Zakres studium
p. 37-39
Texte intégral
1To, jak arbitralnie może być dobrany materiał do analizy literackiej obecności mitu, uświadamiają przywołane interpretacje. Aby wyodrębnić przedmiot dociekań z orfejsko-orfickiej mgły semantycznej, zdecydowałem się na przyjęcie wyraźnego kryterium selekcji tekstów. Dalsze rozważania będą dotyczyły tych utworów XXi XXI-wiecznej literatury polskiej, które czynią mit Orfeusza głównym tematem lub ważnym motywem (i mówią o nim wprost), jak i tych przejawiających wyraziste, wielowymiarowe podobieństwo do fabuły orfejskiej (również wtedy, gdy autor nawiązuje do niej dyskretnie, niejawnie, a nawet – być może – nieświadomie). Do tak zakreślonego obszaru nie należą z jednej strony dzieła tylko wspominające o bohaterze (te, w których pojawia się imię herosa bez istotnych konsekwencji dla ich ogólnego sensu oraz możliwości rozumienia mitu)1, z drugiej – teksty, które łączy z mitem wspólny motyw, niezawierające jednak bardziej rozbudowanego systemu analogii. Proponowana perspektywa pozwala uniknąć prowadzących na manowce skrajności: katalogowania wszystkich wzmianek bez względu na ich wagę (co byłoby zresztą, przed digitalizacją całej literatury, zamiarem utopijnym) oraz dążenia do tego, by sprowadzić opowieść orfejską do zbyt ogólnego schematu, właściwego wielu narracjom (co oznaczałoby zatracenie jej specyfiki i rozmycie przedmiotu analiz).
2Epokę otwiera rok 1922, kiedy wydana została jednoaktówka Tytusa Czyżewskiego Wąż, Orfeusz i Eurydyka – pierwszy utwór w niepodległej Polsce związany z Orfeuszem. Przed awangardową próbą odbiór legendy w XX stuleciu należy właściwie do domeny historii alternatywnej (o której piszę dalej). Cezura między umownie pojętym XX wiekiem a wiekiem poprzednim wyznaczona przez utwór Czyżewskiego ma jednak głębszą podstawę niż braki w recepcji młodopolskiej. Jak spróbuję pokazać, wiek XIX był w naszej literaturze, jeśli chodzi o dominantę, czasem afirmatywnego potraktowania treści mitu, kolejne stulecie natomiast przyniosło lekturę bardziej krytyczną . Porównywalnej wewnątrzliterackiej granicy nie da się wskazać w przypadku roku 1989 czy 2000. Okres krytycznych interpretacji mitu, których figurę stanowi „nowoczesny Orfeusz” z tytułu tej pracy, trwa nadal. Jak dotąd rozpościera się między publikacją Węża, Orfeusza i Eurydyki a wydaniem ostatniego ważnego dzieła z tej tradycji: Sześciu wierszy dla Orfeusza (2014) Jarosława Marka Rymkiewicza. Cezurę w badaniach, równie arbitralną, co nieuchronną, wyznacza koniec roku 2015.
