Metaforyka orfejska w krytyce i badaniach literackich
p. 31-35
Texte intégral
1Postać śpiewaka i elementy fabuły o nim – łączone niekiedy z różnie rozumianym pojęciem „orfizmu/orficyzmu” – funkcjonują również w tekstach współczesnych krytyków jako przenośnie i symbole pozwalające nazwać rozmaite cechy poetów w ogóle, a także mówić o konkretnych pisarzach i o dziełach, w których sam mit niekoniecznie bezpośrednio się pojawia. Przegląd takich wykorzystań metaforyki orfejskiej (i orfickiej), nie pretendujący do kompletności, lecz jedynie do wskazania rozmaitych kierunków jej użycia, pozwoli odróżnić te sposoby lektury od metody przyjętej w niniejszej pracy. Przy okazji może być też potraktowany jako, sporządzony na podstawie polskich badań literackich i eseistyki, przypis na temat semantycznego potencjału mitu.
2Opowieść o Orfeuszu to jedyna wśród najsłynniejszych grecko-rzymskich legend, która traktuje o artyście, stąd bohater często uznawany jest za archetyp poety, symbol twórczości lirycznej. „[…] dzieje poezji są powtarzającymi się w nieskończoność dziejami Orfeusza. Jego głosu. Jego śmierci. Jego zmartwychwstań i przeobrażeń”, pisze Artur Międzyrzecki, po czym cytuje Rainera Marię Rilkego: „zawsze, ilekroć rozlega się śpiew, to Orfeusz śpiewa”1. Tracki pieśniarz jako wzorzec może jednak uosabiać cechy bardziej konkretne. Jerzy Ziomek przeciwstawia go Dawidowi, czyniąc ze starożytnych arcypoetów wcielenia dwóch koncepcji artysty, realizowanych w dziele Jana Kochanowskiego2
.Wyobrażenia na temat Orfeusza twórcy pozwalają również wiązać z jego postacią rozmaite właściwości liryki XX-wiecznej. Typowe pod tym względem wydaje się ujęcie Krzysztofa Dybciaka. Krytyk, zainspirowany Sonetami do Orfeusza Rilkego, pracą Krokiewicza i fabułą mitu, utożsamia literacki orficyzm z przekonaniem o mediumicznej roli poezji, wizją sztuki uszlachetniającej odbiorców i przekraczającej bariery między różnymi poziomami bytu; widzi go również w nawiązaniach do idei harmoniae mundi oraz w podkreślaniu muzycznego charakteru liryki. Dlatego łączy pod tym hasłem pisarstwo Mieczysława Jastruna, Czesława Miłosza, Kazimierza Wierzyńskiego i Józefa Wittlina, odnalazłszy w wybranych tekstach każdego z nich niektóre spośród tych właściwości3. Według Marka Zaleskiego, dostrzegającego wcielenie Orfeusza w Mironie Białoszewskim, mityczny artysta symbolizuje „wiarę w magiczną, szamańską moc poety i w moc sprawczego języka”4, jest on też patronem poezji wyrażającej tęsknotę za utraconą całością. Migotliwość znaczeń, taka jak w wierszach Białoszewskiego, „obrazuje – zdaniem badacza – graniczną kondycję Orfeusza, rozpiętą między tym, co dionizyjskie i apollińskie”5. Niekiedy wystarcza jedna ze wskazanych cech, by umieścić poetę w tradycji orfejskiej: sama muzyczna nastrojowość wierszy Leopolda Staffa skłania Halinę Krukowską do pisania o jego orfizmie6.
