
Stos gruzów starych zamku pod jej cieniem leży, Gdzieś tylko cicho, sępno z rozwalonej wieży
Wędrowny śpiewak nocy, tęskny świerszcz, świegoce.
Cisza płynie na ziemię – idą z pola trzody,
Na jutro odłożona wypoczywa praca
I rolnik utrudzony w rodzinne zagrody
Na spoczynek wraca[70].
Z posępnym mrokiem nocy rozlanym po ziemi
Wesołych gajów skonała pieśń tkliwa;
Na gruzach tylko murów śpiewy żałobnémi
Głuchy się puszczyk odzywa.
Ponurą ciszę nieba rozsiały wokoło,
Wolno z pastwiska powracają trzody,
Rolnik, pracą i trudem uznoiwszy czoło,
Spieszy do lubej zagrody[71].
44Przywołane opisy, nawiązujące do Elegy Written in a Country Churchyard Thomasa Graya[72], w sposób czuły, tkliwy i przepełniony melancholią wprowadzają czytelnika w przestrzeń ruin starego zamku. Jest to miejsce, w którym możemy dostrzec atrybuty typowe dla literatury gotyckiej: malownicze, porośnięte bluszczem i mchem mury, wśród których mieszkają nocni przedstawiciele awifauny – puchacze, sowy i puszczyki. Obecność tych ptaków w gotyckiej balladzie historycznej jest sprowadzona do roli rekwizytu, o czym świadczy stereotypizacja zwierząt, czyli zabieg polegający na wymiennym, synonimicznym posługiwaniu się ich indywidualnymi cechami rodzajowo-gatunkowymi[73]. Puszczyki, sowy i puchacze są elementem nocnej scenerii, znamiennym dla przestrzeni ruin. Służą one autorowi wiersza do wywołania odpowiedniego nastroju, właściwego dla stylistyki sentymentalnej, skrajnie odmiennego od estetyki romantyzmu, w której ptaki te również się pojawiały, współtworząc frenezję. Łucja Ginkowa, analizując twórczość wierszowaną powstałą między programowym wystąpieniem Adama Mickiewicza a rokiem 1830, stwierdziła, że „ośrodkiem frenetycznych obrazów było najczęściej przedstawienie drapieżnych ptaków i zwierząt”[74].
45Przytoczony przed chwilą obraz poetycki miał przede wszystkim funkcje nastrojotwórcze, o czym może świadczyć warstwa leksykalna. Używane do opisu ruin, porastających je roślin oraz do charakteryzowania nocnych ptaków wyrazy „smętny”, „ponury”, „smutny” oddają melancholijność pejzażu. Kreślą także portret mentalny obserwatora, który odczucia po utracie niepodległości kraju werbalizuje za pomocą oglądanej przestrzeni lub jej typowych elementów. Przeciwwagą dla posępności ruin jest uczucie dumy z minionej, przebrzmiałej już świetności tych budowli. Określa się je przymiotnikami „pyszny”, „wspaniały”, „wzniosły”, „znakomity”[75].
46Nastrojowość omawianego obrazu łączy się także z innymi funkcjami. W Elegii Gosławskiego opis zamkowych ruin porośniętych bluszczem, wśród których zamieszkała sowa, użyty został do skontrastowania dawnej świetności zamku z obecnym jego stanem. Tym dwóm wymiarom czasowym przypisane są również symboliczne sensy – śmierci i życia:
Tam, gdzie dziko splątane ponad gniazdem sowy, Ponure wiją się krzewy,
Aż do jasnych gwiazd rana brzmiał puchar godowy,
Brzmiały biesiady i śpiewy![76]
Nie jest to rozwiązanie oryginalne – podobnie Kazimierz W. Puchała w Rozwalinach przeciwstawia witalność zamku powolnej agonii ruin:
Na urwisku groźnej skały
Widać zamku smutne ślady;
Tam wracali z wieńcem chwały
Z chlubnych bojów me naddziady.
Dziś te baszty powój kryje!
Zwalone bramy i wieże!
Smętna sowa gniazda wije,
Tych miejsc sama tylko strzeże[77].
47W Dumie o pałacu łobzowskim przy Krakowie mech porastający mury ma cechy destrukcyjne, stopniowo pochłania budowlę i zmienia ją w element przyrody. Natura stanowi więc siłę niszczącą o niewyobrażalnej mocy, ingeruje bowiem nie tylko w sferę kultury materialnej, ale również w przestrzeń symboliczną, której emblematem staje się tytułowy pałac:
Tak-że więc srogie chciało przeznaczenie:
By w miejscu murów postrach rzucał cienie,
A mchem zarosłe gniotąc w ziemię szczątki,
Wielkości twojej zatarły pamiątki?[78]
48Istotnym, aczkolwiek rzadko pojawiającym się elementem przestrzeni gotyckiej ballady historycznej jest dąb. Łączony niejednokrotnie z wizerunkiem orła, umownie kojarzonego z atrybutami władcy[79], odsyłał – co zauważył Marek Nalepa – do metaforyki narodowej[80]. Przypisywanie w kulturze polskiej omawianemu drzewu wartości patriotycznych wywodzi się m.in. z kręgu puławskiego[81]. Izabela Czartoryska w Myślach różnych o sposobie zakładania ogrodów, zestawiając dąb z różnego rodzaju formami architektury, w tym także gotyckiej, jako pierwsza najprawdopodobniej zwróciła uwagę na urokliwość, malowniczość i dostojeństwo takiej kompozycji przestrzennej:
Przez wieki dąb nabywa piękności i powagi, której nawet ginąc, nie traci zupełnie. Bo czasem już usychając, siwy wierzchołek wznosząc ku obłokom, jeszcze stroi i upoważnia miejsce, gdzie przez kilka wieków wzrastał. Dąb w dzikiej i naturalnej krainie, równie jak i w tej, co sztuka układała, zawsze jest wspaniałym. Przydaje powagi gotyckiej lub innej architekturze, rozwalonej starożytnej wieży, odwiecznym ruinom, rozciągając swe konary obrosłe mchami, po murach bluszczem usłanych. Zdaje się wtedy rówienniczą okazałością stroić te miejsca, te widoki, których początek ginie w dawności wieków[82].
49Dęby w gotyckich balladach historycznych umieszczane są bardzo często w pobliżu ruin. Dzięki takiej lokalizacji kreowana przez poetów przestrzeń zyskuje dodatkowy walor powagi, elegancji czy znamiona starożytności. Symbolizujący potęgę i długowieczność dąb[83] ma więc odsyłać do przeszłości i stać się wartością komplementarną do obrazu zamków, które dla bohaterów wierszy stanowią emblemat minionej wspaniałości, męstwa i siły kraju.
50U Pietraszkiewicza w Dumaniu u rozwalin zamku Giedymina tytułowa budowla została przedstawiona jako swego rodzaju kontynuacja życia dębów – wznosi się ona bowiem w miejscu porośniętym kiedyś tymi drzewami. Pietraszkiewicz dokonał zatem wyraźnej kontaminacji wartości symbolicznych dębu i zamku, a więc natury i architektury:
Gdzie odwieczne dęby rosły,
Niezłomne się wieże wzniosły[84].
51Wizerunkami orła i dębu posłużył się też Maurycy Jarmund w Dumaniu na Górze Zamkowej w roku 1806. Dzięki symetrycznym porównaniom – drzewa z niższą roślinnością; orła z mniejszymi ptakami – poeta nie tylko eksponuje dostojeństwo, wielkość i potęgę zamku, lecz również poprzez sam wybór konkretnych przedstawicieli świata fauny i flory intensyfikuje zalety budowli. Zamysł metaforyzacji opiera się na spiętrzeniu warstw semantycznych: dosłownej – orzeł i dąb przeciwstawione zostały innym roślinom i zwierzętom oraz symbolicznej, zbudowanej ze znaczeń, do których odsyłają desygnaty orła i dębu:
Jak dębu stuletniego skryta w chmurze głowa Przewyższa wkoło niego zagęszczone krzaki
Albo jako przy orle nikną drobne ptaki,
Podobnie przy tym gmachu, wielkim i wspaniałym,
Wszystko się oku zdaje nikczemnym i małym[85].
52Wśród gotyckich ballad historycznych na szczególną uwagę zasługuje wiersz Walentego Gurskiego Do ruin zborowskich. W utworze tym tytułowej budowli wyznaczona została funkcja estetyczna, rzadko nadawana ruinom przez pisarzy tamtego czasu[86]. Gurski, w przeciwieństwie do autorów wcześniej cytowanych, nie mówi o szczątkach opisywanej budowli w kategoriach pustej wegetacji, agonii czy śmierci; wręcz przeciwnie – przypisuje rozwalinom wewnętrzną energię i aktywność, które są źródłem „życia w nowej jakości”[87]:
Martwa posępność wam nie przystoi:
Wy i po zgonie żyjecie.
Tracąc coś z pierwszej istoty swojej,
Przyjemność nową bierzecie[88].
53Nowy, inny żywot pozytywnie oddziałuje na przestrzeń, w której zlokalizowane są ruiny. Opisywane przez poetę miejsce nie jest naznaczone rozpadem, ale emanuje z niego witalność, odmiennej jednak jakości niż ta, która wypełniała budowlę, kiedy nie była ona jeszcze ruiną. Czynnikami ożywiającymi przedstawiany krajobraz stają się zarówno same szczątki budowli, jak i ludzie, którzy nie aprobują samotnej egzystencji ruin:
Przedtem was tylko możni dziwili,
Głaszcząc swej pychy słabości.
Dziś na was każdy pogląda miléj;
Więcej odwiedza was gości[89].
54Utwór Gurskiego podejmuje jeszcze jeden ważny temat, odsyłający do sytuacji pozatekstowej. Bohater tego wiersza, odwiedzając zwaliska, sentymentalnie odczuwa przestrzeń, w której się znajduje. Wrażliwość na formę i piękno rozwalin wywołuje w nim wyjątkowe emocje, które pozwalają rozszerzyć horyzont historycznej czy historiozoficznej interpretacji szczątków dawnej budowli. Ruiny są dla obserwatora malowniczym elementem krajobrazu, źródłem estetycznych doznań i wzruszeń, czego kolejnym przykładem jest wiersz Leona Szabla Dumanie w Chantilli z 1814 roku:
Świetne ustronia! Jak wasze milczenie
Przyjemnym dla mnie się staje!
Jak swoim kształtem mamią me spojrzenie
Te łąki miłe, te gaje.
Przechodząc całą tę przestrzeń mym okiem,
Ileż w niej wdzięków znajduję!
Pasę wzrok cudnej natury widokiem,
Gdy się w jej dzieła wpatruję.
[…]
Ruiny zamku tego spustoszałe,
Mchem siwym zewsząd pokryte,
Mieszczą w swych gruzach tytuły wspaniałe
I imiona znakomite[90].
