Wstęp
p. 7-11
Texte intégral
1Gotycyzm w polskiej literaturze i kulturze należy do zjawisk, które wciąż nie doczekały się pełnej charakterystyki. Wprawdzie co jakiś czas ukazują się rozprawy dotyczące funkcjonowania zjawiska w rodzimej literaturze, ale żadna z nich nie przynosi całościowego opisu owego fenomenu, jego złożoności i wieloaspektowości. Za ten stan rzeczy może odpowiadać kilka czynników.
2Po pierwsze, gotycyzm przejawiał się nie tylko w literaturze, lecz także w sztuce ogrodowej, malarstwie, architekturze, muzealnictwie czy obyczaju. Wielość dziedzin, które powinien uwzględnić badacz analizujący rodzime symptomy gotycyzmu, uświadamia trudności, jakie można napotkać przy realizacji takiego przedsięwzięcia naukowego.
3Po drugie, gotycyzm nie zaistniał w Polsce tak wyraźnie jak np. w Anglii, stąd też wzbudzał i nadal wzbudza mniejsze zainteresowanie badaczy niż inne zjawiska, które odegrały większą rolę w rozwoju literatury. W konsekwencji stan badań nad krajowym gotycyzmem jest dość skromny, zwłaszcza kiedy porównamy go z zachodnioeuropejskimi dokonaniami, wśród których dominują rozprawy dotyczące najważniejszego gotyckiego gatunku literackiego – powieści[1].
4Po trzecie, polski gotycyzm jest wtórny wobec zachodniego. Nasze piśmiennictwo nie wydało pisarza, którego dorobek artystyczny stałby się wyznacznikiem literackich przejawów gotycyzmu i mógłby być porównany z dziełami takich twórców, jak Horace Walpole, Ann Radcliffe, Matthew Gregory Lewis, Charles Brockden Brown czy Charles Robert Maturin. Zabrakło też w Polsce autorów, którzy próbowaliby oryginalnie nawiązać do twórczości wspomnianych pisarzy i wykorzystać ich pomysły, tematy oraz motywy, aby zaznaczyć rodzimość (odmienność) zjawiska. Potwierdzenie tych spostrzeżeń odnajdziemy w sądach dawnych literaturoznawców, głoszących, że popularna na przełomie XVIII i XIX wieku powieść gotycka „u nas wywołała […] echo nader słabe”[2]. Współczesne badania nie kwestionują tej opinii, dowodzą jedynie, że zdecydowana większość polskich tekstów zaliczanych do literackich „gothiców” to tłumaczenia, adaptacje bądź przeróbki.
5Nie należy tu jednak zapominać o spuściźnie Anny Mostowskiej czy Zygmunta Krasińskiego, którzy jawią się jako najznakomitsi polscy autorzy powieści gotyckich. Trudno odmówić im chęci stworzenia własnych propozycji fabularnych gotyckiego świata, ale ze względu na sposób realizacji tych pomysłów nie można zaliczyć ich do grona najważniejszych przedstawicieli gatunku. Mostowska w opublikowanym w 1806 roku zbiorze opowiadań Moje rozrywki, zawierającym m.in. Stracha w Zameczku, Matyldę i Daniła czy Zamek Koniecpolskich, zbyt ostentacyjnie czerpała z literatury obcej, nie umiejąc twórczo wykorzystać owych zapożyczeń i inspiracji. Z kolei młodemu Krasińskiemu nie wystarczyło warsztatu do zrealizowania wymyślonych fabuł, dlatego jego utwory gotyckie, np. Grób rodziny Reichstalów (1828), Pan Trzech Pagórków (1828) czy Mściwy karzeł i Masław (1830), nie cieszyły się dużym zainteresowaniem czytelników ani krytyki[3].
