• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15363 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15363 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Współczesne badania nad polską literatur...
  • ›
  • Spory o Grossa
  • ›
  • V. Spór o postawy
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral 1. Strony konfliktu ujarzmione doktryną 2. Prawa i obowiązki podmiotu mówiącego 3. Cele debaty oraz intencje jej uczestników Notes de bas de page

    Spory o Grossa

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    V. Spór o postawy

    p. 225-304

    Texte intégral 1. Strony konfliktu ujarzmione doktryną 2. Prawa i obowiązki podmiotu mówiącego Obcość kulturowa Obcość etniczna Kompetencje 3. Cele debaty oraz intencje jej uczestników Prawda Kontekst międzynarodowy wewnątrz polskiej debaty Biznes i mienie Notes de bas de page

    Texte intégral

    Andrzej Paczkowski: (…) I znajdując w twojej [Grossa] książce takie określenie jak „katoendecja”, przesuwam ją od razu w stronę półki z paszkwilami, której wprawdzie nie mam, gdyż jest to określenie paszkwilanckie.
    Piotr Mucharski: To by znaczyło, że książka Grossa nie jest tylko opisem rzeczywistości historycznej, ale stanowi również instrument do rozgrywki zupełnie współczesnej.
    Andrzej Paczkowski: Marks napisał, że filozofowie nie są po to, żeby opisywać świat, tylko żeby go zmieniać. I taka jest różnica między Grossem a Paczkowskim. Ja chcę opisywać świat, a Gross chce go zmieniać1.

    1Z tej krótkiej wymiany zdań pomiędzy Andrzejem Paczkowskim a Piotrem Mucharskim podczas zorganizowanej w 2008 roku przez „Tygodnik Powszechny” i TVN24 debaty o Strachu Jana Tomasza Grossa można odtworzyć główne wątki, podejmowane w trakcie dyskusji nad publikacjami autora Sąsiadów – lub szerzej w ogóle w polskim dyskursie holokaustowym – a dotyczące kompetencji oraz intencji autorów, jak również celów zajmowania się „obrzeżami Holokaustu”. To między innymi z tych wątków utkane są kategorie polskiej pamięci zbiorowej, związanej z Zagładą Żydów, a właściwie z postawami przyjmowanymi przez i projektowanymi na wypowiadających się.

    2W pewnym sensie „półka z paszkwilami” – a właściwie sam „paszkwil” – jest określeniem paszkwilanckim. Nazwanie czyjegoś tekstu paszkwilem ma za zadanie zdeprecjonowanie jego wartości i prawomocności jeszcze przed analizą treści, na poziomie samej formy przekazu. W ten sposób można odrzucić jakieś rozumowanie, unieważnić stojący za nim problem oraz ośmieszyć autora – czyli posłużyć się strategią leżącą u podstaw paszkwilu. Nieposługiwanie się tym sformułowaniem stanowi zatem gest dobrej woli. Jednak to dialektyczne rozumowanie, które można wyczytać z wypowiedzi Paczkowskiego, stanowi raczej niezręczność stylistyczną, lapsus syntaktyczny, a nie świadomą argumentację. Zapewne chodziło mu właśnie o porównanie tekstu Grossa do paszkwilu. Mimo dwuznaczności płynącej z tego zdania – a może właśnie dzięki niej – dostrzegamy jednak, że z jednej strony kluczową rolę w tym dyskursie odgrywa zakwalifikowanie tekstu oraz autora pod względem intencji oraz celów pisania, a z drugiej, że stosowane w tym celu praktyki dyskursywne same muszą zostać poddane analizie pod kątem intencji i celowości.