55Emocjonalny, wypływający z potrzeb estetycznych kontakt z naturą i jej wytworami, do których zaliczyć można też ruiny, stawał się coraz bardziej popularny wśród ludzi początku XIX wieku. Świadectwa takiego stylu zachowań, oczarowania krajobrazem odnajdziemy np. w listach, zapiskach dziennych bądź w relacjach z podróży. Jako przykład zacytuję fragment Opisu podróży do Gdańska w roku 1803 odprawionej Michała Wyszkowskiego, tekstu, w którym doznania estetyczne krzyżują się z refleksją historiozoficzną. Peregrynator, podążając do wymienionego w tytule miasta, odwiedza po drodze m.in. ruiny zamku znajdującego się na wyspie jeziora Gopło. Górująca nad szczątkami wieża przykuwa szczególną uwagę wędrowca:
Ciągnie się to jezioro na milę, długą doliną użyźniając przyległe pola i zdobiąc nad brzegiem swoim rozrzucone wioski. Z uszanowaniem chodziliśmy po gruzach, gdzie niegdyś na wyspie Gopła stał zamek. Wieża jego, której czas spożyć nie mógł, miała być zwaloną przez jednego dozorcę powiatu kruświckiego (dziś należącego do króla), ale rząd nie pozwolił zagładzać starożytnej pamiątki. Tę powieść mamy od tamecznych mieszkańców, a na własne oczy widzieliśmy świeżo naprawiony otwór, który już w niej wykuto.
Ta wieża, mocna jak najtwardsza skała,
Dziewięć już wieków spełnionych widziała
I była świadkiem kolejnej odmiany,
Jakiej doznawał nasz kraj opłakany:
Jego znaczenia, sławy, męstwa, chluby,
Kłótni i hańby, powstania i zguby;
A jeśli potrwa w długim wieków rzędzie,
Wieleż to jeszcze odmian widzieć będzie![91]
56Na zakończenie tego wątku powrócę jeszcze do wiersza Gurskiego, gdyż stanowi on doskonałą egzemplifikację poruszanej przed chwilą kwestii. Relację łączącą człowieka z ruiną przyrównał poeta do więzi, jaka istnieje między kochankami. Jest to więź gwałtowna i czuła zarazem, niemalże erotyczna:
Ktokolwiek z czułych do was zawita,
Wnet mocnym tknięty widokiem!
Próżno tysiące uczuciów chwyta,
Próżno pożera was okiem.
Nienasycony tym, co poczuwa,
W zachwyceń fale zapada:
Jedna go rozkosz z drugiej wyzuwa
I nowe więzy nań wkłada[92].
57Zamykająca wiersz scena pożegnania podszyta jest melancholią i smutkiem, które wyrażone zostały w spojrzeniu, jakim wędrowiec obdarza pozostawione za sobą zwaliska. Próżno szukać w innych wierszach podobnego obrazu:
Odchodzi… czuciów zwątlony siłą…
Jak ów kochanek, co żąda
Po stracie jeszcze spojrzeć na miłą…
Tak się on na was ogląda[93].
Ludzie i zdarzenia
58Drugą grupę tekstów zaliczanych do gotyckiej ballady historycznej tworzą utwory, których bohaterami są postacie historyczne, oraz takie, które mówią o wydarzeniach przełomowych dla losów kraju, głównie o bitwach. Wiersze te włączam do gotyckiej ballady historycznej ze względu na zawarty w nich sposób myślenia o literaturze i kulturze, zainicjowany przez środowisko skupione wokół Czartoryskich. Zaproponowany przez nich model prezentowania przeszłości miał na celu gloryfikację dawnych dziejów Polski, szczególnie średniowiecznych (choć można tu mówić także o szeroko rozumianych wiekach przeszłych), zmierzającą do budowania postaw patriotyczno-obywatelskich. Jean Fabre, francuski badacz literatury polskiej, stwierdził wręcz, że „poezja przełomu między Krasickim a Mickiewiczem nosi stempel puławski”[94].
59Z ośrodka Czartoryskich wywodzi się pozytywna, optymistyczna wizja średniowiecza, u której podstaw leżały przede wszystkim kult rycerstwa i przywiązanie do pamiątek, gromadzonych w specjalnie do tego celu tworzonych miejscach, np. w Domku Gotyckim. Alina Aleksandrowicz, pisząc o poszanowaniu przeszłości, czerpaniu z niej przykładów i wzorców w środowisku puławskim, określa postawę i poczynania Czartoryskich mianem gotycyzmu, którego charakter oddaje najlepiej epitet „złoty”[95]. Warto zwrócić uwagę na pokrewieństwo puławskiego rodzaju gotycyzmu z jego francuską odmianą, nazywaną trubaduryzmem. Ideą tego zjawiska było dążenie do wskrzeszenia przeszłości, a zwłaszcza mówienie i pisanie o niej w sposób pogodny, optymistyczny i malowniczy[96]. Oba fenomeny – polski złoty gotyk i francuski trubaduryzm – zrodziły się w podobnych okolicznościach. O ile trubaduryzm, tak zresztą jak cały gotycyzm, stanowił dla ludzi drugiej połowy XVIII i początku XIX wieku możliwość ucieczki od racjonalnej wizji świata, o tyle gotycyzm puławski wypływał zasadniczo z tych samych pobudek, uwarunkowanych jednak inaczej – aktualną sytuacją kraju. Oddajmy jeszcze głos Zofii Sinko, która podsumowuje rozważania o genre troubadour następująco:
Możemy […] mówić o dwu wizjach średniowiecza w literaturze francuskiej: wizji pogodnej, malowniczej, łączącej się z tendencjami sentymentalnymi oraz wyraźnie eskapistycznymi, które ułatwiały ucieczkę od przykrej rzeczywistości lub wspierały rzeczywistość odwołaniem się do przeszłości […] – oraz wizji ściśle gotyckiej[97].
60Rozbiory Polski, a szczególnie czas, który nastąpił po ostatecznym podziale kraju, dały asumpt do pojawienia się w społeczeństwie inicjatyw dążących do zachowania i kultywowania tożsamości narodowej. Jedną z dróg do osiągnięcia tego celu stanowiły wysiłki Izabeli Czartoryskiej, aby stworzyć kolekcję wszelkich świadectw materialnych przypominających o minionej świetności państwa. Zgromadzone przedmioty, eksponowane w Świątyni Sybilli oraz w Domku Gotyckim, nabierały wartości symbolicznej, zwłaszcza w kontekście braku państwowości, stawały się obiektami patriotycznymi, a nie stricte muzealnymi, i funkcjonowały jako element symboliki narodowej. W takiej interpretacji śladów przeszłości dostrzec można znamiona postawy eskapistycznej, przejawiające się w ucieczce od współczesności do świata wieków przeszłych, pojmowanych nie w kategoriach obiektywizmu, lecz subiektywnej projekcji i programowego wyobrażenia. Konsekwencją zaistnienia i propagowania kultu przeszłości jest jego transpozycja na grunt literacki, gdzie najdogodniejszym z gatunków realizujących puławską ideę stała się pieśń o charakterze melicznym[98], funkcjonująca „jako środek popularyzacji dziejów narodowych, a zarazem rozbudzenia w najszerszych warstwach narodu uczuć patriotycznych”[99].
61Innym przejawem poszukiwania przez środowisko puławskie źródeł tożsamości w czasach minionych była fascynacja obrzędowością rycerską. Ślady tego zainteresowania odnajdziemy zarówno w twórczości literackiej, np. w Malwinie, czyli domyślności serca Marii Wirtemberskiej (1816) [100], jak i w przedsięwzięciach naukowych, wśród których ważne miejsce zajmuje obszerny traktat Adama Jerzego Czartoryskiego o rycerstwie, pozostający nadal w rękopisie (1808)[101].
62Aby lepiej zrozumieć relację pomiędzy trubaduryzmem a puławskim gotycyzmem, warto zwrócić uwagę na różnice dzielące oba zjawiska. Polska twórczość literacka nosząca znamiona trubaduryzmu podejmuje rozważania o przeszłości, odwołując się do niej w sposób jednostronny i schematyczny, czyli głównie poprzez przypominanie odwagi, męstwa oraz waleczności władców i osób, które mogły stanowić wzorzec postępowania. Utwory te dalekie są natomiast od próby odtworzenia minionej świetności kultury rycerskiej, czy ogólniej – od zrekonstruowania kolorytu historycznego wieków przeszłych, którego elementem były m.in. turnieje i wystawne uczty. Aleksandrowicz pisze co prawda, że w kręgu puławskim „pojęcie złotego gotyku odwoływało się do wspólnego dziedzictwa aprobowanych cnót i przymiotów rycerskich, wzorów osobowych i rozbudowanej sfery etosu rycerskiego, także dworneg o”[102], ale wspomniane zainteresowanie przeszłością nie skutkowało podjęciem tych tematów w literaturze. Rodzime utwory charakteryzowały się raczej faktograficznym ujęciem historii, przypominającym podręcznikowe opracowania, przy czym skupiały się wyłącznie na pozytywnych działaniach najważniejszych bohaterów narodowych bądź władców, które mogły służyć za wzór do naśladowania. Do wierszy, które wychodzą poza schemat i oddają esprit minionych wieków, można zaliczyć balladę Stefana Witwickiego Lubor i Ludwika, albo Turnieje. Autor starał się przypomnieć rycerską obrzędowość, ten chlubny element tradycji, jednakże umowne traktowanie czasu historycznego, brak wyraźnego zindywidualizowania bohaterów ballady i dość konwencjonalne odtworzenie atmosfery turnieju, które przejawiło się m.in. w powracających niczym refren opisach reakcji obserwatorów („I grzmią w trąby, w kotły walą, / Klaszczą w dłonie, męstwo chwalą”[103]), nie pozwalają określić Lubora i Ludwiki mianem udanego dokonania poetyckiego.
63Inny sposób nawiązania do tradycji pojedynków rycerskich zaproponował Aleksander Fredro w balladzie Mierżb herbu Bończa, napisanej prawdopodobnie w 1828 roku. Autor sytuuje akcję utworu w czasach królowania Kazimierza Wielkiego i przedstawia historię pojedynku, jaki stoczyli ze sobą Polak o imieniu Mierżb i Niemiec nazywany Gothardem. Wiersz nie jest jednak oznaką zainteresowania obyczajowością minionych czasów (ta bowiem została włączona na zasadzie tła dla przedstawionych wydarzeń), ale przejawem zafascynowania legendą [104] o pochodzeniu rodu Fredry[105]. Literackie opracowanie tego podania miało na celu gloryfikację antenatów poety:
A Niemiec u nóg Polaka.
„Friede Herr!”– krzyknął w swej mowie. –
„Żyj! mniejsza z tym!” – Mierżb odpowie.
I powietrze głosy przedrą:
„Fridher!”– krzyczą dookoła,
„Fridher!”– trzykroć naród woła!
Frider! Fridro! w końcu Fredro!
I zwyciężcę wielbiąc razem,
Zgromionego zwą wyrazem[106].
