Mit Orfeusza
p. 19-24
Texte intégral
1„Generalnie […] mamy do czynienia z taką sytuacją, że starożytne mity nie przekazują ani prostej, ani spójnej opowieści. Dlatego nie należy się dziwić, jeśli przekazy starożytne, które podajemy, nie są w zgodzie z tymi wszystkimi, które podają poeci i historycy”1. Słów Diodora z Sycylii użył Robert Graves jako motta dla jednej ze swych powieści, ale mogłyby one rozpoczynać każdą książkę dotyczącą mitów antycznych. Mnogość wariantów, zanim jeszcze uległy dalszej multiplikacji w toku trwającej do dziś artystycznej lektury, stanowiła pierwotną cechę greckich i rzymskich fabuł o bogach i herosach: funkcjonujących tylko w wersji ustnej i zapisanych, sakralnych i czysto literackich.
2Źródło tej wielokształtności leży w naturze religii Greków, opartej nie na ortodoksji, lecz na praktykach rytualnych. Nie istniał kanoniczny zestaw wierzeń helleńskich, utrudniający tworzenie i przekazywanie kolejnych odmian historii z udziałem istot będących przedmiotem czci. Rozmaite, nieraz sprzeczne z sobą, opowieści o tych samych postaciach powstawały w różnym czasie, uwarunkowane potrzebami lokalnych kultów i fantazją autorów, by następnie funkcjonować równolegle. Nowe pieśni, w których występują, miały – jak sądzono – sprawiać nieśmiertelnym radość2. Łączność poszczególnych wersji z dziedziną religijną wydaje się wszakże niejednorodna i niełatwa do rekonstrukcji; relacje te
pozostają przedmiotem dyskusji wśród współczesnych badaczy.Jednostronny obraz mitów jako specjalnego typu narracji związanych ze sferą sacrum – utrwalony dzięki koncepcjom Mircei Eliadego i Claude’a Lévi-Straussa – zaczęto podważać od lat 80. XX wieku. Tacy uczeni jak Marcel Detienne, Jean-Pierre Vernant czy Claude Calame podkreślają, że w epoce klasycznej, a nawet archaicznej podania o bogach i bohaterach zaliczano, nijak ich nie wyróżniając, do kategorii mythos razem z całą grupą gatunków będących nośnikami tradycji: baśniami, przysłowiami, kosmogoniami3. Zdaniem Suzanne Saïd w mitach przerabianych przez greckich poetów także ich pierwsi odbiorcy widzieli utwory artystyczne, a nie święte historie4.
3W pochodzących ze starożytności literackich przedstawieniach dziejów Orfeusza warstwa sakralna jawi się na ogół jako nieobecna, zatarta5. Bez wątpienia natomiast aura religijna nie otaczała tej opowieści, kiedy sięgali po nią nowocześni autorzy. Literaturoznawczy charakter tego studium i jego zakres chronologiczny pozwalają szczęśliwie okrążyć pole minowe, na którym odbywa się ustalanie zależności między literaturą i mitem religijnym, rozgraniczanie mitu od pokrewnych mu legendy i baśni6. Pisarze znają przecież mity – pośrednio lub bezpośrednio – właśnie z literatury, a narracje o bogach i herosach funkcjonują w niej na podobnych zasadach co baśnie i legendy, niezależnie od różnic między tymi gatunkami7. Znaczenie, w jakim używam słowa „mit”, zastępując je nieraz innymi z przyczyn stylistycznych, najbliższe jest czysto funkcjonalnemu rozumieniu terminu; wedle niedawnej propozycji Marcina Klika mit to „powracający w różnych utworach literackich zamknięty schemat fabularny, w którym występują konkretni ludzie lub konkretne istoty posiadające cechy ludzkie (bogowie, herosi, zantropomorfizowane zwierzęta)”8.
