SZTUKA – ŚMIERĆ
p. 183-185
Texte intégral
Głos. Vox humana
Przyroda. Nauka milczenia
Nauczyciel. Duch ciężaru i duch lekkości
Śmierć. Poeta nadmarły
Spojrzenie II. Orfeusz odwrócony
1Podstawową figurą grupy „sztuka – śmierć” jest Orfeusz arcypoeta i heros kulturowy: uosobienie marzeń, dylematów i doświadczeń artysty. Skupienie na tych zagadnieniach wiąże się z marginalizacją postaci Eurydyki i nietradycyjnym potraktowaniem katabazy lub wręcz rezygnacją z tego epizodu. W Sześciu wierszach dla Orfeusza Jarosława Marka Rymkiewicza (zob. „Poeta nadmarły”) i eseistyce Józefa Wittlina (zob. „Vox humana”) nie pojawia się nawet imię zmarłej; w poemacie Jerzego Kamila Weintrauba Orfeusz w lesie (zob. „Nauka milczenia”) strata ukochanej wydaje się pretekstem do pokazania zmagań bohatera z nieuchronnym. Weintraub nie przedstawia też zejścia do Hadesu, ale tworzy własną opowieść, fabularyzując scenę wpływu sztuki na przyrodę. Rymkiewicz, jak często czynią poeci, wydobywa esencję mitycznych zdarzeń, pomija zaś konkrety ich przebiegu: nie łączy podróży w zaświaty z próbą odzyskania umarłej, nie przypisuje wyjątkowych przyczyn śmierci bohatera. Wokół ogólnych sensów danych elementów mitu osnuta jest także refleksja w lirykach Tymoteusza Karpowicza (zob. „Orfeusz odwrócony”) i szkicach Wittlina.
2Na tle tych tekstów wyjątkiem są dramaty Anny Świrszczyńskiej, zwłaszcza drugi z nich, Orfeusz, spajający katabazę i rozszarpanie w jedną rozbudowaną – dzięki możliwościom gatunku – opowieść, w pobocznym zaś wątku prezentujący nietypowo, a w obszarze literatury polskiej prekursorsko, ujętą postać Eurydyki (zob. „Duch ciężaru i duch lekkości”).
3Omawiane dzieła czynią punktem wyjścia cztery motywy: społecznej roli artysty, oddziaływania na naturę, podróży do podziemi oraz rozszarpania. Świrszczyńska rozumie cel bohatera zbiorowości jako dążenie do pokonania śmierci w ogóle, neguje więc egoistyczną postawę opuszczonego męża podczas katabazy; Karpowicz ustosunkowuje się wobec herosa kulturowego bardziej trzeźwo, podejmując (bardziej też szablonową) krytykę zawartego w micie obrazu skuteczności i niezależności sztuki; Wittlin natomiast widzi w sztuce przestrzeń ludzkiej wolności, ratunek przed nowoczesnym barbarzyństwem. Do innowacji najciekawszych w tej grupie tekstów należy ujemna ocena wpływu pieśni zrozpaczonego Orfeusza na przyrodę w poemacie Weintrauba. Katabaza natomiast odczytywana jest na dwa sposoby: u Wittlina i Świrszczyńskiej jako wyraz pragnienia nieśmiertelności; u Karpowicza i Rymkiewicza – jako figura poznania tajemnic ukrytych przed ludźmi przez bogów lub przez nich samych. Wreszcie, zabicie herosa łączy Świrszczyńska z jego niespełnionymi dążeniami do zmiany świata (integruje w ten sposób wydarzenie z pozostałymi trzema głównymi motywami); Rymkiewicz czyni z finału mitu metaforę egzystencji jako bycia ku śmierci, w szczególny sposób uwewnętrznionego przez poetów; Karpowicz – opowiadając w jednym z wierszy o zamordowanym przez żołnierzy anonimowym mężczyźnie, który mógł być Orfeuszem – skupia się na XX-wiecznej degradacji sztuki i człowieczeństwa.
4Problematyka rozważanego boku trójkąta orfejskiego rozpięta jest – by użyć kategorii zaproponowanych przez Świrszczyńską – między ciężarem skończoności bytu a nieuniknioną lekkością właściwą działaniom artystów; między Karpowiczowskim postulatem dążenia do niemożliwego a podkreślaną przez tegoż autora świadomością złudy zawartej w naiwnym czytaniu mitów, maskującym realną bezradność sztuki; między romantycznie prometejskim buntem Świrszczyńskiej a pochwałą wyższego porządku i rilkeańskim odrzuceniem skargi u Weintrauba, tak jak ona poszukującego w micie odpowiedzi na przeżycie okupacyjne; między uniwersalistycznym założeniem Wittlina, by tworzyć z dystansem wobec siebie, jakby miało się wkrótce odejść między cienie, a Rymkiewiczowskim projektem zapisu cielesnego doświadczenia własnego umierania; między humanistycznym wyobrażeniem głosu Orfeusza przemawiającego do bogów, ludzi i świata natury (u Wittlina i Świrszczyńskiej) a ulubioną przez modernistów, eksponowaną u Rymkiewicza i Karpowicza, ambiwalentną etycznie – „Bo nie może podobać się ludziom/ Ten, kto sięga po zabronione”1 – figurą spojrzenia.
5Fragmenty kontekstowe rozwijają kluczowe wątki tematu. W pierwszym z nich Głos, który przetrwał śmierć śpiewaka, staje się znakiem pragnienia transcendencji i symbolem jego urzeczywistnienia w sztuce i technice. Drugi ukazuje arcypoetę jako uosobienie harmonijnej więzi człowieka i Przyrody, patrona formułowanych w różnych epokach idei jedności bytu oraz utopijnych nadziei na koniec wzajemnego zabijania się przez gatunki zamieszkujące Ziemię. Trzeci szkic opowiada o mitycznym artyście jako Nauczycielu – wtajemniczonym i cywilizatorze odwodzącym dzikich ludzi od mordu – a także o losach tego wizerunku w różnych epokach. Kolejny mówi o licznych wersjach Śmierci bohatera oraz jej nowoczesnych interpretacjach, ujmujących epizod jako symbol doli i posłannictwa twórcy. Ostatni fragment dotyczy najsłynniejszych alegorycznych odczytań orfejskiego spojrzenia, z których drugie – Blanchotowskie – czyni z gestu parabolę pisania w obliczu nicości (Spojrzenie II).
Notes de bas de page
1 C. Miłosz, TO, w: idem, Wiersze wszystkie, Kraków 2011, s. 1139.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017