    3Każda pamięć i każda historiografia – jak pouczają nas studia nad pamięcią kulturową – stanowią „instrument do rozgrywki zupełnie współczesnej”2. Owa „rozgrywka” nie musi mieć jednak zabarwienia pejoratywnego – choć przypisanie jej takiego świadczy już o pewnej współczesnej postawie. Pisanie historii odbywa się zawsze z perspektywy współczesnej i odpowiada na współczesne pytania3. Co więcej, nawet samo rozróżnienie na „zaledwie opisywanie rzeczywistości historycznej” oraz „zupełnie współczesną rozgrywkę” stanowi kategorię, za której pomocą wypełnia się zawsze projekty współczesności. Użycie przez Mucharskiego trybu przypuszczającego również świadczy o tym, że projektowanie motywacji na uczestników dyskursu stanowi praktykę dyskursywną niepoddawaną autorefleksji. Zadaniem analizy dyskursu jest więc krytyczne prześwietlenie deklarowanych celów i intencji, zwłaszcza takich, które są prezentowane jako cele same w sobie lub intencje wyłącznie poznawcze. Nawet samo formułowanie celu – jako fakt jego bezpośredniego zakomunikowania, niezależnie od brzmienia – nie jest oczywiste samo z siebie i powinno zostać potraktowane jako praktyka dyskursywna.

    4Odwołanie się przez Paczkowskiego do jedenastej tezy o Feuerbachu Karola Marksa, aby opisać intencje uczestników polskiego dyskursu holokaustowego, stanowi przykład użycia rozróżnienia, które nie tyle wskazuje różne postawy, co samo jest postawą i praktyką dyskursywną służącą zakwalifikowaniu interlokutora. Na marginesie można dodać, że Paczkowski przytacza sformułowanie Marksa w zniekształconej wersji – między innymi w oryginale mowa tam o interpretacji, a nie opisie4. To jednak z perspektywy klasycznych, ugruntowanych i przeanalizowanych w poprzednich rozdziałach perspektyw metodologicznych w historiografii sprowadza się do tego samego. Autor Strachu, również biorący udział w tej debacie, nie odniósł się do tej wypowiedzi.

    5Należy więc w tym kontekście przypomnieć wielokrotnie dokonywane refutacje tej tezy. Po pierwsze każda zmiana w świecie wynika z pewnego rozumienia świata – a zrozumienie tego rozumienia można osiągnąć tylko na gruncie opisu. Żądanie Marksa jest więc oparte na konkretnym opisie świata; sprawia wrażenie krytyki filozofii, ale w gruncie rzeczy domaga się jej. Dialektyczne zaplecenie teorii i praktyki oznacza ponadto, że każde opisanie świata jest jednocześnie jego zmianą, a każda zmiana wynika z pewnego opisu. Te dwa pojęcia są więc ze sobą nierozerwalnie związane i nie są sobie przeciwstawne.

    6Uczestnicy dyskursu holokaustowego, rozróżniając na przykład postawę „czysto poznawczą” od postawy „obarczonej misją” i opowiadając się po stronie którejś z nich, nie wykazują świadomości powyższych rozpoznań5. To sprawia, że dokonywane przez nich atrybucje oraz analizy postaw lub celów stanowią właśnie postawy i cele. W poprzednich rozdziałach nie dokonałem uporządkowania aktorów „spierających się o Grossa”. Nie próbowałem rozróżniać i nazywać stanowisk w dyskusjach, bo wyodrębnianie oraz nadawanie etykiet osobom mówiącym i zbiorom wypowiedzi samo stanowi praktykę dyskursywną, która wymaga osobnej analizy. W tym rozdziale chciałbym więc zająć się sposobami, w jaki sami uczestnicy definiują debatę oraz siebie nawzajem i prześledzić bardziej szczegółowo rozwój dyskursu (a właściwie jego mechanizmów i praktyk) o postawach w sporze o Jana Tomasza Grossa.

    7Sięgnę w tym rozdziale po kategorie analizy dyskursu wypracowane przez Michela Foucaulta i przedstawione w systematyczny sposób w Porządku dyskursu, wykładzie inauguracyjnym autora w College de France6. Francuski filozof prowadził rozważania w tej materii od lat 60. XX wieku, publikując ich częściowe podsumowanie w 1971 roku. Stało się to zatem na wiele lat przed „boomem pamięciowym”, zarówno w odniesieniu do praktyk społecznych, jak i refleksji akademickich. Jednak antropologia pamięci jako dyscyplina została ufundowana, między innymi, na pracach Michela Foucaulta, internalizując jego rozpoznania do tego stopnia, że większość współczesnych badaczy pamięci posługuje się wypracowanymi przez autora Nadzorować i karać pojęciami bez odwoływania się do nich w przypisach. Sądzę, że w kontekście analizy sporu o postawy powrót do źródeł tej problematyki pomoże w nowatorski sposób przedstawić i przeanalizować debatę wokół Grossa, a także krytycznie naświetlić jej interpretacje, również dokonywane przez naukowców.

