Prawo – archiwum – literatura
p. 132-139
Texte intégral
1 Szkic poniższy dotyczy relacji między prawem a literaturą. Problem ten znajduje swoje rozmaite konceptualizacje przede wszystkim w ramach rozwijającego się prężnie, głównie w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Australii, nurtu badań Law and Literature1. W jego ramach związki prawa i literatury ujmowane są przede wszystkim na dwa sposoby: jako prawo „w” literaturze (law in literature) i prawo „jako” literatura (law as literature). Nie wdając się w tym miejscu w szczegółowe roztrząsania, zaznaczę tylko, że w obu przypadkach literatura zostaje podporządkowana prawu i sprowadzona do dwóch funkcji: politycznej – w ramach której służy ona jako argument w dyskusjach nad stanem prawnym (szczególnie w ramach tzw. critical legal studies), oraz dydaktycznej – oferując zbiór złożonych kazusów, ułatwiających studentom prawa opanowywanie umiejętności i wiedzy niezbędnych w prawniczej praktyce. Nic w tym dziwnego, badania Law and Literature są wszak rozwijane przede wszystkim przez prawników i ich dyscyplinarnym celom służą.
2 Podjęcie takiej analizy relacji między prawem a literaturą, która nie redukowałaby literatury do funkcji służebnych, ale pozwalałaby na ujęcie omawianych związków w sposób ujawniający wzajemne sprzężenie obu dziedzin, wymaga wypracowania innej konceptualizacji. W tym miejscu chciałbym, wykorzystując niektóre pojęcia z pism Jacques’a Derridy, podjąć próbę zarysowania takiej możliwej konceptualizacji. Spróbuję mianowicie sprawdzić, jakie efekty dla myślenia o relacjach prawa i literatury wywoła umieszczenie między nimi pojęcia archiwum.
3Dlaczego właśnie archiwum? Co mają wspólnego literatura i prawo z archiwum i archiwalnością? Czy, a jeśli tak, to na jakiej zasadzie literaturę i prawo można potraktować jako archiwa? Odpowiedź na te pytania rozpocznę od prostych konstatacji. Zaznaczę jednak od razu, że będę miał na myśli przede wszystkim literaturę nowoczesną rozumianą jako instytucja, natomiast prawo sprowadzę do szczególnego przypadku prawa autorskiego. Nie są to ograniczenia arbitralne, gdyż – jak się okaże – znajdują one swoje istotne uzasadnienie w historii zarówno prawa, jak literatury, odgrywając przy tym ważną rolę w kształtowaniu wzajemnych relacji obu tych dziedzin.
4Literaturę nowoczesną można traktować (jest to praktyka, jak sądzę, powszechna, choć niekoniecznie uświadomiona) jako archiwum, gromadzące teksty wraz z ich tytułami, autorami, wydawcami i czytelnikami, gatunki, konwencje, style, postaci, miejsca, a wreszcie sposoby pisania. Podobnie jest z prawem, które stanowi zbiór reguł, zapisów, praktyk i instytucji, a w sensie najbardziej dosłownym – zbiór kanonicznych dokumentów traktowanych jako źródło prawa. Na przykład w polskim prawie autorskim to przede wszystkim jeden dokument: ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. wraz z późniejszymi zmianami.
5Pod tym względem to właśnie prawo jest archiwum paradygmatycznym. Jak pisze w Archive Fever Derrida, tłumacząc greckie słowo arkheion jako siedzibę archontów: „Powierzone takim archontom, dokumenty te tworzą w efekcie prawo: przywołują prawo i wzywają lub narzucają prawo”2. Istotne w argumentacji Derridy jest podkreślenie tego, że moc prawodawcza zgromadzonych w archiwum dokumentów nie wynika z nich samych, ale z ich archiwizacji właśnie. Stanowienie prawa jest efektem wytwarzanym przez archiwum, czyli przez pewne uprzywilejowane miejsce. Pozwala to Derridzie mówić o właściwej zarówno archiwum, jak i prawu toponomologii – przecięciu miejsca i prawa. Na podobnej podstawie również opiera się władza archontów:
Nie tylko zapewniają oni fizyczne bezpieczeństwo tego, co zdeponowane [w archiwum – przyp. M.J.], oraz podstawy. Przyznano im również prawo i kompetencje hermeneutyczne. Mają władzę, aby interpretować archiwum.3
6Władza w greckim polis nie wypływa więc wprost z dokumentów stanowiących prawo, ale wynika z przywileju ich interpretowania. Miejscem tej interpretacji jest archiwum.