3Najbardziej nośnym metaforycznie wśród elementów mitu wydaje się zejście do krainy umarłych. Michał Paweł Markowski, mówiący o Bolesławie Leśmianie w kontekście „wywodzącej rzeczywistość na jaw”7 liryki Rilkego, dostrzega w katabazie/anabazie symbol pisania: „Poezja, balansująca na granicy bytu i niebytu, jest […] zaangażowana do mocowania się z nicością i z tego powodu poeta podobny jest do Orfeusza, który schodzi po Eurydykę (prawdziwą rzeczywistość) do Hadesu (nicości), by ją wyprowadzić na światło dzienne”8. Mityczny bohater, podczas podróży w zaświaty komunikujący się z cieniami, staje się w rozdziale pracy Dariusza Pawelca zatytułowanym Głos Orfeusza patronem szczególnego typu liryki zwrotu do adresata, w której podmiot kieruje swoje słowa do osób zmarłych9. Jacek Łukasiewicz z kolei wiąże z katabazą wyjątkową własność wierszy Mieczysława Jastruna: według niego mit wyprowadzania Eurydyki z Hadesu jest głównym mitem tej twórczości10. Krytyk nazywa tak natrętnie powracający motyw odzyskiwania przez bohatera utraconej kobiety – porzuconej, zmarłej lub tylko wymarzonej – dzięki poezji, transcendującej granice bytu i niebytu, realności i potencjalności11. W innym miejscu badacz rozumie mit szerzej i do celów Orfeusza zalicza poetyckie przeobrażanie świata, utrwalanie tego, co przemijające i nieistniejące materialnie, próbę zwyciężenia czasu i śmierci12. Katabaza jako przenośnia niekoniecznie jednak musi być związana z figurą Eurydyki, z podróżami w przeszłość czy w zaświaty. W Piekłach i Orfeuszach (1960) – zbiorze szkiców Zbigniewa Bieńkowskiego o prozie XX wieku – dla ciemnego nurtu literatury nowoczesnej, wywodzonego od twórczości Fiodora Dostojewskiego, charakterystyczne jest zstępowanie pisarzy-Orfeuszów do piekieł metafizyki i podziemi człowieczeństwa13.
4Sztukę muzyka z Tracji, obok wyzyskanego przez Pawelca głosu, reprezentuje lira. Alegoryczne znaczenie instrumentu wykorzystał Ryszard Przybylski w stanowiącym manifest programowy tomie To jest klasycyzm (1978). Jak pisze eseista, lira – zawieszona na gwiazdach przez bogów, a po upadku na ziemię podjęta przez śpiewaka – jest „symbolem boskiej harmonii kosmosu i współczesny poeta, który stracił wiarę w harmonię wszechświata, jest poniekąd Orfeuszem bez liry”14. Klasycyzm współczesny wyciąga konsekwencje z demuzykalizacji świata, zarazem jednak broni w czasie „oświęcimskiej nocy” podmiotowej idei człowieka oraz języka przodków, w którym została wyrażona15. Wedle Przybylskiego „Klasycyzm to poszukiwanie zagubionej liry Orfeusza”16.
5W pochodzącym z 1984 roku zbiorze tekstów o poezji młodego pokolenia Sergiusz Sterna-Wachowiak proponuje z kolei tytułową Głowę Orfeusza jako symbol tej twórczości, w swym zróżnicowaniu wykraczającej poza opozycje takie jak „podział na czcicieli orfeuszowej liry […] i na wytrącających lirę z rąk Orfeusza”17. Śpiewająca głowa zamordowanego – dopowiedzmy: ambiwalentny znak (nie)ciągłości tradycji artystycznej – miałaby, zdaniem krytyka, wyobrażać pojawianie się w sztuce nowych sensów i powrót do kategorii poetyckiej cudowności18.
6Wyrazistsze znaczenia niesie męczeńska śmierć herosa. Zbigniew Majchrowski utożsamia fascynację Tadeusza Różewicza tragicznymi losami współczesnych artystów ze zwróceniem się przezeń ku archetypowemu poecie, rozszarpanemu przez menady19. Autor Ocalenia w kolejnych tekstach powstających jakby pod patronatem tego wzoru wydaje się tworzyć „symboliczną biografię artysty wieku, której znakiem tożsamości staje się perseweracyjny motyw rany, okaleczenia, piętna”20. Dla Artura Międzyrzeckiego spotkanie bohatera z prześladowczyniami, określonymi jako furie, również konkretyzuje się w doświadczeniu naszych czasów. W wystąpieniu wygłoszonym w 1981 roku mówi on jednak o konfrontacji artystów ze zbrodniczymi siłami historii. Orfeuszów widzi w zamordowanych poetach: Baczyńskim, Gajcym, Sebyle, Mandelsztamie. Dzielona z nimi profesja staje się w tej perspektywie przeznaczeniem i zarazem moralnym zobowiązaniem: „Być poetą to umieć stanąć twarzą w twarz z furiami”21.