64Na wiersz ten warto zwrócić uwagę także z powodu konceptu, jaki towarzyszył jego publikacji. Nawiązywał on do oryginalnego jak na tamte czasy pomysłu Horace’a Walpole’a, aby wydać Zamczysko w Otranto jako utwór autorstwa Onuphria Muralto, który zachowany był rzekomo w manuskrypcie i odnaleziony przez Williama Marshalla. Podobny zabieg zastosował Fredro. Swoją balladę herbową przypisał „Aleksandrowi grabi z Wzcieklic”, osobie zmyślonej, wzorowanej jednak na postaci, którą wymienia Kasper Niesiecki w herbarzu z lat 1728–1743, skąd zaczerpnął Fredro legendę rodową[107]. Przyznanie autorstwa utworu osobie fikcyjnej było tylko częścią kostiumu imitującego dawność tekstu. Jego publikacja w roku 1829 w almanachu „Melitele” Antoniego Edwarda Odyńca została poprzedzona komentarzem wydawcy, sporządzonym w rzeczywistości przez brata poety – Maksymiliana[108]:
Piękny ten zabytek dawnej polskiej poezji, zupełnie w rodzaju historycznych ballad angielskich, wywodzący początek nazwiska znakomitej w kraju naszym rodziny, wyjąłem z prywatnego rękopisu, gockim charakterem pisanego[109].
65Maksymilian Fredro wprowadził zatem do przypisu dwie wiadomości, które miały uwierzytelnić autentyczność publikowanej ballady – wskazanie na prywatny, rękopiśmienny charakter utworu i jego ograniczone funkcjonowanie w obiegu czytelniczym oraz na odległy czas powstania wiersza, o którym miał świadczyć gocki dukt pisma. Posłużył się tymi informacjami z rozmysłem, aby przyciągnąć uwagę przedstawicieli istniejącego od niedawna ruchu antykwarycznego. Początki jego działalności należy łączyć, jak zauważa Kazimierz Władysław Wójcicki, z wydaniem przez Feliksa Bentkowskiego Historii literatury polskiej wystawionej w spisie dzieł drukiem ogłoszonych, czyli z 1814 rokiem. Wtedy właśnie pojawiła się grupa bibliomanów, amatorów-hobbystów, „którzy od razu za cel życia swego wzięli zbieranie starych książek polskich i łacińskich do literatury naszej należących”[110]. Na określenie publikacji odnotowanych przez Bentkowskiego (a także tych, których jego dzieło nie rejestrowało) używali oni terminu „literatura gotycka” bądź, jak pisze Wójcicki, „druki gockie”: „Zapał do gockich druków naraz się objawił, który do znakomitych doszedł rozmiarów. Antykwariusze, dotąd nie zwracający uwagi na stare księgi, poczęli pilnie śledzić gockie druki”[111]. Określenie „druki gockie” stało się zatem na początku XIX wieku synonimem starych książek, dawnych pozycji drukarskich czy, używając sformułowania Wójcickiego, „pomników starożytnej literatury”. Przymiotnik „gocki” miał informować o wiekowości danej publikacji.
66Termin „druki gockie” pochodzi od rodzaju czcionki drukarskiej, nazywanej gotyką, szwabachą czy antykwą – jego powszechne użycie opisał Samuel Bogumił Linde w swej pracy leksykograficznej następująco:
Gocki druk, dawne niemieckie literzyska, którymi dawniej wszystko prawie w Polszcze drukowano; a i teraz nawet w książkach od nabożeństwa jeszcze go zachowują […]. Przejąwszy druk od Niemców, mieliśmy w swoim języku książki drukowane gockim, czyli niemieckim drukiem, aż do początku teraźniejszego wieku[112].
67Z przytoczonej cytacji można wyczytać, że rodzaj czcionki stał się cechą dystynktywną książek dawnych, potwierdzającą ich zabytkowy charakter. Pisze o tym Wójcicki aż dwukrotnie. Pierwszy raz, kiedy opowiada o grupie fałszerzy, która wykorzystując dogodną sytuację rosnącego z roku na rok zainteresowania publikacjami z lat minionych, potrafiła dokonać zręcznych fabrykacji poszukiwanych druków, czym nieraz wprowadzała w błąd całą rzeszę bibliofilów: „Wybornie przyrządzali papier, dobierali tuszu odpowiedniego staremu drukowi, dopisując wprawną ręką tytuły, całe stronice i dopełniali naddarte karty”[113]. Drugi raz, kiedy pozytywnie wypowiadał się o ruchu antykwarycznym, który ocalił od zapomnienia wiele dawnych pozycji. Były wśród nich m.in. książki opublikowane przez krakowską drukarnię Macieja Wirzbięty, charakteryzujące się „prześlicznym drukiem gockim i najdoskonalszą korektą” [114]. W terminie „druki gockie”, używanym przez Wójcickiego, mamy zatem do czynienia z przesunięciem semantycznym: określenie stosowane do nazwania kroju pisma zostaje użyte do zdefiniowania książek, które drukowane były z wykorzystaniem tego właśnie rodzaju druku.
68Z ruchem bibliofilskim można łączyć także pojawiające się od czasu do czasu w krajowych periodykach informacje na temat odkrywania w Europie coraz to nowych eksponatów antykwarycznych. Jednym z takich tekstów jest zamieszczony w 1827 roku w „Rozmaitościach Literackich” artykuł autora podpisującego się kryptonimem G. B., omawiający działalność ks. Angela Mai, bibliotekarza watykańskiego, który „znowu odkrył kilka ułomków literatury gotyckiej” [115]. Z treści wynika, że wspomniana „literatura gotycka” jest fragmentem kodeksu znajdującego się w Bibliotece Ambrozjańskiej w Mediolanie, księgą drukowaną czcionką gotycką:
wydanie wszystkich tych nowych odkryć przez ks. Mai, hr. Casteglioni wkrótce teraz nastąpi, szczególniej zaś gorliwym staraniem ostatniego, który już kazał odlać czcionki gotyckie i gruntownie przejął się duchem tego starożytnego języka. Gramatyka niemiecka z utęsknieniem oczekuje tego wydania[116].
69Antykwaryczna atmosfera mogła się udzielić mieszkającemu w latach dwudziestych XIX wieku w Warszawie Maksymilianowi Fredrze i skłonić go do przygotowania kolejnej bibliofilskiej mistyfikacji. Przypuszczenie to potwierdza jego list do brata z 13 grudnia 1828:
Ale – wkrótce zobaczysz wydrukowany Rytm Aleksandra Grabi z Wzcieklic o Mierżbie; puściłem to za rzecz starą, znalezioną nie wiem gdzie, i już są tacy, qui ont mordu à l’hamençon i którzy na uczone gotują się dysertacje[117].
70Po tej dygresji pora wrócić do głównego wątku rozważań na temat gotyckiej ballady historycznej.
71Literacka popularyzacja dziejów, która została podporządkowana celom dydaktycznym, skłaniała poetów do idealizowania przeszłości, polegającego m.in. na powierzchownym, fragmentarycznym przedstawianiu historii kraju. Wiersze napisane na przełomie wieków i w pierwszych trzech dekadach XIX stulecia nie zawsze były zgodne z prawdą historyczną, istotniejsze stawało się ideowe opracowanie tematu: tuż po ostatnim rozbiorze odwoływano się do przeszłości, ukazując za pomocą poetyki sentymentalizmu świetność i znakomitość minionych czasów. Możemy zatem mówić o niepełnym opracowaniu historii przez literaturę, o reinterpretacji dziejów prowadzonej tak, aby opowieść o wiekach przeszłych uwzględniała jedynie wydarzenia istotne dla osób żyjących w porozbiorowej Polsce[118]. Do charakteryzowanego postrzegania minionych wieków zachęcała nieraz już przywoływana ruina, będąca dziełem historii i jej świadkiem; obiektem otwartym, prowokującym nie tylko do rekonstrukcji przestrzennej[119], ale również historycznej. Zwaliska wywoływały dowolne skojarzenia, uzależnione od stanu emocjonalnego zwiedzających. W przypadku gotyckiej ballady historycznej doprecyzowanie to polegało na wspominaniu dawnej potęgi kraju i na pobudzaniu do refleksji na tematy uniwersalne, które bardzo często wykorzystywały średniowieczny topos ubi sunt [120]. Alina Kowalczykowa zwróciła uwagę na wyjątkową cechę rozwalin, a mianowicie na to, że „opowiadają taką przeszłość, jakiej się poszukuje. Francuskim romantykom, po rewolucji, przypomina wspaniałość czasów monarchii, Polakom – ojczyznę przed rozbiorami”[121]. Istniała jeszcze jedna pochodna fragmentarycznego, wyrywkowego mówienia o przeszłości kraju, konsekwencja, którą dostrzegła Ludwika Szczerbicka-Ślęk: „u progu romantyzmu […] obudziły się pierwsze oznaki poszanowania dla utrwalonych w społecznej pamięci, choć nigdy nie rozegranych wydarzeń”[122].
72Za przykład gotyckiej ballady historycznej, której dominantę kompozycyjną czy impuls do dalszych rozważań stanowią zarówno postacie historyczne, jak i wydarzenia dziejowe, należy uznać utwory Juliana Ursyna Niemcewicza z opublikowanych w 1816 roku Śpiewów historycznych. Cykl Niemcewiczowski będę traktował jako zbiór wierszy o charakterze odśrodkowym – oznacza to, że kompozycja całości i tematyka poszczególnych utworów, pisanych w różnym czasie, miała znaczący wpływ na powstanie innych tekstów balladowych podejmujących problematykę przeszłości i dotyczących postaci historycznych. Argumentami przemawiającymi za uznaniem Śpiewów historycznych za zbiór ważny, inspirujący twórców omawianego okresu, są: zróżnicowany czas powstania tych wierszy (1786–1810), szeroka obecność w obiegu czytelniczym (wersje drukowane i rękopiśmienne) oraz konstrukcyjna spójność pierwszego pełnego ich wydania (1816), czyli zamieszczenie w nim tekstu, nut (zapisu muzycznego skomponowanych do utworów melodii) i ilustracji (rycin przedstawiających sceny z poszczególnych śpiewów). Warstwa muzyczna, stanowiąca istotny czynnik popularyzacji utworów i kształtowania postaw patriotycznych[123], pozostanie na peryferiach dalszych rozważań, gdyż przekracza ona zakres interesującej mnie problematyki. Interdyscyplinarny charakter cyklu pozwoli natomiast wyjść poza literacką specyfikę gotycyzmu i wyznaczyć kilka symptomatycznych odniesień do kulturowego funkcjonowania tego zjawiska na początku XIX wieku.