7Jeśli archiwum jest warunkiem możliwości prawa, to jednocześnie prawo stanowi „arcyarchiwum” – arché archiwum, prawo archiwum lub – by wyrazić się mniej elegancko – archiwum archiwum. Zarówno prawo, jak archiwum ulegają tutaj podwojeniu, wzajemnie się warunkując. Dotyczy to oczywiście nomologicznego – jak je nazywa Derrida – znaczenia arché jako zasady.
8Trzeba jednak pamiętać, że prawo, tak jak archiwum, prawo jako archiwum, zasadza się również na wyparciu czy ekskluzji. Jak pisze Derrida: „Nie istnieje archiwum bez zewnętrza”4. O tym wyparciu czy ekskluzji francuski filozof pisze również w eseju Przed Prawem, gdzie powiada, że prawo – aby móc stanowić prawo, aby móc być prawem – musi wykluczyć swoją historyczność, zatrzeć swoje źródło i przemawiać wyłącznie w czasie teraźniejszym:
Prawo nie toleruje własnej historii i ingeruje jako absolutnie pierwotny porządek, porządek absolutny i oderwany od jakiegokolwiek pochodzenia. Zjawia się jako coś, co nie pojawia się jako takie w toku historii.5
9 Prawo wypiera nie tylko wszelkie ślady swojej genezy, które mogłyby domagać się uprawomocnienia w czymś innym niż samo prawo. Wyparciu ulega także wewnętrzna historyczność prawa – jego narracyjność:
W żadnym razie [prawo – przyp. M.J.] nie może powstać za sprawą historii, od której mogłaby się zacząć jakakolwiek opowieść. Gdyby była jakakolwiek historia, nie dałoby się jej ani przedstawić, ani zrelacjonować: byłaby to historia czegoś, co nigdy się nie zdarzyło.6
10Prawo nie może być opowiedziane, ale i nie może być opowieścią, nie może więc być literaturą7.
11W swojej analizie Kafkowskiej paraboli Derrida, chcąc podważyć ahistoryczność prawa i wskazać tym samym na to nieredukowalne wyparcie, podkreśla historyczną genezę prawa autorskiego, które wyłoniło się w konkretnym momencie w historii, na przełomie xviii i xix wieku. Na ten moment i na tę równoczesność wskazują również Michel Foucault w eseju Kim jest autor?8 czy Roland Barthes w słynnym manifeście Śmierć autora9. Jak z kolei podkreślają badacze Law and Literature, Kieran Dolin czy Richard Posner, powstanie prawa autorskiego nie tylko było równoległe z wykształcaniem się literatury nowoczesnej, ale było zarazem wobec niej inkluzywne: ta ostatnia nie mogłaby powstać, gdyby nie prawo, które ją umożliwiło. Ta zależność ma jednak również swoją drugą stronę.
12W odniesieniu do angielskiej instytucji copyright Dolin opisuje szczegółowo, w jaki sposób romantyczna teoria poezji jako dziedziny oryginalnego i indywidualnego geniuszu stała się podstawą zapisów legislacyjnych, w wyniku których to właśnie autor stał się głównym podmiotem prawa, które nieprzypadkowo nazywamy prawem autorskim. Zdaniem Dolina szczególną rolę w tym procesie odegrał William Wordsworth, którego zakrojona na szeroką skalę akcja lobbingowa doprowadziła do uchwalenia korzystnych dla niego – jako autora – praw.