    1. Strony konfliktu ujarzmione doktryną

    8„Wszystkie dotychczasowe debaty publiczne wokół trudnej polsko-żydowskiej przeszłości prowadzone były według podobnego schematu i odtwarzanego podziału stanowisk”7 – pisze Piotr Forecki, autor książki Od „Shoah” do „Strachu”8, sam będący uczestnikiem i badaczem polskiego dyskursu holokaustowego, a równocześnie zadeklarowanym propagatorem jednego ze stanowisk9. Forecki odpowiedział w ten sposób na ankietę „Więzi”, która poprosiła o podsumowanie debaty o Złotych żniwach. Z jednej strony badacz nakreśla więc mapę konfliktu, niejako go „obiektywizując”, ale z drugiej – w tym samym artykule – wskazuje winnych tego, że tezy Grossa nie zostały „właściwie” przyswojone: „Oto kolejny raz uczestnicy dyskursu podzielili się na światłych obywateli (…) i dotkniętych patriotów (…). Trudno oprzeć się wrażeniu, że całą debatę po raz kolejny spowił duch nacjonalizmu (…). To właśnie nacjonalizm kolejny już raz implikował postawę obronną oraz stał się przeszkodą, by w treści Złotych żniw dostrzec znaczenia i treści uniwersalne (…)”10.

    9Tak częste użycie sformułowania „po raz kolejny” wskazuje raczej na pragnienie ugruntowania zarysowanego tu podziału niż na ubolewanie nad jego trwałością. „Światli obywatele”11 i „dotknięci patrioci” to kategorie z dwóch różnych porządków – epistemologicznego i politycznego – z czego ten pierwszy uznaje się za wyższy, odwołujący się do czegoś więcej niż tylko doraźne instrumentalne korzyści. Efekt ten zostaje wzmocniony poprzez ironiczny wydźwięk sformułowania „dotknięci patrioci”. Natomiast widmo nacjonalizmu (upostaciowione przez „dotkniętych patriotów”) krążące nad recepcją pism Grossa sprawiło, że zaprojektowane przez „światłych obywateli” światłe cele debaty nie zostały wypełnione. Tak zarysowany podział stanowisk – stworzony z wewnątrz jednego z nich, a więc na jego potrzeby – powraca również w innych analizach.

    10Na przykład Paweł Ciołkiewicz dzieli uczestników debaty o Jedwabnem wedle dwóch aren sporów – głównej i alternatywnej. Do pierwszej z nich zalicza, między innymi, „Politykę”, „Tygodnik Powszechny” czy „Gazetę Wyborczą”, a do drugiej „Życie”, „Niedzielę” czy „Nasz Dziennik”. Jako kryterium uznaje stanowisko wobec udziału Polaków w zbrodni – a więc przyjmowaną postawę12. Obozy zostają tu zdefiniowane poprzez gazety, które użyczały łamów osobom reprezentującym poszczególne stanowiska – nie są to więc areny w dosłownym sensie, ponieważ nie ścierają się w ich ramach konkretne poglądy, ale raczej instytucje mówienia lub „zaplecza” medialne obu nurtów, które poza wyjątkami13 nie publikowały polemik konkurencyjnych stanowisk. Co więcej, nie stosuje się tu wskaźników, którymi zazwyczaj analizowane są tytuły prasowe (np. nakład, czytelnictwo lub zakres funkcjonowania społecznego), a jedynie prezentowaną linię ideologiczną.

    11Właściwą rekonstrukcję stanowisk uzupełnia jednak Forecki rozróżnieniem „dyskursu moralności”14 oraz „obrony paradygmatu polskiej niewinności”, również jako kryterium przyjmując opinię na temat roli Polaków w zbrodni15. Wypowiadający się w ramach „dyskursu moralności” dążą do zmiany postawy społecznej wobec polsko-żydowskiej przeszłości i kładą nacisk na moralne konsekwencje czynów z przeszłości dla współczesnych Polaków.