73Gotyckość Śpiewów historycznych wynika przede wszystkim z przedstawionego w nich obrazu historii Polski, którego elementem są najważniejsi władcy kraju, waleczni rycerze oraz najdonioślejsze ich czyny. Ze względu na założenia ideowe utworów mamy tu do czynienia z opisem skonwencjonalizowanym, wykorzystującym wątki i motywy rycerskie [124]. Bohaterowie Śpiewów zostali ukazani jako silni, mężni i odważni władcy, kierujący się mądrością oraz rozwagą, waleczni, dzielni i lojalni wobec swoich towarzyszy i wyznawanych zasad. Zdarza się, że Niemcewicz portretuje postaci, zwracając uwagę na ich surowość i apodyktyczność. Podkreślanie tych cech było jednak podszyte troską o losy kraju, na którego tronie władcy zasiadali. Istotnym atrybutem opisywanych postaci jest ich ubiór – zwykle lśniąca zbroja, symbolizująca męstwo, odwagę, waleczność i wyjątkowość. W taki sposób np. został sportretowany Bolesław Śmiały:
W żelaznej zbroi i złotej koronie,
Otoczon hufcem wojowników zbrojnym,
Bolesław Śmiały zasiada na tronie[125].
Bolesław Krzywousty również charakteryzowany jest według wspomnianego schematu:
Rozrzewnion ojciec tą dziecka ochotą,
Hełmem okrywa mu skronie,
Daje mu tarczę, miecz i zbroję złotą[126].
74Stereotypowy wizerunek władcy uzupełniany jest powtarzającymi się obrazami poetyckimi, wykorzystywanymi przez Niemcewicza w celu ekspozycji cnót opisywanych postaci. Jednym z powracających motywów było przedstawienie bohatera wiersza w momencie dumania bądź odpoczynku w miejscu, w którym rosną dęby, co podkreślać miało kontemplacyjną naturę postaci. Ten konwencjonalny obraz, przypominający sceny z mistyfikacji Macphersona bądź nimi inspirowany, wskazywał na rozwagę, mądrość i rozsądek bohatera utworu:
Łokietek szczupły, lecz wytrwały w bojach,
W dniu tym prowadził szyki natarczywe,
A chcąc na chwilę wypocząć po znojach,
Zdjął hełm i czoło ukazał sędziwe;
Skrwawione ręce obmył w zdroju czystym
I tuż pod dębem usiadł rozłożystym[127].
75Często eksploatowanym w Śpiewach historycznych komponentem fabuły jest orzeł. O niektórych znaczeniach symbolicznych tego ptaka wspominałem przy okazji rozważań o gotyckiej balladzie historycznej, której tematem była ruina. W Niemcewiczowskim cyklu pojawiają się sensy kolejne, wynikające z polskiej tradycji narodowej, w której wizerunek orła stanowiący godło Polski umieszczany był na rycerskich zbrojach albo sztandarach:
Ta zbroja czarna, okropnie wspaniała,
Ten orzeł wpośród pancerza,
I blask oręża, i postać zuchwała
Zdziwieniem Turków uderza[128].
Wtem dwaj rycerze weszli z chorągwiami,
Na jednej Pogoń, w drugiej Orzeł Biały,
Obiedwie były owite laurami[129].
76Symbolika orła pełni w cyklu dość istotną funkcję, czego świadectwem jest umieszczenie podobizny tego ptaka na stronie tytułowej pierwszego wydania Śpiewów historycznych. Zabieg ten jednoznacznie wskazuje na intencję Niemcewicza, na chęć zwrócenia uwagi na wartości, które organizują kompozycję zbioru i wyznaczają sposób jego lektury. Jest więc orzeł metaforą odwagi, męstwa, waleczności i potęgi Polaków:
Już świat zadziwia walecznymi czyny,
Już gromi Turków przez okropne klęski,
Z nim orzeł biały niósł w obce krainy
Polot zwycięski[130].
77Inną funkcję wyznacza mu Niemcewicz w utworze o Janie III Sobieskim. W strofach dziewiątej i dziesiątej przeprowadzona została analogia między wojskiem polskim a orłem. Istotą tego porównania jest zwrócenie uwagi na podobieństwa między reakcją ptaka w chwili ataku na ofiarę a postawą polskiego wojska w momencie natarcia na wroga:
Jak orzeł, kiedy w dole zoczy zwierza,
Lotnym się szybem spod obłoków ciska,
Z tym pędem wojsko Polaków uderza
I szablą wpośród nieprzyjaciół błyska[131].
78Początek kolejnej strofy śpiewu przynosi rozwinięcie użytego już porównania, polegające na opisaniu wizualnego podobieństwa zestawianych sytuacji. Zabieg ten ma na celu wywołanie efektu kontaminacji zachowań orła i wojska, czy wręcz ich spiętrzenie:
Rozprasza tłumy rycerstwo skrzydlate
I Mahometa chorągiew wydziera,
Zdobywa obóz i łupy bogate,
A Wiedeń bramy zwycięzcom otwiera[132].
79Orzeł nie jest jedynym przedstawicielem świata fauny, po którego sięgnął Niemcewicz, aby scharakteryzować dawny sposób działania wojska czy władców. W Bolesławie Chrobrym tytułowa postać została przyrównana do lwa, istoty o wyraźnie militarnych konotacjach i podobnie jak orzeł uważanej za króla zwierząt[133]. Warto nadmienić, że występowanie w tekście motywów zwierzęcych wprowadza do cyklu elementy frenezji:
Jak lew zraniony, skrwawioną źrenicę
Tocząc, rzuca się na zwierzę zuchwałe,
Tak Chrobry walczy, bierze Czech stolicę
I państwo całe[134].
Blisko Wrocławia bój się krwawy wszczyna,
Brzmią w powietrzu trąb odgłosy,
Uderza książę, w pień Niemców wycina,
Poległy trupów ich stosy;
Tłum psów żarłocznych pokrwawione szczątki,
Okropnie wyjąc, rozrywa;
A lud to miejsce, dla srogiej pamiątki,
Psim Polem dotąd nazywa[135].
80Zauważalne jest w Śpiewach historycznych, a także w utworach inspirowanych cyklem Niemcewicza, odwołanie do kultu pamiątek, usilnie propagowanego wówczas przez środowisko Puław. Nawiązanie można zaobserwować na dwóch poziomach. Pierwszym jest możliwość przypisania całemu cyklowi Niemcewicza charakteru pamiątki, ponieważ poszczególne utwory zbioru nie tyle odsyłają do przeszłości, ile rejestrują ówczesny model jej kultywowania oraz sposób, w jaki dana postać historyczna pozostaje w pamięci zbiorowości, co odzwierciedla się w prezentacji tej osoby. Drugim natomiast jest stematyzowanie kultu pamiątek w Śpiewach historycznych, co zauważył Michał Witkowski. Analizując Dumę o Stanisławie Żółkiewskim, zwrócił on uwagę na zamieszczoną w utworze historię znalezienia hełmu Żółkiewskiego przez Mikołaja Hieronima Sieniawskiego:
Tak dumał, alić po bladym promieniu
Błyszczącą widzi stal pomiędzy krzaki:
Był to hełm, na nim w zbyt drogim kamieniu
Herb Żółkiewskiego i rdzy krwawej znaki[136].
81Witkowski trafnie zauważa, że ów fragment nawiązuje do rodzącego się na przełomie XVIII i XIX wieku kultu pamiątek i wyrastających później na tym gruncie pomysłów muzealnych:
W scenie z młodzieńczej dumy Niemcewicza można się dopatrywać swoistej prefiguracji kultu pamiątek przeszłości, a w Sieniawskim, znajdującym czcigodny hełm Żółkiewskiego, patrona owych starożytników, którzy tego rodzaju śladów dziejów narodowych będą zapamiętale poszukiwać i gromadzić w następnym stuleciu[137].
82Konwencjonalizacja opisów osób i przestrzeni, które występują w utworach Niemcewicza, jest symptomatyczną cechą gotyckiej ballady historycznej. Stąd też kiedy do grona bohaterów historycznych godnych upamiętnienia wierszem dołączą postacie współczesne, np. Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko lub Jan Henryk Dąbrowski, to sposób ich przedstawiania i wykorzystywane do tego środki stylistyczne nie ulegną zmianie. Wydaje się, że właśnie Niemcewicz jako pierwszy przeniósł wzorzec stosowany do opisu postaci historycznej na osobę jemu współczesną. Na końcu omawianego cyklu znajduje się bowiem wiersz Pogrzeb księcia Józefa Poniatowskiego, którego tematem jest wydarzenie bieżące – tragiczna śmierć tytułowej postaci w 1813 roku podczas bitwy pod Lipskiem i sprowadzenie zwłok księcia do kraju[138]. Czytając ten utwór, warto zwrócić uwagę, że Niemcewicz, mówiąc o cechach wyróżniających Poniatowskiego z grona postaci jemu podobnych, stosuje tę samą leksykę i obrazowanie, jakimi posługiwał się, tworząc wizerunek bohatera, rycerza i władcy w pozostałych, poprzedzających utwór wierszach. Poniatowski jest więc przede wszystkim rycerzem cnotliwym, człowiekiem bez skazy; nie tylko dzielnym i znakomitym wodzem, ale również dumą dowodzonych wojsk i strategiem, którego działania przynosiły szczęście na polu bitwy. Zdaje się, że Niemcewicz, tworząc taki konterfekt Poniatowskiego, wyznaczył kierunek późniejszych idealizacji tej postaci.
Niedługa radość! Każdy pyta chciwie:
„Kędyż jest wódz nasz, dzielny, okazały,
Co nam tak długo przywodził szczęśliwie
Na polu chwały?”.
Już go nie widać na czele tych szyków,
Których był niegdyś duszą i ozdobą:
Okryte orły, zbroje wojowników
Czarną żałobą[139].
83Do grona bohaterów gotyckiej ballady historycznej, oprócz władców i szanowanych przez ogół dowódców, dołączają niekiedy osoby niższej rangi, które dzięki waleczności, odwadze i męstwu zapisały się chlubnie w dziejach kraju (a wydarzenia z nimi związane obrastały w legendę). Literackie opracowanie takich opowieści dawało autorom szansę na indywidualne spojrzenie na opisywane zdarzenia bądź postacie, pozwalało także zmienić w powszechnie funkcjonującej legendzie drobne szczegóły, tym samym zaś wzbogacić treść prezentowanej historii, np. poprzez wprowadzanie do niej popularnych wówczas wątków fabularnych, naznaczonych dydaktyzmem i patriotyzmem. Podobne zabiegi podkreślały waleczność i odwagę opisywanej postaci, dzięki czemu mogła ona być stawiana za wzór dla innych, a czytelnik nabierał przekonania, że dawną chwałę i potęgę kraju zawdzięcza nie tylko królom i dowódcom, lecz również zwykłym rycerzom. Przykładem gotyckiej ballady historycznej, która stanowi opracowanie przekazu o odwadze i waleczności komesa, jest Żelisław. Jego autor, ukrywający się pod kryptonimem A. Z., zamieścił w przypisie do utworu informację, że „Żelisław, rycerz znakomity, żył za panowania Bolesława Krzywoustego, walczył przeciw Niemcom i Morawianom, a za utraconą rękę, w nagrodę męstwa, z złota ulaną od tegoż króla odebrał”[140]. Nie ma więc wątpliwości, że tytułowy bohater utworu jest postacią prawdziwą, żyjącą za panowania Bolesława Krzywoustego. Istnienie Żelisława i jego walkę przeciwko wrogom odnotowują zarówno Anonim tzw. Gall, jak i Wincenty Kadłubek. Kronikarze wspominają też o przydomku Złotoręki, który Żelisław otrzymał po tym, jak utraconą w walce rękę zastąpił otrzymanym od księcia Bolesława III jej złotym odlewem. Gall w następujący sposób opisuje to zdarzenie:
Na koniec tak się znużyły obie strony i zrównały straty w zabitych rycerzach, że ani Morawianie nie osiągnęli wesołego zwycięstwa, ani Polacy nie ściągnęli na siebie znamienia hańby. Tam to komes Żelisław utracił rękę, w której dzierżąc tarczę, zasłaniał nią ciało, ale natychmiast pomścił mężnie jej utratę, zabijając tego, który mu ją obciął. Książę Bolesław zaś dla uczczenia go zwrócił mu złotą rękę za cielesną[141].
