1. Wprowadzenie
p. 9-30
Texte intégral
1.1. Rozpoznanie zjawiska
1Poznanie dziejów polskiego myślenia o literaturze to niezwykle ważne zadanie. Jego wypełnieniu służy wysiłek wielu badaczy. Każda z dotychczas napisanych prac na ten temat – czy to szczegółowe studium szerszego zjawiska, czy to artykuł zawierający portret literacki autora – gromadząc, porządkując i analizując materiał, obejmuje swoim zasięgiem dany odcinek tych dziejów i wnosi liczący się wkład w ich poznanie. Ale pogłębianie wiedzy o danej tradycji myślowej (obejmującej w przyjętym tu rozumieniu wszystkie dziedziny nauki o literaturze: teorię i historię literatury, metodologię i krytykę literacką) to – ze względu na duży zakres materiału i bogactwo problematyki, też metodologicznej – trudny i niekończący się proces, który stale domaga się uzupełnień i dalszych opracowań, to ponadto projekt polegający na podejmowaniu coraz to nowych badań.
2Celem niniejszej książki jest omówienie znaczącego fragmentu wskazanego myślenia. Jest nim powstała na uchodźstwie po drugiej wojnie światowej polska refleksja nad literaturą, a ściślej ta jej część, bez której trudno byłoby sobie wyobrazić powojenne piśmiennictwo emigracyjne czy historię polskiej krytyki literackiej XX wieku, tym bardziej – twórczość wskazanych w tytule książki trzech emigracyjnych autorów: krytyka Tymona Terleckiego (1905–2000), poety Czesława Miłosza (1911–2004) i prozaika Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (1919–2000). Ci trzej znawcy literatury, bez wątpienia jedni z najważniejszych pisarzy powojennej emigracji, wyznaczają granice przedstawianej tu problematyki, obejmującej – pomimo zawężenia – obszar niezmiernie szeroki i bogaty zarówno pod względem wątków tematycznych, kategorii myślowych czy pojęć, jak i form wypowiedzi. Przyjrzenie się poglądom na sztukę słowa wyartykułowanym w różnych przekazach i tekstach wybranych przeze mnie trzech autorów, również zwrócenie uwagi na niektóre szczegóły ich pisarstwa krytycznego, nie tylko pozwala pokazać ważną część ich dorobku, ale i dokonać pewnej ogólniejszej charakterystyki emigracyjnej refleksji nad literaturą.
3W przyjętym tu dość prostym rozumieniu „refleksja” oznaczać będzie zastanawianie się, rozmyślanie, połączone z analizą rozważanie, także wypowiedź będącą wynikiem zastanawiania się czy namysłu. Jest to więc znaczenie terminu, jakie podają słowniki języka polskiego. Ponadto określenie „refleksja nad literaturą” używane będzie wymiennie i synonimicznie z takimi kategoriami jak poglądy na literaturę, opinie i sądy o niej, przeświadczenia. Dla prezentowanych poniżej analiz oczywiście istotne pozostaje pojęcie krytyki literackiej (owe poglądy i opinie również na nią się składają), ale stosowane jest ono tutaj głównie w zawężonym znaczeniu odnoszącym się do zawartości ideowej pisarstwa krytycznego (a nie na przykład do funkcji pełnionych przez krytykę w życiu literackim). Skupienie się na treści tego pisarstwa podpowiada, że owa specyficzna cecha krytyki, jaką jest podwójnie ukierunkowana pragmatyczność („ku literaturze i ku zewnętrznym wobec niej układom społecznym”), o której pisał Krzysztof Dybciak, nie jest, ogólnie rzecz biorąc, brana tutaj pod uwagę1. Innymi słowy, krytyki literackiej nie badam dla niej samej; sięgam po nią, by tylko wydobyć z niej interesujące mnie opinie.
4Przez wybór tak zarysowanej problematyki chciałbym podkreślić potrzebę pełniejszego uwzględnienia we wskazanym procesie poznania wyjątkowo ważnego obszaru polskiego myślenia o literaturze. Sformułowane na uchodźstwie po drugiej wojnie światowej opinie Terleckiego, Miłosza i Herlinga to dorobek godny szczególnej uwagi, to najwyższej jakości piśmiennictwo cechujące się oryginalnością i przenikliwością sądów oraz swobodą myśli nieskrępowanej polityczną cenzurą, tak odmienne od tego, które uprawiane było po wojnie w kraju. Jest to zarazem ta część dziejów polskiego piśmiennictwa emigracyjnego, która ciągle nie jest w pełni poznana i doceniona, mimo że bywała już przedmiotem badań. Wiele opinii o literaturze i szczegółów wypowiedzi krytycznych Terleckiego, Miłosza i Herlinga wciąż domaga się jednak dokładniejszego opisu i bardziej systematycznej analizy. Dzielą one poniekąd los pozostałych obszarów tego rozległego i trudnego tematu, jakim jest polska krytyka literacka powstała na uchodźstwie w okresie powojennym.