6Brak w literaturze polskiej oryginalnych utworów gotyckich spowodował, że badacze zwrócili uwagę na obce „gothica”. Świadectwem tych zainteresowań są głównie dwie książki będące pokłosiem międzynarodowej konferencji zorganizowanej w 2001 roku w Łodzi: Wokół gotycyzmów. Wyobraźnia, groza, okrucieństwo oraz Gotycyzm i groza w kul turze [4]. Zamieszczono w nich łącznie czterdzieści dziewięć artykułów, z których tylko co trzeci traktuje o gotycyzmie w rodzimej kulturze i literaturze, ale żaden nie omawia twórczości Mostowskiej i Krasińskiego. Może to prowadzić do dwóch wniosków.
7Po pierwsze, wydaje się, że w polskim literaturoznawstwie istnieje przeświadczenie o dostatecznym opracowaniu krajowych przejawów gotyckich tendencji. Duże zasługi na tym polu położyła Zofia Sinko. Spośród jej kilku istotnych dla zrozumienia interesującego mnie zjawiska prac do najważniejszych należą dwie: Z zagadnień gotycyzmu europejskiego i jego recepcji polskiej oraz Gotyk i ruiny w wyobraźni lite rackiej epoki oświecenia (Anglia – Polska)[5]. Miały one przede wszystkim charakter syntetyzujący, stąd też koncentrowały się na funkcjonowaniu gotycyzmu w Europie. Nie oznacza to jednak, że pomijały polską twórczość wykorzystującą estetykę grozy i niesamowitości. Sinko dostrzegała ją, czego odzwierciedleniem było wskazywanie na gotyckie wątki, motywy i tematy pojawiające się w rodzimej twórczości literackiej oraz na obecność zjawiska w kulturze. Ponieważ jej rozprawy nie rościły sobie prawa do wyczerpującego omówienia problemu, można je uznać za swego rodzaju zaproszenie do dalszych badań nad gotycyzmem.
8Szczególny wkład w pojmowanie istoty konwencji gotyckich w literaturze polskiej miała Maria Janion. Jej liczne i niezwykle ciekawe prace[6] nieraz poruszały kwestie grozy oraz niesamowitości w literaturze. Podobnie jednak jak poprzednia badaczka, Janion starała się prezentować krajowy gotycyzm w szerszym kontekście – europejskim, by ukazać jego uniwersalny, ale i wtórny charakter oraz osobliwość rozwiązań proponowanych przez rodzimych pisarzy.
9Po drugie, polski gotycyzm jest poznawczo mniej atrakcyjny niż jego europejskie warianty, co potwierdzają poniekąd rozprawy Sinko i Janion. Nie może zatem dziwić, że w centrum uwagi autorów wspomnianych publikacji pokonferencyjnych znalazła się obca literatura gotycka. Ona też stanowiła i nadal stanowi przedmiot analiz oraz interpretacji rodzimych badaczy[7].
10Być może pochodną takiego stanu rzeczy jest dostrzegalna w polskim literaturoznawstwie skłonność do zawężania przedmiotu obserwacji. I tak np. nowe publikacje dotyczące gotycyzmu stawiają sobie za cel analizę symptomów tego zjawiska we współczesnej kulturze, a zatem traktują o postgotycyzmie lub neogotycyzmie, gotycyzmie dzisiejszym, na którego kształt oddziałują bieżące zjawiska kultury masowej, takie jak film, muzyka czy reklama[8]. W tak ukierunkowanych badaniach mniej uwagi poświęca się początkom fenomenu, okresowi przecież ważnemu, definiowanemu jako pierwsze odrodzenie gotyckie.
11Niniejsza praca nie stara się wypełnić luki, która wciąż istnieje w polskich badaniach nad gotycyzmem, ponieważ nie zmierza do opisania tego zjawiska we wszystkich jego przejawach literacko-kulturowych. Moim celem jest wskazanie i analiza sposobów występowania oraz swoistości estetyki grozy i niesamowitości w balladzie, czyli kwestii poruszanych dotąd ogólnikowo, zazwyczaj przy okazji omawiania innych problemów związanych z funkcjonowaniem i specyfiką gotycyzmu w kraju, jak również teoretycznych rozważań nad opowieściami balladowymi jako gatunku.