7Jedynie mniejsza część przywołanych metafor – opozycja Ziomka, niektóre z asocjacji Dybciaka, koncepcja Łukasiewicza – może być potraktowana jako rozwinięcie lub uogólnienie bezpośrednich nawiązań do mitu, pojawiających się w tekstach autorów skojarzonych z Orfeuszem czy orfizmem. Zazwyczaj metafory te pochodzą od krytyków: stanowią proponowane przez nich narzędzie rozumienia, pozwalające włączyć postawy pisarzy oraz ich dzieła w literacką tradycję. Potencjalna liczba tego rodzaju użyć legendy wydaje się prawie nieograniczona. Jak wynika z powyższego przeglądu, mogą one odnosić się do poetów i prozaików, estetycznych konserwatystów oraz nowatorów, do piewców lub poszukiwaczy ładu, ale również – „podróżujących do piekieł” odkrywców chaosu panującego w świecie i we wnętrzu jednostki.
8Przydatność mitu w mówieniu o literaturze wypływa, jak sądzę, z kilku przyczyn. Postać Orfeusza należy do najdawniejszych w kulturze przedstawień artysty, a przy tym od innych muzyków z podań antycznych, dzielących z nim niezwykłe umiejętności, różni bohatera biografia ciekawsza i bardziej złożona: tragiczna, zagadkowa, ambiwalentna, obejmująca dwa podstawowe doświadczenia egzystencji – miłość i spotkanie ze śmiercią. Ponieważ fabuła orfejska dotyczy twórcy, jej epizody – przede wszystkim katabaza – traktowane są często nie tylko jako figury losu powracające w żywotach kolejnych pisarzy, lecz także jako figury pisania. Opowieść o cudownej mocy śpiewu, który przemienia dzikie istoty i pozwala odzyskać umarłą, porusza podstawową dla artystów problematykę sensu sztuki, jej oddziaływania na rzeczywistość oraz relacji z tym, co utracone w życiu. Materia orficka, jeśli interpretator zechce po nią sięgnąć, wnosi do tego pola skojarzeń konotacje religijno-metafizyczne. Jak widać z części nawiązań, zapośredniczonych przez twórczość Rilkego, nie bez znaczenia jest też miejsce zajmowane przez bohatera w dziele jednego z najchętniej przywoływanych klasyków nowoczesności.
9Nie zamierzam przekonywać, że – wskutek uniwersalności tej symboliki oraz jej bogactwa, pozwalającego wybierać określone aspekty mitu stosownie do potrzeb – każdego pisarza równie przekonująco nazwać można imieniem legendarnego śpiewaka. Zwłaszcza niektórzy poeci wydają się bardziej od innych orfejscy. W literaturze polskiej należał do nich z pewnością Bolesław Leśmian, w którym zresztą Zygmunt Kubiak zobaczył kiedyś Orfeusza zabłąkanego w XX stuleciu22. Śpiewna koncepcja poezji – zanurzającej w istnieniu, przywracającej poczucie jedności bytu – wypowiedziana w esejach i zrealizowana w wierszach autora Łąki, a także właściwe mu zainteresowanie tematem zaświatów uzasadniają formułę Kubiaka. Wątpliwe jednak, czy „orfejskość”, umożliwiająca uchwycenie tych cech w jednym słowie, pozwoliłaby jako kategoria interpretacyjna zobaczyć w nowym świetle dzieło artysty skądinąd o pieśniarzu niewspominającego. Dlatego Leśmian nie będzie bohaterem tego studium, podobnie jak – z tej samej przyczyny – nie będzie jego bohaterami wielu innych autorów skojarzonych przez krytyków z Orfeuszem.
Notes de bas de page
1 A. Międzyrzecki, „Być poetą…”, w: idem, Rimbaud, Apollinaire i inni. (Wybór przekładów), Warszawa 1988, s. 600. Przywołanie pochodzi z piątego utworu pierwszego cyklu Sonetów do Orfeusza. Słowa Rilkego parafrazuje też poeta w wierszu Ten oszałamiający ruch skrzących się obrazów, w: idem, Nieskończona przejrzystość. Nowe wiersze (1987–1997) i wybór wierszy dawnych, Kraków 1997, s. 190.