5W moim przekonaniu jej sytuację można porównać poniekąd z tym, co jeszcze nie tak dawno temu, przy końcu ubiegłego wieku, działo się na głównym polu dociekań nad polską literaturą emigracyjną i życiem literackim na uchodźstwie, w dziedzinie, która wprawdzie zaowocowała niezliczoną ilością naukowych opracowań, ale która i tak odsłaniała niedobór publikacji syntetyzujących, przewagę tekstów o pojedynczych, zwykle najwybitniejszych autorach i dziełach lub o wybranym problemie, brak studiów porównawczych oraz prac klasyfikujących utwory i tematy. Podobnie oceniał w 1991 roku Tomasz Burek, wskazując na zainteresowania ówczesnych krajowych krytyków i badaczy zajmujących się literaturą emigracyjną2. Pisał też na temat – obecnych wtedy, na granicy epok, ale i od początku krajowej kampanii o odzyskanie dorobku literatury emigracyjnej – zniekształceń i zewnętrznych ograniczeń tych zainteresowań. Ulegały one, notował, nienaturalnym wymaganiom i naciskom. Z czasem, wraz ze zmianami politycznymi, krąg badawczych zagadnień się poszerzał, ale pewne tendencje się utrzymywały – skupienie na wielkich dziełach i indywidualnościach twórczych kosztem poznania przekrojowego, szeregowania, grupowania i klasyfikowania zjawisk. Badacz widział tu wiele zaniedbań wiedzy o literaturze emigracyjnej, wskazując między innymi na takie jej nieopracowane obszary jak ponadindywidualne dzieje form, przemiany nurtów stylistycznych, rozwój gatunków i metod twórczych. Wyzwania (a nie sposób tu wymienić wszystkich), przed jakimi stały badania nad piśmiennictwem emigracyjnym, były ogromne. Podjęcie nawet niewymienionego przez Burka tematu krytyki literackiej powstałej na uchodźstwie czy też tamtejszej myśli o literaturze wydawało się czymś bardzo odległym. Aczkolwiek nie znaczy to, że o tym nie myślano…
6W 1992 roku wydana została w Lublinie Antologia polskiej krytyki literackiej na emigracji 1945–19853. Czytelnikom w kraju po transformacji ustrojowej prezentowała ona ponad trzydzieści ważnych i wcześniej trudno dostępnych prac krytycznych napisanych przez emigrantów, między innymi po jednym szkicu autorstwa Terleckiego, Miłosza i Herlinga. We wstępie do antologii jej redaktor Jacek Dąbała dokonał interesującej obserwacji – zauważył, że niewiele jest publikacji o powojennej krytyce literackiej powstałej na emigracji, co szczególnie widać w zestawieniu z ogromem prac na temat życia literackiego na uchodźstwie czy – dodałbym od siebie – z masą książek, rozpraw i szkiców poświęconych samej literaturze emigracyjnej. Badacz odnotował tę dysproporcję przed złożeniem antologii do druku w 1991 roku4. Podobnego zdania był też cztery lata później, gdy we wprowadzeniu do innej przygotowanej przez siebie publikacji, książki o krytyku i badaczu emigracyjnym Wicie Tarnawskim, napisał, że krytyka literacka pozostaje nieopracowaną dziedziną piśmiennictwa na uchodźstwie oraz że „istnieje potrzeba wielu szczegółowych, kompetentnych studiów, monografii o czołowych krytykach”5.
7Przytoczone obserwacje mówiły o trudnej sytuacji emigracyjnej krytyki literackiej jako przedmiotu badań nie tylko w tamtym czasie, na początku przełomowych lat dziewięćdziesiątych, kiedy całe piśmiennictwo powstałe na uchodźstwie mogło bez ograniczeń wreszcie docierać do kraju. Podpowiadały też, że trudna sytuacja tej krytyki zasadniczo nie zmieniła się od dziesięcioleci. Tłumacząc powody opracowania przywołanej antologii, jej redaktor wskazał na coś, co wydało się bardziej ponadczasowym procesem: ogólne „słabe rozpoznanie zjawiska, jakim jest krytyka literacka na emigracji”6. Posłużył się przy tym sformułowanymi w odległym od siebie czasie opiniami dwóch badaczy, Wita Tarnawskiego i Janusza Stradeckiego, dobrze unaoczniającymi, dlaczego brak zainteresowania emigracyjnym piśmiennictwem krytycznym ze strony literaturoznawców to bardziej trwała tendencja. Powstałe w różnych momentach historii tego piśmiennictwa, bo u jego początków (1951) i przy jego końcu (1981/1984), przywołane opinie opierały się na spostrzeżeniach dokonanych z odmiennych pozycji – jedną wyraził uczestnik życia literackiego na emigracji, drugą jego krajowy badacz. Obydwaj mówili jednak o bardzo podobnych, jeśli nie tych samych, trudnych uwarunkowaniach krytyki na uchodźstwie i uchwycili jej jednakowe ujemne cechy wewnętrzne, które również przyczyniły się do braku zainteresowania nią ze strony literaturoznawców. Tarnawski utyskiwał na trudne warunki do uprawiania tego rodzaju pisarstwa i twierdził, że na emigracji nie ma poważnej, czujnej, gruntownej i obiektywnej krytyki, która by wypowiadała się na temat literatury powstałej na uchodźstwie. Nie ma też ocen utworów, co spowodowane jest „brakiem perspektywy i zbyt osobistym [Tarnawski miał siebie na myśli] stosunkiem do wielu piszących”7. Badacz zastanawiał się, czy w ogóle można mówić o krytyce emigracyjnej w znaczeniu szerszych opracowań. Nic więc dziwnego – brzmiał jeden z jego wniosków – że krytyka nie wywiera wpływu na losy książek. Z kolei zdaniem Stradeckiego, który sięgnął po przykład londyńskich „Wiadomości”, krytyka ta jest określona przez kulturę izolowaną, pociągającą za sobą
często arbitralnie ustalane hierarchie i oceny ograniczone z góry założonymi i obowiązującymi w środowisku „Wiadomości” różnymi tabu (Miłosz […] jako „poputczyk” […], Gombrowicz – jako „niekomunikatywny”) oraz określonymi preferencjami funkcjonującymi pod ciśnieniem podziałów ideowo-politycznych.8
8Po przywołaniu tych dwóch opinii redaktor Antologii polskiej krytyki literackiej na emigracji wymienił też inne ważne czynniki decydujące o kształcie opisywanego zjawiska, takie jak rozproszenie tekstów krytycznych po rozmaitych czasopismach czy utrudniony do nich dostęp. W różnych okresach również inni badacze – zarówno uczestnicy emigracyjnego życia literackiego, jak i jego krajowi obserwatorzy – podobnie komentowali uwarunkowania i jakości piśmiennictwa krytycznego na uchodźstwie9. Wskazywali uciążliwości i ograniczenia związane z funkcjonowaniem krytyki, trudność zebrania i uporządkowania materiału, niejednoznaczność ocen dotyczących nie tylko jej jakości, ale i uprawianych form – każdy z tych czynników rzutował na niewielkie zainteresowanie tematem i na jego mało skuteczne próby naukowych opracowań.