13Dolin podsumowuje ten proces w intrygujący sposób:
Przede wszystkim, teoria poezji została zapisana [enshrined] w prawie, a to, co Mark Rose nazywa „relacją autor–dzieło”, wcieliło się w instytucję prawa autorskiego [copyright], przyznając autorowi „prawną realność” w formie, która okazała się odtąd odporna na kulturową zmianę lub krytykę.10
14Oznaczałoby to, że pewna teoria i praktyka literacka stały się integralną częścią archiwum prawa. „Romantyczna ideologia autora” stworzyła podstawy dla powstania prawa autorskiego, stając się zarazem jego rezydualną częścią. Nie ujawniając się wprost, zdecydowała o jego paradygmatycznym kształcie obowiązującym przez blisko dwa stulecia:
Leżąc u podstaw [underlying] prawa autorskiego jako teoria kreatywności, romantyczna teoria autora oddziaływała ciągle poprzez cały technologiczny postęp xx wieku, od filmów po oprogramowanie komputerowe, pomimo że korporacyjne i przemysłowe sposoby produkcji różnią się jak niebo i ziemia od „samotnych żniw” Wordswortha.11
15Takie postawienie problemu, które u źródeł nowoczesnego prawa autorskiego odnajduje pewną praktykę literacką, odsłania zarówno jego historyczność, jak i – niemal dosłownie rozumianą – literackość, ukazując zarazem wyraźniej właściwy prawu mechanizm wyparcia. Okazuje się bowiem, że wspólne dla literatury i prawa korzenie – tkwiące w romantycznej teorii aktu twórczego – zostają wchłonięte przez prawo autorskie, które, aby potwierdzić swój prawodawczy status, musi dokonać zatarcia własnych źródeł, a więc zatarcia literatury. Prawo, aby stać się prawem, musi porzucić swoją literackość. Oznacza to wszak jednocześnie, że prawo jest u swych źródeł „skażone” literackością, że niezależnie od ustanawiającej prawo topologicznej zasady archiwum, zdeponowane w nim „oficjalne dokumenty”12 nie pozostają bez znaczenia dla stabilności tego archiwum. Prawo musi porzucić swoją literackość, ale nie może tego uczynić.
16Kieruje to z powrotem do kwestii archiwalności literatury oraz do pytania o prawo, jakie ustanawia ten zbiór dokumentów, który nazywamy literaturą nowoczesną. Jak w eseju o Kafce sugeruje Derrida, literatura jako taka ustanawiana jest przez prawo autorskie, wyznaczające dla literatury miejsce, określające jej granice i ustanawiające jej wolność – wolność mówienia „wszystkiego w dowolny sposób”13 – właśnie w tych granicach, ale i tylko w tych granicach. Prawo, wytyczając dla literatury granice, zarazem stwarza ją jako taką, tzn. czyni literaturę rozpoznawalną jako literaturę właśnie. Pogodzenie tych dwóch właściwych literaturze nowoczesnej konieczności – istnienia w ramach wyznaczonych granic oraz niczym nieskrępowanej wolności wypowiedzi – okazuje się jednak co najmniej problematyczne. Jak bowiem twierdzi Derrida, właściwym prawem literatury – arché tego archiwum – prawem, które literatura sama ustanawia, jest prawo bezprawia, prawo przekraczania prawa:
Powiedzieć wszystko […] to także zerwać z zakazami, wyrwać się, wyswobodzić, na każdym polu, gdzie prawo może zrzec się prawa. Prawo literatury z zasady zmierza do odrzucenia bądź zawieszenia prawa. […] Jest to instytucja, która zmierza do przekroczenia instytucji.14
17 Literatura okazuje się więc ostatecznie archiwum an-archicznym, „anarchiwum”, a jednocześnie archiwum pasożytnicznym, które – gdy tylko zostaje inkorporowane w obręb archiwum prawa, prawa autorskiego – podważa jego zasadność, jego archiwalność. Prawo i literatura stanowiłyby więc dwie strony archiwalnej dialektyki – jednoczesnego ruchu stwarzania i niszczenia archiwum15. Innym mianem dla tej dialektyki byłby popęd śmierci, który – jak powiada Derrida – „jest przede wszystkim, można by powiedzieć, anarchiwalny [anarchivic] albo archiwolityczny [archiviolithic]. Zawsze będzie, poprzez ciche wezwanie, niszczący dla archiwum [archive-destroying]”16. Byłby to więc ruch, w którym zniszczeniu ulega samo archiwum, które ten ruch umożliwia: literatura, fundując prawo, unieważnia je, a jednocześnie prawo, określając literaturę, jednocześnie ją przekreśla.
