Krytyk, poeta i prozaik. Bliskie pojęcia, te same wartości
p. 359-410
Texte intégral
5.1. Wielokierunkowość i wielowymiarowość refleksji literaturoznawczej
1Wielkie zjawisko, jakim była powojenna refleksja i twórczość krytycznoliteracka Terleckiego, Miłosza i Herlinga-Grudzińskiego, towarzyszyło literaturze polskiej – emigracyjnej i krajowej – w jej najtrudniejszym okresie minionego wieku. Otrzymywała ona cenne wsparcie w przeciwdziałaniu jej rozłamowi i łagodzeniu braku wolności słowa w kraju. Najlepiej oddaje tę istniejącą wówczas sytuację wypowiedź radiowa Herlinga-Grudzińskiego, który wymownie charakteryzował wypełniane przez siebie obowiązki emigracyjnego krytyka:
zdaję sobie sprawę, że łatwiej jest krytykować za granicą, niż pisać to, co się chce, w warunkach niewoli w kraju, ale przynajmniej mam jedną satysfakcję – moje recenzje docierają do ludzi pozbawionych od lat spokojnej i rzeczowej krytyki literackiej. Staram się oddać sprawiedliwość utworom wartościowym, a z tych czy innych względów przemilczanym lub atakowanym, ukazać we właściwych proporcjach utwory bezwartościowe, a z tych czy innych względów wynoszone przez krytykę komunistyczną pod niebiosa. Nazywam pisarzy z prawdziwego zdarzenia pisarzami, a grafomanów z legitymacjami partyjnymi w kieszeniach – grafomanami. Próbuję wprowadzić pewien porządek do tego małpiego raju, jaki komuniści urządzili sobie z życia literackiego w kraju.1
2Formułując opinie o dziełach literackich i wydając oceny, rozpoznając zjawiska i porządkując fakty, Terlecki, Miłosz i Herling wykonywali podstawowe obowiązki krytyków, uprawiali krytykę pełniącą przynależne jej funkcje2, usiłowali niejako w zastępstwie robić to, czego nie mogli krytycy krajowi. Widoczne to było między innymi w toczonych przez nich polemikach i dyskusjach. Na uchodźstwie przybierały one – co może sugerować zakończenie przytoczonej wypowiedzi Herlinga – całkiem burzliwe i ostre formy. Krytycy i pisarze emigracyjni spierali się między sobą3, ale częściej toczyli polemiki (niestety raczej jednostronne) z pisarzami i krytykami krajowymi, do których głosy z emigracji (publikowane na łamach czasopism lub prezentowane na radiowej antenie) – nie mogły docierać tak swobodnie, jak można by sądzić ze słów Herlinga. Niejednokrotnie ich dyskusje ograniczały się więc do wymiany opinii wyrażonych w prywatnych listach, co dokumentuje na przykład bogata korespondencja z redaktorami „Kultury” i „Wiadomości”. Tak czy inaczej, sądy krytyczne Terleckiego, Miłosza i Herlinga wpisywały się w ten polemiczny kontekst, towarzyszyły zwłaszcza literaturze poddanej dyktatowi komunistycznego państwa – odsłaniały to, co w niej fałszywe, broniły tego, co w niej wartościowe4.
3Formułując w sytuacji nadzwyczajnej i z dala od kraju swoje opinie, trzej wybrani przeze mnie autorzy, podobnie jak wielu innych krytyków emigracyjnych, sięgali po narzędzia krytyki czynnej i politycznie zaangażowanej. Wypełniali swoistą misję, wypowiadając się nie tylko na temat literatury. O tym pewnego rodzaju dualizmie czy nawet wielokierunkowości działania krytyków na uchodźstwie pisał Dariusz Skórczewski w zakończeniu swojej książki poświęconej krytyce dwudziestolecia międzywojennego, kiedy pytał o jej przyszłe losy. Dostrzegał w emigracyjnej działalności krytycznoliterackiej kontynuację modelu krytyki zaangażowanej z lat trzydziestych i trafnie wskazał:
W twórczości T. Terleckiego, K.A. Jeleńskiego, Cz. Miłosza, G. Herlinga-Grudzińskiego, M. Danilewicz-Zielińskiej, W. Tarnawskiego czy krytyków z grupy Kontynenty, uwagom dotyczącym literatury towarzyszyła często refleksja natury politycznej, historycznej, społecznej, ogólnokulturowej, a także – moralnej. W działalności krytyków emigracyjnych dochodziło do głosu poczucie misji, świadomość, iż uprawiana przez nich działalność nie ogranicza się jedynie do fachowego pisarstwa o twórczości powstającej na obczyźnie bądź w Kraju, lecz ma szerszy wymiar: jest działalnością intelektualną, gestem w swojej naturze wielokierunkowym, wymierzonym w różne aspekty życia indywidualnego i zbiorowego – narodowego, społecznego – zwłaszcza w sytuacji skrępowania kultury w Polsce drastycznymi obostrzeniami.5
4Wydobyta przez badacza wielokierunkowość, będąca podstawową cechą emigracyjnej krytyki, w której obok siebie występują dwa rodzaje refleksji, świadczy o zróżnicowanym charakterze tej działalności. Podpowiada też, iż trudno jest oddzielić te wypowiedzi czy opinie, które dotyczą literatury i twórczości literackiej, od pozostałych przekazów mających szerszy wymiar, tym bardziej że wszystkie wzajemnie się inspirują i kształtują, tworząc właściwie jedną całość. Zarazem to opinie o literaturze właśnie, a nie refleksja natury politycznej, ogólnokulturowej czy moralnej, zawierają to, co w myśli Terleckiego, Miłosza i Herlinga jest najcenniejsze. Ale wszyscy trzej, zwłaszcza w okresie formowania się powojennej emigracji niepodległościowej, wypowiadali się doniośle zarówno jako znawcy literatury, jak i jako działacze polityczni. Nietrudno zauważyć, że w sposób szczególny zajmował ich temat zaangażowania społecznego literatury czy problematyka moralno-politycznych postaw pisarzy. Ów wielokierunkowy gest działania i poczucie emigracyjnej misji zdawały się niejednokrotnie dominować. Oddzielenie tych dwóch rodzajów refleksji jest rzeczą skomplikowaną, co pokazuje dobitnie twórczość krytycznoliteracka Herlinga. Pisarz interesował się literaturą szczególnie od strony jej politycznych i moralnych uwarunkowań i zobowiązań. Jednocześnie dawał wyraz zatroskaniu o jej jakości artystyczne. Który wymiar sztuki słowa był dla niego ważniejszy? Gdyby zapytać go jako recenzenta o jego kryteria wyboru i oceny utworów literackich, odpowiedź brzmiałaby, że podstawowym miernikiem są jakości artystyczne, literackie. Ale w rzeczywistości w grę wchodziły także (często przede wszystkim) sprawy wagi politycznej, społecznej, historycznej czy moralnej. Herling podkreślał jednak tylko kryteria artystyczne, gdy swoją praktykę recenzenta wyjaśniał redaktorowi „Wiadomości”. Zwrócił na to uwagę Rafał Moczkodan, omawiając współpracę pisarza z londyńskim tygodnikiem6. Badacz obficie cytował listy Herlinga, oznajmiającego w nich redaktorowi Grydzewskiemu, że pisanie „w sposób rzeczowy i spokojny o nowościach krajowych ma duże znaczenie” oraz że w swojej praktyce przyjął „zasadę recenzowania tylko książek, które na to zasługują”7. O tym, że w istocie chodziło mu o kryteria artystyczne, Herling mówił wprost po latach:
Kierowałem się wyłącznie własnymi literackimi zainteresowaniami i upodobaniami. Jeżeli po przeczytaniu książka wydała mi się ciekawa, dobrze napisana i godna zainteresowania innych, to brałem ją do recenzji. Nie brałem śmieci, których w tym okresie wychodziło bardzo wiele, robiłem selekcję. Tylko te względy decydowały i odgrywały rolę: zasadniczym pytaniem było, czy książka zasługuje na recenzję ze względów artystycznych i literackich.8
5Zarazem podczas wykonywania obowiązków krytyka i recenzowania nowości książkowych Herling rzeczywiście, co wskazał Moczkodan, kierował się innymi kryteriami – jak nawyraźniej odnoszącymi się do misji emigranta9. Pisarz mówił o „sensie emigracji”, o fakcie i doniosłości pisania na uchodźstwie, o wadze docierania niezależnej krytyki do kraju, o nienormalności warunków, w jakich przyszło pracować polskim twórcom. W większości jego recenzji prawie zawsze był widoczny ów wielokierunkowy gest – w ocenie nowości książkowych przeważały tematy polityczne, społeczne i moralne.
6Wszyscy trzej autorzy, nie tylko Herling, występując w roli recenzentów, często wykonywali wskazywany gest. Podobnie prezentowali się i w innych formach krytycznych wypowiedzi: eseju literackim, portrecie, rozprawie. Ponadto pisząc recenzje, nie pozostawali jedynie przy ocenach nowości wydawniczych czy omówieniach aktualnych spraw literackich, ale dążyli do refleksji bardziej uogólniających, obejmujących szerszy kontekst sztuki słowa. To przypadek pisarstwa krytycznego przeobrażającego się właśnie w eseistykę literacką, jak u Terleckiego, Miłosza i Herlinga, albo w pisanie historii literatury polskiej, jak szczególnie u Miłosza10. Esejowi literackiemu dorównywał pod względem jakości i wielowymiarowości dziennik. Te dwa czasem przenikające się gatunki należy uznać za wyznacznik polskiej krytyki literackiej (nie tylko literatury) na emigracji11. Wśród niezliczonych prac o literaturze esej lub dziennik to niewątpliwie jedne z najważniejszych form wypowiedzi Terleckiego, Miłosza i Herlinga-Grudzińskiego. Są one z całą pewnością również wyznacznikiem ich bogatej, wielowymiarowej twórczości krytycznoliterackiej, to w nich formowała się i wyrażała znacząca część ich refleksji nad literaturą, to one ujawniały cenne treści, pozwalające dostrzec poglądy każdego z autorów na literaturę.
7Poglądy te ewoluowały i często od fascynacji czysto literackich zmierzały właśnie ku rozważaniom o szerszym wymiarze – moralnym, politycznym, historiozoficznym czy filozoficznym (czasem proces ten odbywał się w kierunku przeciwnym). Tę zawiłą ewolucję widać było zarówno w podejmowanych tematach, formułowanych opiniach czy ocenach literatury, jak i w formach pisarskich12. W przypadku Terleckiego było to sięganie po założenia filozoficzne dla ustanowienia podstaw własnej koncepcji krytyki personalistycznej czy wypowiadanie się w tekście o charakterze naukowym. Ewolucję dobrze też ilustruje twórczość krytyczna i eseistyczna Herlinga-Grudzińskiego, której zbadaniu od tej strony poświęcono całe studium13. Pisarz ten, słusznie od lat pięćdziesiątych zaliczony do krytyków zawodowo trudniących się pisaniem recenzji14, stopniowo porzucał omawianie nowości książkowych, by coraz częściej wypowiadać się w eseju pozwalającym na głębsze i obszerniejsze rozważanie literatury w świetle – cecha charakterystyczna zainteresowań Herlinga – problematyki wojny i totalitaryzmów połowy XX wieku, a także kondycji człowieka, cierpienia, zła i powinności moralnych. W trudnych okolicznościach początku emigracji kształtowały się i były poddane ewolucji poglądy Miłosza – zmiany szczególnie dotyczyły rozumienia poezji i prozy. Zachodziły one na tle postawy poety, który od pierwszych wystąpień na emigracji zmagał się z własnym wizerunkiem pisarza politycznego. W swojej refleksji twórca sięgał też po najróżniejsze formy pisarskie i wypowiadał się w recenzji, artykule, portrecie krytycznoliterackim czy rozprawie – od początku przybierającymi coraz wyraźniej kształt rozbudowanego eseju.
8Terlecki, Miłosz i Herling dokonywali oglądu literatury, czy to polskiej, czy to światowej, w sposób wzbogacony nową perspektywą emigranta i oddziaływaniem obcej kultury15. Fakt ten również decydował o szerszym wymiarze ich refleksji. Każdy z tych pisarzy emigrantów zdecydowanie odrzucał ideę zamykania się wokół spraw własnego narodu i podkreślał doniosłość bycia otwartym na kulturę kraju, w którym się przebywa, albo na cywilizację europejską czy w ogóle zachodnią. Tu o gotowości i rozmiarze akceptacji tej kultury oraz o efektach jej oddziaływania świadczyć mogą nazwiska obcych pisarzy, którzy znajdowali zainteresowanie Terleckiego, Miłosza i Herlinga. Czy trzeba dodawać, że pośród nich byli najwybitniejsi? Camus, Eliot, Faulkner, Greene, Koestler, Orwell, Pasternak, Shapiro, Sołżenicyn. Osobno należałoby wymienić (nie całkiem obcego) Conrada albo też filozofów: Marcela, Maritaina, Mouniera czy Weil. Już ta lista, zawężona do wybranych autorów XX wieku, o których Terlecki, Miłosz czy Herling się wypowiadali – i których utwory w kilku przypadkach nawet tłumaczyli na polski16 – mówi bardzo dużo. W ich dziełach trzej polscy autorzy znajdowali bliskie sobie koncepcje literatury, pokrewne wizje człowieka i świata, podobne wartości. One również określały wielomymiarowość i wielokierunkowość ich refleksji.
9Oddziaływanie obcej kultury można zaobserwować w przywołaniach literatury zachodnioeuropejskiej czy amerykańskiej i dokonywanych z nią porównaniach, co było częstym posunięciem u Terleckiego, Miłosza i Herlinga17. Dotyczyło ono także zainteresowań, szczególnie Herlinga, literaturą rosyjską, choć i Miłosz, również jej znawca, do niej się odwoływał. Ten obcy kontekst służył za punkt odniesienia pomocny w poszukiwaniach odpowiedzi na wiele nurtujących pytań. W przypadku Terleckiego były to z jednej strony próby pokazania związków Stanisława Wyspiańskiego z europejskimi przedstawicielami symbolizmu, a z drugiej – dociekanie przyczyn nieudanej recepcji młodopolskiego poety za granicą i jego nieobecności w literaturze światowej. Herling zaś starał się znaleźć zarówno u polskich, jak i u obcych autorów najbardziej skuteczny sposób wyrażenia wojennych doświadczeń człowieka oraz zestawiał pisarzy moralistów, porównywał poruszane przez nich problemy moralne i przedstawionych bohaterów i poszukiwał zbieżności z twórczością Josepha Conrada.