9Nie jest moim zamiarem przytoczenie wszystkich wyrażonych opinii. Przywołałem jedynie te, które wydają się najlepiej przedstawiać problem i pomagają uzmysłowić sobie sytuację emigracyjnego piśmiennictwa krytycznego – i przedłożonej w nim interesującej mnie tutaj refleksji – jako przedmiotu badań. Za podsumowanie tej części rozważań niech posłużą niedawne obserwacje jeszcze jednego badacza tematu, które pokrywają się z moimi spostrzeżeniami o obecnym stanie opisywanych spraw. W wydanej w 2013 roku książce „Omawiacze, laurkodawcy”, publicyści i krytycy: krytyka literacka na łamach „Wiadomości” w latach 1946–1956 Rafał Moczkodan, odnosząc się do uwag Jacka Dąbały o krytyce literackiej jako zaniedbanej dziedzinie piśmiennictwa emigracyjnego, napisał, że pozostają one aktualne do dziś. Ponadto stwierdził, że stan badań nad krytyką emigracyjną zasadniczo nie zmienił się, pomimo upływu ponad piętnastu lat. Między innymi wskazał też dwa powody tego stanu rzeczy. Za pierwszy uznał brak zainteresowania badaniami nie tylko nad emigracyjną krytyką literacką, ale i nad dorobkiem kulturalnym uchodźstwa. Drugim było duże rozproszenie niezebranych, nieopracowanych krytycznie i niewydanych tekstów oraz trudny do nich dostęp, także metodologicznie zawiły problem ustalenia, które teksty powinny być przedmiotem badania10. Tych kilka przywołanych opinii nie tylko unaocznia rozmaite trudności wiążące się z podejmowaniem badań nad piśmiennictwem krytycznoliterackim polskich emigrantów, ale także dość celnie wskazuje obszary domagające się opracowania. W nich sytuuje się między innymi wskazywana tu refleksja Tymona Terleckiego, Czesława Miłosza i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – i to pomimo wielu powstałych już szkiców, artykułów i rozpraw, w których podjęty został temat piśmiennictwa krytycznego tych pisarzy. Najbardziej reprezentatywne prace – na przykład Wojciecha Ligęzy O sztuce pisarskiej w eseistyce i krytyce Tymona Terleckiego, Renaty Rosy Czesława Miłosza koncepcja literatury i krytyki czy Arkadiusza Bagłajewskiego Gustaw Herling-Grudziński – głosy krytyka bezkompromisowego11 – ogniskują się ściśle na koncepcjach krytycznych autora i sposobach uprawiania przez niego krytyki, omawiają temat w sposób bezpośredni, na nim skupiając uwagę.
10Obok nich istnieją też opracowania, w których krytyka jest przedmiotem badania w związku z inną, choć podobną problematyką, czasem jest rozważana na jej marginesie. Bywa tak, kiedy jakiś badacz analizuje eseistykę Herlinga lub jest zainteresowany Miłoszem jako historykiem literatury, i wówczas niejako z konieczności dokonuje również obserwacji na temat pisarstwa krytycznoliterackiego tych autorów, patrząc na nich przez chwilę jak na krytyków12. Nie zawsze bowiem jest możliwe rozdzielenie jednej formy ich wypowiedzi od drugiej. Cała twórczość Herlinga-Grudzińskiego jest tego najlepszym, choć może skrajnym przykładem. Autor ten potrafi zawrzeć czystą, wyrażoną językiem dyskursywnym refleksję krytycznoliteracką nawet w tekście swojego opowiadania.
11Wskazane prace to cenny wkład w poznanie refleksji i działalności krytycznej Terleckiego, Miłosza i Herlinga. Do niektórych odwołuję się w poszczególnych rozdziałach książki, ale jako wąskie rozmiarami szkice i artykuły odpowiadają tylko na część nurtujących pytań. Tymczasem bogate, zróżnicowane i wielotematyczne wypowiedzi Terleckiego, Miłosza i Herlinga o literaturze domagają się wciąż nowych ujęć i dalszych analiz. Umieszczenie ich obok siebie i przyjrzenie się analogiom między nimi czy wskazanie podobieństw – co jest tematem ostatniego rozdziału niniejszej książki – pozwala zauważyć istotne cechy tej zajmującej refleksji nad literaturą. Zwraca uwagę, że wybrani przeze mnie trzej autorzy piszą na podobne tematy, recenzują czasem te same książki, używają przy tym zbliżonych terminów, przywołują analogiczne pojęcia i odnoszą się do tych samych wartości. Ich myśli o literaturze idą swoim torem, ale częściej spotykają się, wchodzą ze sobą w dialog i się uzupełniają.
1.2. Zakreślenie tematu, dobór materiału i kwestie metodologiczne
12Mając świadomość trudności związanych z badaniami nad emigracyjną krytyką literacką czy krytyką w ogóle i wybierając za przedmiot analiz wypowiedzi wskazanych autorów, podejmowany temat odpowiednio zawęziłem i ukierunkowałem. Skupiam się więc przede wszystkim na refleksji Terleckiego, Miłosza i Herlinga na temat literatury, co oznacza, że rozpatruję nie tyle ich krytykę literacką, ile ściśle ich poglądy na sztukę słowa i przyglądam się ich wypowiedziom krytycznym głównie pod tym kątem. Z tych względów odstąpiłem również od rozważania wielu zagadnień dotyczących teorii, a szczególnie historii krytyki. Pisał o nich między innymi Janusz Sławiński w znanym artykule Krytyka literacka jako przedmiot badań historycznoliterackich13. Badacz podkreślał w nim wagę uwzględnienia historyczności wypowiedzi krytycznoliterackich. Sugerował, że ich znaczenie nie wyczerpuje się w tym, co bezpośrednio w nich zakomunikowane, gdyż w grę wchodzą na przykład reguły komunikowania, a bez ich badania niknie z pola widzenia owa historyczność. Zdaniem Sławińskiego tylko wzięcie pod uwagę „macierzystych zobowiązań, przymusów i szans”, czyli historycznych uwarunkowań wypowiedzi krytycznych, umożliwia ich historycznoliterackie odczytanie14. Świadomie ograniczam jednak ten aspekt możliwych analiz, koncentrując się na zawartej w myśli krytycznoliterackiej problematyce dotyczącej sztuki słowa. Wspominał o niej także Sławiński, kiedy wskazywał między innymi, że „historia krytyki skoncentrowana na poglądach czy doktrynach […] obejmuje tylko fragment zjawiska”, że utożsamia się wówczas z wiedzą o literaturze lub estetyką i że w tym sensie jest elementem dziejów literaturoznawstwa, składnikiem refleksji literaturoznawczej15. O tym, że analiza wyrażonych w krytyce poglądów – tradycyjnie stanowiących przedmiot dziejów tej dyscypliny – należy do jednego z obowiązków jej historyka, wspomniał też Michał Głowiński na marginesie rozważań o badaniach nad krytyką skupiających się na dyskursie, problemach języka i metodach konstruowania tekstu krytycznego16.
13Obaj badacze opatrzyli jednak swoje wskazania poważnymi zastrzeżeniami co do postępowania przyjmującego wyrażone w krytyce poglądy za główny przedmiot jej badań. Proponując pewne rozwiązania, sugerowali – jak się wydaje – albo rezygnację z zainteresowania samą myślą czy głoszonymi przez krytyka ideami, albo pozostanie przy nich pod warunkiem, że akcent zostanie położony na obserwację sposobów budowania dyskursu czy użycia języka.