    12Ten nurt bywa także określany mianem „samokrytycznego” lub „afirmatywnego”16 (wobec tez Grossa). Z drugiej strony „postawy defensywne” lub „pozycje obronne” zostają podzielone na dwie podgrupy: „obronę umiarkowaną oraz obronę radykalną bądź też umiarkowaną defensywę i obronę ofensywną”17. „Umiarkowani” wskazują na rozmaite okoliczności łagodzące i choć zasadniczo nie kwestionują udziału Polaków w zbrodniach, to zgłaszają swoje „ale”; „radykałowie” natomiast uznają publikacje Grossa za część antypolskiego spisku i posługują się antysemicką retoryką.

    13W podobnym tonie pisze Stanisław Krajewski, dostrzegając skrystalizowanie się stanowisk oraz okopanie na dwóch przeciwstawnych pozycjach, które dzielą Polskę na pół. Jednak to „sfery inteligenckie” należą do obozu, który dostrzega „problem moralny”, a więc stoi w jakimś sensie „wyżej” nad przeciwnikami18. Hierarchia postaw, wynikająca z powyższych rozróżnień, pośrednio wskazuje więc na miejsce zajmowane przez konkretny nurt. Niższość drugiej strony bywała jednak również wypowiadana wprost – „obrońcy paradygmatu polskiej niewinności” nazywani byli „pryszczatymi dziejopisami”19 lub „młodocianymi historykami”20.

    14Z kolei członkowie obozu „dotkniętych patriotów” określali swoich adwersarzy mianem „narodowych biczowników”21, którzy „do złudzenia przypominają stalinowską propagandę”22. Z perspektywy tego stanowiska jako metonimia „samobiczowników” funkcjonował sam Jan Tomasz Gross, wobec czego etykietowanie oponentów odbywało się przede wszystkim wobec niego, choć przychylni mu komentatorzy byli określani, między innymi, mianem „klakierów”23, „nadwiślańskiego chóru admiratorów”24 lub „plugawej skorupy”25. Najbardziej imponującą kolekcję epitetów pod adresem autora Sąsiadów stworzył Jacek Wegner: „apostata, renegat, zdrajca, jurgieltnik, rzecznik obcych interesów, ptak kalający własne gniazdo etc.”26. Sprawę kompetencji samego Grossa, a także ogólnych praw do wypowiadania się w dyskursie holokaustowym poruszam poniżej. Tutaj chciałbym jedynie zauważyć, że opisanie postawy strony przeciwnej stanowi pierwszy krok do prezentacji własnego stanowiska, które korzysta z wytworzonego kontrastu retorycznego. Tak jak podstawowym pojęciem w słowniku „światłych obywateli” była „moralność”, tak członkowie nurtu „dotkniętych patriotów” samookreślali się zawsze w odniesieniu do prawdy – często pisanej wielką literą („Prawda”) – i podkreślali, że chodzi im jedynie o ustalenie faktów„o tamtych czasach”, a nie o zmianę świadomości społecznej”27. Uznawali się także za „niszę”, w odróżnieniu od „salonu”28.

    15Na pierwszy rzut oka wygląda więc na to, że w dyskusjach nad tezami Jana Tomasza Grossa toczy się walka dobra z prawdą, przynajmniej w ramach samoopisu każdego z „obozów”. Jednak zwolennicy Grossa, funkcjonujący w dyskursie moralności, a więc odwołujący się do wartości, w swoim mniemaniu empatyczni i samoświadomi, „prawdę” zinternalizowali o krok wcześniej. W tym sensie w debacie nie chodzi im o ustalenia faktów historycznych – te przedstawił w swoich książkach autor Sąsiadów – ale o ustanowienie perspektywy interpretacyjnej wobec nowej wiedzy o przeszłości. W tym nurcie myślenia stosunek do nowo objawionych informacji jest z jednej strony oparty na ujmowanej w języku psychoanalizy pedagogice społecznej, a z drugiej na swoistym szantażu emocjonalnym – jeśli nie podzielasz mojej postawy, to jesteś gorszym człowiekiem. Co więcej, „zyskiem” płynącym z przynależenia do zwolenników jest wprost wyrażane samozadowolenie i poczucie dumy z przyjęcia na siebie niewdzięcznego zadania propagowania trudnej i tragicznej historii. Świadomość misji i dziejowego posłannictwa prowadzi zatem do poczucia wyższości i protekcjonalnego stosunku wobec interlokutorów, na przykład poprzez ich metaforyczne „zmilitaryzowanie”, sugerujące, że bronią się tylko winni. „Obóz przeciwników Grossa” ma oczywiście również swoje cele społeczne i polityczne, są one jednak rzadziej werbalizowane wprost i najczęściej przykryte różnego rodzaju niedopowiedzeniami czy insynuacjami. Ogniskują się one wokół zachowania dotychczasowego status quo. Szerzej na temat projektowanych przez uczestników debat celów piszę w kolejnych podrozdziałach, tutaj chciałbym jedynie zaznaczyć, że uwidoczniają się one już na poziomie samoopisu i etykietowania przeciwników retorycznych.

