VI. Podsumowanie
p. 305-311
Texte intégral
1Recepcja pism Jana Tomasza Grossa, dokonująca się w ramach czterech wyróżnionych przeze mnie obszarów dyskursu, wciąż na nowo powracała do możliwych sposobów opisu przeszłych doświadczeń na poziomie pamięci zbiorowej. Spór o liczby i kwantyfikatory, traktowane z początku jako obiektywne wyznaczniki rzeczywistości, okazał się efektownym retorycznym sztafażem, pod pozorem chłodnej analizy maskującym ukryte założenia i cele dyskutantów. Techniki nadawania i odbierania wartości liczbom oraz bezrefleksyjne posługiwanie się kwantyfikatorami odsłoniły tu instrumentalną warstwę dyskursu. Podobny mechanizm ujawnił się w rozdziale poświęconym sporom o kategorie, w którym analizowałem kryteria, za pomocą których wyodrębnia się w narracji aktorów działających na obrzeżach Zagłady. Istotną rolę odgrywała tu nieświadomość autorów wypowiedzi co do stopnia złożoności etykiet tożsamościowych, którymi się posługują; często również wskazanie konkretnych podmiotów wynikało z niezwerbalizowanych i niepoddawanych krytycznej refleksji przekonań, w dużym stopniu uprzedzających czy wręcz zastępujących interpretację poglądów Grossa.
2Sposób potraktowania liczb i kategorii wpływał z kolei na ocenę metod formułowania wniosków i uogólnień przez autora Sąsiadów. Szczególnie istotny okazał się tu antropologiczny wątek recepcji Grossa, w której przy okazji refleksji nad kontekstem historycznym oraz interpretatywną teorią kultury ujawniły się dopuszczalne ramy opisu działania społecznego w polskiej debacie publicznej, a także języki i sposoby obrazowania, poprzez które próbuje się uchwycić istotę rzeczy. Ostatnim etapem autorskiej problematyzacji dyskursu nad książkami Grossa było przyjrzenie się sporom o postawy, czyli analiza intencji, motywacji, powinności oraz celów, jakie stawiają sobie i debacie publicznej członkowie polskich elit symbolicznych. W końcowym rozdziale pracy omówiona została także pozycja Jana Tomasza Grossa jako figury polskiego dyskursu holokaustowego, wokół której ogniskują się wszystkie poruszone tu kwestie.
3Najogólniej rzecz ujmując, projektowane na debatę wokół Grossa zadania dzielą się na wewnętrzne i zewnętrzne. Te pierwsze podlegają najczęściej metaforyzacji jednocześnie psychoanalitycznej i medycznej. Jak wykazywałem, odnoszą się do operacji na żywej tkance pamięci, rozdrapywania ran, zadawania bólu i cierpienia, które w ostatecznym rozrachunku ma mieć funkcję terapeutyczną, doprowadzić do zagojenia i przepracowania problemu lub przeciwnie – do jego zaognienia. Cele zewnętrzne natomiast odnoszą się do pozytywnego lub negatywnego wizerunku Polski i Polaków w oczach mitycznego „świata”, ale też do skonfliktowanych ze sobą polityk historycznych, mających polegać na wzbudzaniu niepotrzebnych napięć lub uprawianiu pożądanej pedagogiki społecznej.
4Tak określone dwa zespoły projektowanych celów debaty stanowią jednak rewers i awers tej samej monety, opowiadają bowiem o tych samych lękach i nadziejach związanych z dyskursem. Ambitne zadania stawiane pamięci zbiorowej sytuują ją – zapewne nieco na wyrost – w centrum wspólnotowego doświadczenia współczesności, stawką sporów ma być bowiem status Polaków jako wspólnoty wyobrażonej. Formułujący zadania dyskutanci, poprzez opowiedzenie się po stronie Grossa lub przeciwko niemu, powołują w ten sposób do życia określone wspólnoty pamięci. To pojęcie – zainspirowane teorią wspólnot interpretacyjnych Stanleya Fisha – wprowadził do studiów nad pamięcią kolektywną Peter Burke. Badacz ten wskazywał, że konkurujące ze sobą wspólnoty pamięci wyznaczają to, co warte jest upamiętnienia, na podstawie uprzednio wytworzonych systemów wartości i założeń na temat życia społecznego1. Burke dowodził także, że spory w polu pamięci zbiorowej stanowią najczęściej jedynie manifestację głębszych podziałów w ramach danej zbiorowości. Z perspektywy antropologii pamięci doktrynalny podział na dwa obozy – zwolenników i przeciwników Grossa – stanowi zatem przykład powołania do życia rywalizujących ze sobą wspólnot pamięci, które posługują się odwołaniami do liczb, kategorii, metod i postaw jako narzędziami retorycznymi, służącymi nie tyle do opisu przeszłej rzeczywistości, co do negocjacji współczesnych sensów i powszednich punktów odniesienia.