14Ponieważ sprowadzam moje badania głównie do rozważań dotyczących poglądów i opinii Terleckiego, Miłosza i Herlinga na temat literatury, z proponowanych rozwiązań korzystam tylko pośrednio. W moim zainteresowaniu myślą tych trzech autorów chodzi bowiem o takie jej ujęcie, które nie jest analizą skoncentrowaną wyłącznie na jej historycznych uwarunkowaniach, regułach komunikowania, sposobach wypowiadania czy problemach języka. Zajmuje mnie to, co składa się na wiedzę tych autorów o literaturze, o twórczości literackiej, o dziele powieściowym czy poetyckim, o sposobie prezentacji jego treści, o konstrukcji bohatera itp. Słowem to, co stanowi ich swoistą zwerbalizowaną świadomość literacką. Najbardziej wartościową stroną analizowanych tu wypowiedzi krytycznych – powtórzę – jest ich zawartość ideowa, treściowa. Skupiając się na niej, oczywiście nie zapominam, że zajmuję się właśnie wypowiedziami, a więc złożonymi układami zdań o naddanych sensach, które wynikają z przynależności do konstytuowanego przez nie dyskursu krytycznego. Mam zatem na uwadze język, ale nie czynię go głównym przedmiotem analizy. Omawiam go lub wybrane jego cechy wówczas, kiedy wydaje się widocznym i ważnym narzędziem formułowanych opinii. Ogólnie rzecz ujmując, język wybranych przeze mnie autorów używany przez nich w wypowiedziach krytycznych jednak mało zwraca na siebie uwagę (choć Terlecki może być tu wyjątkiem), nie ujawnia zaabsorbowania sobą (jak na przykład czyni to krytyka literacka okresu Młodej Polski, opisana wzorcowo przez Głowińskiego17). Piśmiennictwo krytyczne Terleckiego, Miłosza i Herlinga jawi się bardziej jako zjawisko współczesne niż historyczne, to wypowiedzi powstałe niedawno, dające się odczuć jako nieodległe w czasie. Ich język jest ważny, ale tematyka wysuwa się na plan pierwszy i odsłania to, co wydaje się znamienne dla twórczości powstałej w trudnych warunkach emigracji, zawierającej myśl z konieczności wyczuloną i żywo reagującą na problemy otaczającej powojennej rzeczywistości – politycznej, społecznej, moralnej.
15Podobnie nie zapominam, że zajmuję się aktywnością pisarzy i krytyków działających na uchodźstwie. Kontekst ten przywołuję wielokrotnie, ale na boku pozostawiam całą bogatą problematykę krytyki ujętej jako element życia literackiego. Problemy socjologiczne – ich miejsce w badaniach wskazał w przywołanym artykule Sławiński – odnoszące się wprost do działalności krytyka, jego stosunku do warunków i instytucji życia literackiego czy jego roli w pośredniczeniu między pisarzami a czytelnikami, choć pasjonujące zwłaszcza w odniesieniu do emigracji, nie są głównym przedmiotem moich uwag.
16W prezentowanym postępowaniu czasem posługuję się opisem i relacjonowaniem opinii wyrażonych przez Terleckiego, Miłosza i Herlinga. Jest to czynność konieczna przy próbie „rekonstruowania” poglądów. Ich przytoczenie pozwala wydobyć na wierzch niuanse omawianej problematyki (czasem z nieznanych tekstów, których treść trzeba przywołać), szczegółowo ją wykłada i służy za podstawę analizy. Zainteresowanie wyrażonymi w krytyce literackiej opiniami, poglądami, sądami czy przeświadczeniami określa rodzaj i zasób materiału wybranego do badania. Jak można się domyślić, wybór obejmuje jak najszerszy krąg jak najróżniejszych wypowiedzi oraz tekstów i jest regulowany jedynie przez zakres postawionych pytań badawczych. Przyjęta tu w szerokim znaczeniu kategoria refleksji na temat literatury może bowiem być zawarta w każdej, nawet nietypowej dla krytyki wypowiedzi, i w tym również leży specyfika przyjętego tu podejścia do badanego przedmiotu. Materiał wzięty pod uwagę obejmuje więc różne formy piśmiennictwa, ale i wypowiedzi wychodzące poza słowo pisane (to jest należące do krytyki mówionej, choć dostępnej w zapisie). Obok recenzji książkowych, felietonów, artykułów, szkiców, esejów, rozpraw naukowych, książek, przedmów i listów omawiane są więc wykłady, rozmowy, wywiady czy audycje radiowe. Zarazem można tu mówić o uwzględnieniu płynności granic między różnymi rodzajami przytoczonych gatunków i form, o rozpatrywaniu wszystkich wypowiedzi jako jednego przekazu. Tak właśnie, na równych prawach, został potraktowany badany tu różnorodny materiał krytyczny, co nie znaczy, że problem gatunku wypowiedzi, jej formalnej swoistości, sposobu istnienia czy rodzaju środka przekazu nie jest dopuszczany do głosu, gdy zachodzi tego potrzeba.
17Tak ogromny zasób materiału domaga się dalszych doprecyzowań. Zadanie to tym pilniejsze, że wybrani trzej autorzy uprawiali praktycznie wszystkie gatunki krytyki literackiej i liczba napisanych przez nich tekstów o literaturze (jak i poruszonych w nich tematów) jest – mówiąc wprost – oszałamiająca. Jest to materiał, którego objętości nie da się zmierzyć. Koniecznością okazało się więc dokonanie ograniczeń w jego doborze, czasem arbitralnych, ale dyktował je głównie kierunek podjętych badań. Jest to skomplikowana czynność, gdyż w przypadku integralnego pisarstwa każdego z trzech autorów zainteresowanie się jednym rodzajem wypowiedzi i odłożenie na bok drugiego, czyli ich oddzielenie od siebie, nie zawsze jest możliwe. Są one – jak zauważyli badacze zwłaszcza Miłosza i Herlinga – harmonijnie połączone, trzeba więc je czytać w kontekście całej twórczości danego pisarza, co, jak wskazywano, nie zawsze jest realne18. Wszystkie tego typu trudne zadania wymagają więc dużej ostrożności – i wtedy gdy dobierane są wypowiedzi krytyczne danego autora, i wtedy gdy zakreślane są ramy czasowe badanego materiału.