18Do tej pory moje rozważania dotyczyły archiwum w sensie nomologicznym – arché jako zasady, prawa. Jak to się jednak ma do – wymienianych przez Derridę w Archive Fever – archiwum historycznego i ontologicznego, odwołujących się do arché jako źródła? Jak już sugerowałem, literatura dokonuje uczasowienia – w sensie historyczności i narracyjności – archiwum prawa. Podważa tym samym źródłowość prawa – jako zarazem źródła i zasady literatury nowoczesnej, a w miejscu śmierci pamięci, która – jak powiada Derrida – stanowi warunek możliwości archiwum, uruchamia na powrót dialektykę pamięci i zapomnienia. Z drugiej strony to właśnie prawo stanowi nieświadome literatury – archiwum konserwujące jedną jej postać, związaną z paradygmatem romantycznym uprzywilejowującym indywidualność i oryginalność. Warunkując literaturę przez liczne kategorie, takie jak dzieło, tytuł czy autor17, prawo autorskie konserwuje pewien historyczny kształt literatury, który co prawda niebezpośrednio, ale skutecznie oddziałuje również na współczesną produkcję literacką. Między prawem a literaturą rozgrywa się zatem dialektyczna gra, w której stawki są najwyższe: obowiązywalność prawa i żywotność literatury.
19Relacje między prawem a literaturą okazują się więc nie tylko związkiem dwóch niezależnych archiwów, pomiędzy którymi zachodzą przygodne kontakty. W istotny sposób odnoszą się one do samego pojęcia archiwum, biorąc udział w jego dialektycznej dynamice znoszenia i podtrzymywania. Prawo autorskie i literatura nowoczesna nie są od siebie oddzielone, ale stanowią wzajemnie się umożliwiające i jednocześnie wzajemnie się uniemożliwiające elementy tego samego archiwum. „Jest to – powiada Derrida – nie tylko początek prawa, ale i początek literatury”18.
20Badanie tych relacji wymaga, co w świetle powyższych rozważań powinno wydawać się oczywiste, uwzględnienia tej (an)archiwalnej dialektyki. Nie chodziłoby więc o badanie interdyscyplinarne (w gruncie rzeczy konserwatywne, bo potwierdzające zastane podziały dziedzinowe19), ale o krytyczną analizę wyłaniania się obu dziedzin, wzajemnych ruchów zawłaszczania i przekreślania. Trzeba przy tym zastrzec, że ujęcie diachroniczne, odwołujące się do historycznych uwarunkowań dyskursu na progu nowoczesności, nie mogłoby się okazać wystarczające, gdyż dialektyczne ruchy, o których tu była mowa, nie ustają przez całą nowoczesność, aktualizując się w każdym tekście literackim.
21Zarazem to właśnie relacje między prawem a literaturą, ze względu na skrajnie odmienny stosunek do wspólnego im medium, jakim jest język, pozwalają na uprzywilejowany krytyczny wgląd w samo funkcjonowanie prawa i archiwum. Na „przemyślenie istoty prawa w doświadczeniu owego «powiedzieć wszystko»”20, ale i na przemyślenie istoty owego „powiedzieć wszystko” w doświadczeniu prawa.
Notes de bas de page
1 Badania Law and Literature doczekały się już kilku co najmniej opracowań podsumowujących ich intensywny rozwój od lat 70. xx wieku, zob. np. I. Ward Law and literature: possibilities and perspectives, Cambridge University Press, Cambridge 1995; K. Dolin ACritical Introduction to Law and Literature, Cambridge University Press, Cambridge 2007; R. A. Posner Law and literature, Harvard University Press, Cambridge 2009.