5Z drugiej strony niewerbalizowanym założeniem większości sporów składających się na recepcję pism Jana Tomasza Grossa – ale także na polski dyskurs holokaustowy jako taki – jest przekonanie o ograniczonej pojemności pamięci zbiorowej. Odnosi się ono przede wszystkim do zdolności skupienia i utrzymania uwagi odbiorcy w świecie nadmiaru nie tylko informacji, ale także możliwych do podjęcia praktyk. Potrzeba wyboru tego, o czym się mówi, komu stawia się pomniki i jakie organizuje uroczystości, jest więc problematyczna bardziej ze względu na możliwości, które trzeba odrzucić, niż ze względu na ostatecznie dokonany wybór. Odrzucone możliwości stanowią długi cień każdego wyboru, podążający za nim jak wyrzut sumienia. Stąd powracające w debatach zarzuty, że pewne tematy są nieobecne w przestrzeni publicznej, a inne znowu nadreprezentowane.
6Z tej perspektywy same treści pamięci stają się wtórne wobec kryteriów, na podstawie których dokonuje się ich dopuszczenie do oficjalnych obiegów. Jednak debata publiczna ma – z różnych względów – ograniczone możliwości krytycznej metaanalizy własnych założeń. Dlatego trudno w ramach reguł publicystycznego w dużej mierze dyskursu postawić pytania o kryteria selekcji różnych obrazów przeszłości, a zwłaszcza o ich związek z dominującymi i hegemonicznymi narracjami związanymi z władzą. Co więcej, jeżeli mechanizmy rozstrzygania tych kwestii pozostają w ukryciu, pojawia się wrażenie, że decyzje „podejmują się same”, że brakuje konkretnych podmiotów czy aktorów, które brałyby za nie odpowiedzialność. Nie wiadomo bowiem, kto i na jakiej podstawie miałby dekretować, jakich konkretnie opowieści o przeszłości jest za dużo, a jakich za mało w życiu publicznym.
7Debaty nad publikacjami Grossa, toczone przez polskie elity symboliczne, są w tym sensie zogniskowane wokół problemu historycznej – czy raczej memoratywnej – świadomości polskiego społeczeństwa. Dyskutanci stawiają pytania o pedagogiczny wpływ publicznego ujawniania pewnych informacji oraz o sposób ich przekazywania, kierując się mniej lub bardziej ujawnioną agendą działania społecznego i kształtowania świadomości potocznej. Na przykład Paweł Machcewicz zastanawia się w kontekście Złotych żniw, czy retoryczna przesada autora tej książki, jego daleko idące oskarżenia i generalizacje przypadkiem nie osiągnęły skutku odwrotnego od pożądanego – zamiast uwrażliwić na tragedię Żydów, zamknęły ludzi na trudną prawdę2
.Z jednej strony zatem członkowie obu wspólnot interpretacyjnych wydają się wyznawać etos intelektualisty jako „inżyniera dusz”, który ma nie tylko możliwość, ale także obowiązek kształtowania pewnych postaw, i który ponosi za swoją działalność odpowiedzialność przed wspólnotą interpretacyjną. Z drugiej strony jednak trudno wyrokować o skuteczności takiego działania – jak wspominałem we wstępie, wernakularna recepcja polskiego dyskursu holokaustowego pozostaje jeszcze do zbadania. Natomiast badania socjologiczne prowadzone na przestrzeni ostatnich dwudziestu pięciu lat wskazują na istotny statystycznie, choć niewielki i tymczasowy wpływ debat o pamięci zbiorowej na poziom antysemityzmu i ksenofobii w polskim społeczeństwie; zmianę postaw w tym zakresie tłumaczyć można zresztą złożonym splotem różnych czynników3.
8W dyskusjach wokół książek Grossa powyższe wątpliwości nie pojawiają się raczej bezpośrednio, choć stanowią warunek możliwości prowadzenia przeanalizowanych w tej pracy sporów. Gdyby bowiem wprost zapytać, czego chcemy i oczekujemy od pamięci zbiorowej, zrodziłoby to tylko kolejne pytania: czego powinniśmy chcieć? skąd czerpać wiedzę na ten temat? jakie – w szerokim i pozytywnym sensie tego słowa – mają nam przyświecać cele polityczne? W tym sensie debaty nad pamięcią zbiorową powinny być raczej ukierunkowane na przyszłość, a nie – na przeszłość. Bowiem, jak przekonuje James Booth, choć tożsamość wspólnoty opartej na pamięci kolektywnej polega na jej ciągłości w czasie, to zapewnienie jej podmiotowości, możliwości skutecznego działania oraz poczucia odpowiedzialności wymaga jednak wychylenia ku przyszłości4. Co więcej, Booth podkreśla także, że wymiar etyczny – polegający na przywoływaniu jednocześnie chwalebnych i haniebnych uczynków wspólnoty – odgrywa najistotniejszą rolę w ocenie otwartych debat o przeszłości. Jednak wedle badacza zbrodnie łatwiej się zapomina, dlatego należy im poświęcić większą uwagę w refleksji nad pamięcią.