18O ile te same cele kierują moim odczytaniem – w trzech osobnych rozdziałach – wypowiedzi krytycznych czy opinii Terleckiego, Miłosza i Herlinga-Grudzińskiego, o tyle inaczej w przypadku każdego z tych autorów określam zakres badanych tekstów. Pod uwagę biorę zatem całą twórczość krytycznoliteracką Tymona Terleckiego powstałą na emigracji, z wyjątkiem prac z dziedziny krytyki teatralnej – obszaru piśmiennictwa niedotyczącego bezpośrednio literatury. Rozpatruję zaś „personalistyczno-literackie” eseje i szkice, portrety, recenzje, rozprawy i książki tego autora. Uwzględniam też niektóre jego wykłady uniwersyteckie oraz – poddaną selekcji – bogatą korespondencję19. Wśród badanych zagadnień na pierwsze miejsce wysuwają się rozważane przez Terleckiego problemy literatury emigracyjnej, recepcji dzieła Wyspiańskiego w świecie i, rzecz najważniejsza, modelu krytyki personalistycznej.
19W przypadku Czesława Miłosza z kolei za przedmiot analizy posłużyła tylko część jego dorobku krytycznego. Poeta interesuje mnie jako krytyk i eseista wypowiadający się o literaturze przede wszystkim w wyróżniającym się okresie pierwszych dziesięciu lat jego emigracji, 1951–1960. O zawężeniu zainteresowania do okresu paryskiego poety zadecydowała nie tylko ogromna, trudna do uchwycenia i uporządkowania ogólna liczba i różnorodność tematyczna jego tekstów krytycznych, ale też przyjęte tu założenie, że niezwykłe i dramatyczne okoliczności początku emigracji poety stanowiły dający się zaobserwować przełom w jego myśleniu o literaturze, że znacząco na to myślenie oddziaływały i je kształtowały. Autor Zniewolonego umysłu napisał wtedy wiele ważnych esejów, recenzji i rozpraw poświęconych poezji i prozie. One właśnie, wraz z listami poety z tego okresu, posłużyły za podstawę rozważań na główne tematy jego ówczesnej refleksji. Objęły one problemy literatury zaangażowanej politycznie, stanu powojennej poezji polskiej czy kryzysu literatury pisanej prozą.
20Jeszcze inaczej potraktowana została twórczość krytyczna Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Tu również ogromna liczba tekstów sprawiła, że możliwe stało się opisanie i zanalizowanie tylko części z nich. Pod uwagę wzięte jednak zostały ich najróżnorodniejsze formy: recenzje książkowe, szkice i rozprawy literackie, eseje, felietony radiowe. Potraktowane one zostały zgodnie z procesem ewolucji pisarstwa krytycznego Herlinga – stopniowo porzucane przez niego formy krytyki literackiej (i znamienne dla niej tematy) zastępowane były przez eseje i opowiadania, wreszcie – można przyjąć – przez Dziennik pisany nocą20. Do tego opus magnum pisarza odwołuję się jednak rzadko, uznałem bowiem, że w zakresie wyszczególnionych przeze mnie zagadnień utwór ten jest swoistym potwierdzeniem już wcześniej sformułowanych opinii. Nieczęsto też korzystam z bogatej, lecz dopiero udostępnianej korespondencji pisarza21. Z wielu tekstów całościowo wziętych pod uwagę wybrałem te, które są najważniejsze dla omawianych tu problemów, ale dokonany wybór jest próbą wydobycia zjawisk i kategorii charakterystycznych dla rozumienia literatury przez Herlinga. Rozpatrywane więc jest stale zadawane przez pisarza, zwłaszcza w pracach tużpowojennych, pytanie o to, jak opisać doświadczenia wojenne człowieka. Przedmiotem uwagi jest ponadto zajmujący w tej refleksji znaczące miejsce temat krytyki literackiej, a nade wszystko niezmiernie bogata problematyka bohatera powieściowego i moralno-politycznych postaw pisarzy.
21Konieczność zróżnicowanego określenia przedmiotu badań w dorobku krytycznym każdego z trzech autorów mówi bardzo dużo o złożoności zagadnienia i wskazuje na rodzaj problemów metodologicznych, przed jakimi staje badacz. Wydaje się, że niemożliwe byłoby przyjęcie tylko jednej zasady ustalenia zakresu tak bogatego piśmiennictwa czy jednego sposobu traktowania tak wielowymiarowej refleksji nad literaturą. Niemniej jednak wyznaczone cele są jednorodne, a pytania skierowane do trzech autorów pozostają takie same.
22Czytając i analizując szkice, recenzje książkowe, rozprawy czy felietony Terleckiego, Miłosza i Herlinga, chciałem się dowiedzieć od tych znawców sztuki słowa – krytyka, poety i prozaika – co myślą oni o literaturze. Jakie są ich opinie na jej temat? Jak znalezienie się na emigracji wpłynęło na ich myślenie o sztuce pisarskiej? Co po przeżyciach wojennych i w trudnych warunkach oderwania od ojczystego kraju, od rodzimej kultury i żywiołu języka używanego na co dzień i z dala od rzesz czytelników w Polsce uważają oni za godne uwagi, gdy chodzi o literaturę, twórczość literacką i pisarzy? Dlaczego wybierają takie, a nie inne tematy literackie? Jakie książki ich interesują i co o nich mówią? Wreszcie: jakie są ich preferencje literackie oraz koncepcje literatury, także – krytyki? Co też jest ich ideałem literatury? Poszukując odpowiedzi na te pytania, starałem się zaobserwować, co w refleksji Terleckiego, Miłosza i Herlinga-Grudzińskiego jest najważniejsze, co stanowi o specyfice ich myślenia o literaturze, co jest charakterystyczne. Kwestie te wydały się całkiem zasadne. Wskazywana refleksja formułowana w trudnych okolicznościach drugiej połowy XX wieku była (przynajmniej początkowo) silnie spleciona z reakcją na następstwa wojny, totalitaryzmy i emigrację. Ale była też czymś innym – na przykład wynikiem spotkania z obcą kulturą i literaturą. Jednakże prawdziwa wartość tej refleksji – poza pełnionymi ówcześnie funkcjami i poza przypisaną jej rolą – zyskuje na wyrazistości przede wszystkim wtedy, kiedy zostaje potraktowana niejako immanentnie, w miarę niezależnie od jej zewnętrznych uwarunkowań. Właśnie analiza zawartych w niej kategorii myślowych i wątków tematycznych ujawnia jej najcenniejsze, ponadczasowe jakości, zaświadczające o wybitnym dorobku intelektualnym jej autorów i żywotności polskiego myślenia o literaturze.