4Należy jednak tę formułę nieco uzupełnić. Mity – o czym w pracy poświęconej ich teoretycznym ujęciom pisze sam autor definicji – często występują w tekstach literackich nie w postaci opowieści, ale obrazu lub serii obrazów: ewokujących sekwencję wydarzeń, potencjalnie ją w sobie mieszczących albo też związanych z nią na zasadzie przyległości9. Przykładem niech będzie wizja Orfeusza w otoczeniu zwierząt, początkowo zapewne niestanowiąca części jakiejś większej historii. Funkcję ewokacyjną pełni zresztą niekiedy samo imię bohatera czy bohaterki mitu10. Jedna postać może też funkcjonować w kilku poza tym niezwiązanych, nietworzących wspólnego schematu narracjach, takich jak losy kochanka Eurydyki i dzieje uczestnika ekspedycji po złote runo (mówienie o zawierającym obie te historie jednym micie – opowieści, fabule, legendzie… – nie jest więc może do końca ścisłe, ale pozwala uniknąć uciążliwej w lekturze terminologicznej pedanterii). Inna mniej typowa sytuacja przewiduje istnienie ogólnego układu zdarzeń w większej liczbie powracających wariantów (choć zapewne któryś z nich musi w danej epoce przeważać i to jego utrwalenie w świadomości odbiorców przyczynia się do aktualizacji pozostałych). Jak twierdzi wielu filologów, w antycznej opowieści orfejskiej istnieć miała wersja przewidująca wspólny powrót Orfeusza i Eurydyki z zaświatów, a wariant dziś dominujący powstał jako jej zaprzeczenie (zob. Relief). Później happy end powraca m.in. w operowych reinterpretacjach katabazy (= zejścia do podziemi), w tym przypadku jednak raczej jako korekta wzorcowego już modelu tragicznego niż świadome odwołanie autorów do rzekomego dawnego scenariusza.
5Na starożytny mit o Orfeuszu składa się pięć podstawowych motywów: udział w wyprawie Argonautów; utrata żony i podróż do Hadesu w celu jej odzyskania; niezwykła władza bohatera, wpływającego mocą sztuki na zwierzęta, drzewa i góry; jego śmierć z rąk kobiet; dalsze dzieje odciętej głowy oraz liry11. Każdy z nich poświadczony został po raz pierwszy w innym dziele i czasie, każdy występował w sztukach plastycznych oraz piśmiennictwie razem z niektórymi lub wszystkimi pozostałymi, a także osobno. Wyłącznie losy szczątków pieśniarza powiązane są nieuniknioną więzią przyczynową z drugim składnikiem mitu (śmiercią herosa), reszta elementów pod względem fabularnym pozostaje potencjalnie luźna. Różni je przy tym stopień fabularności. Temat oddziaływania na przyrodę, o ile nie będzie wpisany w większą narrację, stanowi jedynie zalążek opowieści – zarówno w dosłownej odmianie, jak i symbolicznej, gdzie dzikie bestie zastępują dzicy ludzie. Motyw rozszarpania bohatera – ze względu na niezachowanie Ajschylosowych Bassaryd (zob. Apollo i Dionizos) – także ogranicza się zwykle do jednej sceny, różnie wyjaśnianej przez antycznych komentatorów. Oprócz ekspedycji Jazona, w której jednak Orfeusz odgrywa rolę epizodyczną, tylko wątek katabazy zawiera bardziej rozwinięty schemat zdarzeniowy.
6Strukturalnej polimorfii tych elementów towarzyszy rozmaitość treści zawartych w ich licznych, częstokroć istotnie różnych od siebie wersjach. Jedne z wariantów utrwaliły się w dalszej recepcji dzięki szczególnej sile inspirującej, wartości artystycznej swoich realizacji, dostępności czy liczbie poświadczeń. Inne pojawiały się rzadziej, niekiedy zaledwie raz, w tekstach mniej znanych i zaważyły na kształcie późniejszych odczytań mitu w nikłym stopniu lub wcale; wspominane jedynie w najbardziej szczegółowych kompendiach i pracach takich jak ta, czekają być może na literacki powrót. Więź mutacji dominujących i peryferyjnych przedstawia się dialektycznie: zainteresowanie pierwszymi wpłynęło w jakimś stopniu na odsunięcie tych drugich w cień, ale zarazem doprowadziło do powstania tradycji artystycznej, która stanowi warunek ponownego zaistnienia interpretacji marginalnych.
7Pierwszym znanym tekstem bezsprzecznie ukazującym powtórną śmierć ukochanej Orfeusza spowodowaną złamaniem zakazu są Georgiki. W IV księdze poematu Wergiliusz włącza do tej historii motywy cudownego oddziaływania na naturę i rozszarpania. Dzieło, w którym pojawia się też niezapomniany obraz płynącej w rzece oderwanej głowy pieśniarza, odegrało decydującą rolę w recepcji orfejskiej nie tylko dzięki literackiej doskonałości, z jaką mit został w nim opowiedziany, lecz także dlatego, że spaja ono jego kluczowe elementy w jedną złożoną narrację. Nieobecne w tym odczytaniu epizody wyprawy po złote runo oraz dalszego losu szczątków muzyka i jego liry okazały się mniej żywotne, o wiele rzadziej obecne w odbiorze późniejszym niż starożytny. Wergiliański układ zdarzeń składających się na historię katabazy przypieczętował Owidiusz w Metamorfozach, powtarzając go i znowu łącząc z wątkami przyrody, a także śmierci herosa. Wersje obu klasyków – poprzez to, co w nich wspólne – uformowały legendę w takim kształcie, w jakim zdobyła ona sławę w kulturze europejskiej. Początki mitów należą do przedpiśmiennych czasów twórczości anonimowej, ale fundatorami długiego trwania tych fabuł są wielcy artyści.