3Uwzględnianie literatury najnowszej w tego rodzaju studiach nastręcza trudności przy gromadzeniu materiału. Istotną część tytułów orfejskich sprzed 1989 roku, uzupełnioną później o rezultaty własnych poszukiwań, mogłem zaczerpnąć z rozpraw o charakterze syntetycznym lub rekonesansowym2. Dla współczesności brakuje podobnych rozpoznań3, a interpretacje pojedynczych, niedawno powstałych utworów nie przynoszą odniesień do pokrewnych im dzieł. Tytuły tomów i tekstów opublikowanych w czasopismach po 1989 roku, zawierające imiona postaci z mitu, znaleźć można dzięki katalogom internetowym Biblioteki Narodowej i Polskiej Bibliografii Literackiej. Zdobycie orientacji w pozostałej części literatury, przede wszystkim w niemałej liczbie pojedynczych wierszy, które odwołują się do opowieści bardziej dyskretnie lub ukazały się wyłącznie w tomikach, wymagało szerzej zakrojonej kwerendy. W tym celu przejrzałem pod kątem występowania imion z mitu wydaną książkowo twórczość sześćdziesięciorga reprezentatywnych współczesnych poetów, należących do wszystkich pokoleń – od Julii Hartwig po Katarzynę Fetlińską. Kryterium wyboru autorów stanowiły największe nagrody literackie i publikacje w prestiżowych wydawnictwach (jako istotne traktowałem powstanie edycji wierszy zebranych danego twórcy), a więc niewątpliwie zawodne, ale przy braku dystansu czasowego trudne do zastąpienia innymi wyróżnikami, zauważalne ślady bieżącego uznania i obecności w obiegu literackim. Pominięcia innych znaczących poetów oraz wierszy w mniej dosłowny sposób odnoszących się do historii Orfeusza są nieuniknione; drugiego czynnika nie wyeliminuje nawet możliwa w niedalekiej przyszłości cyfrowa dostępność całego piśmiennictwa. Wypowiedź na temat literatury współczesnej jest zatem obarczona szczególnym ryzykiem, wydaje się wszakże, iż prześledzenie tak dużego korpusu tekstów pozwala uchwycić zasadnicze prawidłowości recepcji orfejskiej również w ostatnim czasie.
Notes de bas de page
1 Lokalne odwołania w tekście, którego temat nie jest związany z mitem, określa się zwykle jako inkrustacje (H. Markiewicz, Literatura a mity, w: idem, Prace wybrane, t. V: Z teorii literatury i badań literackich, Kraków 1997, s. 182). Oczywiście, ocena wpływu poszczególnych motywów na znaczenie całego utworu musi być obarczona niemałą dozą arbitralności. Kiedy przedmiotem zainteresowania staje się pojedynczy tekst sam dla siebie, ich znaczenie wzrasta. Z drugiej strony, istnienie dzieł autora pozostających w silnej relacji z mitem wywołuje zainteresowanie nawet odosobnionymi wzmiankami w innych jego tekstach: wszystkie one zaczynają tworzyć zbiór godny prześledzenia. Poza tym drobne nawiązanie może być warte przywołania jako typowe lub zaskakujące potraktowanie mitu. Niezależnie od wszystkich zastrzeżeń przyjęte założenie wydaje się jednak po prostu nieuniknione.
2 Zob. K. Kuczyńska-Koschany, Rilke poetów polskich, Wrocław 2004; J. Poradecki, Orfeusz poetów polskich dwudziestego wieku, w: idem, Prorocy i sztukmistrze. Eseje o poezji polskiej XX wieku, Warszawa–Łódź 1999; C. Rowiński, Orfeusz i Eurydyka, w: Mit, człowiek, literatura, wstęp S. Stabryła, Warszawa 1992; T. Sinko, Hellada i Roma w Polsce. Przegląd utworów na tematy klasyczne w literaturze polskiej ostatniego stulecia, Lwów 1933; S. Stabryła, Hellada i Roma w Polsce Ludowej. Recepcja antyku w literaturze polskiej w latach 1945–1975, Kraków 1983; idem, Hellada i Roma. Recepcja antyku w literaturze polskiej w latach 1976–1990, Kraków 1996; W. Stańczak, Antyk we współczesnej poezji polskiej (1956–1980), Wrocław 1986.
3 Nie spełniają takiej roli najnowsze teksty Stanisława Stabryły z uwagi na mniej ambitne założenia, pierwszy z nich może jednak stanowić punkt wyjścia do dalszych poszukiwań. Zob. S. Stabryła, Antyczne motywy helleńskie we współczesnej poezji polskiej, „Perspektywy Kultury” 2010, nr 1; idem, Recepcja kultury antycznej we współczesnej literaturze polskiej, cz. I–II, Kraków 2012–2013 (obie części opublikowane w formie e-booków).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017