10Według Terleckiego, Miłosza i Herlinga kontekst obcego piśmiennictwa pozwalał szczególnie wyraźnie zobaczyć jakości literatury polskiej, łącznie z jej zaletami i sprzecznościami. Miłosz pokazał niektóre z nich, zestawiając na przykład „genialną” i „wariacką” twórczość Słowackiego z „trzeźwym” pisarstwem Puszkina. Podobnie postąpił, gdy snuł refleksje nad kondycją polskiej powieści – przywołał wówczas dzieła typu Pustelnia parmeńska Stendhala oraz Wojna i pokój Tołstoja, by powiedzieć, że w Polsce powieści tej miary nigdy nie powstały. Z kolei w rozmyślaniach nad stanem powojennej poezji polskiej posłużył się dorobkiem współczesnych poetów amerykańskich, by uchwycić tu i tam podobne tendencje czy zjawiska. Pozytywne cechy rodzimej twórczości unaocznił, gdy przywołał literaturę francuską, traktując ją jako negatywny punkt odniesienia – nie ujawniała ona bowiem jakości, których poeta w niej poszukiwał:
„Osłupienie ontologiczne”, tak często spotykane we współczesnej poezji polskiej, jest w każdym razie silnie zabarwione filtrowanymi na różne odmiany doświadczeniami historycznymi i to stanowi o jej wigorze. W rozmowie z francuskim poetą wyznałem, że nie znajduję zupełnie w poezji francuskiej tego zmysłu, tej gry w paradoksy dziejących się dziejów, z czym się zgodził. Nowoczesna poezja wywodzi się z Francji (choć Mallarmé i Laforgue niemało skorzystali tłumacząc Whitmana) ale Francja nie miała nikogo takiego jak Norwid.18
11Właśnie odrębność autora Vade-mecum przedstawiała się Miłoszowi jako przedmiot wart porównawczych dociekań. Z anglojęzycznych twórców przywoływał Roberta Browninga (także Josepha Conrada) i sugerował, że cechy stylu, odwołania do historii czy postawa pisarza mogą ujawnić analogie z Norwidem i pełniej uświadomić jakości polskiej poezji. Tego rodzaju próby porównawczego odczytywania rodzimej literatury zmierzały także ku rozważaniom na temat jej uniwersalizmu oraz miejsca i obecności w kulturze światowej. Miały nawet ambitny cel szerzenia o niej wiedzy wśród obcych19. Stąd toczona przez Terleckiego batalia o pozycję Wyspiańskiego w świecie20 i próby udowodnienia oryginalności oraz uniwersalizmu jego twórczości przez zaprezentowanie jej na tle dorobku obcych autorów. Dobrze służył temu nawet arcypolski i najważniejszy utwór poety. Krytyk pisał o nim w swojej anglojęzycznej monografii:
Jednak jego [to jest Wesela] uniwersalność została osiągnięta poprzez artystyczny kształt jego formy teatralnej. W swoim stylu Wesele jest podobne dramatom Maeterlincka, Hauptmanna i narodowych dramaturgów irlandzkich, ale zarazem jest dziełem bezwzględnie oryginalnym. Jego oryginalność emanuje w sposób naturalny z dramatycznej substancji i jej formalnego potraktowania.21
12Z wyostrzoną świadomością nie tylko silnych, ale i słabych stron literatury polskiej Miłosz i Herling również toczyli swoje batalie. Miłosz, w ramach wypełniania „prywatnych obowiązków wobec polskiej literatury”22, zmagał się z jej politycznym zawężeniem i uwikłaniem w problemy zbiorowości oraz z jej niemocą wobec człowieka pojętego autonomicznie. Herling-Grudziński przeciwstawiał się jej nieskuteczności w prezentacji doświadczeń wojennych i toczył z nią (czy z jej twórcami) spory o sprawy polityczne i moralne. Z perspektywy emigranta widział też – nie mniej wyraźnie niż Terlecki i Miłosz – pilny problem „słabego oddźwięku naszej literatury za granicą”23. Na podstawie twórczości dwóch pisarzy potrafił ten problem dokładnie opisać, wskazując istotne – silne i słabe – cechy polskiej literatury:
Za komunał uchodzi już dziś twierdzenie, że Żukrowski jest pisarzem sensualistycznym, reagującym na świat raczej zmysłami, nie inteligencją i mózgiem. I w tym twierdzeniu tkwi jednak wszystko, co można powiedzieć nie tylko o Żukrowskim, lecz o większości prozaików polskich, i co stanowi jeden z powodów bądź nieprzetłumaczalności, bądź słabego oddźwięku naszej literatury za granicą. Gdy wypada opisać przyrodę, gdy można popuścić cugli wrażeniom zmysłowym i odtworzyć kolor, zapach, smak czy dotyk – utwory powieściopisarzy i nowelistów polskich dokonują cudów. Gdy pojawiają się ludzie, problemy intelektualne, moralne i społeczne – towarzyszy im jak przeklęty cień nieporadność, naiwność i retoryczny frazes. Patronem tej sensualistycznej dojrzałości i intelektualnego infantylizmu jest przecież sam Żeromski.24
13Herling myśl tę kontynuował, ale nie powoływał się na kontekst obcej literatury – porównania dokonywał, mając na uwadze raczej wynik zaobserwowanej przez siebie zagranicznej (włoskiej) recepcji Żeromskiego:
Zainteresowałem się ostatnio losami powieści Żeromskiego we Włoszech. Przełożono ich sporo, ale tylko jedna przemówiła do wyobraźni i odcisnęła się w pamięci obcych czytelników – Wierna rzeka. Łatwo odgadnąć dlaczego. Jest to jedyna chyba rzecz Żeromskiego, w której stosunkowo najczyściej występuje to, co odczuwał i rozumiał najlepiej.25
14Wielomymiarowość i wielokierunkowość refleksji Terleckiego, Miłosza i Herlinga w sposób szczególny przejawiały się także – last but not least – w ich postulatach i uwględnianiu w praktyce krytycznej (już nie raz tu wspomnianej) szerszej perspektywy w podejściu do literatury. Oznaczało to przede wszystkim lekturę i interpretację twórczości czy dzieła pisarza na tle jego życia, a nawet w odniesieniu do wydarzeń jego epoki. Ważne w tym postępowaniu było przede wszystkim określenie osobowości, poglądów i postawy pisarza. Były one odczytywane z treści jego dzieł (lub odwrotnie, na co wskazywał Terlecki albo jak uczynił to Miłosz, wyprowadzając treść dramatów Korzeniowskiego z gniewnej postawy autora), ale i z innych pozaliterackich źródeł, takich jak dokumenty, biografie, nawet osobista znajomość z pisarzem. Przy tym wszystkie posunięcia na linii „twórczość pisarza – jego osobowość, postawa, życie i epoka” były traktowane integralnie. Miłosz pisał: „Streszczanie idei Norwida, zgłębianie jego stylu, analiza socjologiczna nie dają dobrych wyników dopóki nie wspierają się wzajemnie”26. Terlecki, znamiennie dla krytyka personalisty, wiążącego biografizm z problemem osobowości pisarza i poszukującego w jego postawie i dziele czynników spajających sprzeczności oraz „punktu równowagi”, twierdził o Wierzyńskim, że jego „książki poetyckie tworzą razem wielki, nieprzerwany zapis liryczny, dokument człowieka i wspólnoty, do której należał, życia i świata, czasu i losu”27. Herling-Grudziński z kolei, otwarcie opowiadając się w analizie literackiej za kategorią „szerszej perspektywy kulturalnej”, uważał, że po „ustaleniu treści intelektualnej i artystycznej” dzieła należy na jej podstawie „konstruować” osobowość pisarza i obydwie połączyć z tłem społecznym, politycznym czy obyczajowym w celu uzyskania „portretu pisarza na tle epoki”28. Ta ostatnia formuła, wraz z kategorią „szerszej perspektywy kulturalnej”, dość trafnie definiuje sposób oglądu literatury i metodę krytyczną trzech autorów.
5.2. Od problematyki powieści do humanistycznej wartości literatury
15Czy drogi Terleckiego, Miłosza i Herlinga na emigracji spotykały się? Pytanie nie dotyczy jednak kontaktowania się czy spotkań pisarzy ze sobą, jak to było na przykład podczas wieczoru autorskiego Miłosza w Chicago w kwietniu 1966 roku, gdzie Terlecki zapowiadał wystąpienie poety29. Bardziej znaczące od takich (prawda, że ciekawych) faktów i wydarzeń z życia pisarzy na emigracji są ich opinie o sobie, jak choćby treść owej chicagowskiej zapowiedzi Terleckiego (opubl. „Wiadomości” 1966, nr 26) czy jego obrona przyznania Miłoszowi nagrody Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie w 1957 roku (opubl. „Wiadomości” 1958, nr 7) albo też liczne polemiki Herlinga z Miłoszem w sprawie Zniewolonego umysłu30. Jednak przytoczenie (zresztą wcale nie tak licznych) opinii autorów o sobie nie jest tak ważne dla omawianej tu refleksji nad literaturą, jak wskazanie ich kilku najbardziej znamiennych sądów na temat – i o takie właśnie „spotkania dróg” chodzi – tej samej, lecz osobno podejmowanej problematyki. Uderza bowiem to, iż zdarzało im się – szczególnie Herlingowi i Miłoszowi – niezależnie od siebie snuć rozważania o tym samym pisarzu, skomentować ten sam utwór czy opisać analogiczne zjawiska dotyczące literatury, co każe myśleć o podobieństwie ich zainteresowań, a nawet poglądów i przekonań. Dokonywanym wyborom z pewnością sprzyjała ogólna sytuacja i atmosfera życia na emigracji albo konkretne, aktualne wydarzenia polityczne, kulturalne czy przede wszystkim literackie, jak choćby publikacja nowej lub głośnej książki czy przyznanie Nagrody Nobla w dziedzinie literatury31.
16Do porównania sądów trzech autorów skłaniają na przykład ich opinie o powieści jako gatunku. Herling-Grudziński i Miłosz podzielali pogląd na temat jej trudnej sytuacji w XX wieku. Mimo że Miłosz uważał ją za złą formę pisarstwa, a Herling widział w niej duże możliwości artystyczne i poznawcze, to obydwaj jako twórcy jednakowo nie ufali powieści i nie byli zainteresowani jej pisaniem (choć poeta – jak wiadomo – właśnie w omawianym tu okresie napisał Zdobycie władzy i Dolinę Issy). Mogli wprawdzie mieć jej swoje ulubione wzorce (na przykład dzieła XVIII i XIX wieku) albo nawet wskazywać aprobowane przez siebie utwory lub ich autorów (jak na przykład Defoe, Stendhal, Balzac, Dostojewski, Conrad, Tomasi di Lampedusa czy Faulkner), to jednak powieści jako takiej – szczególnie w jej odmianie współczesnej, psychologicznej – nie akceptowali32. Herling był przekonany, że ta forma pisarska w ogóle przechodzi okres „zaburzenia”, Miłosz mówił wprost o jej kryzysie – obydwaj zaś przyczyny osłabienia gatunku widzieli w jego oderwaniu od tradycji, od starych wzorców prowadzenia narracji i sprawdzonych sposobów budowania świata przedstawionego. Głównym powodem trudności było przede wszystkim nieudolne kreowanie postaci literackich. Zdaniem Herlinga pociągało ono za sobą nieskuteczne „poszukiwanie prawdy o człowieku”, a według Miłosza bohaterzy przedstawieni na podstawie niezbyt umiejętnej obserwacji rzeczywistości uniemożliwiają dotarcie do prawdy. Tymon Terlecki z kolei nie wykazywał, jak się wydaje, szczególnego zainteresowania powieścią, co odsłania jego, być może, obojętny albo i negatywny stosunek do przeżywającego kryzys gatunku33. Krytyk poszukiwał w literaturze takich form zapisu, które są manifestacją czy ekspresją osobowości pisarza i jego „dokumentem duchowym” – powieść więc jako twór fikcyjny musiała wydać się tu czymś bardzo obcym. Jedynie na zasadzie wyjątku taki właśnie dokument Terlecki odnalazł w Wierności życiu – powieści więziennej Herminii Naglerowej oraz w Pięknej chorobie Mieczysława Jastruna. Uznając ten drugi utwór za „piękną” „książkę egzystencjalną”, potwierdzał, jak bardzo ceni – również w omawianym gatunku, jeśli temu zdarzy się mieć takie cechy – introspekcję, elementy autobiografii i zapis indywidualnych doświadczeń duchowych pisarza34. Najczęściej Terlecki zwracał się więc ku poezji (a jako teatrolog także ku dramatowi). Wyjątki czy pozytywne przykłady znajdowali też – co prawda z innych powodów – Herling i Miłosz, kiedy we współczesnej prozie udawało im się dostrzec udane powieści. Herling zachwycał się Lampartem Giuseppego Tomasiego di Lampedusy, a Miłosz z podziwem wypowiadał się o sztuce powieściowej Williama Faulknera. Obydwaj zgodnie chwalili Doktora Żywago Borysa Pasternaka, widząc w utworze tradycyjne i klasyczne cechy powieści oraz nawiązanie do wielkiej prozy rosyjskiej XIX wieku.
17Wymowną ilustrację ich przekonań na temat powieści – jako złej formy pisarstwa – stanowi też polski przypadek Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego. Negatywna opinia Herlinga o tym dziele – i o jego autorze – współbrzmi bowiem z równie surową ich oceną dokonaną przez Miłosza w Zniewolonym umyśle. Obydwaj pisarze-krytycy doszli do jednakowych wniosków, dostrzegając w powieści zniekształcony obraz powojennej Polski i fałszywe przesłanie ideologiczne. Widzieli też te same błędy tkwiące w schematycznej konstrukcji głównych bohaterów utworu. Pośród nich komuniści są modelowani – jak ujął to Herling – na wzór postaci typowych dla powieści katolickiej, a mówiąc bardziej obrazowo – co uczynił Miłosz – dawny bohater z Ładu serca noszący sutannę księdza przebrany został w Popiele i diamencie w kurtkę komunisty35. W ten sam sposób Herling i Miłosz postrzegali nie tylko bohaterów powieści – „marionetki grające wyznaczone im role” – ale i postawę oraz cechy charakteru czy osobowości ich twórcy. Andrzejewski został przedstawiony – zwłaszcza przez Herlinga – jako człowiek niezdecydowany, mający chwiejne poglądy, nierozumiejący zjawisk, które opisuje, zachowujący moralnie dwuznaczną postawę.
18Herlinga i Miłosza – także Terleckiego – zajmowały w powieściach i opowiadaniach analogiczne problemy budowy postaci. Wszyscy trzej oceniali literaturę (przy czym chodziło właśnie o prozę fabularną, a nie poezję) na podstawie konstrukcji bohatera, posługiwali się nią jako miernikiem jakości pisarstwa. „Ofiary”, „blade widma”, „topielice”, „lunatycy”, „cienie ludzkie” (określenia Herlinga) czy „cienie” i postacie „przebrane w obce im kostiumy” (określenia Miłosza) – zamiast prawdziwych i „żywych” bohaterów – w ich oczach dyskwalifikowały dzieło. Wartość nadawały mu postacie właśnie żywe, wyraziste, autentyczne i przekonujące, nawet problematyczne i absurdalne, tragiczne i zmienne (dla Herlinga wzorcem był tu samotny i zagadkowy bohater Conradowski), najlepiej stworzone jak najbardziej oszczędnymi środkami stylistycznymi i za pomocą skąpego, realistycznego opisu (Miłosz mówił o „kilku pociągnięciach pióra”, „bez psychologizmów”; Herling – o naszkicowaniu „kilku zaledwie kreskami”) oraz przez zwrócenie uwagi na jego wnętrze (Herlinga interesowało ukazanie postaci od strony moralnego „stawania się”), widziane z perspektywy otaczających go faktów, zdarzeń i sytuacji. Terleckiego z kolei interesowała postać „oryginalna” i bohater, który – dokładnie jak w wyobrażeniu Herlinga – zmaga się z problemami moralnymi, staje w życiu wobec egzystencjalnej „sytuacji granicznej”, broni własnej godności, jest człowiekiem kształtującym własny los i nadającym swemu życiu sens. Ten rodzaj bohatera to uosobienie egzystencjalisty i moralisty. Tylko tak wykreowane postacie służą wielkiemu zadaniu literatury, jakim jest – według sformułowania Herlinga – „poszukiwanie prawdy o człowieku”.