2 Orfeusz u Kochanowskiego reprezentuje – według badacza – wizję „poety, człowieka wyjątkowego, obdarzonego mandatem prawie boskim, dawcy nieśmiertelnej sławy, ale śmiertelnego i cierpiącego na skutek kaprysów i przypadków zewnętrznej Fortuny” (J. Ziomek, Renesans, Warszawa 2002, s. 311).
3 K. Dybciak, Istnienie jest śpiewem i rytmem. Współczesny orficyzm, „W Drodze” 1987, nr 9. Podobny, ale liczniejszy, zbiór cech „orfickiego poety” przedstawiła Lena Malmberg w pracy Från Orfeus till Eurydike (Lund 2000, s. 13). Należą do nich: zdolności profetyczne; pośrednictwo między sferą boską i ludzką; wizjonerski, objawiający wyższe cele charakter sztuki; łączenie poezji z muzyką; bliska relacja z przyrodą i mediacja między nią a ludźmi; ujawnianie bezpośredniego związku sztuki z rzeczywistością; nieznana, boska inspiracja; wiara w transcendentną rolę poezji. (Systematyzację badaczki referuję za książką Åke Strandberga The Orphic Voice: T.S. Eliot and the Mallarméan Quest for Meaning, Uppsala 2002, s. 36).
4 M. Zaleski, Tropami tropów idyllicznych, w: idem, Echa idylli w literaturze polskiej epoki nowoczesności i późnej nowoczesności, Kraków 2007, s. 106–107.
5 Ibidem, s. 108.
6 H. Krukowska, Orfizm Leopolda Staffa, w: Ateny, Rzym, Bizancjum. Mity śródziemnomorza w kulturze XIX i XX wieku, red. J. Ławski, K. Korotkich, Białystok 2008.
7 M.P. Markowski, Polska literatura nowoczesna. Leśmian, Schulz, Witkacy, Kraków 2007, s. 89.
8 Ibidem, s. 90.
9 D. Pawelec, Świat jako Ty. Poezja polska wobec adresata w drugiej połowie XX wieku, Katowice 2003, s. 163–200.
10 J. Łukasiewicz, Mieczysława Jastruna spotkania w czasie, Warszawa 1982, s. 7. Jerzy Poradecki tymczasem pisze, że mit ten „nie znalazł istotnego miejsca w poetyckim myśleniu Mieczysława Jastruna […]. Jak u wielu innych bywał konwencjonalnym znakiem” (J. Poradecki, Orfeusz poetów polskich dwudziestego wieku, w: idem, Prorocy i sztukmistrze. Eseje o poezji polskiej XX wieku, Warszawa–Łódź 1999, s. 57). Opinie krytyków niekoniecznie wynikają z odmiennego rozumienia dzieła poety. Różnica płynie stąd, że Łukasiewicz używa mitu, aby metaforycznie nazwać pewną sytuację powracającą w liryce Jastruna, Poradecki natomiast szuka w tej twórczości ważnych bezpośrednich odniesień do starożytnej opowieści i znajduje ich niewiele.
11 J. Łukasiewicz, op. cit., s. 150.
12 Ibidem, s. 53–55. Krytyk odnosi się do Portretu nieznajomego (zob. „Poezja: kontrasty, nowe znaczenia…”).
13 Z. Bieńkowski, Piekła i Orfeusze. Szkice z literatury zachodniej, Warszawa 1960, s. 47–48.
14 R. Przybylski, To jest klasycyzm, wstęp M. Janion, Warszawa 1978, s. 14.
15 Ibidem, s. 15–19.
16 Ibidem, s. 14.
17 S. Sterna-Wachowiak, Głowa Orfeusza. Eseje i szkice, Warszawa 1984, s. 93.
18 Ibidem, s. 96.
19 Z. Majchrowski, „Poezja jak otwarta rana”. (Czytając Różewicza), Warszawa 1993, s. 231.
20 Ibidem, s. 231–232.
21 A. Międzyrzecki, „Być poetą…”…, s. 601.
22 Z. Kubiak, Homer i Orfeusz, w: idem, Półmrok ludzkiego świata, wstęp H. Malewska, Kraków 2001, s. 57–58.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017