2 J. Derrida Archive Fever, przeł. E. Prenowitz, „Diacritics” 1995 nr 2, s. 10.
3 Tamże.
4 Tamże, s. 14.
5 J. Derrida Przed Prawem, przeł. J. Gutorow, w : Nienasycenie. Filozofowie o Kafce, red. Ł. Musiał, A. Żychliński, Ha!art, Kraków 2011, s. 204.
6 Tamże, s. 204–205.
7 Podkreślić należy, że chodzi tu o prawo zachodnie w jego formie nowoczesnej. Jak słusznie zauważa Ian Ward, jeden z badaczy Law and Literature, w kulturach pozaeuropejskich, a nawet w ramach zachodniej prenowoczesności prawo częstokroć przyjmuje właśnie postać narracyjną, jak to jest w przypadku Talmudu czy Koranu. Ward, podobnie zresztą jak Derrida, zwraca uwagę na swoiste „zarażenie” nowoczesnego prawodawstwa pasożytem narracyjności. Por. I. Ward, dz. cyt., s. 5–6.
8 M. Foucault Kim jest autor?, przeł. M. P. Markowski, w: tegoż Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura, Aletheia, Warszawa 1999, s. 207.
9 R. Barthes Śmierć autora, przeł. M. P. Markowski, w: Teorie literatury xx wieku. Antologia, red. A. Burzyńska, M. P. Markowski, Znak, Kraków 2006.
10 K. Dolin, dz. cyt., s. 66.
11 Tamże, s. 67.
12 J. Derrida Archive Fever…, s. 10.
13 Tenże Ta dziwna instytucja zwana literaturą. ZJacques’em Derridą rozmawia Derek Attridge, przeł. M. P. Markowski, w: Dekonstrukcja w badaniach literackich, red. R. Nycz, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2000, s. 20–21.
14 Tamże, s. 21. Podobnie na ten temat wypowiada się Foucault, który, twierdząc, że wyłonienie się pojęcia autora należy wiązać z momentem, w którym zaistniała konieczność, aby kogoś „można było ukarać za wypowiedź, którą odbierano jako przekroczenie granic”, podkreśla również, że tym samym w pojęcie autora został wpisany imperatyw transgresji: „możliwość transgresji wpisana w strukturę aktu pisania stała się kategorycznym imperatywem literatury. Jakby autor, od chwili, w której został podporządkowany systemowi własności charakteryzującemu naszą kulturę, kompensował sobie swój nowy status, odnawiając dwubiegunowe pole wypowiedzi, systematycznie przekraczając narzucone granice, przywracając niebezpieczeństwo pisania, któremu, z drugiej strony, zapewniono dobrodziejstwa własności” (M. Foucault, dz. cyt., s. 208). Innymi słowy, jeśli pojęcie autora służy do karania za transgresję, to autor z konieczności musi transgresji dokonywać.
15 „Archiwum cały czas pracuje, i to a priori przeciwko sobie samemu” (J. Derrida Archive Fever…, s. 14).
16 Tamże, s. 14.
17 Wymienia je Derrida we wstępie do analizy Kafkowskiej paraboli Przed Prawem, nazywając je „oczywistościami” we wstępnym rozumieniu każdego tekstu literackiego. Zob. J. Derrida Przed prawem…, s. 193.
18 Tamże, s. 210.
19 Na ten temat mówił m.in. Michał Paweł Markowski w referacie Na granicy (między literaturoznawstwem a filozofią), wygłoszonym podczas konferencji „Na pograniczach literatury”, zorganizowanej na Uniwersytecie Jagiellońskim w dniach 11–13 marca 2010 r.
20 J. Derrida Ta dziwna instytucja…, s. 21.
Auteur
-
Maciej Jakubowiak
Doktorant w Katedrze Antropologii Literatury i Badań Kulturowych uj; przygotowuje rozprawę poświęconą relacjom między literaturą nowoczesną i prawem; interesuje się teoriami krytycznymi; publikował m.in. w „Tekstach Drugich”, „Miesięczniku znak”, „Tygodniku Powszechnym” i „ArtPapierze”.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019