19O tym, że właśnie taki bohater literacki budził zainteresowanie, świadczy najlepiej nastawienie Herlinga i Miłosza do twórczości Alberta Camusa. Uwagę zwracają szczególnie ich opinie o noweli Upadek francuskiego autora36. Obydwaj podobnie odczytali problematykę moralną utworu odnoszącą się do spraw istnienia we wszechświecie zła, cierpienia i nieszczęścia. Interesowało ich przedstawienie człowieka, który się buntuje i samotnie temu złu się przeciwstawia. W metodzie konstruowania bohatera i w postaci Jean-Baptisty Clamence’a Herling, lubiący porównywać pisarzy moralistów, widział podobieństwo z bohaterami Franza Kafki. W swoim komentarzu omawiał też istniejące między nimi różnice. Podobnie postępował Miłosz. Nie przywoływał wprawdzie Kafki, tylko Iwaszkiewicza jako autora opowiadania Wzlot (było ono swoistą, według Miłosza nieudaną, „odpowiedzią” na nowelę Camusa), ale również czynił to, żeby pokazać podobieństwa i różnice w przedstawieniu bohaterów jako ludzi stających naprzeciw zła i nieszczęścia. Zarówno Miłosza, jak i Herlinga interesowały przy tym zawarte w utworach polemiki między pisarzami skupione na problemach moralnych człowieka, źródłach jego cierpień, absurdalności jego losu. Miłosz dokonywał ponadto porównania między jakościami literatury polskiej, która w sposób zawężony winą za nieszczęścia człowieka obarcza wspólnotę, społeczeństwo czy polityczny system, a jakościami literatury zachodniej utrzymującej, że zło i cierpienie są nieodłączną częścią bytu. Herling zaś skupiał się na analizie problemów sumienia i duszy człowieka oraz na sposobach rozumienia przez Camusa i Kafkę (także Sołżenicyna) zjawiska określonego jako „pełna świadomość czegoś niezniszczalnego”, co istnieje w człowieku. Obydwu polskich pisarzy-krytyków wyraźnie łączyło zaabsorbowanie egzystencjalnymi problemami literatury, a uwaga, jaką w swojej refleksji poświęcili francuskiemu twórcy, skłania do myślenia o ukrytych z nim paralelach37.
20Miłosz uzależniał udaną kreację i prezentację postaci literackiej od znajomości człowieka, Herling wiązał bohatera powieściowego z zadaniem „poszukiwania prawdy o człowieku”. Opinie te podpowiadają, że wraz z tak bogato rozwiniętą, zwłaszcza w refleksji Herlinga, problematyką postaci literackiej – podobnie jak z czynnością określenia w interpretacji utworu osobowości, poglądów i postawy pisarza – ściśle łączyła się u wszystkich trzech autorów jedna zasadnicza idea i zarazem najważniejsza wartość. Najbardziej bezpośrednio wyraził ją personalista Terlecki, kiedy oznajmił, że „człowieka ze wszystkiego najbardziej obchodzi człowiek, obchodzi bardziej, niż przestrzenie międzygwiezdne, niż wnętrze atomu”, oraz kiedy o literaturze mówił, że jest przejawem człowieczeństwa i „manifestacją osobowości ludzkiej”38. Inaczej sformułowaną, choć analogiczną myśl podkreślającą naczelne miejsce wskazywanej wartości zawarł w swojej definicji sztuki słowa Herling-Grudziński: „Różnie bowiem próbowano już określić, czym jest literatura, ale z całą pewnością udało się dotąd jedynie ustalić, czym ona nie jest: że nie jest i nie może być nigdy obojętna na wszystko, co ludzkie”39. Miłosz ze swoją przekorną deklaracją, że literatura go nie obchodzi i jest dla niego tylko pretekstem40, również – choć w przeprowadzanym tu porównaniu widać, że najbardziej dyskretnie – ujawniał swoje głębokie zainteresowanie sprawami człowieka, jego świadomością i odczuciami (zapisanymi na przykład w poezji).
21Tego typu oświadczenia odsłaniają humanistyczną wartość literatury, która angażowała i łączyła trzech emigracyjnych autorów. Przy całym ich zaabsorbowaniu szerszym wymiarem sztuki słowa, problematyką natury politycznej, społecznej czy ogólnokulturowej i przy ich ogromnej wrażliwości na zagadnienia artyzmu, literackości i warsztatu pisarza literaturę ujmowali oni – co podkreślali badacze ich twórczości41 – w kategoriach człowieka właśnie oraz jego problemów egzystencjalnych i moralnych. Była to wartość, która stale wyznaczała kierunek ich myślenia i określała stopień zależności między obszarami ich refleksji. Widać, że zarówno rozważania o szerszym wymiarze, jak i opinie dotyczące literatury były w tej refleksji podporządkowane problematyce człowieka. Literatura jest sztuką z istoty swej „humanistyczną” i antropocentryczną, ale w sposobie jej potraktowania przez Terleckiego, Miłosza i Herlinga dopiero widać, jak na przykład jakości artystyczne efektywnie służą kategoriom odnoszącym się do wskazanej problematyki, jak pomagają ją wyartykułować, jak pozwalają jej się uobecnić. Być może, najwyraźniej tę zależność demonstruje pogląd Terleckiego na poezję Kazimierza Wierzyńskiego – w jej rygorze formalnym i artystycznym krytyk dostrzegał odpowiednik wyrażonej postawy ideowej autora. Na tej zasadzie formułował też personalistyczne kryterium oceny dzieła literackiego, podług którego – przypomnę – jeśli poza środkami artystycznymi nie można zaobserwować osobowości autora, dzieło zasługuje na ocenę negatywną.
22Ujmowanie literatury w kategoriach człowieka i jego problemów egzystencjalnych czy moralnych było wystąpieniem w obronie wartości. W taki sposób trzej pisarze reagowali na historyczne kataklizmy połowy XX wieku i powojenny kryzys kultury europejskiej niosący zagrożenia – totalitaryzm, nietrwałość pokoju i demokracji, dezintegrację osoby ludzkiej. Wszyscy trzej wprost wypowiadali się na ten temat. Herling, twierdził wymownie o Europie, że „wyszła [ona] z lat wojny z przetrąconym kręgosłupem moralnym”42. Pisarz był do tego stopnia przejęty następstwami wojny i sytuacją kryzysu, że swoje rozważania o literaturze stale wiązał z tematem „określenia miejsca człowieka w świecie wartości moralnych”43. Na wielkie zobowiązania literatury wobec demokracji w Europie po 1945 roku wskazywał Terlecki, gdy mówił, że do zadań sztuki słowa należy ocalenie kultury, pielęgnowanie jej wartości oraz obrona godności i osobowości człowieka44. Miłosz, po znalezieniu się na emigracji z początkiem 1951 roku, również bronił wartości, analizując w swoich esejach politycznych sytuację psychologiczną pisarzy i intelektualistów Europy Wschodniej, a z czasem – jak w Rodzinnej Europie – rozważając idee wydziedziczenia człowieka, powrotu do własnych korzeni, poszukiwania ładu. Wszyscy trzej autorzy byli głęboko przejęci tym, co Herling-Grudziński nazwał zaprzepaszczeniem sensu istnienia kultury europejskiej – zatracone lub co najmniej podważone wydawały się indywidualizm, wartość człowieka, szacunek dla jednostki45. Tej dehumanizacji kultury pragnęli oni jak najmocniej przeciwstawić odwołanie do podstawowych wartości chrześcijańskich.
23O problemach tych wielokrotnie rozprawiali badacze twórczości Terleckiego, Miłosza i Herlinga. Obrona wskazanych wartości stanowi sedno pisarstwa tych autorów i dziwiłby fakt, gdyby przy tak dużym zainteresowaniu, jakie budzi ich dorobek (dotyczy to szczególnie poety Noblisty), nie były one przedmiotem natężonej uwagi ze strony badaczy46. Tu zatem pragnę jedynie przywołać (idąc ich śladem) oraz podkreślić najważniejsze pojęcia i terminy, te, które bezpośrednio dotyczą uwzględnianej tu refleksji wybranych przeze mnie trzech pisarzy. Wymienione wartości, szczególnie humanistyczna wartość literatury, nakazują spojrzeć wstecz – jak sugerują badacze – na lata, w których zaczęła się formować świadomość estetyczno-literacka trzech pisarzy, na okres ich wchodzenia w życie literackie i początek ich twórczej drogi. To niewątpliwie w niektórych filozoficzno-religijnych doktrynach dwudziestolecia międzywojennego należy szukać źródeł wskazywanej wartości humanistycznej, tak mocno dochodzącej do głosu w emigracyjnej refleksji Terleckiego, Miłosza i Herlinga. Wśród tych doktryn pewne prądy myśli katolickiej, a mianowicie personalizm i egzystencjalizm chrześcijański – również estetyka tomistyczna – należały do idei, które w dużej mierze kształtowały myślenie tych pisarzy47. Terlecki sam wskazał te źródła, bezpośrednio odwołując się do nich i obficie z nich czerpiąc w swoich teoretycznych rozprawach Krytyka personalistyczna i Egzystencjalizm chrześcijański. Herling-Grudziński, uczeń zajmującego personalistyczną postawę Ludwika Frydego48, z sympatią wyrażał się o personalizmie (na przykład gdy pisał o Brzozowskim49), doktrynie w wielu aspektach – podobnie jak egzystencjalizm – przylegającej do jego rozumienia literatury i problematyki moralnej, którą odczytywał z kreacji i przedstawień bohaterów powieściowych oraz postaw pisarzy. Miłosz – można wprost powiedzieć za Krzysztofem Dybciakiem – był „bliski” personalizmowi i sam – jak wskazał Ryszard Matuszewski – „powoływał się już expressis verbis na estetykę tomistów i na wykładającego ją Jacques’a Maritaina”50. Świadczą o tego typu bliskości nie tylko przedwojenne wypowiedzi krytycznoliterackie poety, ale również jego późniejsza twórczość.
24Pobieżne przywołanie źródeł filozoficznych nie ma służyć zadaniu „zrównania” myśli Terleckiego, Miłosza i Herlinga. Każdy z pisarzy był – mimo podobieństw – odrębny w swojej refleksji nad literaturą i powiedzenie na przykład, że wszyscy byli krytykami personalistami (tytuł ten w pełni należy się tylko Terleckiemu, on najbardziej był zaangażowany w problematykę osoby) albo że uprawiali krytykę egzystencjalistyczną (tutaj Herling byłby najlepszym przedstawicielem), nie oddawałoby prawdziwego stanu rzeczy51. Chodzi tu jedynie o uświadomienie sobie wspólnej filozoficznej podstawy myślenia trzech autorów, także o podkreślenie jej znaczenia w kształtowaniu się ich poglądów. Wskazane idee i doktryny, pojęcia i wartości sprawiły, że poglądy te były – z wielką korzyścią dla poznania i zrozumienia literatury – niezwykle silnie ukierunkowane i „zwarte”. Powstawały i rozwijały się – co trzeba kolejny raz podkreślić – naprzeciw historycznych kataklizmów połowy XX wieku i kryzysu kultury europejskiej. Opierały się totalitarnym ideologiom i zniewalającym systemom. Człowiek, usytuowany w centrum uwagi, wydawał się w takich okolicznościach jak najbardziej uzasadnionym, niebudzącym wątpliwości, najpilniejszym przedmiotem kontemplacji literatury.
5.3. Wspólne „przekraczanie granic literatury”
25Terleckiego, Miłosza i Herlinga interesowało „coś większego” niż literatura. Wyszczególnione dotychczas cechy ich refleksji tę jakość sygnalizują, zwłaszcza niektóre aspekty omówionej wielokierunkowości i wielowymiarowości z silnie dochodzącymi do głosu opiniami natury politycznej i ogólnokulturowej, ideą zaangażowania czy ujęciem twórczości pisarza w „szerszej perspektywie kulturalnej”. Czynią to przede wszystkim rozważania trzech autorów o literaturze w kategoriach człowieka czy występowanie w obronie wartości. Są to wszystko ogólne sygnały zjawiska, które nazwałbym – za Herlingiem-Grudzińskim – przekraczaniem granic literatury52. Szczegóły kryją się zaś w jeszcze innych (choć nie raz już tu wskazywanych) cechach refleksji trzech autorów.
26Uderzają przede wszystkim te opinie, w których mówi się o warsztacie pisarza, w których literatura poddawana jest swego rodzaju testowi, w których ją się kwestionuje i daje do zrozumienia, że sztuka słowa jest pretekstem do szerszych rozmyślań. Odbywa się to wszystko za pomocą różnorodnych czynności, a manifestowane jest nieufnością wobec literackiej fikcji, zainteresowaniem formami pisarstwa dokumentarnego i gatunkami pogranicznymi literatury, rozumieniem jej jako dokumentu, mówieniem o niej w kategoriach prawdy, poznania i relacji do rzeczywistości czy też kwestionowaniem skuteczności literackiego opisu, szczególnie gdy dotyczy on przedstawienia najtrudniejszych doświadczeń człowieka. Dostrzec to można również w poddawaniu krytyce nowatorskich i awangardowych form pisarstwa oraz w zwracaniu się ku bardziej godnym zaufania, tradycyjnym wzorcom literatury. W refleksji Terleckiego przykuwa więc uwagę całkowite utożsamienie osobowości twórcy z jego dziełem oraz przekonanie, że słowo w literaturze przekazuje prawdę o autorze (czy też w ogóle o człowieku). Wierzyński – twierdził krytyk – „wciela” swoją poezję i wygląda dokładnie tak samo, jak podmiot liryczny i bohater jego wierszy. Bobkowski z kolei jest pisarzem autentycznym, „broniącym się” przed literaturą, a w jego dziele widoczne są „wewnętrzne pokrycie każdego słowa” i „bezwzględna prawdomówność”53. Ale nie tylko osobowość pisarza i specyficzne rozumienie słowa w sztuce pisarskiej składały się na przekraczanie przez Terleckiego granic literatury. Zjawisko dochodziło do głosu także wówczas, kiedy krytyk mówił o potrzebie jej politycznego i moralnego zaangażowania oraz o stojących przed nią pozaliterackich zadaniach (takich, jak na przykład obrona wartości kultury zachodniej), kiedy komentował postawy pisarzy domagając się od nich między innymi uczestnictwa w życiu intelektualnym emigracji i kiedy próbował ujmować literaturę (niczym publicystykę) jako zjawisko pozostające w ścisłym związku z rzeczywistością, wywierające wpływ na „kształtowanie życia otaczającego”. O tym, jak dużą wagę krytyk przywiązywał do tej relacji, świadczy jego definicja ponadczasowych dzieł literackich – są nimi te, które reagują na wyzwanie świata i losu, które powstają, jak twierdził w charakterystycznym dla siebie stylu, w „bolesnym lub radosnym sprzęgu z rzeczywistością”54.
27To ostatnie określenie nie wydaje się odległe od Miłoszowskiego rozumienia relacji „literatura a rzeczywistość”. W refleksji poety przekraczanie granic odbywa się w sposób najbardziej widoczny przez wykorzystanie jego podstawowej kategorii estetycznej „zbliżenia się do rzeczywistości”. Będąca metodą twórczą, miernikiem i warunkiem sztuki oraz kluczem do twórczości literackiej, kategoria ta polega na uważnej obserwacji i na odtwarzaniu szczegółów zewnętrznego świata, przy jednoczesnym unikaniu ogólnikowości i schematyczności. O tym, jak kategoria ta funkcjonowała, świadczy pouczenie, jakie Miłosz sformułował pod adresem Wacława Iwaniuka, w którego poezji nie znajdował wskazanych szczegółów: „Ciała! Mięsa! Rzeczywistości! – chciałoby się wołać. Opisz swój dzień pracy, opisz przyjemność chlania wódy, przestań być melancholikiem, rozejrz się trochę w Kanadzie”55. „Zbliżenie się do rzeczywistości” wydaje się reakcją („bronieniem się” przed literaturą?) na brak zaufania do literackiej fikcji (poeta, podobnie jak Herling, postrzegał jej niemoc wobec najtrudniejszych doświadczeń człowieka, zwłaszcza cierpień czasu wojny). To, czego nie potrafi dokonać fikcja, uczynić może wierne i prawdziwe oddanie w literaturze rzeczywistego świata. Staje się ono możliwe zwłaszcza wtedy – twierdził Miłosz – kiedy jest wynikiem gromadzenia przez pisarza obserwacji i doznań w ciągu całego jego życia oraz kiedy dotyczą one miejsc jego dzieciństwa i młodości. Wówczas udaje mu się przekonać czytelnika, że nawet jeśli opisywany świat czy odtwarzana rzeczywistość zostały zmyślone, to są zgodne z prawdą. Takie wykorzystanie gromadzonych obserwacji i doznań pisarza pokazywało, że oddanie w literaturze rzeczywistego świata ma swoje prawa, co jednak nie podważało zasady przekraczania granic sztuki słowa.