8Można powiedzieć, że mitem wyłaniającym się z narracji Wergilego i Owidiusza rządzi układ trójkowy: da się w nim wyróżnić trzy główne motywy (wpływ na przyrodę – katabaza – rozszarpanie), z których środkowy, zasadniczy dla opowieści, oparty jest na potrójnej sekwencji (utrata – odzyskanie – utrata), a także trzy podstawowe tematy (miłość – śmierć – sztuka). Ostatnie spostrzeżenie pochodzi od Charlesa Segala. Według autora książki Orpheus. The Myth of the Poet o znaczeniu każdej z literackich realizacji legendy przesądza relacja między wierzchołkami tego trójkąta: miłością i śmiercią, miłością i sztuką, sztuką i śmiercią12. Elementarna obserwacja filologa leży u podstaw zasady porządkującej niniejsze studium. Z lektury najważniejszych polskich tekstów należących do tradycji orfejskiej wynika bowiem, że ich autorzy podejmują w swoich reinterpretacjach wszystkie trzy tematy albo – znacznie częściej – tylko dwa z nich, trzeci marginalizując bądź całkiem usuwając. Utwory te można więc podzielić na cztery grupy tematyczne, nazwane od Segalowskiego trójkąta i jego boków; tak czynię w drugiej części pracy. Klasyfikacja taka pozwala dostrzec powiązania wyborów tematycznych pisarzy z ich wyborami gatunkowymi i wyodrębnić serie tekstów, w których przetworzenia mitu służą odpowiedzi na podobne wyzwania 13– artystyczne, filozoficzne, polityczne i egzystencjalne (w tym także: wypływające z osobistych doświadczeń autorów). Dzieła rozpatrywane wspólnie w obrębie każdego z czterech kręgów mogą być z korzyścią konfrontowane jako konstrukcje estetyczne oraz ideowe.
9W swoich lekturach staram się, zachowując funkcjonalność odwołań, jak najszerzej korzystać z tego, co można nazwać pamięcią mitu , a więc ze zbioru jego interpretacji i użyć – artystycznych, filozoficznych, naukowych (potencjalnie – wszystkich istniejących; w praktyce – tych dostępnych i znanych konkretnemu czytelnikowi). Nie zawsze da się określić, z których dokładnie źródeł czerpał wiedzę o fabule autor analizowanego utworu, ale też nie to jest najistotniejsze dla zrozumienia tekstu. Warto jednak odnotować prawidłowość, będącą regułą także w odniesieniu do innych mitów: na kształt polskich interpretacji najsilniej wpłynęła niewielka liczba dzieł wybitnych lub głośnych. Zaliczają się do nich wiersz Rainera Marii Rilkego Orfeusz, Eurydyka, Hermes, jego cykl Sonety do Orfeusza, opera Christopha Willibalda Glucka Orfeusz i Eurydyka, operetka Jacques’a Offenbacha Orfeusz w piekle i, oczywiście, wersja Wergilego, znana z pierwszej lub – może częściej – drugiej ręki, choćby z obecnych na lekcjach polskiego i łaciny popularnych renarracji, z Mitologią (1924) Jana Parandowskiego na czele. (Wariant Owidiusza jako lektura szkolna cieszył się znacznie mniejszą estymą, zapewne z uwagi na wątek homoerotyczny). Niełatwo natomiast wskazać choćby jeden niewątpliwy przykład bezpośredniego dialogu między polskimi autorami sięgającymi po mit. Wydaje się, jakby – kierując uwagę ku tekstom klasyków czy ogólnie znanemu schematowi – nie zauważali oni wzajemnie swoich utworów.
10Rozważając potencjalne inspiracje, należy pamiętać, że pisarze – jak trzeźwo zauważa W.B. Stanford – najczęściej znają wybrany przez siebie temat tylko fragmentarycznie, a to, czego nie wiedzą, domyślają sami: „Zdanie się na przypadek, niewiedza, niezrozumienie lub niedbałość – najgorsze wady w pracy badawczej – prowadzić mogą twórczego autora do istotnych nowych koncepcji tradycyjnych mitów”14. Sformułowania w rodzaju „krytyki mitu” albo „reinterpretacji mitu”, używane przez literaturoznawców, stanowią w każdym razie skróty myślowe i oznaczają odniesienie się przez pisarza, świadomie lub nie, do któregoś z powszechnie w danym czasie znanych wariantów bądź sensów opowieści. Modele takiego wzoru czy stereotypu lekturowego konstruuję nieraz na potrzeby odczytania konkretnego tekstu. Ale znaczenia zastygają tylko na moment. Praca nad dziejami jednego z mitów antycznych stanowi skuteczną lekcję interpretacyjnego pluralizmu, uzmysławiającą to, na co zwracał uwagę Diodor; nie tylko spójność, lecz także upragniona w badaniach kompletność prezentacji są tutaj po prostu nieosiągalne.