12Dwa fragmenty książki ukazały się już drukiem. Skrócona wersja części trzeciej opublikowana była w czasopiśmie „Orbis Linguarum” 31 (2007) pod tytułem „Lenora” G. A. Bürgera w poezji polskiej do roku 1830. Zarys problematyki, szkic części pierwszej zaś, zatytułowany Ballada gotycka – próba definicji gatunku, w zeszycie 22 (2011) „Czasopisma Zakładu Narodowego im. Ossolińskich”.
13Obecna monografia została przygotowana na podstawie rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Władysława Dynaka, któremu dziękuję za opiekę promotorską. Wyrazy wdzięczności za wszystkie merytoryczne uwagi, które sprawiły, że praca doktorska zmieniła swój charakter, składam recenzentom dysertacji: prof. dr. hab. Bogusławowi Dopartowi i prof. dr. hab. Marcinowi Cieńskiemu. Osobne podziękowania kieruję do prof. dr hab. Aliny Kowalczykowej – za uważną i krytyczną lekturę książki oraz za długą rozmowę, podczas której zrozumiałem, jaki ostatecznie kształt nadać publikacji.
Notes de bas de page
1 Zob. np. A. M. Killen, Le Roman terrifiant, ou le roman noir de Walpole à Anne Radcliffe et son influence sur la littérature française jusqu’en 1840, Paris 1923; M. Summers, The Gothic Quest: A History of the Gothic Novel, London 1938; D. P. Varma, The Gothic Flame: Being a History of the Gothic Novel in Eng land, London 1957; G.-L. Fink, Naissance et apogée du conte merveilleux en Allemagne, 1740–1800, Paris 1966; M. Lévy, Le Roman „gothique” ang lais, 1764–1824, Toulouse 1968; M. Kilgour, The Rise of the Gothic Novel, London – New York 1995; D. Punter, The Literature of Terror: A History of Gothic Fictions from 1765 to Present Day, t. 1: The Gothic Tradition, t. 2: The Modern Gothic, London 1996; J. Prungnaud, Gothique et décadence. Recherches sur la continuité d’un mythe et d’un genre au XIXe siècle en GrandeBretagne et en France, Paris 1997.
2 I. Chrzanowski, Historia literatury polskiej, t. 2: Literatura Polski porozbioro wej, cz. 1: Klasycyzm I połowy XIX wieku, oprac. W. Walecki, Kraków 2003, s. 232.
3 O twórczości A. Mostowskiej zob. np. J. Gebethner, Poprzedniczka roman tyzmu Anna Mostowska, Kraków 1918; J. Winiarski, O grozie i upiorności w romansie Anny Mostowskiej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. Filologia Polska. Prace Historycznoliterackie” 10 (1976); A. Śniegucka, „Astolda” Anny Mostowskiej – w kierun ku eposu, w: Na przełomie oświecenia i romantyzmu. O sytuacji w literaturze polskiej lat 1793–1830, red. P. Żbikowski, Rzeszów 1999; K. Puzio, „Niegotyc kie” zamki gotyckich powieści? (Z twórczości Anny Mostowskiej), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” sectio FF, t. 20/21 (2002–2003); A. Śniegucka, Zjawy i ruiny społecznie użyteczne. O problematyce wartości w prozie Anny Mostowskiej, Łódź 2007; M. Kusek, „Matylda i Daniło” – za pomniana powieść Anny Mostowskiej, „Studia Słowianoznawcze” 9 (2011); eadem, Funkcjonowanie motywu śmierci w polskich powieściach grozy po czątku XIX wieku na przykładzie twórczości Anny Mostowskiej i Łucji Rau tenstrauchowej, w: Wzniosłość i makabra w literackich obrazach śmierci, red. M. Kuran, Łódź 2014; M. Urbańska, wstęp w: A. Mostowska, Powieści, listy, oprac. M. Urbańska, Łódź 2014; D. Vincůrková, Wpływ egzemplów barokowych na wyobraźnię twórczą Anny Mostowskiej na przykładzie powie ści „Zamek Koniecpolskich” oraz „Matylda i Daniło”, „Meluzyna” 2015, nr 1; eadem, Pozostałości kultury oralnej w powieściach „Zamek Koniecpolskich” oraz „Matylda i Daniło” Anny Mostowskiej, „Meluzyna” 2015, nr 2. Nie wszystkie z wymienionych pozycji odznaczają się wysokimi walorami poznawczymi, obowiązek bibliograficzny nie pozwala ich jednak pominąć. O gotyckiej twórczości Z. Krasińskiego zob. np. M. Janion, Zygmunt Krasiński. Debiut i dojrzałość, Warszawa 1962; J. Weinberg, Wywoływa nie ducha, czyli „Grób rodziny Reichstalów”, „Poezja” 1987, nr 7; W. Wałaszewski, Gotycki zamek Zbigniewa, w: Zygmunt Krasiński – nowe spojrzenia, red. G. Halkiewicz-Sojak, B. Burdziej, Toruń 2001.