84Do opracowanej w wierszu legendy o Żelisławie wprowadził autor mocno eksploatowaną w literaturze początku XIX wieku scenę pożegnania kochanków przed wyprawą mężczyzny na wojnę. Kończące utwór wydarzenie jest również autorskim wzbogaceniem opowieści o rycerzu – legenda milczy o okolicznościach, w jakich Bolesław Krzywousty przekazał dzielnemu komesowi złoty odlew ręki. Anonimowy poeta wyobraża więc sobie, że nastąpiło to podczas ślubu Żelisława. Ofiarność księcia staje się okazją do podkreślenia odwagi, niezłomności i męstwa Polaków:
Już się na gody świetne zgromadzono,
Już stoły hojność zastawia;
Kiedy w tym liczne wchodzi dworzan grono,
I tak witając, przemawia:
„Król pan, a ojciec wiernemu ludowi,
Którego wielkość jest znaną;
W nagrodę męstwa śle Żelisławowi
Tę rękę z złota odlaną”.
Podwoił radość dar nieoceniony,
Odgłosy uczuć zabrzmiały:
„Oto król godzien cnych Piastów korony,
Godzien serc naszych – i chwały! –”
Bo kiedyż Polak niewdzięcznym się stawił?
Kiedy tronowi ubliżył? –
Własnego pana czcił i błogosławił;
Przed obcym czoła nie zniżył[142].
85Wśród wierszy, które zaliczam do gotyckiej ballady historycznej, znajdują się także utwory, których autorzy, podejmując tematykę przeszłości kraju i godnych przypomnienia czynów dawnych władców, wykorzystywali poetykę grozy z elementami baśniowości – np. Duma Platona Sosnowskiego[143] oraz Góra Poznańska Franciszka Morawskiego[144]. Oba teksty odnoszą się do waleczności bohaterów z dawnej i nie tak dawnej przeszłości: wiersz Morawskiego przywołuje Bolesława Chrobrego, utwór Morawskiego natomiast – Józefa Poniatowskiego. W Górze Poznańskiej władca kraju jawi się jako obrońca i krzewiciel wiary chrześcijańskiej, zwalczający bałwochwalcze obyczaje ludu, co spotyka się z wyraźnym sprzeciwem piekła. Sile księcia zostają przeciwstawione zastępy mar, duchów i larw, dowodzone przez czartów: Rokitę, Smułkę, Węglika, Borutę i Widorackiego[145], które mają za zadanie uchronić górę Nij – miejsce pogańskiego kultu – od chrystianizacji. Morawski zgrabnie łączy wątki historyczne z elementami legendy, demonologii ludowej i z poetyką grozy. Ostatni z wymienionych komponentów służy poecie do opisu niewytłumaczalnych zjawisk natury, oddziałujących na zachowanie nocnych zwierząt, i współtworzy nastrój wiersza:
I wichry w jarach, wilki w puszczach wyją,
Głębsza noc czernieć zaczyna,
Drżące się gwiazdy za chmurami kryją,
Wybija duchów godzina.
Snują się – bielą w okropnej ciemności,
Huczą puszczyki i sowy;
Słychać w kostnicach chrzęsty ludzkich kości,
Trupie przemawiają głowy[146].
86W nocnej scenerii przedstawiciele piekła wyrywają z posad ziemi górę i próbują przenieść ją w bezpieczne miejsce. Pianie koguta przerywa jednak godzinę duchów i uniemożliwia dokończenie trwającego przedsięwzięcia, przez co góra spada na Poznań. Na uwagę zasługuje dwoisty charakter wiersza – z jednej strony odwołuje się on do bajecznych przedstawień historii Polski, z drugiej zaś łączyć go można z funkcjonowaniem literackiego gotycyzmu[147]. O wyjątkowości omawianego tekstu świadczy również to, że Morawski – w przeciwieństwie do innych pisarzy, którzy bajeczne dzieje kraju przedstawiali zwykle z wykorzystaniem estetyki tzw. poezji grobów, jak ma to miejsce np. w anonimowej Dumie o mogiłach Krakusa i Wandy [148] – sięga po fantastykę grozy.
87Powstanie utworu i jego publikację w styczniu 1820 roku w krakowskim czasopiśmie należy łączyć z inicjatywą usypania w tym mieście kopca na cześć zmarłego trzy lata wcześniej Tadeusza Kościuszki. Wzgórze to miało przypominać już istniejące w Krakowie symboliczne miejsca pochówku Krakusa i Wandy. Rozmyślanie nad grobami mitycznych władców staje się asumptem do sformułowania pochwał pod adresem waleczności, odwagi i męstwa naczelnika. Na końcu wiersza bohater wyraża nadzieję, że mieszkańcy Krakowa nie zaniechają pomysłu uczczenia wielkości Kościuszki:
Oby i tobie, wodzu ukochany,
Kościuszko, Polski zaszczycie,
Wzniósł Kraków pomnik z ziemi usypany
Na góry wspaniałej szczycie!
Lud zaś uczuciem dla ciebie przejęty
W dniu, w którym dzieło zaczynał,
Licznie zebrany zwiedzałby grób święty
I imię twoje wspominał…[149]
88Duma Platona Sosnowskiego sławi Józefa Poniatowskiego. Autor wiersza połączył wydarzenia historyczne i wątki mitologiczne, wykorzystując przy tym poetykę okropności do upamiętnienia bohaterskich czynów księcia i jego heroicznej śmierci w Elsterze. Można powtórzyć za Haliną Czernianin, że „nastrój grozy wywołuje tu obraz bitwy toczonej przez widma Sarmatów powstałe z mogił oraz pojawienie się ducha Księcia w towarzystwie Marsa i Pallas Ateny”[150].
89Na zakończenie rozważań o gotyckiej balladzie historycznej powrócę do Śpiewów historycznych, aby prześledzić zależności między poszczególnymi utworami cyklu a rycinami, które zostały zamieszczone w pierwszym wydaniu Niemcewiczowskiego zbioru. Łatwo zauważyć, że istotną rolę w opowiadanych przez poetę historiach odgrywa architektura. Stanowi ona tło bądź miejsce rozgrywanych wydarzeń. Wybór scenerii, co oczywiste, nie mógł być przypadkowy, wiązał się bowiem z czasem akcji. Stąd też w omawianych utworach pojawiają się zamki, klasztory, wieże, lochy i piwnice. Ich opis jednak jest konwencjonalny i nie zawiera charakterystycznych szczegółów, drobnych chociażby elementów umożliwiających identyfikację stylu architektonicznego tych obiektów. Inaczej rzecz się ma w przypadku niektórych rycin ilustrujących wydarzenia opisywane w wierszach. Autorki tych prac, m.in. Cecylia Dembowska, Ewa Sułkowska i Laura Potocka[151], sytuują wydarzenia, o których pisze Niemcewicz, w scenerii jednoznacznie odsyłającej do stylu gotyckiego poprzez strzeliste wnętrza, okna kościelne o łukach ostrych, dekorowanych maswerkami, krenelaże w budowlach obronnych, wieńczone sklepieniami żebrowymi bramy wjazdowe, korytarze i komnaty. Mam tutaj na myśli następujące ryciny: Posłowie polscy przynoszą Kazimierzowi koronę, Bolesław Chrobry uderzający Szczerbcem w bramę Kijowa, Kazimierz Wielki stawi żonę swą przed Władysławem Łokietkiem, Leszek Biały z Goworkiem, Książę pruski oddaje hołd Zygmuntowi Augustowi, Jan Kazimierz składa koronę, Żal nad zgonem Stefana Potockiego.
90Wyobraźnia ilustratorek, łącząca opisywane w Śpiewach historycznych wydarzenia z architekturą gotycką, jest świadectwem powszechnego w tym czasie zjawiska identyfikowania gotyku z dość umownie traktowaną przeszłością. Mieczysław Porębski, choć nie zauważa tej tendencji, to zwraca uwagę na pewnego rodzaju chaos panujący w rycinach, nieporządek, którego dodatkową przyczyną mogła przecież być omawiana tu kwestia:
Przedziwne pomieszanie manier, stylów, realiów, naiwne dopowiadanie każdego szczegółu, nie zamierzona fantastyka oprawy czynią z tej chaotycznej amatorskiej ornamentyki swoisty dokument czasu i wyobraźni[152].
91Analiza tej wyobraźni, a także jej artystycznych przejawów, jest świadectwem m.in. mody, jaka zaistniała na początku XIX wieku na gotycyzowanie przestrzeni, która nie nosiła znamion gotyku. Twórców nie zniechęcą nawet ostateczne efekty stosowania tych zabiegów, niejednokrotnie przybierające znamiona anachronizmu, jak ma to miejsce w przypadku sztychu Posłowie polscy przynoszą Kazimierzowi koronę. Rycina ilustruje Niemcewiczowską opowieść o Kazimierzu Odnowicielu (Kazimierz Mnich), żyjącym w XI wieku, a więc wtedy, kiedy dominował styl romański.
