Lektura mitologiczna
p. 41-44
Texte intégral
1Wyjaśnienia domaga się jeszcze kwestia selekcji i sposobu czytania dzieł, których związek z mitem Orfeusza nie został w nich wprost zasygnalizowany. Nie zawsze wiadomo, czy rozbudowane analogie, jakie można tam dostrzec, wynikają z intencji autorów. Grupę tę reprezentują, szczegółowo dalej interpretowane, Solaris Stanisława Lema oraz trzy wiersze Aleksandra Wata z cyklu Z naszeptów magnetofonowych. Zapewne w nowoczesnej literaturze polskiej powstało więcej tekstów pozostających w tego rodzaju niejawnej relacji z fabułą orfejską; dotarcie do nich zależy od intuicji oraz inwencji czytelników, a wreszcie – po prostu od przypadku. Lektura wspomnianych utworów, przede wszystkim powieści Lema, przez pryzmat mitu może być zatem potraktowana jako egzemplifikacja bardziej uniwersalnej propozycji hermeneutycznej. Aby przybliżyć jej założenia, warto z większą niż wcześniej precyzją dokonać jednej podstawowej dystynkcji.
2W klasycznej pracy Mythology in the Modern Novel John J. White pisze o dwóch podstawowych sposobach rozumienia słowa „mit”, które może oznaczać „prymitywny lub typowy powtarzający się wzór ludzkiego zachowania, odnajdywany zarówno w życiu, jak w literaturze”, bądź też „bardziej specyficzną formę, łączoną z określoną kulturą i związaną z nazwanymi postaciami oraz miejscami, współcześnie docierającą do nas przez medium literatury”, a zatem pewną konkretyzację tej ogólnej sytuacji1. Mit w szerszym sensie określa badacz mianem „archetypu”. Nazwę tę, obarczoną Jungowską nadwyżką semantyczną, zastąpić można – i tak dalej czynię – bardziej neutralnymi pojęciami „archemitu”2 albo „metamitu”3.
3Rozróżnienie mitu i archemitu pozwala dostrzec w zasadniczych elementach fabuły orfejskiej szczególne przejawy trzech wzorcowych sytuacji: zejścia do zaświatów, przemożnego wpływu muzyka na otaczający go świat i śmierci w wyniku rozszarpania. Każdy z tych metamitów posiada w mitologiach przynajmniej kilka innych sławnych realizacji. Doświadczenie katabazy łączy Orfeusza z Eneaszem i poniekąd z Odyseuszem (o ile, jak czyni część badaczy, utożsamimy obrzęd nekromancji – nekiyę – z wizytą w Hadesie), jeszcze silniej zaś z bogami i bohaterami udającymi się do podziemia, aby wyprowadzić stamtąd zmarłych: Demeter pragnącą odzyskać córkę, Dionizosem schodzącym po matkę, Heraklesem wyrywającym piekłu Alkestis i japońskim Izanagim, jak ukochany Eurydyki wyprawiającym się w zaświaty po żonę. Potężne oddziaływanie swojej sztuki dzieli tracki muzyk z Arionem, śpiewem poruszającym delfiny, które uratują mu życie, i Amfionem, mocą gry na lirze przenoszącym ciężkie głazy, by stworzyć mur otaczający gród tebański. Wreszcie, podobnie jak egipski Ozyrys, a także Dionizos i nieuznający boga wina Penteusz, bohater ginie rozerwany na strzępy. Chociaż między niektórymi z tych konkretyzacji archemitów mogły istnieć relacje przyczynowe lub genetyczne (wśród tematów orfejskich przynajmniej w jednym przypadku: w śmierci kapłana Dionizosa widziano odbicie losu boga), to każda z nich funkcjonuje w kulturze jako część oddzielnej opowieści. Aby zasadne było mówienie o związku jakiejś niemitycznej narracji właśnie z mitem Orfeusza – a nie jednym z mitów pokrewnych albo wspólnym dla nich wszystkich metamitem – wśród elementów paralelnych powinien istnieć wątek lub splot wątków, który nie pojawia się w legendach siostrzanych. Tego rodzaju związek występuje, jak spróbuję pokazać, w przypadku tekstów Lema i Wata, trudniej natomiast dostrzec go np. w opowiadaniu Sanatorium pod klepsydrą Brunona Schulza, odnoszącym się nie tyle do historii Orfeusza, ile do ogólnego motywu katabazy4.
4Im liczniejsze analogie wskazać można między mitem a danym utworem, im bardziej istotnych i specyficznych treści tekstu one dotyczą, tym większa siła wyjaśniająca takiego czytania. Interpretacja w świetle mitu staje się wówczas wartą zastosowania metodą analizy pojedynczego dzieła, a nie tylko drogą ku inspirującym uogólnieniom, jaką była w przytaczanych wypowiedziach krytyków, korzystających z metaforyki orfejskiej.