Notes de bas de page
1 Diodor Sycylijski, Czyny i dzieła herosów i półbogów (Biblioteka Historyczna IV), przeł. i oprac. S. Dworacki, komentarz L. Mroziewicz, Poznań 2010 (44, 5–6). Fragment posłużył Robertowi Gravesowi w charakterze epigrafu do Herkulesa z mojej załogi.
2 F. Graf, S. Illes Johnston, Ritual Texts for the Afterlife. Orpheus and the Bacchic Gold Tablets, London–New York 2007, s. 176. Zob. C. Calame, Grecki mit a religia grecka, przeł. P. Majewski; H.S. Versnel, Dwie pieczenie przy jednym ogniu: mit i rytuał, stare i nowe, przeł. L. Trzcionkowski, w: Antropologia antyku greckiego. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. W. Lengauer, L. Trzcionkowski, wstęp W. Lengauer, Warszawa 2011.
3 M. Klik, Teorie mitu. Współczesne literaturoznawstwo francuskie (1969–2010), Warszawa 2016, s. 333–334. Zob. F. Graf, Pochodzenie pojęcia mitu, przeł. E. Lubelska, w: Antropologia antyku greckiego…
4 M. Klik, op. cit., s. 336.
5 O wyjątkach w literaturze antycznej zob. „Problematyka orficka: kult, teksty, interpretacje”.
6 Tematykę teorii mitu (w nawiązaniu do tradycji badawczych anglosaskiej, francuskiej, niemieckiej i rosyjskiej) podejmują przekrojowe prace literaturoznawcze: M. Dybizbański, W. Szturc, Mitoznawstwo porównawcze, Kraków 2006; M. Klik, op. cit.; E. Kuźma, Kategoria mitu w badaniach literackich, „Pamiętnik Literacki” 1986, z. 4; H. Markiewicz, Literatura a mity, w: idem, Prace wybrane, t. V: Z teorii literatury i badań literackich, Kraków 1997; E. Mieletinski, Poetyka mitu, przeł. J. Dancygier, wstęp M.R. Mayenowa, Warszawa 1981; C. Zalewski, Mit a powieść. Prezentacja stanowisk teoretycznych, „Pamiętnik Literacki” 2006, z. 3.
7 W historii Orfeusza i Eurydyki próbowano zresztą wydzielać warstwę ściśle mityczną (objaśnienie tajemnic życia i śmierci), legendarną (wątek potęgi muzyki) oraz baśniową (motyw złamania warunku). Zob. M.O. Lee, Orpheus and Eurydice: Myth, Legend, Folklore, „Classica et Mediaevalia” 1965, No. 26.
8 M. Klik, op. cit., s. 356. Definicja ta obejmuje zatem antyczny mit Edypa, nowożytny mit Fausta i opowieść o Piaście Kołodzieju, nie zawiera w sobie natomiast innego typu tematów literackich, nazywanych nieraz mitami, w rodzaju „mitów” Wenecji, powstania warszawskiego, Dymitra Samozwańca albo dobrego dzikusa.
9 Ibidem, s. 202. Autor powołuje się na zbieżne obserwacje Pierre’a Brunela, Véronique Gély, Anne Larue.
10 Zob. ibidem, s. 199–201.
11 F. Graf, Orfeusz: poeta pośród ludzi, przeł. A. Rosé, „Kronos” 2011, nr 4, s. 115. Śmierć i dzieje pośmiertne nieraz traktowane są jako jeden motyw, ale niesłusznie: rozszarpanie zwykle funkcjonuje w sztuce osobno.
12 C. Segal, Orpheus. The Myth of the Poet, Baltimore–London 1993, s. 2. Zdaniem autora najpełniejsze, najciekawsze reinterpretacje fabuły odwołują się do wszystkich tych trzech elementów (ibidem, s. 193). Czy istotnie tak być musi, pozostawiam ocenie czytelników.
13 Kategorie te zaproponowała Teresa Walas w książce Czy jest możliwa inna historia literatury? (Kraków 1993, s. 115–121). Wyzwanie nie jest przez badaczkę rozumiane deterministycznie. Autorka pisze o nim jako czynniku aktywizującym, który staje się, dzięki uwewnętrznieniu zagadnienia, w akcie artystycznej odpowiedzi.
14 W.B. Stanford, The Ulysses Theme. A Study in the Adaptability of a Traditional Hero, Ann Arbor 1976, s. 3.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017