    16Analizowanie etykietowania postaw jako praktyki dyskursywnej pokazuje, że zarówno samookreślenie, jak i zdefiniowanie strony przeciwnej służy zawsze wyeksponowaniu swojego stanowiska i ustawieniu go na uprzywilejowanej pod jakimś względem pozycji. Może się to odbywać w sposób bezpośredni za pomocą inwektyw – z jednej strony ewokujących niedojrzałość i brak legitymacji moralnej oponentów („pryszczaci” czy „młodociani” – to słowo przynależy jedynie do kontekstów określonych przez kodeks karny lub kodeks pracy, odpowiednio młodociani przestępcy lub młodociani pracownicy), a z drugiej wykorzystujących tradycyjne imaginarium obelg, związanych z przynależnością polityczną i poglądami. Natomiast metafory militarne („umiarkowana defensywa”, „obrona ofensywna”), ewokujące syndrom oblężonej twierdzy i nieuzasadnioną agresję, lub historyczne („biczownicy”), odwołujące się do przesadnego pokutowania, stanowią niebezpośrednie zdeprecjonowanie oponentów, ustawienie się na wyższej pozycji jeszcze przed prezentacją argumentów. Podobne funkcje pełni przeciwstawienie „moralności” i celów doraźnych, ale również „prawdy” i chęci sprawowania władzy nad duszami za pomocą inżynierii społecznej. Obie strony29 zastosowały więc ideologiczne i retoryczne kryteria wyodrębniania stanowisk, zawsze formułując je z wewnątrz któregoś z nich. Przez to najczęściej nie tematyzowały własnego uwikłania związanego z postawami i nie problematyzowały stosowanych przez siebie kategorii.

    17Ważną rolę w konflikcie obu stanowisk pełni świadomość bycia policzonym pomiędzy oponentów lub apologetów Grossa. Adam Michnik, który wprost przyznaje podczas wywiadów i spotkań, że w wielu miejscach nie zgadza się z tezami Grossa, wycofał się ostatecznie z pomysłu napisania polemicznego posłowia do Złotych żniw, pomimo zgody wydawnictwa Znak. Choć taka tradycja, również w dyskursie holokaustowym, jest ugruntowana30, Michnik nie chciał „występować w towarzystwie tych dziwnych postaci, co krytykują Grossa”31. Obie strony sporu nawzajem definiują się jako „dziwne postaci”, ale ulegają również klasycznym mechanizmom psychologii społecznej dotyczącym relacji pomiędzy grupami społecznymi – moja grupa wydaje się zróżnicowana i złożona z indywidualistów, a grupa obca homogeniczna i uśredniona32.

    18Krytyka publikacji Jana Tomasza Grossa jest więc najczęściej odczytywana przez obóz „tropicieli narodowej winy” nie jako odnosząca się do dzieł lub prezentująca konkurencyjne i zróżnicowane, lecz równie prawomocne hipotezy interpretacyjne, ale jako chęć obrony fałszywego „paradygmatu polskiej niewinności”. Lapidarnie ujmuje to przywoływany już Piotr Forecki: „Naturalnie nie każda uwaga dotycząca metodologii powinna z góry być odczytywana jako próba unieważnienia ustaleń autora, ale temu chyba służyła zdecydowana ich większość”33. W ten sposób teksty Grossa zostają „kanonizowane”, a sprzeciw wobec nich uznany za bluźnierczy. Z drugiej strony „kustosze moralnej niewinności” postrzegają tych, którzy przyjmują tezy Grossa, jako uczestników wielkiego spisku wymierzonego w samoocenę Polaków.