92Stereotypowe łączenie przeszłości z gotykiem ujawnia się też na innej płaszczyźnie, którą nazwać można wewnątrzrycinową, gdyż dotyczy głównie zależności między ilustracjami. Chodzi tutaj o ostatni wiersz cyklu, Pogrzeb księcia Józefa Poniatowskiego, i o jego związek z poprzednimi śpiewami, do których dołączone były ryciny. Istotną cechą Niemcewiczowskiego dzieła jest taka prezentacja wybranych osób i związanych z nimi wydarzeń, aby mogły one stanowić zarówno wzór do naśladowania, jak i przedmiot pamięci. Już sam tytuł zbioru wskazywał na główny temat wierszy – opowieść o historii, a zatem przekaz o czasach, które się dokonały i teraz mogą być tylko treścią artystycznego ujęcia lub naukowego zbadania. Takie spojrzenie na losy kraju oddziaływało na sposób literackiego opracowania historycznej materii, które powinno opierać się na obiektywizmie, dążeniu do ukazania faktów i rzeczywistych wydarzeń. Język poetycki, pełniący funkcję służebną wobec mnemotechnicznych założeń cyklu, nie uprawnia twórcy do posługiwania się fikcją, kiedy mówi on o przeszłości. Niemcewicz zdawał sobie sprawę z tego ograniczenia i dał temu wyraz w przedmowie:
Sam tytuł Śpiewów historycznych oznacza rodzaj wierszopistwa wyższy nad pieśni potoczne, a wkładając na piszącego obowiązek trzymania się prawdy, odejmuje mu najcelniejszą w poezji sprężynę, odejmuje mu imaginację[153].
93Ostatni wiersz cyklu ma szczególny status: odnosi się do wydarzeń współczesnych pisarzowi, które jednak przedstawione zostały w stylistyce, jaką posługiwał się Niemcewicz w pozostałych utworach zbioru:
Dla wszystkich czytelników było jasne, że wszedł on do cyklu na innych prawach niż pozostałe, chociaż nikomu nie wydał się zbytecznym dodatkiem. Podobnie bowiem jak poprzedzające go śpiewy historyczne, zajmował się postacią wybitną i dla narodu zasłużoną, której […] nie było już wśród żywych. A przede wszystkim, co się od razu narzucało świadomości czytelników, łatwo odgadujących przewodnią myśl cyklu, został poświęcony także żołnierzowi, który był wodzem. Zauważono, iż w tym wierszu poeta parokrotnie nazwał go (jak to czynił wcześniej wobec królów i hetmanów) rycerzem[154].
94Potwierdzeniem wyjątkowości Pogrzebu księcia Józefa Poniatowskiego jest rycina ilustrująca tekst. Przedstawione na niej pożegnanie Poniatowskiego rozgrywa się w scenerii współczesnej pisarzowi i twórcy ilustracji – widzimy więc na rysunku głównie fragment kościoła św. Krzyża w Warszawie, świątyni szczególnie związanej z oficjalnym życiem państwa w czasach stanisławowskich i późniejszych, której fasada łączy cechy późnego baroku i rodzącego się klasycyzmu. Ulokowanie bieżących wydarzeń we współczesnych realiach jest rzeczą naturalną, dokumentującą realizm sytuacji, niemniej można na ten konkretny przypadek spojrzeć przez pryzmat innych ilustracji i potraktować je wszystkie jako świadectwo wyobraźni ludzi początku XIX wieku, którzy przeszłość – nieważne jak odległą – interpretowali poprzez gotyk, teraźniejszość natomiast łączyli z obowiązującym aktualnie stylem architektury. Ilustracja zatem nie konkretyzuje wydarzeń ani tytułowej postaci w sposób, jaki zaproponował Niemcewicz w tekście, gdzie Poniatowski przedstawiony jest jak osoba z przeszłości, mająca wyraźne przymioty rycerza:
Już go nie widać pośród hufców dzielnych.
Gdzie jest?… Czy słyszysz żal wszystkich głęboki?
Patrzaj, złożone na marach śmiertelnych
Rycerza zwłoki.
[…]
Idzie za trumną koń jego waleczny,
Z schyloną głową, czarną niosąc zbroję.
Idź, koniu, smutnie! już pan twój bezpieczny,
Zamknął dni swoje!
Żałosne trąby, wy flety płaczliwe,
Wy srebrne orłów chwiejących się dźwięki,
Umilczcie!… ranią piersi moje tkliwe
Te smętne jęki.
Patrz, przed świątynią przy światłach gasnących
Porywa młodzież z wozu ciężar drogi
I wznosi pośród grzmotu dział bijących
W świątyni progi.
[…]
Posąg twój będzie lud otaczał mnogi;
Ten napis twarde zachowają głazy:
„Tu leży rycerz, co walczył bez trwogi
I żył bez skazy”.
Tam żołnierz, pełen rycerskiej ochoty,
Zaostrzy oręż o krawędź tej tarczy,
Pewien, że przez to nabywszy tej ochoty,
Tysiącom starczy[155].
95Na zakończenie tych rozważań poruszę jeszcze dwie kwestie dotyczące wątków gotyckich w rycinach zamieszczonych w Śpiewach historycznych Niemcewicza. Charakterystyczne dla tych ilustracji jest sytuowanie odległych w czasie wydarzeń historycznych w gotyckich wnętrzach, a więc interpretowanie przeszłości poprzez gotyk. Podobne odczytanie minionych stuleci charakteryzowało niemieckie malarstwo początku XIX wieku. Plastyczna konfiguracja gotyku i historii miała symbolizować odrodzenie narodu germańskiego, m.in. na płaszczyźnie religijnej, oraz propagować ideę uznania gotyku za styl narodowy Niemców [156]. Zadziwiające jest, że i u nas w tym samym czasie pojawiła się podobna koncepcja interpretowania gotyku. Można zaryzykować tezę, że polskie ilustratorki, będące przecież nieprofesjonalnymi artystkami, czerpały inspiracje od niemieckich twórców. Przy czym możemy tu mówić wyłącznie o zależności fabularno-tematycznej. Warstwa znaczeniowa prezentowanych w gotyckiej scenerii ważnych historycznie wydarzeń, jak to miało miejsce w Niemczech, była rodzimym ilustratorkom obca. Na początku XIX wieku nie pojawiły się u nas koncepcje unarodowienia gotyku. Taka myśl zrodziła się dopiero sto lat później wraz z propozycją stworzenia architektury narodowej na podstawie stylu gotyckiego i określenia jej mianem gotyku wiślańsko-bałtyckiego lub nadwiślańskiego[157].
96Inna kwestia, nie mniej interesująca, wiąże się z ilustracją Leszek Biały z Goworkiem. Rycina przedstawia korytarz o sklepieniach krzyżowo-żebrowych. W murach pomieszczenia znajdują się okna z charakterystycznym łukiem ostrym zdobione maswerkami. Całość jest zacieniona, światło dostaje się z zewnątrz przez okno z prawej strony i pada wprost na bohaterów: mężczyznę, kobietę i dziecko. Jednak to nie tak sugestywne przedstawienie przestrzeni i ludzi jest tutaj interesujące. Wzrok przykuwa raczej to, co zostało umieszczone po prawej stronie. Tutaj z mroku wyłaniają się schody o cechach typowych dla stylu gotyckiego. Ich spiętrzony, chaotyczny, nielogiczny, także w stosunku do pozostałej części sztychu, charakter przywodzi na myśl malarstwo Giovanniego Battisty Piranesiego, szczególnie jego zbiór grafik Carceri d’invenzione. Twórczość Piranesiego można rozpatrywać w kategoriach gotycyzmu – nie dlatego, że była dla europejskich pisarzy (H. Walpole, W. Beckford, V. Hugo) jedną z inspiracji do kreowania przestrzeni powieściowej: lochów, podziemi czy niekończących się korytarzy, ale przede wszystkim z powodu nierealności konstrukcji przestrzennych[158], którą można określić za Wiesławem Juszczakiem następująco:
Piranesi kusi nas zawsze tym, co podpadające pod zmysły, a niedostępne zmysłowo naprawdę. Postępuje tak zarówno wtedy, gdy odtwarza, jak wówczas, gdy tworzy. Sięga po nierealne przestrzenie, proporcje i masy, wprowadza w ruch nierealne siły. Nie dadzą się one doświadczyć inaczej jak za pośrednictwem tego rysunku, tej ryciny, na której ich nieobjętą skalę zasugerowano. A jednak samo to, że niegdyś istniały, że mogły istnieć, lub myśl o tym, że mogłyby zaistnieć – budzi pomieszany z podziwem lęk, przykuwa, fascynuje[159].
97Czyżby więc jednym z przejawów recepcji Piranesiego w Polsce na początku XIX wieku była rycina ilustrująca Śpiewy historyczne?
Notes de bas de page
1 Zob. M. Nalepa, „Takie życie dziś nasze, gdy Polska ustaje…” Pisarze stanisławowscy a upadek Rzeczypospolitej, Wrocław 2002, s. 13.
2 G. Królikiewicz, Terytorium ruin. Ruina jako obraz i temat romantyczny, Kraków 1993, s. 15.
3 Zob. np. P. Żbikowski, „…bolem śmiertelnym ściśnione mam serce…” Rozpacz oświeconych u źródeł przełomu w poezji polskiej w latach 1793–1805, Wrocław 1998; M. Nalepa, op. cit.
4 Poruszone tu kwestie są w literaturze porozbiorowej zagadnieniem szerszym, wykraczającym poza interesujący mnie rodzaj tekstów. Najbardziej charakterystycznym utworem zawierającym przedstawienie sytuacji kraju po jego upadku jest Bard polski A. J. Czartoryskiego (1795).
5 Taki sposób interpretacji ruiny czy jej wcześniejszego kształtu, czyli zamku, pojawi się także w twórczości formacji romantycznej. Zob. A. Kurska, Zamek romantyczny w kilku odsłonach, Kielce 2010, s. 9: „Obecność zamku w polskim pejzażu inspirowała romantyków do myślenia o przeszłości i teraźniejszości, jak i przyszłości. Przenikanie się czasów było nierozerwalnie związane z ówczesną kulturą i dominującym w niej poczuciem czasu linearnego. Widać to bardzo wyraźnie w sposobie myślenia Adama Mickiewicza, który w prelekcjach paryskich mówił: »Żaden człowiek i żaden naród nie mogą istnieć tylko w jednym czasie. Istnieją naprawdę tylko wówczas, gdy przeszłość nieustannie przez teraźniejszość styka się z przyszłością«”.
6 Liczba zamków, które uwiecznione zostały w poezji omawianego czasu, zdecydowanie wykracza poza wymienione. Tematem refleksji stawały się również budowle znajdujące się np. w Ojcowie, Łobzowie i w Czersku. Zainteresowanie tymi budowlami przejawiał np. J. Łapsiński (Poezje, t. 1, Kraków 1829). O życiu i twórczości tego zapomnianego pisarza początku XIX stulecia zob. Z. Jagoda, O literaturze i życiu literackim Wolnego Miasta Krakowa 1816–1846, Kraków 1971, s. 142–177.
7 Zob. Z. Sinko, Gotyk i ruiny w wyobraźni literackiej epoki oświecenia (Anglia – Polska), „Przegląd Humanistyczny” 1978, z. 9, s. 38; M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia w poezji porozbiorowej (1793–1806), Rzeszów 2003, s. 355–356.
8 M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 356.
9 Z. Sinko, op. cit., s. 37.
10 M. Cieński, Pejzaże oświeconych. Sposoby przedstawiania krajobrazu w literaturze polskiej w latach 1770–1830, Wrocław 2000, s. 212.