28Do relacji „literatura a rzeczywistość” odnosił się również Herling-Grudziński. Podobnie jak Miłosz twierdził, że „młody pisarz osiąga maksimum swobody twórczej, gdy pisze o sobie i o zjawiskach, wśród których wzrastał”56. Kiedy zaś Herling oceniał nieudaną jego zdaniem powieść Arthura Koestlera The Age of Longing oraz oderwane od świata i życia postacie utworu, ratunek i nadzieję dla tego typu niepowodzeń literatury widział w „niepozornych drobiazgach” „płynącego życia” czy otaczającej rzeczywistości – tam, gdzie „najgłębsza tajemnica bytu tkwi częściej, niżby się zdawało”57. Koestler tylko czasem, wskazał Herling, przypominał sobie o „okrzyku ulicznym”, o „cykaniu świerszczy” czy innych szczegółach realnego świata, którymi wzbogacał swoją powieść. Relacja „literatura a rzeczywistość” szczególnie zajmowała Herlinga w ramach jego poszukiwań odpowiedzi na pytanie o skuteczność opisu doświadczeń wojennych człowieka. Tu, podobnie jak u Miłosza, można dostrzec brak zaufania do literatury oraz „bronienie się” przed nią z tego powodu, że nie potrafi ona sprostać wyzwaniom XX wieku. Opisanie rzeczywistości wojennej i danie świadectwa o piekle zagłady wymaga znalezienia innych środków wyrazu. Znaczącą ich część Herling odkrywał niespodziewanie w tekstach o ograniczonej literackości, w książkach z obrzeża literatury. Były nimi dzienniki rejestrujące masową śmierć czy kroniki spisujące wydarzenia czasu okupacji. Z podobnych powodów Herling sięgał również po dzieła pisarzy moralistów. W ich twórczości znajdował bowiem ważną, niejednokrotnie tożsamą z tematem doświadczeń wojennych, problematykę sumienia człowieka. Podążając śladem moralistów, przekraczał granice literatury, przechodził od jej świata fikcyjnego do rzeczywistości. Postępował tak, kiedy posługiwał się bohaterem literackim, który po odpowiednio przekonującym przedstawieniu stawał się powodem do mówienia o rzeczywistym i żywym człowieku, o jego postawie moralnej wobec wyzwań losu czy skrajnych sytuacji życiowych. Szczególnym przypadkiem była podejmowana przez Herlinga analiza i ocena politycznych postaw pisarzy. Był to wynik utożsamienia bohatera powieściowego lub narratora z autorem. Herling posługiwał się dziełem literackim jako źródłem wiedzy o autorze, co wyznaczało uprawianie przez niego krytyki czynnej, wychodzącej poza literaturę, oddziałującej na rzeczywistość. Te wysiłki trafnie oddaje fraza, którą zastosował on do Brzozowskiego – nazywał jego praktykę krytyczną „sztuką zdzierania masek myślowej obłudy z prawdziwego oblicza rzeczywistości”58.
29Snując swoje literaturoznawcze refleksje, Terlecki, Miłosz i Herling mieli na uwadze kategorię prawdy, nawet wtedy, gdy padało oświadczenie (jak to z ust Miłosza), że literatura nie jest od prawdy59. Zjawisko przekraczania granic sztuki literackiej naturalnie pociągało za sobą rozważania o tym podstawowym pojęciu wiążącym się z rzeczywistością, z faktami i procesem poznania. Prawda o autorze i człowieku, „wewnętrzne pokrycie każdego słowa”, „bezwzględna prawdomówność”, zgodność opisywanego świata z prawdą, „język tak ściśle przylegający do przedmiotu”, prawdziwe oblicze rzeczywistości – te najbardziej widoczne określenia (jeszcze raz wydobyte głównie z omówionej właśnie części refleksji) pokazują zakres i doniosłość tego pojęcia. Nie sposób podać wszystkich jego kontekstów i niuansów znaczenia, ale można przypomnieć te najbardziej podstawowe: (1) w literaturze Terlecki poszukiwał autentyczności i prawdomówności, a w dziele literackim widział szczerą ekspresję osobowości autora i utrwaloną prawdę o życiu; (2) dla Miłosza prawda w literaturze to wynik szczegółowej obserwacji rzeczywistości i uwarunkowane doświadczeniem pisarza, wierne, trafne co do szczegółu i nieuproszczone przedstawienie w całości tego, co rzeczywiste i w zgodzie z realnym światem60; (3) Herlinga z kolei zajmowało poszukiwanie i docieranie w literaturze do obiektywnej prawdy o człowieku61, do poznania go, zwłaszcza gdy chodziło o przekaz trudnych doświadczeń połowy XX wieku czy spraw ludzkiego sumienia w zmaganiach z losem.
30W tym kontekście interesująco brzmiała refleksja Herlinga, ujawniająca jego szczególne wyczulenie na wskazywaną kategorię. Rzecz dotyczyła dylematów moralnych, przed którymi stali po wojnie pisarze w komunistycznej Polsce – pragnęli oni wyjść naprzeciw pilnym oczekiwaniom powiedzenia i poznania prawdy, a tymczasem nałożono na nich nakaz praktykowania „nowego realizmu”:
Po wojnie istniał i istnieje w Kraju po dziś dzień szalony głód prawdy. Okres konspiracji, świadomego milczenia i instynktownego kłamstwa, ukrywania się, maskowania i życia na poły fikcją, a na poły rzeczywistością zaostrzył pragnienie poznania całej prawdy. „Kraj milczenia” chciał nareszcie przemówić i usłyszeć, co mówią inni. Ale co jest prawdą, a co nowym kłamstwem? Czy prawda jest podzielona? Czy można mówić tylko część prawdy, nie narażając się na straszliwe niebezpieczeństwo, że to, co przemilczane, rzuca cień kłamstwa i na to nawet, co opowiedziane uczciwie? Pisarz, osaczony przez tyle pytań, które stanowią o czystości jego rzemiosła i prawości jego wysiłku intelektualnego, opuszcza bezradnie ręce. Wybór między wolnością i niewolą jest dla pisarza wyborem między szczerością i konformizmem.62
31Kilka użytych dotąd określeń odnoszących się do relacji „literatura a rzeczywistość” – „bronienie się” przed literaturą, brak zaufania do literackiej fikcji, inne środki wyrazu, ograniczona literackość, książki z obrzeża sztuki słowa – każe przyjrzeć się sposobom traktowania przez Terleckiego, Miłosza i Herlinga pewnych form pisarskich sytuujących się na pograniczu literatury. Ci trzej autorzy, myśląc w różnych kontekstach o sztuce słowa, przekraczając jej wyznaczniki i wychodząc poza jej granice, demonstrowali zainteresowanie wypowiedziami typu dokument, artykuł publicystyczny, kronika, dziennik, autobiografia, pamiętnik, reportaż czy felieton radiowy. Wszyscy trzej sięgali po te formy lub niektóre ich chwyty, by robić z nich użytek we własnej twórczości, ale tu ważniejszy jest fakt ich wykorzystania w refleksji nad literaturą.
32Terlecki, jak wskazywałem w poświęconym mu rozdziale, zestawiał ze sobą literaturę i publicystykę, traktował je jako pokrewne obszary piśmiennictwa, zacierał granice między nimi. Ten krytyk sam uprawiał publicystykę (także radiową) i podkreślał, że czynność ta podyktowana była potrzebami emigracji politycznej, zadaniami społecznej służby, doraźnego działania. W takich okolicznościach czymś koniecznym i naturalnym wydało mu się zrównanie literatury z publicystyką i traktowanie tej pierwszej w sposób utylitarny. Czymś koniecznym było też podniesienie publicystyki do rangi sztuki, przypisanie jej cech literatury i wskazanie, że powstaje ona, jak wielkie dzieła literackie, w „sprzęgu z rzeczywistością”. Zdaniem krytyka obydwa rodzaje piśmiennictwa podobnie mają „uczestniczyć” w życiu, być politycznie i moralnie zaangażowane. Przypisanie im takich samych ról łączyło jeszcze przekonanie, że i literatura, i publicystyka wyrażają osobowość autora, są „manifestacją” człowieka. Ale kiedy Terlecki mówił o „dokumencie duchowym”, to ten ważny personalistyczny termin odnosił – jak się wydaje – już tylko do sztuki słowa, tylko dzieło literackie było w jego oczach takim dokumentem. Było ono znakiem i świadectwem człowieka, zapisem „prawdy” o jego życiu. Terlecki utożsamiał osobowość pisarza z jego twórczością i widział w niej dokument, poruszał się więc na pograniczu literatury, a nawet szedł dalej – na przykład wtedy, gdy w swojej praktyce krytycznej sięgał po takie formy wypowiedzi pisarza jak jego prywatna korespondencja.
33Podobnie jak Terlecki publicystykę uprawiał – bardzo intensywnie na początku swojej emigracji – Czesław Miłosz63. Nie wydaje się jednak, by poeta kiedykolwiek traktował ją na równi z literaturą. Poruszał się za to często na pograniczu sztuki słowa, zwłaszcza gdy snuł refleksje na temat prozy czy poezji, a także wtedy, gdy występował w roli eseisty – warto pamiętać, że jego eseje były kształtowane przez autobiografizm. Zresztą czerpanie tematów z własnego życia to podstawowa cecha nie tylko tej formy pisarskiej poety. Autor Roku myśliwego cenił pamiętniki i diariusze. To jego upodobanie widać już w Liście do Gombrowicza z 1951 roku, w którym chwalił „odnowienie” w Trans-Atlantyku stylu diariuszy i pamiętników64. Miłosz, można powiedzieć, w ogóle był zainteresowany „początkowymi” formami prozy, powieści, beletrystyki. Sięgał po angielskich klasyków i osiemnastowiecznych „ojców” powieści, by z satysfakcją odnajdować w ich twórczości elementy reportażu, autentyczność pisarstwa czy umiejętność demaskowania. Tego typu cechy pozwalały „zaradzić” niebudzącej zaufania literackiej fikcji. Zamiast niej poeta wybierał wszystko to, co ją naruszało i przełamywało, co odpowiadało jego kategorii „zbliżenia się do rzeczywistości”, ale i inne mechanizmy i chwyty: mieszanie gatunków i stylów, komplikowanie wypowiedzi, wszelkie obnażanie, zaprzeczanie czy wymykanie się fikcyjności i literackości. W tetralogii Vincenza odnotował więc wiele połączonych ze sobą opowieści, język mówiony, elementy dokumentu, pamiętnika i gawędy. Pisarstwo Gombrowicza definiował w oryginalny sposób jako odrzucenie, zaprzeczenie czy nawet „odwrotność” literatury. Najwymowniejsza była jego opinia o prozie Stefana Kisielewskiego. Z utworów tego pisarza Miałem tylko jedno życie oraz Opowiadania i podróże wydobył i podkreślił jako cenną wartość „osiemnastowieczny” dystans autora do siebie, elementy sztuki dziennikarskiej, pamiętnikarski charakter. Podobał mu się „z pozoru nieobecny” styl, który „[d] otyka spraw i ludzi mimochodem, od niechcenia”, jego uwagę przykuły takie sposoby wymykania się beletrystyce jak „reportażowa autentyczność” i „fikcyjność na odwyrtkę, na całego, z pokazywaniem, że to na niby”65. Nikt nie zaprzeczy, że Miłosza zajmowały – i to nie tylko wtedy, gdy mowa o poglądach poety na temat prozy i fikcji – obrzeża literatury, jej formy „pojemne” i cechy sytuujące ją na pograniczu sztuki słowa, czasem ją przekraczające i wyraźnie sięgające zjawisk pozaliterackich. „Zapomnieć o literaturze – właściwie tylko wtedy robi się literaturę” – brzmiała jego rada udzielona poetom grupy Kontynenty w sprawie napisania przez nich książki zbiorowej66.
34Powyższa obserwacja da się, z nieznacznymi modyfikacjami, zastosować i do refleksji Herlinga-Grudzińskiego – on również, jak zaznaczałem w poświęconym mu rozdziale, przekraczał granice67. Podobnie jak Terlecki i Miłosz autor Dziennika pisanego nocą uprawiał publicystykę i traktował ją jako powinność pisarza-emigranta, do którego obowiązków należy służba krajowi oraz społeczności na uchodźstwie68. Poza tym Herling nawet bardziej niż Terlecki i Miłosz, wydaje się, cenił literaturę dokumentarną. Poszukując między innymi odpowiedzi na pytanie o to, jak przedstawić w słowie wojenne doświadczenia człowieka, zwracał się ku formom pisarskim, które nie były „czystą” literaturą. Bliższe były mu formy wykorzystujące tylko jej niektóre cechy i narzędzia. Stąd jego głębokie zainteresowanie takimi granicznymi gatunkami jak kronika, reportaż, dziennik czy pamiętnik oraz – jak u Miłosza – demonstrowany brak zaufania do fikcji (bardzo systematycznie dochodzący do głosu także w opowiadaniach pisarza czy stanowiący element ich zasady konstrukcyjnej). Herling akceptował jedynie pewne jej elementy, jak te znajdowane w dającej świadectwo zagłady prozie Adolfa Rudnickiego i Johna Herseya. Ale najbardziej zajmowały go zjawiska z dalszego pogranicza literatury: dziennikarski zapis, autentyzm dat i faktów, rejestracyjność. Z nimi łączyły się oszczędność słowa, „wstrzemięźliwość opisowa”, suchy sposób opowiadania, bezosobowa relacja. W przedstawieniu wojennych doświadczeń człowieka tego typu zjawiska pisarskie były zdaniem Herlinga najskuteczniejsze. Wzorcem był tu dla niego kronikarsko-diariuszowy zapis z Dziennika roku zarazy Daniela Defoe. Rozumiejąc utwór jako „dokument fizycznej wytrwałości i moralnej ułomności natury ludzkiej”69, Herling poruszał się na obrzeżach literatury. Podobnie postępował, gdy widział w powieści Herseya „literacką rekonstrukcję historii” i dokument zapisujący masowe cierpienie i przez to docierający do prawdy o człowieku. Nie inaczej było w przypadku Dziejów rodziny Korzeniewskich Wańkowicza, utworu nazwanego dokumentem „nieobeschłym jeszcze z krwi, potu i łez”70.
35Autor Innego świata był bliski Terleckiemu, kiedy ujmował literaturę jako dokument. Oddalał się jednak od niego, gdy ów dokument traktował jako bezosobową relację (o masowym cierpieniu), a nie znak, świadectwo i „manifestację osobowości” człowieka. Z drugiej strony obydwu krytyków łączyło podobne zaabsorbowanie „udokumentowaniem” ludzkich doświadczeń czy zapisem „prawdy” o egzystencji człowieka oraz idea zaangażowania i uczestnictwa literatury w życiu. Herling-Grudziński potrafił też mówić językiem personalizmu i w dziele literackim, nawet tym ujętym w kategoriach dokumentu, widzieć, tak samo jak Terlecki, manifestację czy ekspresję osobowości człowieka71. A czy Miłosz postępował podobnie? Wydaje się, że tu najbliższym z Miłoszowskich pojęć byłoby owo odnajdywane przez niego w poezji amerykańskiej wyrażenie świadomości współczesnego człowieka72 czy też w ogóle jego koncepcja poezji filozoficznej i intelektualnej, rozumianej jako zapis myśli i ekspresja ludzkich odczuć.
36Przekraczanie granic literatury, tak wyraźnie demonstrowane w traktowaniu jej jako dokumentu, świadectwa, zapisu itp., było czynnością w refleksji trzech pisarzy kryjącą w sobie głęboką troskę o podstawową humanistyczną wartość sztuki słowa. W ich nieufności do literatury i „bronieniu się” przed nią, w ich zwracaniu się ku zjawiskom będącym zaprzeczeniem fikcyjności, wymykaniem się beletrystyce i „odwrotnością” literatury – czy też w ich dbałości o autentyczność pisarstwa – chodziło w istocie o zademonstrowanie, że mają oni na uwadze przede wszystkim człowieka, że to on zajmuje w ich myśleniu o literaturze pozycję naczelną. W tym procesie przekraczania granic widać więc już uprzednio wskazywaną jakość – widać, jak w refleksji trzech pisarzy sprawy artystyczne literatury, problemy związane z jej formą i literackością, zostają podporządkowane problematyce człowieka.