23Zastanawia fakt, że komentując twórczość innych pisarzy, Terlecki, Miłosz i Herling sami wielokrotnie czuli potrzebę stawiania najbardziej podstawowych pytań o to, czym jest literatura, jakie są jej zadania czy jak w ogóle należy pisać (szczególnie wobec trudnych doświadczeń XX wieku). Pokazywali też, że w warunkach emigracji zajmowanie się literaturą nie musi oznaczać uprawiania pisarstwa wyłącznie politycznego, choć nieraz sami robili z niego użytek. Wszyscy trzej byli bardzo wrażliwi na sztukę słowa i pokazali, że niezależnie od okoliczności zewnętrznych ważne są ponadczasowe zagadnienia artyzmu, literackości czy warsztatu pisarza, a rolą literatury jest przede wszystkim rozpatrywanie problemów egzystencjalnych, poszukiwanie prawdy o człowieku, obrona jego podmiotowości, dawanie wyrazu jego przeżyciom. O literaturze jako „manifestacji osobowości ludzkiej” mówił Terlecki22. W poezji chodzi między innymi o wyrażenie świadomości współczesnego człowieka – podpowiadał Miłosz. Literatura „nie jest i nie może być nigdy obojętna na wszystko, co ludzkie” – orzekał Herling23. Tego typu oświadczenia uzmysławiają jedną konkretną wartość sztuki słowa, która angażowała wybranych przeze mnie pisarzy. Były też i inne problemy, które budziły ich zainteresowanie: postawa i obowiązki pisarza, jego biografia, przyczyny niepowodzeń czy kryzys sztuki słowa. Uzupełniały one główny przedmiot dociekań. Co interesujące, wszystkie były formułowane bez korzystania z rygorystycznego języka teorii literatury. To jednak nie powstrzymało mnie od poszukiwania w omawianej refleksji tego, co dotyczy „technicznego” wymiaru sztuki słowa i warsztatu pisarza.
24Kiedy rozważa się te wszystkie wątki literaturoznawcze – i pamięta stwierdzenie Sławińskiego, że krytyka jest mową komplementarną wobec literatury24 – nie sposób nie zapytać o relację między wskazywaną refleksją a twórczością artystyczną badanych autorów, zwłaszcza poezją Miłosza i opowiadaniami Herlinga. Jest to pilne pytanie w przypadku pisarzy przekraczających linie podziałów gatunkowych, a ponadto uprawiających szeroko rozumiane i czasem trudno definiowalne formy pisarskie, takie jak esej czy dziennik, które w pewnych swoich odmianach reprezentują krytykę literacką25. Tam, gdzie jest to ważne dla omówienia danego problemu, wskazuję więc zależności między myślą o literaturze a samą twórczością artystyczną Miłosza i Herlinga (cytuję nawet słowa wiersza czy opowiadania), ale śledzenie powiązań nie jest celem moich rozważań – poszukiwanie i wyjaśnianie ich oznaczałoby odejście od głównego tematu. Wiele więc tego typu relacji zostaje jedynie zasygnalizowanych.
25Wszyscy trzej autorzy uprawiali literaturę (jeśli Terlecki był przede wszystkim krytykiem, to dorobek krytycznoliteracki nie powinien przesłaniać jego wielkich ambicji pisarskich i rzeczywistych zasług jako eseisty). Ich działalność w dziedzinie krytyki można uznać za zajęcie dodatkowe, ale można też potraktować jako współrzędne wobec własnej twórczości literackiej. Tylko Terleckiego w tym zestawieniu określić można jako „zawodowego” krytyka, dla którego wypowiedź o literaturze (także o teatrze) była dominującą formą działalności. Miłosz i Herling-Grudziński natomiast to typowi przedstawiciele krytyki „autorskiej”, upodrzędnionej wobec ich praktyki twórczej lub – zważywszy na tużpowojenny okres ich pisarstwa – z nią „współbieżnej”26. Mowa w istocie o krytycznej działalności pisarza, specyficznej formie jego aktywności, mogącej być integralną częścią jego strategii twórczej, ale nade wszystko oferującej czytelnikom niepowtarzalny wgląd w sztukę słowa, taki, który umożliwia jej wyjątkowo głębokie poznanie, inne od zwykle znajdowanego w tekstach krytyki „fachowej”. O szczególnym charakterze tego poznania decyduje fakt, iż ujęta w kształt wypowiedzi krytycznoliterackiej ta propozycja poznawcza pochodzi od samego twórcy literatury, człowieka wtajemniczonego w jej prawa i rozumiejącego jej mechanizmy jak nikt inny. Przypadek autorów będących bohaterami niniejszych rozważań o tyle podkreśla wagę tej propozycji, że nawet jeśli nie ma wśród badaczy zgody co do tego, czy pisarze są dobrymi krytykami, i przeważa sceptycyzm w stosunku do możliwości poznawczych krytyki autorskiej27, to Miłosz i Herling, występując w roli krytyków „autorskich”, doskonale potrafili powiedzieć, gdzie leży prawdziwa wartość literatury, jaki rodzaj pisarstwa zasługuje na uwagę czy też jak należy pisać. Na temat relacji między warsztatem krytycznym a doświadczeniem pisarskim Herling sam wypowiedział się, gdy komentował działalność jego zdaniem najwybitniejszego po Brzozowskim krytyka.
Sam mawiał o sobie – pisał o Irzykowskim – że czuje się twórcą, a nie krytykiem zawodowym, i że każdy dobry krytyk jest w jakimś stopniu zbankrutowanym poetą; […] pod jednym względem miał na pewno rację: nikt tak jak krytyk, który sam kiedyś uprawiał tak zwane czyste pisarstwo, nie potrafi ocenić warsztatu innego pisarza i oddać mu w pełni sprawiedliwość.28
26Terlecki nie należy ściśle do tego typu komentatorów, może jednak znaleźć się w tym zestawieniu – z Miłoszem i Herlingiem – ze względu na wysoką jakość uprawianego przez siebie pisarstwa. Uwrażliwiony na literaturę, z dużym powodzeniem zajmujący się sztuką pisania eseju, on również potrafił odsłaniać arkana literackiego rzemiosła. Czyż nie jest to temat zasługujący na szczególną uwagę? W poszukiwaniu odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące uprawiania literatury i jej poznania czytelnik nie dozna zawodu, zwracając się ku tym trzem wybitnym znawcom przedmiotu.