4 Wokół gotycyzmów. Wyobraźnia, groza, okrucieństwo, red. G. Gazda, A. Izdebska, J. Płuciennik, Kraków 2002; Gotycyzm i groza w kulturze, red. G. Gazda, A. Izdebska, J. Płuciennik, Łódź 2003.
5 Z. Sinko, Z zagadnień gotycyzmu europejskiego i jego recepcji polskiej, „Pamiętnik Literacki” 1972, z. 3; eadem, Gotyk i ruiny w wyobraźni literackiej epoki oświecenia (Anglia – Polska), „Przegląd Humanistyczny” 1978, z. 9.
6 Zob. np. M. Janion, Zbójcy i upiory, w: eadem, Romantyzm, rewolucja, mar ksizm. Colloquia gdańskie, Gdańsk 1972; eadem, Estetyka średniowiecznej Północy, w: Problemy polskiego romantyzmu, seria 3, red. M. Żmigrodzka, Wrocław 1981; eadem, Panna i miłość szalona, w: eadem, Kobiety i duch in ności, Warszawa 1996; eadem, Wampir. Biografia symboliczna, Gdańsk 2004; eadem, Forma gotycka Gombrowicza, w: eadem, Gorączka romantyczna, Gdańsk 2007.
7 Zob. np. A. M. Rustowski, Angielska powieść gotycka doby wiktoriańskiej, Katowice 1977; M. Błaszak, Ann Radcliffe’s Gothic Romances and the Romantic Revival, Opole 1991; M. Wilczyński, The Phantom and the Abyss: Gothic Fiction in America and Aesthetics of the Sublime (1798–1856), Poznań 1998; A. Gemra, Od gotycyzmu do horroru. Wilkołak, wampir i Monstrum Frankensteina w wy branych utworach, Wrocław 2008; J. Nowakowska-Ozdoba, Inspiracje go tyckie w rosyjskiej powieści historycznej okresu romantyzmu, Kielce 2011; J. Kokot, W świetle gazowych latarni. O angielskiej prozie „gotyckiej” przełomu XIX i XX wieku, Toruń 2013; P. Pająk, Groza po czesku. Przypadki literackie, Warszawa 2014.
8 Zob. np. niektóre artykuły z przywoływanych już zbiorów Wokół gotycyzmów oraz Gotycyzm i groza w kulturze. Charakterystyczny dla takiego stanowiska jest też tekst A. Izdebskiej Literackie i filmowe konteksty gatunkowe postgotycyzmu (w: Genologia dzisiaj, red. W. Bolecki, I. Opacki, Warszawa 2000). Również książka M. Czermińskiej o recepcji gotyku (Gotyk i pisarze. Topika opisu katedry, Gdańsk 2005) odnosi się w zasadniczej części do literatury współczesnej czy – jak definiuje ją autorka – nowoczesnej.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017