5.4. Hasła bezkompromisowości a „kontemplacja estetyczna” literatury
37W artykule poświęconym Gombrowiczowi i Miłoszowi jako krytykom Jerzy Jarzębski stwierdził, że w okresie powojennym refleksja nad literaturą w ich wydaniu zmienia się, ewoluuje i „wreszcie – obudowuje się […] wokół przeżycia wojny i zagłady jako centralnego doświadczenia ludzkości w XX wieku”73. Bez wahania uwagę tę można poszerzyć i odnieść ją do dwóch pozostałych bohaterów tej książki oraz sięgnąć poza to ważne przeżycie wymienione przez badacza. Ich refleksja „obudowuje się” bowiem wokół doświadczeń wojny i zagłady, ale też rozwija się dalej, sięgając przede wszystkim wielkich zagrożeń doby już powojennej, by wymienić tylko komunistyczny totalitaryzm, kryzys humanistycznych wartości czy uprzedmiotowienie ludzkiej jednostki. Ich refleksja przypatruje się literaturze od strony (do czego ponaglają owe zagrożenia oraz wychodźcza perspektywa) jej zewnętrznych zobowiązań, choć pozostaje dalej niezmiernie wrażliwa na kluczowe zagadnienia artystyczno-literackie, nawet językowe74, sztuki słowa. Do rozmiarów ogromnego tematu – widocznego szczególnie w tużpowojennych wypowiedziach Terleckiego i Herlinga – urasta problem literatury emigracyjnej oraz jej moralnego i politycznego zaangażowania, jej wyjścia naprzeciw historycznemu przeznaczeniu. Towarzyszy temu rozmyślanie o wartościach najcenniejszych dla każdego pisarza. Przywołał je Herling-Grudziński w 1951 roku w wygłoszonym podziękowaniu za przyznaną mu (nie bez udziału Terleckiego) nagrodę Stowarzyszenia Polskich Kombatantów za książkę Inny świat. Wypowiedział wtedy słowa, które były próbą wyjaśnienia zobowiązań i „przywilejów” pisarza na uchodźstwie, także charakterystyką uwarunkowań jego profesji – ujętych w kategoriach prawdy, wolności słowa i „uczciwości artystycznej”:
Najzaszczytniejszą cechą każdej nagrody literackiej przyznanej na emigracji jest to, że nie zawiera ona pod adresem laureata żadnych żądań lub wymagań, poza jednym jedynym, które właściwiej może byłoby nazwać przyjaznym życzeniem – aby doskonalił nieustannie swoje rzemiosło pisarskie. Nikt nie żąda od niego, aby skreślał cokolwiek w tym, co napisał, aby dodał gdzie trzeba to, w co sam nie wierzy, aby na przekór sobie samemu dotykał tematów, które mu są z gruntu obce. Największy przywilej pisarza emigracyjnego tkwi w jego prawie do pisania całej prawdy, z całą siłą wyrazu artystycznego, na jaką go stać, bez wiecznego oglądania się na to, czy i komu przypadnie ona do smaku.75
38Wydaje się, że w tym prostym i zarazem sugestywnym przedstawieniu uwarunkowań pracy pisarza na emigracji kryje się element strategii, o której pisał Jarzębski w odniesieniu do Gombrowicza i Miłosza. Pisarze ci „od literatury oglądanej z wychodźczej perspektywy żądają więcej, żądają, by sprostała światu i jego hierarchiom. Oznacza to przede wszystkim wyrzeczenie się doraźnych kontekstów i ocen”76. Badacz wyjaśnił wcześniej, że chodzi tu o typową wśród emigrantów podatność na „łagodzącą sądy nostalgię” i towarzyskość (dodałbym też istniejące polityczne układy i podziały). Zasugerował, że opisani przez niego Gombrowicz i Miłosz chcący dokonać „swoistej inwentaryzacji” literatury polskiej i oczyścić ją „z pierwiastków niższej wartości”, potrafili wyrzec się właśnie tego typu „doraźnych kontekstów” jak nostalgia czy towarzyskość, dlatego też mogli – ponad kryteriami wartościowania wyznaczanymi przez członków „towarzyskiej koterii” – wystąpić ze swoimi bezkompromisowymi hasłami „żądania więcej”. Herling-Grudziński, mówiący w przytoczonym cytacie o wymaganiu, by pisarz emigracyjny doskonalił swoje rzemiosło, by korzystał ze swojego „prawa do pisania całej prawdy, z całą siłą wyrazu artystycznego, […] bez wiecznego oglądania się na to, czy i komu przypadnie ona do smaku”, również miał na myśli wyrzeczenie się okolicznościowych kontekstów i ocen, również oczekiwał od literatury, by – jak pisał Jarzębski – „sprostała światu i jego hierarchiom”. To hasło „żądania więcej” podobnie i z całą siłą dochodziło do głosu także w refleksji Tymona Terleckiego – krytyk ten, równie bezkompromisowy jak Herling, domagał się od literatury emigracyjnej, by broniła swojej godności i wierności sobie, by nie „uciekała od swego losu”, lecz stanowiła więź między Zachodem, gdzie jest tworzona dzięki wolności, a odciętym od niego krajem77.
39Widać więc wyraźnie, że wskazane hasła, postulaty i żądania bezkompromisowości były ważną, wspólną cechą myślenia o literaturze i strategią krytyczną wszystkich trzech (także Gombrowicza) uwzględnionych tu pisarzy krytyków. Znamiennie dotyczyły one zarówno zewnętrznych uwarunkowań, jak i problemów artystycznych sztuki słowa. To tu zapewne kryje się kwintesencja opisywanej refleksji: w literaturze obchodzi ją „cała prawda” – o człowieku, o rzeczywistości, o życiu – napisana, bez ulegania naciskom, przy zastosowaniu doskonalonego nieustannie rzemiosła i „z całą siłą wyrazu artystycznego”.
40Była to z pewnością cecha wyróżniająca refleksji Terleckiego, Miłosza i Herlinga, świadcząca o odrębności ich myślenia na tle wypowiedzi i działań wielu innych krytyków i pisarzy na uchodźstwie78. Tę inność – w odniesieniu do Miłosza i Gombrowicza jako krytyków – słusznie starał się uwypuklić Jerzy Jarzębski. Wszyscy opisywani tutaj twórcy, tej właśnie rangi pisarze i krytycy, w istocie wyróżniają się swoim bezkompromisowym sposobem podejścia do literatury. Przede wszystkim stawiali oni sztuce słowa wymagania najwyższe, oceniali ją według twardych i nieugiętych zasad i kryteriów. W trudnym dla literatury czasie mogli w ten sposób o wiele skuteczniej przyczyniać się do jej ukierunkowania i rozwoju, mniej lub bardziej bezpośrednio wpływać na jej kształt – zarówno na emigracji, jak i w izolowanym kraju. Nie bez znaczenia była tu ta część formułowanej przez nich refleksji, na którą składał się – tak kluczowy u wszystkich trzech autorów – wcześniej wskazany ogląd literatury światowej. Niejednokrotnie to właśnie piśmiennictwo obce, jako przedmiot uważnych odczytań i opinii, odniesień i porównań, wyznaczało standardy i stanowiło motywację do wysunięcia wobec literatury rodzimej żądań o „sprostanie światu i jego hierarchiom”, to właśnie piśmiennictwo obce (choć i ono w oczach wymagających trzech pisarzy pozostawiało nieraz dużo do życzenia) pomagało nabrać dystansu i z pozycji niezależności „wyrzec się doraźnych kontekstów i ocen”.
41Obok literatury światowej inny wzorzec wyznaczała – ogólnie mówiąc – kultura dawna. Na jej doniosłość (znów w refleksji krytycznej Gombrowicza i Miłosza) słusznie wskazał Jarzębski, przywołując szacunek obu pisarzy dla wątków sarmackich i literatury polskiego baroku79 (u poety, warto dodać, poważaniem cieszyło się również piśmiennictwo wieku rozumu). „Tradycyjne” nastawienie nie tylko Miłosza, ale także Terleckiego i Herlinga-Grudzińskiego do literatury sprzyjało sięganiu do przeszłych epok i znajdowaniu czy to w piśmiennictwie baroku, oświecenia, czy to całego wieku XIX wartościowych wzorów dla niezadowalającej w ich ocenie literatury współczesnej (o której Miłosz mówił wprost: „to nie jest to”80). Znów przychodzi na myśl oryginalny pogląd poety na początki (angielskiej) powieści jako wyznacznika artystycznych standardów oraz środka zaradczego na kryzys gatunku i słabości polskiej literatury współczesnej pisanej prozą. Dawne i ponadczasowe dzieła literackie pozwalały więc od niej „żądać więcej” i pomagały wyrzec się doraźnych emigracyjnych uwarunkowań. Nie przypadkiem refleksja trzech autorów wyrażała się nie tylko w recenzjach nowości książkowych, ale bardzo często uzewnętrzniała się w takich formach jak historycznoliteracka rozprawa, „portret pisarza na tle epoki” czy esej (także, w przypadku Terleckiego i Miłosza, uniwersytecki wykład). Tym samym stawała się bardziej trwałym i wartościowym rozmyślaniem nad historią czy przeszłością literatury81: Terlecki w rozprawach naukowych analizował twórczość Wyspiańskiego, a tematem swoich wykładów czynił dzieła Kochanowskiego, Trembeckiego i Mickiewicza; Miłosz, noszący się z projektem „rewizji poglądów na historię literatury”, szkicował portrety poetów romantyzmu i dwudziestolecia, potem został autorem akademickiego podręcznika historii literatury polskiej; Herling-Grudziński w licznych esejach snuł refleksje nad pisarstwem Cervantesa, Defoe, Stendhala, Balzaca, Dostojewskiego, Conrada i innych czołowych klasyków literatury światowej.
42Wartość refleksji trzech pisarzy-krytyków tkwi w tym, że wysuwając własne hasła bezkompromisowości, żądając od literatury, by sprostała światu, i demonstrując zaabsorbowanie „całą prawdą” o człowieku i rzeczywistości – a więc ogromnie zawiłą siecią zewnętrznych wobec literatury zagadnień politycznych, społecznych, moralnych czy historiozoficznych – pozostaje ona zaabsorbowana (co wielokrotnie próbowałem podkreślić) sprawami artystycznymi literatury, problemami estetyki i warsztatu pisarza. Faktem bowiem jest, że każdy z trzech autorów – krytyk, poeta i prozaik – pomimo trudnych warunków emigracji i zagrożeń w powojennym świecie, pozostał jak najbardziej wrażliwym na sztukę komentatorem. W czasach i okolicznościach niesprzyjających „estetycznej kontemplacji” literatury żaden z nich tej kontemplacji nie zarzucił82, i to nawet wtedy, gdy na bok odkładał twórczość pisarza po to, by zająć się jego postawą, życiem i epoką. Czym bowiem jest Terleckiego rozważanie (to nic, że niezbyt klarowne) o rygorze formalnym i artystycznym poezji Wierzyńskiego albo twierdzenie, że krytyka personalistyczna nie lekceważy techniki w sztuce, gdyż środki wyrazu artystycznego traktuje jako pochodne osoby? Czym jest domaganie się interpretacji „estetycznej” w celu znalezienia uniwersalnych jakości dzieła Wyspiańskiego? A jak rozumieć stały chwyt interpretacyjny tego krytyka, polegający na poszukiwaniu dwoistości, napięć i sprzeczności – ale i spajającego „punktu równowagi” – w twórczości każdego autora? Kontemplacja zjawisk estetycznych i artystycznych jest w istocie jedną z ważniejszych cech charakteryzujących rozważania Tymona Terleckiego o literaturze.
43Nie inaczej jest w refleksji Czesława Miłosza. O obecności kontemplacji estetycznej i rozważań o problemach artystycznych świadczy u poety wiele czynności i kategorii myślowych odnoszących się zwłaszcza do warsztatu pisarza, do wymiaru „technicznego” literatury. Wystarczy raz jeszcze przywołać liczne spostrzeżenia Miłosza na temat pisania prozy powieściowej czy właściwego ujęcia rzeczywistości w literaturze albo przypomnieć jego analizy kompozycji i stylu powieści Faulknera, Mackiewicza czy Kisielewskiego. Ze szczególną uwagą poeta rozmyślał nad zagadnieniami artyzmu i warsztatu pisarskiego, gdy omawiał zajmujące go zmiany w rozwoju powojennej poezji polskiej i komentował rozmaite zjawiska wersyfikacyjne czy nawiązania do tradycji. Postępował podobnie, gdy chwalił nowy język Białoszewskiego, „urwane zdania” Różewicza i bogactwo semantyczne ich poezji. W refleksji na te tematy autor Traktatu poetyckiego kierował się własną znajomością sztuki pisania, wykorzystywał posiadaną wiedzę o warsztacie pisarza, a ściślej mówiąc: poety. Znakomicie zademonstrował to, gdy rozważał powojenne polskie (i rosyjskie) tłumaczenia dramatów Szekspira czy francuskojęzyczną poezję Pankowskiego. W podejmowanych odczytaniach i analizach konkretnych utworów (także w ocenach ogólnego stanu literatury polskiej) czynności te przekładały się na bardzo precyzyjne obserwacje dotyczące zagadnień właśnie artyzmu i estetyki. Nie trzeba chyba przywoływać wielu poglądów Herlinga-Grudzińskiego, żeby uzmysłowić sobie, jak ważna jest to problematyka również w jego myśleniu. Pisarz ten w najrozmaitszych kontekstach mówił o zagadnieniach artystycznych literatury. Wcześniejsze partie tego rozdziału zawierają komentarz dobrze ilustrujący jeden z tych kontekstów. Chodzi o temat kryteriów wyboru i ocen, jakimi kierował się Herling w swojej pracy recenzenta. O wyborze książki – pojawiło się tam wyjaśnienie – decydował on sam, a „zasadniczym pytaniem było czy książka zasługuje na recenzję ze względów artystycznych i literackich”83. Względy te nie były jedynym kryterium, ale wymowne jest, że pisarz zadbał o to, by mocno je podkreślić. Gdy opisywał z kolei – to jeszcze inny kontekst – charakter pracy literackiej na emigracji, nie zapominał zwrócić uwagi na takie jej strony jak odnajdywanie „wyczulonymi palcami w materiale własnego języka [innych] kształtów i form”‚ „poszukiwanie stylu”, „doskonalenie nieustannie rzemiosła pisarskiego” czy pisanie z „całą siłą wyrazu artystycznego”84. Wśród tak bezpośrednich stwierdzeń są w refleksji Herlinga pytania, które wydają się odległe od zjawisk artystycznych czy estetycznych literatury. Autor Innego świata pytał bowiem o sprawy, wobec których sztuka pisarska stawała bezradnie: jak pisać o wojnie?, jak w słowie przekazać dramat doświadczeń wojennych człowieka?, jak opisać piekło zagłady i masową śmierć? W próbach znalezienia odpowiedzi pisarz często wychodził poza granice literatury i rozważał na przykład problematykę dokumentu czy form użytkowych pisarstwa, ale jego refleksje ostatecznie dotyczyły zagadnień artystycznych i koncentrowały się na formach przedstawienia przeżyć wojennych, rodzajach języka i stylu czy skuteczności literackiego opisu. Zajmował się też wzorami i chwytami pisarstwa innych autorów i sposobami wykorzystania ich osiągnięć artystycznych. Z całą pewnością temat wojny i literatury kształtował myślenie Herlinga o sztuce słowa, sprawiał, że autor Innego świata (notabene utworu będącego owocem tego procesu) w sposób niezwykle wyczulony mówił o warsztacie pisarza i czynności tworzenia. Bardzo wyraźnie uwidoczniło się to również w wielu pozostałych rozważaniach, szczególnie tych, które dotyczyły – co pokazuje tu rozdział poświęcony pisarzowi – problematyki postaci literackiej, w tym sposobów jej kreowania, oraz śladów wielkiej literatury w twórczości pisarzy moralistów. Wrażliwość Terleckiego, Miłosza i Herlinga-Grudzińskiego na zjawiska artystyczne, ich troska o sprawy estetyki literatury i warsztatu pisarza w istocie raz jeszcze wymagały podkreślenia. Czy są one konsekwencją wskazanych haseł i żądań bezkompromisowości, czy też te hasła i żądania są następstwem tej wrażliwości i troski? Pewne jest to, że jedne stanowią uzupełnienie drugich, dowodząc, że opisywana refleksja – pomimo jej wielokierunkowości i dostrzegalnej w niej czasem nieregularności czy nawet „kapryśności”85 – jest zbiorem uporządkowanych i spójnych przeświadczeń. Harmonijnie układają się w nich zagadnienia artystyczne literatury, sprawy natury politycznej, historycznej czy ogólnokulturowej i przedmiot rozważań skupionych wokół przekonania, że „człowieka ze wszystkiego najbardziej obchodzi człowiek”.