27Być może nie jest niczym niezwykłym to, że pisarz występuje w roli krytyka – w końcu jest to zjawisko powszechne. Ale w przypadku badanych tu trzech autorów mamy do czynienia z czymś szczególnym: obok wysokiego poziomu uprawianej krytyki widać podobne wyczulenie na literaturę i podobne jej rozumienie, słychać dochodzące do głosu takie same humanistyczne wartości. Z pewnością przyczyniły się do tego zjawiska takie jak wspólnota pokoleniowa autorów czy podobieństwo ich doświadczeń zdobytych w środku XX wieku. W istocie wiele jest powodów, by umieścić obok siebie Tymona Terleckiego, Czesława Miłosza i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i prześledzić ich opinie o literaturze. I nie chodzi o równoległość biografii z narzucającymi się analogicznymi faktami czy zdarzeniami (zapoczątkowanie działalności pisarskiej i krytycznej w latach trzydziestych, doświadczenie wojny, emigracja i rozkwit twórczości), bo były przecież i ogromne różnice w drogach życiowych i pisarskich tych trzech autorów. Autorów jakże odmiennych! Ale moim zdaniem właśnie dlatego ich przypadki stanowią dobry materiał do obserwacji. Doskonale reprezentując emigrację, uosabiają jej pewien przekrój. Zestawienie twórczości krytyka, poety i prozaika ukazuje ogromną różnorodność piśmiennictwa emigracyjnego, a perspektywa badania świadectw refleksji nad literaturą daje szansę odczytania wielu tekstów na nowo.
*
28Pomocne w przygotowaniu książki były opinie wielu osób. Dziękuję zwłaszcza moim Mistrzom – prof. Samuelowi Sandlerowi z The University of Chicago i prof. Stefanowi Sawickiemu z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Wdzięczny jestem wszystkim uczestnikom zebrań naukowych Pracowni Poetyki Historycznej Instytutu Badań Literackich PAN. Szczególne podziękowania zechcą przyjąć prof. Włodzimierz Bolecki, prof. Tamara Brzostowska-Tereszkiewicz, prof. Agnieszka Kluba, prof. Zdzisław Łapiński, prof. Aleksandra Okopień-Sławińska, prof. Magdalena Rembowska-Płuciennik, dr Piotr Sobolczyk i dr hab. Beata Śniecikowska. Dziękuję również osobom spoza Pracowni, wśród których byli między innymi prof. Michał Głowiński z Instytutu Badań Literackich, prof. Hanna Gosk z Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Zdzisław Kudelski z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i prof. Andrzej Tyszczyk z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wdzięczny jestem Recenzentowi książki prof. Rafałowi Habielskiemu z Uniwersytetu Warszawskiego. Podziękowania za współpracę wydawniczą składam dr. Andrzejowi P. Lesiakowskiemu. Za wyrozumiałość i wsparcie wdzięczny jestem Ani, mojej Żonie, a za pomoc techniczną i rozmowy o literaturze dziękuję Agacie, mojej Córce, której książkę tę dedykuję.
Notes de bas de page
1 K. Dybciak, Istota i struktura krytyki literackiej, „Teksty” 1979, nr 6, s. 72.
2 T. Burek, Scalanie, „Teksty Drugie” 1991, nr 1/2, s. 1–4.
3 Antologia polskiej krytyki literackiej na emigracji 1945–1985, red. J. Dąbała, Lublin 1992, s. 9.
4 Zob. notę wydawcy: „Do składania [maszynopis] oddano w styczniu 1991 r.”. Tamże, s. 2. W zakończeniu wstępu autor wspomniał ponadto, że przygotowanie antologii trwało kilka lat.
5 J. Dąbała, Wit Tarnawski jako krytyk literacki, Lublin 1995, s. 9.
6 Tenże, Wstęp, w: Antologia polskiej krytyki literackiej 1945–1985, s. 10.
7 W. Tarnawski, Krytyka literacka na emigracji, „Kultura” (Paryż) 1951, nr 5, s. 55.
8 J. Dąbała, Wstęp, w: Antologia polskiej krytyki literackiej 1945–1985, s. 10. Zob. W. Tarnawski, Krytyka literacka na emigracji, s. 55; J. Stradecki, O „Wiadomościach” londyńskich, w: Literatura źle obecna (Rekonesans), Londyn 1984, s. 30.
9 Zob. np. S. Mackiewicz, Recenzja i recenzent, „Wiadomości” 1952, nr 2, s. 2; J. Bujnowski, Esej, w: Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, t. 1, red. T. Terlecki, Londyn 1964, s. 209–264; J. Bujnowski, Szkic literacki i krytyka artystyczna, w: Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, t. 1, s. 265–443; J. Bielatowicz, Krytyk, redaktor i wydawca, w: tenże Literatura na emigracji, Londyn 1970, s. 22–25; M. Danilewicz Zielińska, Odchylenia od mitu Anteusza. Szkic o warunkach i problemach pisarzy emigracyjnych, „Pamiętnik Literacki”, Londyn, 1978, t. 2, s. 9–22; J. Olejniczak, Esej i dziennik na emigracji, w: Literatura emigracyjna 1939–1989, t. 1, red. J. Garliński i in., Katowice 1994, s. 226–260; M. Kisiel, Krytyka literacka na emigracji, w: Literatura emigracyjna 1939–1989, t. 2, red. J. Garliński i in., Katowice 1996, s. 210–229; Cz. Miłosz, Ulizane „Wiadomości”, w: „Wiadomości” i okolice. Szkice i wspomnienia, t. 2, red. M.A. Supruniuk, Toruń 1996, s. 141.
10 R. Moczkodan, „Omawiacze, laurkodawcy”, publicyści i krytycy: krytyka literacka na łamach „Wiadomości” w latach 1946–1956, Toruń 2013, s. 7–8.
11 W. Ligęza, O sztuce pisarskiej w eseistyce i krytyce Tymona Terleckiego, w: Tymon Terlecki. Pamięć i sumienie emigracji, red. J. Jarzębski, A. Juszczyk, Przemyśl 2009, s. 131–153; R. Rosa, Czesława Miłosza koncepcja literatury i krytyki, „Ruch Literacki” 1985, z. 2, s. 83–95; A. Bagłajewski, Gustaw Herling-Grudziński – głosy krytyka bezkompromisowego, w: tenże, Mapy dwudziestolecia 1989–2009. Linie ciągłości, Lublin 2012, s. 219–236. Zob. inne reprezentatywne prace: M. Peter, Dzieło i twórca. Personalizm Tymona Terleckiego, w: Tymon Terlecki. Etos emigranta, red. J. Kryszak, M. Mroczkowska, Toruń 2004, s. 117–126; A. Sobolewska, Przeciw krytyce niezrozumiałej. Miłosz jako krytyk, w: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Krytycy, red. A. Brodzka-Wald i in., Warszawa 2003, s. 25–64; A. Szawerna-Dyrszka, Na marginesach poezji. O teoretycznoliterackich uwagach Czesława Miłosza, w: Na Boku. Pisarze teoretykami literatury?… (Szkice), red. J. Olejniczak, M. Bogdanowska, Katowice 2007, s. 17–32; M. Zaleski, Gustaw Herling-Grudziński jako krytyk literatury polskiej, w: tenże, Mądremu biada? Szkice literackie, Paryż 1990, s. 125–134; Z. Kudelski, Studia o Herlingu-Grudzińskim. Twórczość – recepcja – biografia, Lublin 1998 (rozdz. II: Eseistyka i krytyka literacka. Rekonesans badawczy, s. 29–72).