11 Zob. Z. Sinko, Z zagadnień gotycyzmu europejskiego i jego recepcji polskiej, „Pamiętnik Literacki” 1972, z. 3, s. 70.
12 O literackiej atrakcyjności Wawelu i okolic Krakowa zob. np. Z. Jagoda, op. cit., s. 125.
13 M. Gosławski, Elegia pisana w zwaliskach starego zamku (z Matissona), w: Polihymnia, czyli Piękności poezji autorów tegoczesnych dla miłośników literatury polskiej, wyd. J. J. Szczepański, t. 5, Lwów 1827, s. 22–25.
14 Ibidem, s. 22.
15 K. W. Puchała, Rozwaliny, w: Almanach lubelski na rok 1815 dla amatorów literatury ojczystej, Lublin 1815, s. 134–135.
16 Ibidem.
17 Ibidem, s. 135.
18 A. Zarzecki, Duma o zamku krakowskim, „Pszczółka Krakowska” 1819, t. 1, s. 177–179.
19 Duma o pałacu łobzowskim przy Krakowie, jw., 1820, t. 1, s. 245–248.
20 J. K. Rzesiński, Duma. W zamku tenczyńskim, jw., 1820, t. 2, s. 105–108.
21 Na takie bowiem dwa sposoby ruina zaistniała w literaturze przełomu XVIII i XIX stulecia. Zob. M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 336.
22 Zob. np. M. Kornecki, Zamki ziemi krakowskiej, Kraków 1961.
23 P. Piątkowski, Dumka na zwaliskach Rabsztyna, „Pszczółka Krakowska”1819, t. 2, s. 74.
24 J. K. Rzesiński, op. cit., s. 105–106.
25 Identyczny sposób przedstawiania zamków i ruin pojawi się w poezji porozbiorowej, której nie obejmuje termin „gotycka ballada historyczna”. Zob. np. wiersze S. Goszczyńskiego Zamczysko (1828) lub J. Łapsińskiego Czersko, Łobzów, Ojców (1829).
26 J. Lewicki, Duma o zamku krakowskim, „Pszczółka Krakowska” 1822, t. 1, s. 201–204.
27 Ibidem, s. 202.
28 Zob. Z. Sinko, Gotyk i ruiny…, s. 26.
29 Ibidem, s. 33.
30 Cyt. za: P. Krakowski, Ruiny i groby w sztuce preromantyzmu i romantyzmu, „Folia Historiae Artium” 14 (1978), s. 112.
31 Zob. K. Poklewska, Stanisław Jaszowski, w: Literatura krajowa w okresie romantyzmu 1831–1863, t. 1, red. M. Janion, B. Zakrzewski, M. Dernałowicz, Kraków 1975, s. 897.
32 S. Jaszowski, Duch sztuk pięknych, „Pamiętnik Galicyjski” 1821, t. 1, s. 130–131. Elegię La Mélancolie G.-M. Legouvé (1800) przetłumaczył na język polski F. S. Dmochowski pod tytułem Melancholia.
33 Zob. M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 346. O charakterze tego typu gotycyzmu zob. A. Aleksandrowicz, Izabela Czartoryska. Polskość i europejskość, Lublin 1998, s. 239–259.
34 I. Czartoryska, Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, w: eadem, Pisma literackie i estetyczne. Antologia, wstęp, wybór, oprac. A. Kwiatek, Kraków 2014, s. 73.
35 I. Czartoryska, Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik zpodróży do Cieplic wroku 1816, z franc. tłum., wstęp, przypisy J. Bujeńska, Wrocław 1968, s. 52–53.
36 Z. Sinko, Gotyk i ruiny…, s. 37.
37 Ibidem, s. 43.
38 A. Aleksandrowicz, op. cit., s. 221.
39 M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 358.
40 Takie funkcjonowanie ruin nie jest przypisane wyłącznie historycznej balladzie gotyckiej. O ruinie jako świadku dziejów zob. A. Kowalczykowa, Pejzaż romantyczny, Kraków 1982, s. 31 – oraz cytowane prace G. Królikiewicz, P. Krakowskiego czy M. Nalepy.
41 Zob. G. Królikiewicz, op. cit., s. 9.
42 Wiersz na rozwaliny zamku kryłowskiego po upadku Ojczyzny, w: Między rozpaczą i nadzieją. Antologia poezji porozbiorowej lat 1793–1806, wstęp P. Żbikowski, wybór, oprac. M. Nalepa, Kraków 2006, s. 83.
43 A. Zarzecki, op. cit., s. 178.
44 Zob. M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 326.
45 Zob. ibidem, s. 327.
46 M. Jarmund, Dumanie na Górze Zamkowej w roku 1806, „Pamiętnik Naukowy” 1819, t. 1, s. 241.
47 Ibidem.
48 Na temat publikacji wiersza i jego rękopiśmiennych wersji zob. P. Pluta, Problematyka utraty państwowości w „Dumaniu Polaka w zamku jazłowieckim w 1795 roku”, w: Poezja okolicznościowa w Polsce w latach 1730–1830. W kręgu spraw publicznych i narodowych, red. M. Nalepa, G. Trościński, R. Magryś, Rzeszów 2014.
49 Kom…, Dumania Polaka w zamku jazłowieckim w 1795 roku, „Tygodnik Polski i Zagraniczny” 1819, nr 30, s. 89.
50 Zob. M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 331.
51 I. Opacki, Pomnik i wiersz, w: idem, „W środku niebokręga”. Poezja romantycznych przełomów, Katowice 1995, s. 158–159.
52 Ibidem. Zob. też P. Krakowski, op. cit., s. 106.
53 M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 326.
54 O. Pietraszkiewicz, Dumanie u rozwalin zamku Giedymina, w: Poezja Filomatów, wyd. J. Czubek, t. 1, Kraków 1922, s. 157–158.
55 J. K. Rzesiński, Wiersz napisany na zwaliskach Chrobrza, „Pszczółka Krakowska” 1820, t. 3, s. 97.
56 Zob. P. Kowalski, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa–Wrocław 1998, s. 67.
57 Duma na zwaliskach starego zamku. Naśladowanie z Mathissona, „Pamiętnik Krakowski Nauk i Sztuk Pięknych” 1830, t. 1, poszyt 2, s. 74–75.
58 W. Gurski, Oda 19. Do ruin zborowskich, w: idem, Dzieła różne, t. 1, Kraków 1804, s. 241.
59 P. Żbikowski, op. cit., s. 230–231.
60 Zob. np. A. Kurska, op. cit., s. 119–134.
61 Zob. M. Ursel, O wierszach Aleksandra Fredry, Wrocław 1992, s. 42.
62 A. Fredro, Pożar, w: idem, Pisma wszystkie, t. 12, oprac. S. Pigoń, Warszawa 1962, s. 150.
63 S. Jaszowski, Na gorejący stary zamek, w: idem, Zabawki rymotwórcze, t. 1, Lwów 1826, s. 60–61.
64 Zob. P. Kowalski, op. cit., s. 400; W. Dynak, Łowy, łowcy i zwierzyna w przysłowiach polskich, Wrocław 1993, s. 298–299.
65 Zob. M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 360.
66 J. K. Rzesiński, Duma, s. 108.
67 M. Jarmund, op. cit., s. 242.
68 O. Pietraszkiewicz, op. cit., s. 157.
69 Ibidem, s. 158.
70 M. Gosławski, op. cit., s. 22.
71 J. K. Rzesiński, Duma pisana na zwaliskach starożytnego zamku Lanckorony, „Pszczółka Krakowska” 1822, t. 1, s. 136.
72 Chociaż oba utwory stanowią swobodne tłumaczenie z Matthissona, bardziej zbliżony do Elegii Graya wydaje się wiersz Gosławskiego. Dopiero zestawienie strofy otwierającej wiersz Anglika z przytoczonymi tłumaczeniami polskimi pozwala wyraźniej zauważyć zasygnalizowane zależności. Na marginesie warto podkreślić ciekawą modyfikację w utworze Gosławskiego – być może za niemieckim pierwowzorem zastąpił on chrząszcza pojawiającego się u Graya świerszczem: „The curfew tolls the knell of parting day, / The lowing herd wind slowly o’er the lea, / The plowman homeward plods his weary way, / And leaves the world to darkness and to me. // Now fades the glimm’ring landscape on the sight, / And all the air a solemn stillness holds, / Save where the beetle wheels his droning flight, / And drowsy tinklings lull the distant folds”. W tłumaczeniu Niemcewicza ów fragment brzmi następująco: „Schyłek dnia dzwon oznacza, ustaje już praca, / Z wolna rycząca trzoda błoniem postępuje, / Rolnik, dumając, ścieżką do domu powraca, / A świat cały ciemności i mię zostawuje. // Już szarym okolica mrokiem się okrywa, / Powietrze uroczyste napełnia milczenie, / Chyba brzęk lecącego chrząszcza je przerywa / Lub błędnej jałowicy dalekie dzwonienie”.
73 Motyw sowy występuje nie tylko w polskiej literaturze gotyckiej, ale też np. w polskich przysłowiach. Zob. W. Dynak, op. cit., s. 291.
74 Ł. Ginkowa, Poezja krajobrazowa lat 1822–1830 a procesy rozwojowe liryki (nowość – konwencja – stereotyp), „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Prace Historycznoliterackie” 10 (1978), s. 140.
75 Zob. Z. Sinko, Gotyk i ruiny…, s. 42–43.
76 M. Gosławski, op. cit., s. 23.
77 K. W. Puchała, op. cit., s. 134.
78 Duma o pałacu łobzowskim przy Krakowie, „Pszczółka Krakowska” 1820, t. 1, s. 247–248.
79 Zob. P. Kowalski, op. cit., s. 400.
80 M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 364.
81 Zob. A. Aleksandrowicz, op. cit., s. 228–229.
82 I. Czartoryska, Myśli różne…, s. 63.
83 J. Chevalier, A. Gheerbrant, Dictionnaire des symboles. Mythes, rêves, coutumes, gestes, formes, figures, couleurs, nombres, Paris 2004, s. 221.
84 O. Pietraszkiewicz, op. cit., s. 157.
85 M. Jarmund, op. cit., s. 240.
86 Zob. M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 361–362.
87 Ibidem, s. 361.
88 W. Gurski, op. cit., s. 240.
89 Ibidem.
90 L. Szabel, Dumanie w Chantilli. Tamże napisane w roku 1814, „Pszczoła Polska” 1820, t. 1, nr 3, s. 251–252.
91 M. Wyszkowski, Opis podróży do Gdańska w roku 1803 odprawionej, w: idem, Poezje, Warszawa 1830, s. 115.
92 W. Gurski, op. cit., s. 241.
93 Ibidem, s. 242.
94 J. Fabre, StanislasAuguste Poniatowski et l’Europe des Lumières, Paris 1952, s. 455. Cyt. za: A. Aleksandrowicz, op. cit., s. 353.