5.5. Miejsce literaturoznawczej refleksji krytyka, poety i prozaika. Uwagi końcowe
44Znajdowane w refleksji Terleckiego, Miłosza i Herlinga miejsca wspólne i podobieństwa, wydobywane analogie i zbieżności, przywoływane bliskie sobie pojęcia i wartości nie powinny jednak przesłaniać cech indywidualnych krytyka, poety i prozaika czy odrębnęgo traktowania przez nich tego lub innego zjawiska literatury. Ale odmienności w żaden sposób nie przeszkadzają w dostrzeganiu narzucających się podobieństw. Na przykład brak u Miłosza i Herlinga – w przeciwieństwie do Terleckiego – zainteresowania twórczością dramaturgiczną albo ich różniące się opinie na temat danego autora czy dzieła (w rodzaju: Miłosz cenił wczesne powieści Stefana Kisielewskiego, a Herling – nie) lub też większe wyczulenie Herlinga na problematyką moralną nie zmieniają zaobserwowanego stanu rzeczy. Poza tym wydaje się, że przywołanie odmienności, tak jak wykazywanie kolejnych analogii – a tym bardziej formułowanie dalszych wniosków – byłoby powtórzeniem już wcześniej poczynionych tu obserwacji. Warto więc na zakończenie zwrócić uwagę na kilka innych faktów, pokazujących miejsce omawianej refleksji w polskim myśleniu o sztuce słowa, a także w dorobku polskiej wiedzy o literaturze.
45Wszyscy trzej uwzględnieni tu pisarze emigranci w swoich poglądach na literaturę i w działaniach krytycznoliterackich byli odosobnieni. Miłosz podkreślał – jak wiadomo – swoje sceptyczne nastawienie do polonistyki, do badań literaturoznawczych, do nowoczesnych trendów w teorii i historii literatury. Wyrażał nieufność i zwątpienie w możliwości poznawcze „trzypiętrowych budowli formalizmu, strukturalizmu, dekonstrukcjonizmu etc.”86. Terlecki zaś, mimo że w późniejszym okresie działalności podejmował próby zapoznania się z dwoma pierwszymi z wymienionych trendów, prowadził z nimi dialog, a nawet pisał rozprawy w duchu strukturalizmu87, to robił to niejako wbrew sobie i z różnym efektem. Przed Wiktorem Weintraubem usprawiedliwiał się z jednej z nich, tłumacząc, że była „produktem ubocznym wykładów, na których zaważyła formalistyczno-strukturalistyczna atmosfera, która mnie otacza”88. Najwygodniej więc Terlecki czuł się w roli krytyka personalisty – tymczasem personalizm jako podejście do literatury nie był rozpowszechnionym kierunkiem w krytyce czy literaturoznawstwie. Z kolei u Herlinga czytelnik nie znajdzie rozważań na temat wymienionych dwudziestowiecznych trendów w teorii i historii literatury, choć pisarz był całkowicie ich świadomy89. Z pozycji oponenta formułował zaś jak najbardziej krytyczne czy wręcz miażdżące uwagi pod adresem metody marksistowskiej w badaniach literackich90, a przede wszystkim komentował stan powojennej krytyki krajowej uległej presji wymagań ideologicznych komunistycznego państwa. Oceniając zaobserwowane przez siebie w prasie literackiej różne niezdrowe zjawiska, takie jak brak dobrych recenzentów, „terror specjalistów od metodologii” czy „inwazję świeżo upieczonych marksistów”, posłużył się tym samym określeniem „dłubacze polonistyczni”, po które sięgał Miłosz, bardzo negatywnie nastawiony do zajęć krytyków i badaczy literatury, krajowych czy zagranicznych91.
46Postawy niechętne dominującym w literaturoznawstwie kierunkom i praktykom pokazują skalę odosobnienia – ale i oryginalność! – trzech pisarzy-krytyków, którzy występując czasem w roli badaczy literatury, nie znajdowali dla siebie miejsca. Z niemałym trudem przyszło im też funkcjonować czy to w środowiskach polskiej emigracji (mimo że byli, zwłaszcza Terlecki i Herling, współtwórcami jej samoświadomości), czy to w życiu intelektualnym Zachodu. Zdobywane z upływem czasu pozycje – między innymi posady uniwersyteckie Terleckiego i Miłosza czy status uznanego za granicą pisarza w przypadku Herlinga-Grudzińskiego i Miłosza – nie zmieniały raz przyjętych bezkompromisowych i niezależnych postaw. Utwierdzały za to w przekonaniu o ich słuszności. Postawy pisarzy wobec literaturoznawczych kierunków i praktyk znajdowały wyraz w oryginalnym podejściu do sztuki słowa, w indywidualnym doborze problematyki, dzieł literackich i autorów, a także narzędzi i sposobów czytania, analizowania i oceny literatury. Uderzające są własne interpretacyjne kategorie, koncepcje i chwyty – na przykład Terleckiego poszukiwanie w twórczości autora sprzeczności, a następnie „punktu równowagi” w celu uchwycenia istoty jego sztuki, Miłosza warunek i miernik literatury oraz metoda twórcza „zbliżenia się do rzeczywistości”, Herlinga teoria postaci literackiej ujętej między innymi jako sprawdzian sztuki powieściopisarskiej i środek poszukiwania prawdy o człowieku. Wraz z własnymi kategoriami i indywidualnym doborem problematyki szła duża wartość poznawcza podejmowanej refleksji. Była ona, trzeba pamiętać, wynikiem krytycznej działalności pisarzy i w tym przypadku faktycznie oferowała niepowtarzalny wgląd w sztukę słowa. Potrafiła przekazać niebagatelną wiedzę – o tym, jaki rodzaj pisarstwa zasługuje na uwagę, którzy twórcy i jakie dzieła wyznaczają najlepsze literackie wzorce, gdzie leży rzeczywista wartość literatury.
47Odosobnieni oraz nieufni wobec trendów we współczesnych badaniach i krytyce Terlecki, Miłosz i Herling posługiwali się tradycyjnymi sposobami rozumienia i traktowania zjawisk literackich. Zajęci „szerszą perspektywą kulturalną” twórczości pisarza, utożsamiający go z jego dziełem poszukiwali prawdy o człowieku. Znakomicie służyła do tego kategoria postaci literackiej – o długiej tradycji, ważny ze względu na funkcje poznawczo-wychowawcze, a współcześnie zaniedbany przedmiot literaturoznawczych dociekań. Równie bogato trzej pisarze wykorzystywali wiele innych pojęć i wartości głęboko zakorzenionych w tradycji: obok biografizmu, osoby i postawy autora, także klasyczną powieść, wzorce dawnej poezji, powinności moralne literatury i jej twórców, naśladowanie rzeczywistości, prawdomówność itd. W obliczu świata rozbitego przez tragiczne zdarzenia połowy wieku wymowne było to trzymanie się starych wzorów i sprawdzonych przez upływ czasu kategorii. Pokazywało ono miejsce opisywanej refleksji.
48Terlecki, Miłosz i Herling byli kontynuatorami tego, co w polskim myśleniu o literaturze było ucieleśnieniem zaciekłości krytycznej, odwagi intelektualnej, reakcji na fałsz. Ich działalność – trzeba pamiętać, że mająca swe początki w latach trzydziestych – stanowiła ciąg dalszy ściśle określonych tendencji w krytyce literackiej dwudziestolecia międzywojennego. W już przywoływanym tu studium Dariusz Skórczewski dokładnie opisał cechy charakterystyczne zjawiska, czyli – przypomnę – związki krytyki tamtego okresu z różnymi obszarami życia, jej przeplatanie się z polityką, filozofią, religią czy socjologią. Badacz, podkreślając tę swoistą wielokierunkowość działania krytycznego, wydobył tak liczące się zadania ówczesnej krytyki jak między innymi jej aktywne uczestnictwo w życiu umysłowym społeczeństwa, obrona jednostki przed zagrożeniami ze strony totalitaryzmów, pielęgnowanie wartości duchowych i suwerenności człowieka92. Obok wielu innych przymiotów krytyki dwudziestolecia badacz opisał jeszcze jedną jakość, równie dla prezentowanych tu spraw znaczącą, jak dopiero co wymienione zadania – nastawienie krytyki na wartości estetyczne. To właśnie te dwa wzajemnie się dopełniające ukierunkowania – w studium Skórczewskiego występujące również pod hasłami etyzmu i estetyzmu – znajdują kontynuację w powojennej refleksji Terleckiego, Miłosza i Herlinga-Grudzińskiego93, w ich, ściślej mówiąc, zainteresowaniu zarówno zagadnieniami zewnętrznymi wobec literatury, jak i jej problemami artystycznymi.
49Wobec niezwykle trudnej w okresie powojennym sytuacji literatury i pisarstwa krytycznego i literaturoznawczego w Polsce efekt tych zainteresowań stanowił bezcenną przeciwwagę oraz uzupełnienie94. Przede wszystkim wprowadzał – jak to dosadnie ujął Herling, mówiąc o swojej pracy recenzenta – „pewien porządek do tego małpiego raju, jaki komuniści urządzili sobie z życia literackiego w kraju”95. Porządek ów – dalej przywołuję słowa pisarza – polegał na dostarczaniu czytelnikom w Polsce „rzeczowej krytyki literackiej”, czyli sprawiedliwej i wyważonej oceny wszystkich utworów literackich – tych, które są „przemilczane i atakowane”, jak i tych, które są „wynoszone przez krytykę komunistyczną pod niebiosa”96. Takie były bezpośrednie korzyści zainteresowań i działań bezkompromisowego recenzenta emigracyjnego, w którego postać wcielali się Herling-Grudziński, Terlecki i Miłosz. Ale dla skrępowanego życia literackiego w kraju ich opinie i sądy – wolne od politycznej cenzury – stanowiły przeciwwagę również w wypadku jakości o wiele bardziej trwałych niż ocena wyrażona w książkowej recenzji. Niosły one bowiem wyszczególnioną już tu wielokrotnie ogromną wartość poznawczą literatury w ogóle, zarówno jeśli chodzi o artyzm, jak i poszukiwanie prawdy o człowieku. Była to konsekwencja odpowiednio pojmowanej i praktykowanej krytyki, która według Miłosza „musi stawiać maksymalne żądania twórcom i przeszłości i teraźniejszości, według miar nam dostępnych”97. W wypowiedziach wszystkich trzech pisarzy właściwość ta była stale obecna, nadając kierunek ich krytycznoliterackim działaniom, niezależnie od tego, czy znajdowały one wyraz w krótkiej, okolicznościowej recenzji, czy w rozbudowanym, filozoficznym eseju. Zresztą działania te – niczym te gatunkowe formy wypowiedzi – przeobrażały się i, jak już sygnalizowałem, bardziej niż typową doraźną krytyką literacką były historią literatury. Nie raz – poważną refleksją filozoficzną.
50Te odznaczające się trwałymi jakościami i naznaczone maksymalizmem działania były wskazaną przeciwwagą. Ale gdyby nie powojenny podział kultury i literatury polskiej na emigrację i kraj, gdyby nie wygnańczy los autorów, zapewne współtworzyłyby one nurt tych tendencji wewnątrz krytyki krajowej, które, opierając się oficjalnemu marksistowskiemu podejściu do literatury, również podejmowały wątki z dwudziestolecia. Mowa przede wszystkim o programie krytycznoliterackim opartym na światopoglądzie chrześcijańskim i o działalności personalistycznych komentatorów literatury spod znaku na przykład krakowskiego „Tygodnika Powszechnego” i warszawskiego miesięcznika „Więź”98. Swoją niejednokrotnie personalistyczno-egzystencjalną koncepcją literatury i wizją człowieka oraz wiążącą się z nimi ideą społecznego zaangażowania krytyki i sztuki słowa trzej emigracyjni twórcy niezmiernie wzbogaciliby program wymienionego środowiska krajowego. Tymczasem los oraz bieg historii wyznaczyły im inne miejsce i inne cele.
51Emigracyjna refleksja Terleckiego, Miłosza i Herlinga stanowiła dalszy ciąg wymienionych wcześniej tendencji krytyki dwudziestolecia międzywojennego, była zarazem czymś znacznie więcej. Sytuacja polityczna w powojennej Europie, warunki pracy pisarza na uchodźstwie, obcy kontekst kulturowy – liczne były czynniki zewnętrzne, które w niepowtarzalny sposób oddziaływały na wypowiedzi trzech pisarzy-krytyków, sprawiając, że wykraczały one poza tendencje poprzedniej epoki. Obok tych zewnętrznych czynników bardziej doniosłe były oczywiście jakości immanentne – indywidualny talent i głęboka wiedza krytyka, poety i prozaika, każdego z nich wrażliwość i wyczulona reakcja na zjawiska literackie, niewzruszona w trudnych okolicznościach wiara w wartości humanistyczne oraz własna, ściśle zdefiniowana wizja literatury.
*
52Przyjrzenie się wybranym obszarom refleksji literaturoznawczej trzech pisarzy emigracyjnych oraz poddanie analizie składających się na nią najważniejszych kategorii myślowych i wątków tematycznych (czasem także form wypowiedzi) unaoczniło – jak ufam – istotę uwzględnionego tu myślenia o literaturze. Dało rzadki wgląd w świadomość literacką tych pisarzy, pokazało, jak się ona konstytuowała i wyrażała. Analiza ta pozwoliła ponadto odsłonić ważną, ale wciąż nie w pełni poznaną i nie zawsze docenianą część pisarskiego dorobku krytyka, poety i prozaika oraz zaobserwować – pomimo zawężonego potraktowania przedmiotu – niektóre ogólniejsze właściwości zaniedbanej dziedziny polskiego piśmiennictwa, jaką jest krytyka literacka powstała na uchodźstwie po 1945 roku.
53Występując w roli przede wszystkim krytyków, czasem historyków i teoretyków literatury, Tymon Terlecki, Czesław Miłosz i Gustaw Herling-Grudziński powiedzieli o sztuce słowa tę prawdę i uwydatnili te wartości, które niezwykle dramatyczna epoka, jaką była druga połowa XX wieku, bagatelizowała czy kwestionowała, a nawet niejednokrotnie stanowczo odrzucała. Dlatego refleksja trzech polskich znawców sztuki pisarskiej stanowiła tak doniosłe zjawisko. Pozostaje nim i dziś – w dobie tak zwanego posthumanizmu i na przekór doktrynom tracącym z pola widzenia i literaturę, i człowieka.
Notes de bas de page
1 G. Herling-Grudziński, W obronie odwilży, komentarz w audycji Radia Wolna Europa, cykl „Kultura w niewoli”, emisja 26 lipca 1955 r. Cyt. za: DZ III 590.
2 J. Sławiński, Funkcje krytyki literackiej, w: tenże, Dzieło, język, tradycja, Kraków 1998. Doniosłość funkcji wartościującej podkreślił Krzysztof Dybciak, Istota i struktura krytyki literackiej, „Teksty” 1979, nr 6, s. 87–89.