9Koncepcja pamięci wielokierunkowej Michaela Rothberga wpisuje się w ten krytyczny wobec przeszłości i nakierowany na przyszłość nurt studiów nad pamięć zbiorową, odrzucając jednocześnie rozumienie przestrzeni publicznej jako gry o sumie zerowej, toczonej o ograniczone zasoby. Choć ta koncepcja nie jest oczywiście w stanie zmienić faktu, że w danym momencie każdy wybór jest z konieczności odrzuceniem pozostałych możliwości, a przestrzeń praktyk społecznych ma naturalne ograniczenia, to pozwala jednak na przykład na wielogłosowość, na przenikanie się i uzupełnianie różnych opowieści. Rothberg odrzuca w ten sposób przekonanie o koniecznej hegemonii czy dominacji pewnych narracji, podkreślając, że w zglobalizowanym i zmediatyzowanym świecie XXI wieku pluralizm jest rozwiązaniem naturalnym. Z tego punktu widzenia wybór przedmiotu narracji, a w jego ramach zastosowanych technik retorycznych związanych z kwantyfikatorami czy kategoriami, a także metod interpretacyjnych i celów refleksji, nie musi być wykluczający, nie musi się w negatywny sposób odnosić do innych wyborów. Tym gestem Rothberg pragnie nie tyle pogodzić zwaśnione wspólnoty pamięci, co powołać ich do życia tak wiele, żeby pojęcie konkurencji straciło sens. Zwraca on również uwagę, że nie ma potrzeby petryfikowania kanonicznych i ostatecznie prawdziwych narracji o przeszłości, ponieważ praktyki pamięci zbiorowej charakteryzują się dużą dynamiką i zmiennością, a także podatnością na negocjacje. Z perspektywy zaproponowanej przez Rothberga nie jest to jednak wada czy ograniczenie, które w miarę możliwości powinniśmy minimalizować, ale szansa na wciąż ponawiane emancypacje5.
10Na sam koniec warto jednak również przywołać przestrogę, jaką sformułował Reinhart Koselleck wobec ostatecznego zacierania różnic pomiędzy historią zdarzeniową a wyobrażoną. Według Kosellecka skupienie się głównie na badaniu pamięci zbiorowej prowadzi do deformacji rzeczywistości historycznej – odrealnienia historii, niereprezentatywności oraz wznoszenia teleologicznych konstruktów6. Badacz przestrzega zatem zarówno przed fetyszyzowaniem wyobrażeń społecznych, jak i ich dyskursywnym opracowaniem:
Ani językowe pojmowanie nie wyczerpie tego, co się dzieje albo było faktyczną rzeczywistością, ani nie dzieje się nic, co nie uległoby zmianie już na skutek samego językowego opracowania. […] To, co czynisz, powie ci dopiero następny dzień; to, co mówisz, staje się wydarzeniem, uniezależniając się od ciebie. Cechą charakterystyczną czasu historycznego jest to, że wciąż reprodukuje on napięcie między społeczeństwem wraz z jego przemianami a ich językowym wyrażeniem i przetworzeniem. Wszelkie dzieje karmią się tym napięciem. Stosunki społeczne, konflikty oraz rozwiązania tych konfliktów, a także ich zmieniające się założenia nigdy nie pokrywają się dokładnie z językowymi artykulacjami, mocą których społeczeństwa działają, pojmują siebie, interpretują, zmieniają i na nowo formują.7
Notes de bas de page
1 Zob. P. Burke, History as Social Memory, w: Memory. History, Culture and the Mind, ed. by Th. Butler, Oxford 1989.
2 P. Machcewicz, To są różne książki, „Więź” 2011, nr 7, s. 59.
3 Zob. Żydzi – problem prawdziwego Polaka. Antysemityzm, ksenofobia i stereotypy narodowe po raz trzeci, red. I. Krzemiński, Warszawa 2015.
4 Zob. J. Booth, Communities of Memory. On Witness, Identity, and Justice, Ithaca 2006.
5 Zob. M. Rothberg, Pamięć wielokierunkowa. Pamiętanie Zagłady w epoce dekolonizacji, przeł. K. Bojarska, Warszawa 2016.
6 Zob. R. Koselleck, Semantyka historyczna, przeł. W. Kunicki, Poznań 2001.
7 Tenże, Dzieje pojęć. Studia z semantyki i pragmatyki języka społeczno-politycznego, przeł. J. Merecki, W. Kunicki, Warszawa 2009, s. 10.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017