MIŁOŚĆ – ŚMIERĆ
p. 63-64
Texte intégral
Eurydyka. „Gdzie czułość i okrucieństwo w jeden uścisk się splata”
Eros. „Miłość w próżni kosmicznej”
Hades. Czerwony Orfeusz
Spojrzenie I. „Prawdziwy problem Orfeusza”
1Marginalizacja lub eliminacja ulubionego przez poetów tematu sztuki znamienna jest dla prozatorskich utworów fabularnych nawiązujących do historii katabazy, czyli wzorcowej opowieści o miłości zmagającej się ze śmiercią. Należą do nich tragikomiczna renarracja legendy: Apologia Orfeusza Leszka Kołakowskiego (zob. „»Prawdziwy problem Orfeusza«”), a także teksty, których akcja rozgrywa się w realiach niemitologicznych, wykorzystujące jednak schemat zdarzeniowy mitu: Czarna róża Juliana Stryjkowskiego (zob. „Czerwony Orfeusz”) i Solaris Stanisława Lema (zob. „»Miłość w próżni kosmicznej«”). Powieść polityczna zawiera zamierzone przez autora, sygnalizowane metaforyczne odwołanie do narracji o Orfeuszu, co zbliża ją do popularnego w XX-wiecznej literaturze zachodniej gatunku mythological novel. Powieść science fiction z kolei oparta została na układzie fabularnym tożsamym z orfejskim w o wiele większym stopniu, ale raczej nie wskutek świadomej decyzji pisarza. Tematyczna i kompozycyjna odmienność dzieł świadczy o tym, jak rozmaicie funkcjonować może w prozie struktura mitologiczna; różnica ich artystycznej wartości przypomina, że sama obecność w tekście takiej matrycy nie przesądza o skali jego sukcesu.
2Wyjątek w grupie „miłość – śmierć” stanowią dwie serie wierszy Aleksandra Wata (zob. „»Gdzie czułość i okrucieństwo w jeden uścisk się splata«”). W pierwszej z nich autor wyprowadza z dziejów Orfeusza i Eurydyki najbardziej podstawowe sensy, wynikające z konfrontacji Erosa i Tanatosa: mówi o kochankach postawionych wobec ostatecznego rozstania. Drugi zbiór tekstów, odczytany na tle mitu, problematyzuje postać Eurydyki umarłej, zagadnienie spojrzenia Orfeusza i kryjącego się za nim uczucia. Poetyckie interpretacje tematu „miłość – śmierć” osnute są zatem wokół fundamentalnego wymiaru sytuacji ukazanych w legendzie1.
3Proza fabularna Lema, Stryjkowskiego i Kołakowskiego opowiada natomiast o bardziej konkretnych typach miłości: zakazanej (Solaris), nieodwzajemnionej (Czarna róża) i dawno minionej lub raczej ukrytej pod maską honoru (Apologia Orfeusza). Warianty te odległe są od wizji wzajemnej namiętności zawartej w klasycznych odmianach mitu. Z silniej lub słabiej zarysowaną orfejską strukturą łączą one treści nowe, ukazując tym samym jej semantyczną pojemność. Same, co ciekawe, również tworzą pewien – nieobecny w legendzie – wzór fabularny. Uczucie mężczyzny jest w nich zawsze nieszczęśliwie ulokowane. Rolę kochanka podejmującego katabazę realizują: naukowiec zakochany w istocie stworzonej na podobieństwo związanej z nim niegdyś dziewczyny; młodzieniec żyjący rojeniami na temat niechętnej mu kobiety, duchowo martwej ofiary politycznej indoktrynacji; porzucony mąż, wypierający się trwającego nadal uczucia. Każda z trzech narracji prowadzi jedno z pary bohaterów do – nieobecnej w podstawowych wersjach historii orfejskiej – faktycznej lub prawdopodobnej samobójczej śmierci, wprost lub pośrednio wynikającej z miłości. Harey-Eurydyka zabija się, by uwolnić od siebie Kelvina; Henryk Jarosz decyduje się na właściwie samobójczą, a być może zabójczą także dla Tamary wyprawę do Związku Sowieckiego; błazeński śpiewak Kołakowskiego podnosi na siebie rękę po katastrofie anabazy. Jeżeli zatem w pierwszej grupie wierszy Wata uczucie rozpatrywane było jako obrona przed napierającą nicością, to w powieściach Lema i Stryjkowskiego (a w jakiejś mierze także u Kołakowskiego) ono samo wiedzie osobę kochającą do unicestwienia. Dodać można, że mimo wskazanych różnic dzieła te zbliża do tragicznej fabuły Wergilego najogólniej pojęty fatalizm relacji erotycznej, zapisany w sekwencji podwójnej utraty.
4Fragmenty kontekstowe osnute są wokół problematyki rozważanego boku orfejskiego trójkąta i podejmują tematy związane z, najistotniejszym w tej perspektywie, epizodem katabazy. Eurydyka przynosi próbę opisania drugiej głównej bohaterki mitu na podstawie źródeł starożytnych i dociekań współczesnych badaczy, szkic typowych kierunków alegoryzacji tej postaci, a także propozycję jej nowego odczytania. Następny fragment przywołuje dwie klasyczne koncepcje Erosa i zarysowuje ich relacje z opowieścią orfejską. Kolejny dotyczy bytowania zmarłych w Hadesie – do którego schodzi śpiewak, aby odzyskać ukochaną – i jego literackich metaforyzacji. Ostatni (Spojrzenie I) traktuje o drugiej utracie Eurydyki – przyczynach boskiego zakazu i zadziwiającego gestu Orfeusza.
Notes de bas de page
1 Również z tego względu, a nie tylko z uwagi na chronologię, rozdział o lirykach Wata usytuowany został w swojej grupie tematycznej jako pierwszy.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017