3 W jednym z pierwszych i głośniejszych sporów uczestniczyli Terlecki i HerlingGrudziński. Przedmiotem wymiany opinii była uchwała z czerwca 1947 roku przyjęta przez Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie, zawierająca bezkrompromisowy postulat, by pisarze emigracyjni nie publikowali swoich utworów w kraju. Terlecki, członek zarządu Związku, był jednym z inicjatorów uchwały; Herling się jej przeciwstawiał. Zob. T. Terlecki, O standard moralny emigracji, „Wiadomości” 1947, nr 25, s. 1; tenże, Jasna uchwała i zamącona dyskusja, „Orzeł Biały” 1947, nr 46; G. Herling-Grudziński, „Bój napowietrzny”, „Robotnik Polski w Wielkiej Brytanii” 1947, nr 11.
4 Przykładami polemik skierowanych pod adresem pisarzy krajowych są uprzednio tu wskazane opinie Miłosza i Herlinga na temat Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego lub też pisarstwa takich autorów jak Tadeusz Borowski, Kazimierz Brandys czy Jarosław Iwaszkiewicz. Herling toczył też osobny, duży spór z twórczością Nałkowskiej. Wagę toczonych przez Herlinga polemik podkreślali badacze jego twórczości – zob. A. Bagłajewski, Gustaw Herling-Grudziński – głosy krytyka bezkompromisowego, w: tenże, Mapy dwudziestolecia 1989–2009. Linie ciągłości, Lublin 2012, s. 220, 234–236; W. Bolecki, Ciemna miłość. Szkice do portretu Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Kraków 2005, s. 35–36; tenże, „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Kraków 2007, s. 214–215. Najważniejsze spory i polemiki Herlinga wskazał Zdzisław Kudelski, Posłowie, w: Herling-Grudziński, Wyjścia z milczenia, Warszawa 1993, s. 386–393.
5 D. Skórczewski, Spory o krytykę literacką w Dwudziestoleciu międzywojennym, Kraków 2002, s. 360. Zob. też uwagi na temat poszerzonych ról i zadań krytyka na uchodźstwie – W. Tarnawski, Krytyka literacka na emigracji.
6 R. Moczkodan, „Omawiacze, laurkodawcy”, publicyści i krytycy: krytyka literacka na łamach „Wiadomości” w latach 1946–1956, Toruń 2013, s. 91–104.
7 G. Herling-Grudziński, listy do Mieczysława Grydzewskiego z 11 lutego 1947 i 22 lipca 1947 r., „Archiwum Emigracji” Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Cyt. za: R. Moczkodan, „Omawiacze, laurkodawcy”, publicyści i krytycy: krytyka literacka na łamach „Wiadomości” w latach 1946–1956, s. 96, 97.
8 G. Herling-Grudziński, Butelka wina (Rozmowa z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim), w: „Wiadomości” i okolice. Szkice i wspomnienia, t. 1, red. M.A. Supruniuk, Toruń 1995, s. 162–163.
9 Uwagę tę należy też skierować do całej twórczości pisarza, który mówił: „Ja nigdy nie miałem wątpliwości, że to, co robimy na emigracji, jest ważne, słuszne, a przede wszystkim potrzebne. Miałem jednak do tego osobiste podejście. Po prostu czułem, że jestem pisarzem, zacząłem już wtedy dużo pisać, ale miałem też poczucie, że emigracja to jest rodzaj służby, zadania, które muszę wykonać”. G. Herling-Grudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, Warszawa 1997, s. 32. Włodzimierz Bolecki również podkreślił: „Emigracja była dla niego [to jest dla Herlinga] – podobnie jak dla jego przyjaciół z kręgu »Kultury« – rodzajem powołania, misją, dalszym ciągiem walki o niepodległość kraju, służbą społeczną, a także, w innym już wymiarze, osobistym nieszczęściem. Od samego początku Herling stał się jednym z najaktywniejszych twórców myśli emigracyjnej”. W. Bolecki, „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, s. 49.
10 Zob. J. Jarzębski, Pisarze pokolenia 1910 jako krytycy: Gombrowicz i Miłosz, w: Formacja 1910. Świadkowie nowoczesności, red. D. Kozicka, T. Cieślak-Sokołowski, Kraków 2011, s. 180. Por. też uwagi o pierwszej z cech w pisarstwie innego krytyka emigracji – Jerzego Stempowskiego: J. Tomkowski, Lekcja sceptycyzmu. Krytyka literacka w ujęciu Jerzego Stempowskiego, w: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Krytycy, red. A. Brodzka-Wald, T. Żukowski, Warszawa 2003, s. 19.
11 Ich rozmiar i pozycję w piśmiennictwie powstałym na uchodźstwie podkreślił m.in. Józef Olejniczak, Esej i dziennik na emigracji, w: Literatura emigracyjna 1939–1989, t. 1, red. J. Garliński i in., Katowice 1994.
12 Zob. uwagi Jerzego Jarzębskiego dotyczące refleksji Miłosza (także Gombrowicza) – Pisarze pokolenia 1910 jako krytycy: Gombrowicz i Miłosz, s. 175. Zmiany w formułowanych przez poetę opiniach, np. na temat poezji, można zaobserwować szczególnie wyraźnie na przestrzeni omówionego tu pierwszego dziesięciolecia jego emigracji.
13 A.M. Frankowiak, Być wśród żywych i umarłych. Ewolucja twórczości eseistycznej Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Olsztyn 2003.
14 J. Bujnowski, Szkic literacki i krytyka artystyczna, w: Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, t. 1, red. T. Terlecki, Londyn 1964.
15 Charakteryzując pisarstwo krytycznoliterackie i eseistyczne na emigracji, Zbigniew Jarosiński bardzo trafnie przedstawił warunki, w jakich ono powstawało: „Doświadczenie wędrowca, wygnańca żyjącego wśród obcych i piszącego w języku niezrozumiałym dla otoczenia, choć odczuwane było zawsze jako dotkliwe, otwierało nową perspektywę myślową. Przede wszystkim wyostrzało świadomość historycznej i geograficznej zmienności wzorców kulturalnych, skłaniało do porównań i zestawień – czasem akcentujących wspólnotę kultury europejskiej, czasem, przeciwnie, jej narodowe i etnograficzne zróżnicowania – a w końcu sprzyjało zastanowieniu nad polskimi tradycjami i kulturalnymi ideałami”. Z. Jarosiński, Literatura lat 1945–1975, Warszawa 1999, s. 168.
16 Miłosz tłumaczył poezję Eliota (Ziemię jałową jeszcze w czasie wojny) i Shapiro oraz pisma Weil i książkę Maritaina Drogami klęski (również w czasie wojny). Terlecki przełożył Ciemność w południe, a Herling Krucjatę bez krzyża – dwie słynne powieści Koestlera. Terlecki tłumaczył też jego eseje.
17 Za „krytyką porównawczą”, za dokonywaniem „przybliżeń” i „zestawień” opowiadał się jak najbardziej Tymon Terlecki. Bronił własnej praktyki, wspierając się przykładem postępowania innych krytyków, m.in. Herlinga, w polemicznej wypowiedzi O „zdradliwych analogiach”, przybliżeniach pożytecznych i krytyce porównawczej, „Wiadomości” 1951, nr 9, s. 6.
18 Cz. Miłosz, Opóźnione procesy, „Kultura” (Paryż) 1959, nr 10, s. 5.
19 Warto tu pamiętać o dwóch faktach: o obcojęzycznych, a więc adresowanych do niepolskiego czytelnika publikacjach trzech autorów oraz o piastowaniu (od początku lat sześćdziesiątych) posad na uniwersytetach amerykańskich przez Terleckiego i Miłosza.
20 Zob. I. Sławińska, Wkład Antoniny i Tymona Terleckich w prezentację Wyspiańskiego na Zachodzie, w: Stanisław Wyspiański. Studium Artysty. Materiały z sesji naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim, 7–9 czerwca 1995, red. E. Miodońska-Brookes, Kraków 1996, s. 13–19; A. Karcz, „Literacki dylemat narodowości i uniwersalności”. Wyspiański jako przedmiot międzynarodowej batalii Tymona Terleckiego, w: Literatura polska w świecie, t. 4: Oblicza światowości, red. R. Cudak, Katowice 2012, s. 47–62.
21 T. Terlecki, Stanisław Wyspiański, Boston 1983, s. 78 („However, its universality is achieved through the artistic shape of its theatrical form. In its style The Wedding is akin to the drama of Maeterlinck, Hauptmann, and the Irish national playwrights, but at the same time it is absolutely original. Its originality emanates naturally from the dramatic substance and its formal treatment”).
22 Cz. Miłosz, Prywatne obowiązki wobec polskiej literatury, „Kultura” (Paryż) 1969, nr 10, s. 3–28.
23 G. Herling-Grudziński, Wojciech Żukrowski – Jerzy Zagórski, komentarz w audycji Radia Wolna Europa, cykl „Komentarz kulturalny”, emisja 10 września 1957 r. Cyt. za: DZ III 651.
24 Tamże, s. 651–652.
25 Tamże, s. 652.
26 Cz. Miłosz, Norwid, „Kultura” (Paryż) 1952, nr 12, s. 40.
27 T. Terlecki, Wierzyński czyli poeta. Cyt. za: tenże, Szukanie równowagi. Szkice literackie i publicystyczne, Londyn 1985, s. 283.
28 G. Herling-Grudziński, Papież realizmu powieściowego, „Wiadomości” 1951, nr 11–12. Cyt. za: DZ II 340.
29 W odniesieniu do tych dwóch pisarzy temat wydaje się omówiony – zob. N. Taylor-Terlecka, Spotkania Tymona Terleckiego i Czesława Miłosza. Garstka okruszynek-wspominek, „Pamiętnik Literacki” (Londyn) 2004, t. 29, s. 17–22.
30 Swoje stanowisko przez lata wyrażane w tych polemikach Herling podsumował następująco: „nie mogłem się nigdy przekonać do wspaniale napisanej książki Miłosza Zniewolony umysł. Te wszystkie pojęcia, które Miłosz wymyślił: Ketman, Nowa Wiara, pastylki Murti-Binga itd., to są rzeczy wydumane za biurkiem i nie mające żadnych odpowiedników w rzeczywistości”. Zob. G. Herling-Grudziński, Najkrótszy przewodnik po sobie samym, Kraków 2000, s. 95–97.
31 Niemal jednoczesne zainteresowanie ze strony polskich autorów Eliotem, Faulknerem, Hemingwayem, Camusem czy Pasternakiem z pewnością podyktowane było w dużej części otrzymaniem przez tych pisarzy w omawianym tu okresie tej najważniejszej nagrody literackiej.
32 Zarówno Herling, jak i Miłosz nie aprobowali konkretnych technik pisarskich stosowanych we współczesnej powieści. Herling krytykował jej „czystą analizę laboratoryjną, w której niejako ex post bada się związki człowieka ze światem, odczytując umowne znaki introspekcyjne odciśnięte na taśmie jego zwierzeń”. Miłosz zaś nie akceptował prezentacji „wypadków istniejących tylko jako doznania bohaterów”. G. Herling-Grudziński, Bezdroża powieści, „Wiadomości” 1947, nr 50. Cyt. za: DZ II 84; Cz. Miłosz, Notatnik amerykański. Cyt. za: tenże, Kontynenty, Kraków 1999, s. 73.
33 Raczej bez entuzjazmu recenzował powieść Zofii Kossak Błogosławiona wina i zastanawiał się nad kondycją powieści katolickiej – zob. T. Terlecki, Czy nowy typ powieści katolickiej?, „Wiadomości” 1953, nr 25, s. 3. Z drugiej strony w szczegółowej analizie potrafił pokazać, że w powieści współczesnej godne uwagi są jej „spoistość konstrukcyjna” i podejmowany temat przypadkowości losów ludzkich – zob. T. Terlecki, Zofii Romanowiczowej proza czysta, „Wiadomości” 1978, nr 13/14, s. 3–4.
34 T. Terlecki, Polski Malte, „Kultura” (Paryż) 1962, nr 5, s. 145–149.
35 G. Herling-Grudziński, Realizm kierowany, „Wiadomości” 1948, nr 39; Cz. Miłosz, Zniewolony umysł, Kraków 2009, s. 126.
36 G. Herling-Grudziński, Sąd ostateczny. Camus i Kafka, „Kultura” (Paryż) 1957, nr 5; Cz. Miłosz, Diariusz paryski, „Kultura” (Paryż) 1960, nr 3; tenże, Polska odpowiedź Albertowi Camus, (powst. 1958), w: Cz. Miłosz, J. Iwaszkiewicz, Portret podwójny, red. B. Toruńczyk, Warszawa 2011.
37 Zob. M. Wyka, Próba paraleli: Gustaw Herling-Grudziński i Albert Camus, w: taż, Niecierpliwość krytyki. Recenzje i szkice z lat 1961–2005, Kraków 2006; taż, Miłosz et Camus: pour un parallèle, w: Miłosz et la France, red. M. Delaperrière, Paris 2013, s. 105–116.
38 T. Terlecki, Żeromski żywy, „Kultura” (Paryż) 1961, nr 5, s. 136; tenże, Jasna uchwała i zamącona dyskusja.
39 G. Herling-Grudziński, Literatura wolna i upaństwowiona, „Wiadomości” 1951, nr 38. Cyt. za: DZ II 386.
40 Zob. Cz. Miłosz, Prywatne obowiązki wobec polskiej literatury, „Kultura” (Paryż) 1969, nr 10, s. 26.
41 Robili to, widząc nawet – przy porównaniu pisarzy ze sobą – uderzające podobieństwa. Aleksander Fiut na przykład zaobserwował: „Do Miłosza upodabnia go [to jest Terleckiego] staranna dbałość o przedstawienia konkretnego człowieka z rozmaitych, komplementarnych wobec siebie, perspektyw oraz wielorakich punktów widzenia”. Zob. A. Fiut, Tymona Terleckiego sztuka portretowania, w: Tymon Terlecki. Pamięć i sumienie emigracji, red. J. Jarzębski, A. Juszczyk, Przemyśl 2009, s. 53. Podobnie zestawiał autorów Jerzy Jarzębski, opisujący (aczkolwiek w kategoriach sporów i kontrastów) m.in. wskazywaną humanistyczną wartość w wypowiedziach Miłosza i Gombrowicza oraz Terleckiego i Gombrowicza – zob. J. Jarzębski, Pisarze pokolenia 1910 jako krytycy: Gombrowicz i Miłosz; J. Jarzębski, Tymona Terleckiego spór z Gombrowiczem, w: tenże, Natura i teatr. 16 tekstów o Gombrowiczu, Kraków 2007, s. 146–161.
42 G. Herling-Grudziński, Kłopoty moralistów i kłopoty z moralizatorami, „Orzeł Biały” 1946, nr 33. Cyt. za: DZ I 442. W innym miejscu pisarz określił kulturę europejską jako „okaleczoną przez imperializm sowiecki, zniszczoną przez sześcioletnią wojnę, nawiedzoną przez widmo nowej wojny na skalę niespotykaną dotychczas w historii”. Zob. tenże, Europa – ale jaka? (Pogadanka wygłoszona przez Radio BBC – z Londynu), „Robotnik” 1950, nr 2, s. 7–8. Cyt. za: DZ II 249.
43 G. Herling-Grudziński, Kłopoty moralistów i kłopoty z moralizatorami. Cyt. za: DZ I 439.
44 T. Terlecki, Literatura a polityka, „Wiadomości” 1947, nr 22. Gdzie indziej pisarz równie wymownie wskazał na rosnące na Zachodzie „tendencje usiłujące zniwelować jednostkę i osobowość ludzką, zgubić ją w bezimiennej masie, ukazać jako mechaniczny produkt warunków społeczno-gospodarczych”. Tenże, Żeromski żywy, s. 136.