12 Przykładami takich prac byłyby np. A.M. Frankowiak, Być wśród żywych i umarłych. Ewolucja twórczości eseistycznej Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Olsztyn 2003; T. Walas, Czesław Miłosz jako historyk literatury polskiej, „Dekada Literacka” 1994, nr 11, s. 1, 8–10; J. Madejski, Czesław Miłosz jako historyk literatury, w: Po Miłoszu, red. M. Bielecki, W. Browarny, J. Orska, Kraków 2011, s. 281–300.
13 J. Sławiński, Krytyka literacka jako przedmiot badań historycznoliterackich, w: Badnia nad krytyką literacką, red. J. Sławiński, Wrocław 1974.
14 J. Sławiński, Krytyka literacka jako przedmiot badań historycznoliterackich. Cyt. za: tenże, Próby teoretycznoliterackie, Warszawa 1992, s. 115. Z kolei Krzysztof Dybciak podkreślił wagę analizowania wypowiedzi krytycznej jako tekstu w sytuacji komunikacyjnej, w układzie, gdzie dochodzi do dialogu tekstów – zob. K. Dybciak, Problemy interpretacji tekstu krytycznoliterackiego, w: Zagadnienia literaturoznawczej interpretacji, red. J. Sławiński, J. Święch, Wrocław 1979, s. 194.
15 J. Sławiński, Krytyka literacka jako przedmiot badań historycznoliterackich Cyt. za: tenże, Próby teoretycznoliterackie, s. 116, 117.
16 M. Głowiński, Próba opisu tekstu krytycznego, w: Badania nad krytyką literacką. Seria 2, red. M. Głowiński, K. Dybciak, Wrocław 1984, s. 85. Zob. też M. Głowiński, Język krytyczny Ignacego Matuszewskiego (Uwagi w związku z publikacją wyboru pism), „Pamiętnik Literacki” 1967, z. 2, s. 469–491.
17 Zob. M. Głowiński, Ekspresja i empatia. Studia o młodopolskiej krytyce literackiej, Kraków 1997.
18 Zob. np. A. Sobolewska, Przeciw krytyce niezrozumiałej, s. 26, 46; Z. Kudelski, Studia o Herlingu-Grudzińskim, s. 30; W. Bolecki, Ciemna miłość. Szkice do portretu Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Kraków 2005, s. 59.
19 Ta część piśmiennictwa Terleckiego wciąż jest odkrywana i udostępniana, jak np. opublikowane już po napisaniu tej książki dwa tomy korespondencji: T. Terlecki, J. Wittlin, Listy 1944–1976, oprac. N. Taylor-Terlecka, Warszawa 2014; T. Terlecki, J. Stempowski, Listy 1941–1966, oprac. N. Taylor-Terlecka, Warszawa 2015.
20 Pisarz sam wypowiadał się na ten temat – zob. G. Herling-Grudziński, W. Bolecki, Rozmowy w Dragonei, Warszawa 1997, s. 147.
21 O części tej korespondencji pisał Z. Kudelski, Gustaw Herling-Grudziński i „Kultura” paryska (1947–1996). Fakty – historia – świadectwa, Lublin 2013. W książce tej zostały przedrukowane (w wyborze i nie zawsze w całości) listy Herlinga do Jerzego Giedroycia. Więcej listów zawiera tom G. Herling-Grudziński, Listy do redaktorów „Wiadomości”, oprac. M.A. Supruniuk, Toruń 2015.
22 T. Terlecki, Jasna uchwała i zamącona dyskusja, „Orzeł Biały” 1947, nr 46, s. 3. Cyt. za: tenże, Emigracja naszego czasu, red. N. Taylor-Terlecki, J. Święch, Lublin 2003, s. 206.
23 G. Herling-Grudziński, Literatura wolna i upaństwowiona, „Wiadomości” 1951, nr 38, s. 1.
24 J. Sławiński, Krytyka literacka jako przedmiot badań historycznoliterackich.
25 To, jak dużym wyzwaniem może być rozpatrywanie eseistyki i diarystyki jako materiału do badań nad krytyką literacką, pokazuje artykuł Józefa Olejniczaka Esej i dziennik na emigracji. Badacz wyodrębnił jednak szczególnie pomocną kategorię „eseju o literaturze” (reprezentowanego przez teksty o cechach pozwalających zaklasyfikować go do „eseistyki stojącej na pograniczu prozy artystycznej lub quasi-naukowego dyskursu”), uznając Czesława Miłosza za najwybitniejszego na emigracji przedstawiciela tej odmiany gatunku. Tak rozumiany „esej o literaturze” – nazwałbym go też esejem literackim – jest moim zdaniem jedną z ważniejszych form wypowiedzi również Tymona Terleckiego i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Na temat eseju literackiego i m.in. eseistyki Miłosza w tym kontekście zob. Z. Jarosiński, Literatura lat 1945–1975, Warszawa 1999, s. 185–192. 26 Zob. M. Płachecki, Wprowadzenie do krytyki autorskiej, „Teksty” 1976, nr 4–5, s. 211–221. Korzystając z tych określeń, nie posuwam się jednak tak daleko jak autor artykułu i nie podkreślam wielkiej różnicy między krytyką autorską a współbieżną.
26 Por. też K. Dybciak, Krytyczna działalność powieściopisarza. O krytyce literackiej Teodora Parnickiego w latach 1928–1939, „Pamiętnik Literacki” 1979, z. 3, s. 115–151.
27 M. Płachecki, Wprowadzenie do krytyki autorskiej, s. 215–216. Zob. zwłaszcza przytoczone opinie T.S. Eliota i Oscara Wilde’a. Zob. też R. Wellek, The Poet as Critic, the Critic as Poet, the Poet-Critic, w: The Poet as Critic, ed. F.P.W. McDowell, Evanston 1967, s. 92–107.
28 G. Herling-Grudziński, Karol Irzykowski, komentarz w audycji Radia Wolna Europa, cykl „Komentarz kulturalny”, emisja 10 października 1957 r. Cyt. za: G. Herling-Grudziński, Dzieła zebrane, t. 3: Recenzje, szkice, rozprawy literackie 1957–1998. Felietony i komentarze z Radia Wolna Europa 1955–1967, red. W. Bolecki, Kraków 2013, s. 667.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017