5Zachęta do takiej lektury płynie z książki White’a. W swojej rozprawie pisze on o nowym gatunku prozy, który pojawił się w literaturze XX wieku: powieści mitologicznej (mythological novel). Należą do niego dzieła w całości lub części oparte na strukturze – lub elementach struktury – wcześniejszych fabuł, najczęściej pochodzących z mitologii5. Ich akcja rozgrywa się we współczesnym świecie, ale towarzyszy jej rozbudowana mityczna paralela – analogiczna albo kontrastowa – stanowiąca wyrazisty motyw utworu6. Mit przynosi zatem skrótowy, a przy tym złożony komentarz symboliczny do przedstawianych w tekście sytuacji7. Relacja między mitem i tekstem może być zresztą bardziej skomplikowana: wtedy polega na kondensacji (więcej niż jeden mit stanowi paralelę wobec danego zdarzenia lub postaci) albo fragmentacji (więcej niż jedno zdarzenie lub postać znajduje analogię w danym elemencie mitu)8. Najsłynniejsze mythological novels to wzorzec gatunku – Ulisses Jamesa Joyce’a oraz Centaur Johna Updike’a i Pogarda Alberta Moravii. W literaturze polskiej – Ozimina Wacława Berenta. Dla White’a dopiero bezpośrednie nazwanie określonego mitu lub przejrzysta do niego aluzja charakteryzuje powieść mitologiczną9. Amerykański badacz w innym miejscu sugeruje co prawda, że twórca nie musi być świadom analogii, jednak sam w swojej książce nie zajmuje się tekstami pozbawionymi intencjonalnych odwołań do starożytnych fabuł. Tymczasem interpretacja przez pryzmat mitów takich dzieł jak Solaris, nie tylko powieściowych, może przynieść interesujące efekty już choćby dlatego, że jest nieoczywista. Adekwatną nazwą tego rodzaju czytania będzie „lektura mitologiczna”, różna od „lektury mitycznej”, czyli poszukiwania archemitów/archetypów, jak w koncepcjach Northropa Frye’a czy Gilberta Duranda, a także od lektury „literatury mitologicznej” w rozumieniu White’owskim, a więc od analizy utworów, w których wyraźnie zaznaczony został autorski zamiar nawiązania do mitologii.
Notes de bas de page
1 J.J. White, Mythology in the Modern Novel. A Study of Prefigurative Techniques, Princeton 1971, s. 38.
2 H. Markiewicz, Literatura a mity, w: idem, Prace wybrane, t. V: Z teorii literatury i badań literackich, Kraków 1997, s. 177.
3 Takiego terminu używa John Vickery. Zob. C. Zalewski, Mit a powieść. Prezentacja stanowisk teoretycznych, „Pamiętnik Literacki” 2006, z. 3, s. 68.
4 Na podobieństwa i różnice między utworem Schulza a mitem orfejskim zwraca uwagę Józef Olejniczak w Powrotach w śmierć, Katowice 2009, s. 76, 78. Zob. też: S. Lindenbaum, Sanatorium pod klepsydrą. Hades czy sanatorium?, w: W ułamkach zwierciadła. Bruno Schulz w 110 rocznicę urodzin i 60 rocznicę śmierci, red. M. Kitowska-Łysiak, W. Panas, Lublin 2003.
5 White nazywa to zjawisko „prefiguracją”. Słowo wywodzi się z religijnych egzegez Pisma Świętego. Pierwotnie odnosiło się do lektur Starego Testamentu – przedstawionych w nim bohaterów i wypadki chrześcijańscy hermeneuci traktowali jako zapowiedzi postaci Jezusa i wydarzeń związanych z historią Zbawienia opisanych w Nowym Testamencie. W takim odczytaniu ofiara Izaaka była prefiguracją ofiary Chrystusa, Arka Noego – prefiguracją Kościoła etc. (J.J. White, op. cit., s. 12). Termin, używany przez badacza w sensie zeświecczonym, wydaje się jednak dyskusyjny ze względu na podstawowe znaczenie konotujące sakralny wymiar opisywanego przedmiotu oraz metafizyczną więź między tekstami. Poza tym odnosi się on do pierwowzoru mitycznego, a nie prefigurowanego, utworu, przez co jest niewygodny w użyciu dla piszących głównie o literaturze naszych czasów. Być może z tych przyczyn, omawiając koncepcję White’a, Michał Głowiński nie pisał o prefiguracji, tylko o powieści „rozpiętej na micie” (M. Głowiński, Labirynt, przestrzeń obcości, w: idem, Mity przebrane, Kraków 1994, s. 157). Inni badacze przenoszenie elementów jakiejś historii w odmienną literacką czasoprzestrzeń nazywali „transpozycją” (H. Markiewicz, op. cit., s. 181; terminu displacement używał Northrop Frye) czy „transdiegetyzacją” (E. Kuźma, Funkcja transdiegetyzacji (na przykładach współczesnej prozy apokryficznej), w: Czas i przestrzeń w prozie polskiej XIX i XX wieku, red. C. Niedzielski, J. Speina, Toruń 1990, s. 23; to z kolei słowo zapożyczone od Gerarda Gennette’a).
6 J.J. White, op. cit., s. 7.
7 Ibidem, s. 12.
8 Ibidem, s. 193–194.
9 Ibidem, s. 27–28.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017