95 Zob. A. Aleksandrowicz, op. cit., s. 239–259.
96 Zob. Z. Sinko, Z zagadnień gotycyzmu europejskiego…, s. 38–40; eadem, Gotycyzm, w: Słownik literatury polskiego oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 1977, s. 185–186.
97 Z. Sinko, Z zagadnień gotycyzmu europejskiego…, s. 40–41.
98 Nie należy jednak zapominać o innych rodzajach wypowiedzi, takich jak pisane z inicjatywy Izabeli Czartoryskiej teksty będące literackim komentarzem do gromadzonych przez nią narodowych relikwii. Zob. Opisy niektórych pamiątek zachowanych w Świątyni Sybilli w Puławach, wyd. A. Aleksandrowicz, A. Timofiejew, Warszawa 2010; H. Jurkowska, Pamięć sentymentalna. Praktyki pamięci w kręgu Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk i w Puławach Izabeli Czartoryskiej, Warszawa 2014, s. 366–470.
99 J. Maślanka, Literatura a dzieje bajeczne, Warszawa 1990, s. 130.
100 Zob. A. Aleksandrowicz, Prawdziwie rycerskie igrzyska, w: Rok 1809 w literaturze i sztuce, red. B. Czwórnóg-Jadczak, M. Chachaj, Lublin 2011.
101 Zob. A. Aleksandrowicz, Nieznany traktat Adama Jerzego Czartoryskiego, w: Lustra historii. Rozprawy i eseje ofiarowane Profesor Marii Żmigrodzkiej z okazji pięćdziesięciolecia pracy naukowej, red. M. Kalinowska, E. Kiślak, Warszawa 1998.
102 A. Aleksandrowicz, Izabela Czartoryska, s. 252.
103 S. Witwicki, Lubor i Ludwika, albo Turnieje. (Wedle „Rękopisu królodworskiego”), w: idem, Ballady i romanse, t. 1, Warszawa 1824, s. 13.
104 A. Fredro, Mierżb herbu Bończa, w: idem, Pisma wszystkie, t. 11, cz. 1, oprac. S. Pigoń, Warszawa 1960, s. 424: „Ballada ta, mająca uświetnić początek rodu Fredrów (stąd też ogłoszona w pierwodruku pod pseudonimem …), opiera się na legendzie rozgłoszonej przez K. Niesieckiego z początkiem XVIII w. w Herbarzu polskim: »Imienia zaś Fredrów początek Dobiesławowi Mierzb, Kazimierza Wielkiego, … a bodaj nie pierwszemu w Koronie Polskiej marszałkowi w r. 1368, przypisuje Glinka w Zwierzyńcu jednorożców i wszyscy inni wraz z nim. Gdy albowiem ten Dobiesław w szczególnej utarczce z Niemcem harcował, lubo ten siła przycięższy był na niego, przecież Dobiesław to chybkością, to sztuką tak go zmógł, że o pokój prosząc, wołał: Fridher, a stąd Fredro imię z lekka do akceptu urosło«. (Wydanie lipskie, 1839, t. 4, s. 49)”.
105 Ciekawym zjawiskiem literackim z początku XIX stulecia jest artystyczne opracowanie historii rodów. Znamy je także z utworu Z. Krasińskiego Pan Trzech Pagórków. Ułomki ze starego rękopisu (1828). Symptomatyczne w obu przypadkach wydaje się nawiązanie do gotycyzmu.
106 A. Fredro, Mierżb herbu Bończa, s. 104.
107 Zob. M. Ursel, op. cit., Wrocław 1992, s. 125.
108 Zob. B. Zakrzewski, Legenda herbowa Aleksandra Fredry, Wrocław 1993, s. 13.
109 M. Fredro, Przypis wydawcy, „Melitele” 1829, s. 159.
110 K. W. Wójcicki, Warszawa, jej życie umysłowe i ruch literacki w ciągu lat trzydziestu (od 1800 do 1830 r.), Warszawa 1880, s. 107.
111 Ibidem.
112 S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1, cz. 2, Warszawa 1808, s. 110.
113 K. W. Wójcicki, op. cit., s. 109.
114 Ibidem.
115 G. B., Literatura gotycka, „Rozmaitości Literackie” 1827, t. 5, s. 81.
116 Ibidem, s. 82.
117 M. Fredro, list do A. Fredry, z 13 XII 1828, w: A. Fredro, Pisma wszystkie, t. 14: Korespondencja, wybór, oprac. K. Czajkowska, S. Pigoń, Warszawa 1976, s. 436.
118 Zob. M. Nalepa, Rozpacz i próby jej przezwyciężenia…, s. 349–350.
119 Zob. G. Królikiewicz, op. cit., s. 11.
120 Rozważania o przemijaniu i dawnej świetności budowli oraz ludzi z nią związanych pojawiały się także w powieściach początku XIX stulecia. W dziejącym się współcześnie utworze L. Skomorowskiego Hrabia Ostroróg albo okropna tajemnica (Warszawa 1819) jedna z bohaterek powieści, Helena, na widok ruin zamkowych, w których później zostanie uwięziona, werbalizuje swoje odczucia następująco: „Myśl moja przeniosła się w te odległe wieki, kiedy jeszcze zamek ten, teraz tak opuszczony, tak posępny, był szczęśliwym mieszkaniem ludzi; kiedy mury jego powtarzały radosne odgłosy śmiechu i wesołe brzmienia muzyki, kiedy te ciemne galeryje, te pozawalane przechody uginały się pod stąpaniem biegających mieszkańców, a te liczne pawilony, których okna powybijane dały teraz wolny przystęp gnieżdżącym się sowom i puszczykom, były wesołym mieszkaniem licznych domowników albo podróżnych, których przypadek czy chęć zabawy przyprowadziła do tego gościnnego domu. O! Julio, taka jest kolej rzeczy na świecie! – wszystko się gubi w niezbędnej nocy czasu, wszystko przemija – a chwila upłyniona już nigdy nie wróci” (s. 94–95).
121 A. Kowalczykowa, op. cit., s. 34.
122 L. Szczerbicka-Ślęk, W kręgu Klio i Kaliope. Staropolska epika historyczna, Wrocław 1973, s. 53.
123 Zob. M. Witkowski, W kręgu „Śpiewów historycznych” Niemcewicza, Poznań 1979.
124 Zob. ibidem, s. 9.
125 J. U. Niemcewicz, Bolesław Śmiały, w: idem, Śpiewy historyczne, Warszawa 1816, s. 50.
126 J. U. Niemcewicz, Bolesław Krzywousty, w: jw., s. 56 („mu”– tj. Bolesławowi Krzywoustemu).
127 J. U. Niemcewicz, Władysław Łokietek, w: jw., s. 74.
128 J. U. Niemcewicz, Zawisza Czarny, w: jw., s. 118.
129 J. U. Niemcewicz, Zygmunt August, w: jw., s. 204.
130 J. U. Niemcewicz, Władysław Warneńczyk, w: jw., s. 126.
131 J. U. Niemcewicz, Jan III, w: jw., s. 406.
132 Ibidem.
133 Zob. P. Kowalski, op. cit., s. 276–278.
134 J. U. Niemcewicz, Bolesław Chrobry, w: idem, Śpiewy historyczne, s. 32.
135 J. U. Niemcewicz, Bolesław Krzywousty, s. 57.
136 J. U. Niemcewicz, Duma o Stanisławie Żółkiewskim, w: jw., s. 299.
137 M. Witkowski, op. cit., s. 36.
138 Zob. M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 291–293, 298.
139 J. U. Niemcewicz, Pogrzeb księcia Józefa Poniatowskiego, w: idem, Śpiewy historyczne, s. 431.
140 A. Z., Żelisław. Śpiew historyczny, „Pszczółka Krakowska” 1820, t. 3, s. 52.
141 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. R. Grodecki, oprac., wstęp, przypisy M. Plezia, Wrocław 1996, s. 93, BN I 59. Zob. też Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika polska, tłum., oprac. B. Kürbis, Wrocław 1996, s. 95, BN I 277: „Żałosne … było obu stron starcie, z którego wycofano się z wielkim tak dla jednych, jak dla drugich niebezpieczeństwem. Tutaj palatyn Żelisław utracił rękę, za którą Bolesław jako odznakę waleczności dał mu złotą”.
142 A. Z., op. cit., s. 55–56.
143 P. Sosnowski, Duma, „Tygodnik Wileński” 1816, nr 35, s. 146–147.
144 F. Morawski, Góra Poznańska, w: idem, Pisma, t. 1, Wrocław 1841, s. 104–110.
145 Zob. W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1988, hasła: Boruta (s. 112–113), Rokita (s. 990), Smołka (s. 1081).
146 F. Morawski, op. cit., s. 106.
147 Tematykę mitycznej i legendarnej przeszłości Polski opracował J. Maślanka (op. cit.). Warto nadmienić, że kontaminacją gotycyzmu i czasów bajecznych posłużył się także J. Słowacki w Balladynie (powst. 1834), nadając zamkowi Kirkora cechy budowli gotyckiej.
148 A…, Duma o mogiłach Krakusa i Wandy, „Pszczółka Krakowska” 1820, t. 1, s. 33–35.
149 Ibidem, s. 34–35.
150 H. Czernianin, Przed debiutem Mickiewicza. Poezja w „Tygodniku Wileńskim” 1815–1822, w: Na przełomie oświecenia i romantyzmu. O sytuacji w literaturze polskiej lat 1793–1830, red. P. Żbikowski, Rzeszów 1999, s. 85.
151 Szerzej kwestie autorstwa sztychów umieszczonych w pierwszym wydaniu Śpiewów historycznych porusza np. M. Porębski (Malowane dzieje, Warszawa 1961, s. 60–63).
152 Ibidem, s. 62.
153 J. U. Niemcewicz, Przedmowa do „Śpiewów historycznych”, w: idem, Śpiewy historyczne, s. 15.
154 M. Witkowski, op. cit., s. 79–80.
155 J. U. Niemcewicz, Pogrzeb księcia Józefa Poniatowskiego, s. 431–433.
156 Zob. I. Danielewicz, Wydarzenia współczesne a idea narodu w sztukach plastycznych. Francja, Niemcy, Polska w końcu XVIII i pierwszej połowie XIX wieku, w: Tematy, tradycje i teorie w sztuce doby romantyzmu, red. J. Białostocki, Warszawa 1981.
157 Zob. np. A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1988, s. 297–298.
158 Zob. np. A. Izdebska, Gotyckie labirynty, w: Wokół gotycyzmów. Wyobraźnia, groza, okrucieństwo, red. G. Gazda, A. Izdebska, J. Płuciennik, Kraków 2002, s. 40–41; B. Paczkowski, Rylec uskrzydlony. Twórcze paradoksy Piranesiego, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 36, s. 16–17.
159 W. Juszczak, O Piranesim, w: idem, Wędrówka do źródeł, Gdańsk 2009, s. 391.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017