45 Zob. G. Herling-Grudziński, Europa jest złudzeniem, „Wiadomości” 1950, nr 52–53, s. 3.
46 Uwagę zwracają zwłaszcza prace miłoszologów, którzy w celu przedstawienia problematyki aksjologicznej dokonują zestawień i porównań twórczości autorów emigracyjnych – zob. np. A.S. Kowalczyk, Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej lat 1945–1977 (Vincenz – Stempowski – Miłosz), Warszawa 1990; J. Olejniczak, Arkadia i małe ojczyzny. Vincenz, Stempowski, Wittlin, Miłosz, Kraków 1992.
47 Zob. np. K. Dybciak, Przedmowa, w: T. Terlecki, Krytyka personalistyczna. Egzystencjalizm chrześcijański, Warszawa 1987; K. Dybciak, Młody Miłosz – prozaik bliski personalizmowi, w: tenże, Trudne spotkanie. Literatura polska XX wieku wobec religii, Kraków 2005; L. Górski, W kręgu Maritaina (O przedwojennej krytyce literackiej Czesława Miłosza), „Zeszyty Naukowe KUL” 1985, nr 2, s. 23–34; R. Matuszewski, Dążenie do formy pojemnej, w: tenże, Moje spotkania z Czesławem Miłoszem, Kraków 2004; G. Borkowska, Gustaw Herling-Grudziński: korzenie twórczości, w: Herling-Grudziński i krytycy. Antologia tekstów, wybór i oprac. Z. Kudelski, Lublin 1997, s. 185–189. Ogólna obecność wskazanych idei w piśmiennictwie dwudziestolecia międzywojennego została gruntownie opisana w pracy Krzysztofa Dybciaka, Personalistyczna krytyka literacka. Teoria i opis nurtu z lat trzydziestych, Wrocław 1981.
48 Zob. K. Dybciak, Personalistyczna krytyka literacka, s. 53–54.
49 G. Herling-Grudziński, Nota o Brzozowskim, w: S. Brzozowski, Filozofia romantyzmu polskiego, Rzym 1945.
50 R. Matuszewski, Dążenie do formy pojemnej, s. 128. Zob. np. Cz. Miłosz, O milczeniu, „Ateneum” 1938, nr 2; tenże, Radość i poezja, „Pion” 1939, nr 17. Zob. też uwagi poety w Zniewolonym umyśle, s. 106. Zob. też uwagi Dybciaka na temat nie zawsze prostolinijnej relacji między wskazywanymi ideami. Badacz pisał o podejmowanych przez poetę próbach pogodzenia „akceptacji filozofii sztuki Maritaina i całej wielkiej tradycji tomistycznej estetyki z silnym nastawieniem personalistycznym”. Zob. K. Dybciak, Młody Miłosz – prozaik bliski personalizmowi, s. 72.
51 Więcej wspólnych pierwiastków odsyłających do tych samych źródeł można zapewne dostrzec nie w krytyce, ale w twórczości artystycznej tych pisarzy. Krzysztof Dybciak wskazywał Herlinga i Miłosza (wraz z kilkoma innymi twórcami), wymieniając ich antropologię i aksjologię jako „współrzędne” ich twórczości, zbieżne np. z personalizmem chrześcijańskim – zob. K. Dybciak, Zagadnienie personalizmu we współczesnej literaturze, w: Opowiedzieć historię. Prace dedykowane Profesorowi Stefanowi Zabierowskiemu, red. B. Gontarz, M. Krakowiak, Katowice 2009, s. 132–140.
52 Tym określeniem pisarz posłużył się w końcowej części komentarza do powieści Sołżenicyna Oddział chorych na raka, mając na myśli znamienną cechę twórczości pisarzy moralistów, starających się, nie bez patosu, „zgłębiać wnętrze człowieka” i docierać do prawdy o nim. Zob. G. Herling-Grudziński, Godzina prawdy, w: tenże, Upiory rewolucji, Paryż 1969. Cyt. za: tenże, Godzina cieni. Eseje, Kraków 1991, s. 350.
53 T. Terlecki, Andrzej Bobkowski, „Wiadomości” 1962, nr 32/33. Cyt. za: tenże, Spotkania ze swoimi, Wrocław 1999, s. 159.
54 T. Terlecki, W sprawie tzw. publicystyki, „Wiadomości” 1948, nr 47/48. Cyt. za: tenże, Emigracja naszego czasu, red. N. Taylor-Terlecki, J. Święch, Lublin 2003, s. 191.
55 J. Giedroyc, Cz. Miłosz, Listy 1952–1963, red. M. Kornat, Warszawa 2008, s. 361. List z sierpnia–września 1958 r.
56 G. Herling-Grudziński, Twórczość literacka w Kraju, „Kultura” (Paryż) 1948, nr 4. Cyt. za: DZ II 102.
57 Tenże, Szkic do portretu ex-komunisty. Untergang des Abendlandes, „Wiadomości” 1951, nr 37. Cyt. za: DZ II 381.
58 Tenże, Nota o Brzozowskim. Cyt. za: DZ I 375. Zupełnie na marginesie można przywołać podobne, choć użyte w odmiennym kontekście i w innym celu, określenie Miłosza, dotyczące pisarzy „usuwających maskę z rzeczywistości”. Odnosiło się ono do kategorii fantastyki, cenionej przez poetę cechy powieściopisarstwa – zob. Cz. Miłosz, Faulkner, „Odrodzenie” 1947, nr 24.
59 Literatura nie jest od prawdy. Z Czesławem Miłoszem rozmawiają Krystyna i Stefan Chwinowie, „Tytuł” 1992, nr 4.
60 Choć zarazem poeta potrafił wskazać na wiążące się z tym zabiegiem niespodziewane niebezpieczeństwa: „kiedy pisarz chce wiernie przedstawić to, co jest rzeczywiste, przekonuje się nieraz, że niewierność bywa największą wiernością; świat jest niewyczerpany w swoim bogactwie i im większy jest wysiłek, aby nic nie uronić z prawdy, tym więcej odkrywa się dziwów wymykających się pióru”. Zob. Cz. Miłosz, Zniewolony umysł, s. 189. Inaczej rzecz przedstawia się w przypadku powieści, gdzie zdaniem Miłosza twórca świadomie miesza prawdę i nieprawdę (przy czym nie powinien tego ukrywać) – zob. Literatura nie jest od prawdy.
61 Poszukiwanie to przełożyło się na cechy charakterystyczne twórczości literackiej autora Innego świata. Grażyna Borkowska wskazała m.in. takie zjawiska jak presja prawdy pozaliterackiej i wiarygodności, relacjonowanie prawdy czy uwiarygodnienie procesu opowiadania. Zob. G. Borkowska, Gustaw Herling-Grudziński: korzenie twórczości, s. 184–185. Bezkompromisowe traktowanie problemu mówienia prawdy w literaturze oraz wyczulenie na język zbliżały Herlinga i Terleckiego. Jerzy Święch podkreślił tę cechę w pisarstwie obydwu autorów, gdy stwierdził, że reprezentują oni „wzorzec nieposzlakowanej polszczyzny […] – pięknej, odpornej na wszystko, co przyczyniło się do jej skażenia nowomową. Chodzi o język wierny prawdzie, o słowo, które dopomina się o szacunek dla prawdy”. J. Święch, Terlecki po latach, w: T. Terlecki, Emigracja naszego czasu, s. 12–13.
62 G. Herling-Grudziński, Realizm kierowany. Cyt. za: DZ II 178.
63 Przykładem tekstu publicystycznego – i rezultatu pracy dziennikarskiej poety z opisywanego okresu – jest np. jego reportaż o obozie dla uchodźców w powojennych Niemczech Zachodnich – zob. Cz. Miłosz, Valka – czyli poza czasem, „Kultura” 1955, nr 4, s. 5–17.
64 Tenże, List do Gombrowicza, „Kultura” (Paryż) 1951, nr 11, s. 123.
65 Tenże, Diariusz paryski, s. 24.
66 List Czesława Miłosza do Bogdana Czaykowskiego z 9 listopada 1955 r. Cyt. za: H. Gosk, „Drogi Panie Bogdanie…” Czesław Miłosz – poeta i ojciec rodziny – w korespondencji z Bogdanem Czaykowskim, „Ruch Literacki” 2011, z. 2, s. 196.
67 Na temat tego zjawiska w sztuce opowiadań pisarza zob. W. Bolecki, Ciemna miłość, s. 187.
68 Zob. też uwagi na temat publicystyki radiowej Herlinga – V. Wejs-Milewska, Radio Wolna Europa na emigracyjnych szlakach pisarzy. Gustaw Herling-Grudziński, Tadeusz Nowakowski, Roman Palester, Czesław Straszewicz, Tymon Terlecki, Kraków 2007, s. 190 i n.
69 G. Herling-Grudziński, Kronika ghetta. Cyt. za: DZ II 350.
70 Tenże, Dokument literacki, „Orzeł Biały” 1945, nr 16. Cyt. za: DZ I 306.
71 Mając na myśli sytuację literatury zaraz po wojnie, oznajmiał: „Dokument urasta do miary dzieła sztuki. W nim wyraża się człowiek, który moralnie pragnie dźwignąć to, co wymyka się jego sumieniu artystycznemu”. Pisarz też niuansował ten koncept, gdy w tym samym szkicu wykładał wielkość poezji Norwida i ideę „trwałości dzieł ludzkich, w których ucieleśniony został bezimienny duch twórczy”. Wyjaśniał przy tym „poczucie nieprzerwanej ciągłości kulturalnej”. Opiera się ono – wskazywał – „na głębokim przekonaniu, że dzieło sztuki jest formą stwarzania, kreacji i prawdziwy artysta nie tyle wyraża, ile przezwycięża i obiektywizuje w nim swoją osobowość”. Zob. G. Herling-Grudziński, Mowa cieni, „Na Szlaku Kresowej” 1945, nr 5. Cyt. za: DZ I 289–290.
72 Cz. Miłosz, Poezja amerykańska, „Kultura” (Paryż) 1956, nr 7/8, s. 57–69.
73 J. Jarzębski, Pisarze pokolenia 1910 jako krytycy: Gombrowicz i Miłosz, s. 175.
74 Zob. G. Herling-Grudziński, Zagadnienia językowe literatury emigracyjnej, „Kultura” (Paryż) 1961, nr 6, s. 14–18.
75 Tenże, Literatura wolna i upaństwowiona. Cyt. za: DZ II 385.
76 J. Jarzębski, Pisarze pokolenia 1910 jako krytycy: Gombrowicz i Miłosz, s. 176.
77 T. Terlecki, Literatura na emigracji, „Wiadomości” 1951, nr 46; tenże, Jasna uchwała i zamącona dyskusja.
78 To spostrzeżenie zapewne wymagałoby głębszego uzasadnienia, co byłoby możliwe dopiero po uwzględnieniu wyników wielu prac czy to analizujących wypowiedzi i działania poszczególnych krytyków emigracyjnych, czy to pokazujących całościowy obraz ich wysiłków i stanowisk. Nasuwa się jednak wątpliwość, że – jak dotąd – tego typu prac powstało zbyt mało.
79 J. Jarzębski, Pisarze pokolenia 1910 jako krytycy: Gombrowicz i Miłosz, s. 176–177.
80 Cz. Miłosz, Kontynenty, s. 349, wyróżnienie autora.
81 Zob. J. Jarzębski, Pisarze pokolenia 1910 jako krytycy: Gombrowicz i Miłosz, s. 177. Wskazując na ten aspekt ewolucyjności poglądów dwóch zajmujących go pisarzy, badacz wymienił jeszcze inne formy pisarskie: dziennik, poetycki traktat, artykuł publicystyczny. Skomentował też Dziennik Gombrowicza i Traktat poetycki Miłosza.
82 O „estetycznej kontemplacji” mówił Herling-Grudziński, gdy snuł rozważania o czytaniu książek w czasie wojny i po jej zakończeniu – stwierdzał: „Wojna bowiem na ogół nie sprzyja estetycznej kontemplacji dzieła literackiego” – zob. odpowiedź na ankietę „Wiadomości” Które z książek (dawnych i nowych, polskich i obcych), przeczytanych od chwili wybuchu wojny, zrobiły na Panu(i) największe wrażenie – i dlaczego?, „Wiadomości” 1948, nr 12, s. 3. Cyt. za: DZ II 139. Można chyba bez wahania przyjąć tezę, że okres po 1945 roku również nie wydawał się przychylny takiej kontemplacji, co podkreśla wagę rozmyślań wszystkich trzech autorów.
83 G. Herling-Grudziński, Butelka wina, s. 162–163.
84 Tenże, Zagadnienia językowe literatury emigracyjnej. Cyt. za: DZ III 180; tenże, Literatura wolna i upaństwowiona. Cyt. za: DZ II 385.
85 Na cechy te wskazywali sami autorzy. Herling twierdził na przykład, że przy doborze książek do recenzji kierował się „wyłącznie własnymi literackimi zainteresowaniami i upodobaniami” (G. Herling-Grudziński, Butelka wina, s. 162). Miłosz zaś, charakteryzując własne kompetencje, wyznawał: „Wnikając w siebie, muszę stwierdzić, że moja wiedza ukształtowała się bardzo kapryśnie, bo zbierałem ją stosownie do potrzeb literata, a te są niewątpliwie inne niż potrzeby badacza” (Cz. Miłosz, List do Prof. Wacława Lednickiego, „Zeszyty Literackie” 2011, nr 1, s. 116). W przypadku Terleckiego cechę tę można zaobserwować szczególnie w wykraczaniu krytyka poza myśl personalistyczną, praktyce, która odsłaniała sprzeczności i eklektyczny charakter jego podejścia do literatury.
86 Cz. Miłosz, Rok myśliwego, Kraków 2001, s. 273. Zob. A. Szawerna-Dyrszka, Na marginesach poezji. O teoretycznoliterackich uwagach Czesława Miłosza, w: Na boku. Pisarze teoretykami literatury?… (szkice), red. J. Olejniczak, M. Bogdanowska, Katowice 2007, s. 18.
87 T. Terlecki, Analiza strukturalna „Dwóch teatrów” Jerzego Szaniawskiego, „Tematy” 1969, nr 31/32; tenże, Polish Historical Antecedents of Surrealism in Drama, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 1973, nr 2.
88 List Terleckiego do Weintrauba z 29 maja 1970 r. – Archiwum Wiktora Weintrauba, Biblioteka Jagiellońska, sygn. Przyb. 299/07, t. 40.
89 G. Herling wspomniał „szkołę »formalistów« rosyjskich i »Opojaz«” w szkicu o twórczości literackiej Wiktora Szkłowskiego – zob. G. Herling-Grudziński, O Guzym, Bablu i Szkłowskim, „Na Antenie” 1966, nr 42, s. II.
90 Zob. tenże, Papież realizmu powieściowego.
91 G. Herling-Grudziński, Twórczość literacka w Kraju, s. 39. Zanim w Ziemi Ulro Miłosz użył frazy „badacze owadzich nogów”, „zawodowymi dłubaczami, biorącymi pod lupę każde słowo” nazwał (już w latach pięćdziesiątych) amerykańskich krytyków „Nowej Szkoły”. Zob. Cz. Miłosz, Poezja amerykańska, s. 61.
92 D. Skórczewski, Spory o krytykę literacką w Dwudziestoleciu międzywojennym, s. 350.
93 Na kontynuację krytycznoliterackich tradycji dwudziestolecia w piśmiennictwie krytycznym emigracji wskazał ogólnie Skórczewski, kiedy zadał pytanie o dalsze losy opisywanego przez siebie przedmiotu – zob. tamże, s. 360.
94 Wagę tego drugiego czynnika podkreślił Jacek Dąbała, Wstęp, w: Antologia polskiej krytyki literackiej 1945–1985, red. J. Dąbała, Lublin 1992, s. 20.
95 G. Herling-Grudziński, W obronie odwilży. Cyt. za: DZ III 590.
96 Tamże.
97 Cz. Miłosz, Zderzenia literackie, „Kultura” (Paryż) 1957, nr 10, s. 105.
98 Zob. K. Dybciak, Przedmowa, s. 6–8, 10; D. Skórczewski, Spory o krytykę literacką w Dwudziestoleciu międzywojennym, s. 361–362.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017