    19Tak scharakteryzowane przeciwstawne obozy, które wykrystalizowały się w pełni podczas debaty nad zbrodnią w Jedwabnem (choć echa późniejszych stanowisk znajdujemy już w dyskusjach nad esejem Jana Błońskiego czy artykułem Michała Cichego Polacy – Żydzi: czarne karty powstania34), nie uległy później zasadniczej przemianie, co wielu komentatorów i dyskutantów chętnie podkreśla35. „Nihil novi sub sole”36 – pisze o debacie nad Złotymi żniwami Piotr Paziński, nie będąc w tym zdaniu odosobnionym. Marek Zając, w artykule Obowiązkowy taniec z Grossem, pozwala sobie nawet w tym kontekście na pewną retoryczną dezynwolturę: „Role i kwestie dla obu stron są z góry wyznaczone. To taki mazur albo krakowiak z figurami obowiązkowymi: Hop-siop – precz z polakożercą! Hopsasa, dyrydasa – strzeż się ciemnogrodu! Oj, da, dana – Ojczyzno kochana nie będzie Niemiec ani żaden syn wyrodny pluł nam w twarz. Jan Tomasz Gross ma w gruncie rzeczy sytuację komfortową – nie musi już pisać żadnych książek. Wystarczy, że będzie zapowiadał ich temat, a my już sobie damy radę!”37.

    20Chocholi taniec stanowisk, który jest w stanie wytworzyć sens nawet bez treści, jedynie na podstawie dostępnych już kategorii, to figura, która wydaje się trafnie opisywać praktyki wzajemnego etykietowania i wykluczania, pokazując jednocześnie wyraźnie, że w stosunku do przeszłości najważniejszy jest stosunek do współczesności. Z drugiej strony samo skonstatowanie tej dychotomii, przejście nad nią do porządku dziennego i nawet pewne zadowolenie z trwającego sporu jest postawą wymagającą analizy. Zasklepienie w jałowym konflikcie stanowi sytuację komfortową dla obu stron, co zauważyła na przykład Bożena Szaynok, analizując tę dwubiegunowość i wskazując na problem wykluczających się opisów historii. Badaczka konstatuje, że takie podejście nie pozwala pomieścić w pamięci zbiorowej różnych zachowań i sprzecznych postaw. Pisze, że łatwo jest przyjąć, z jednej strony, taki opis przeszłości, który nie zmusza do zadawania trudnych pytań, ale równie łatwo, wygodnie i bezpiecznie z pozycji moralisty oceniać przeszłość, przedstawianą w szokujący sposób38. W pewnym sensie więc Jan Tomasz Gross oferuje każdej grupie to, czego ta potrzebuje. Obie strony dobrze czują się w zasklepieniu, ponieważ zarówno zwolennikom, jak i przeciwnikom Grossa umożliwia to uruchomienie mechanizmu samowiktimizacji i ustawienie się w ulubionej przez Polaków pozycji ofiary – niezależnie od tego, czy sprawcą cierpień będzie „szalejący nacjonalizm” czy „wściekły antypolonizm”.

    21Wydawałoby się, że taka sytuacja może stanowić punkt wyjścia do wprowadzenia postulowanej przez Michaela Rothberga pamięci wielokierunkowej, o której wspominałem we wstępie. Wedle tego badacza konflikty pamięci nie muszą prowadzić do „wygranej” jednej ze stron, a konkurencyjne stanowiska i postulaty upamiętniania można mocą społecznych i politycznych negocjacji uznać za dopełniające się. Proces wzajemnego odsyłania i pożyczania praktyk oraz znaczeń w ramach pamięci zbiorowej, niemający na celu ostatecznych rozstrzygnięć czy fałszywej koncyliacji, może zostać potraktowany jako działanie produktywne – czyli takie, które umożliwia wyartykułowanie i uprawomocnienie różnorodnych punktów widzenia. Nie widać jednak sygnałów, które świadczyłyby o gotowości debatujących do przyjęcia perspektywy pamięci wielokierunkowej, ponieważ przestrzeń publicznych debat w Polsce wydaje się gotowa, sprawia wrażenie ustanowionej raz na zawsze i niezmiennej. Wspólnoty interpretacyjne weszły w posiadanie pamięci, która w kolejnym kroku zaczęła ograniczać ich możliwości artykulacyjne. Andrzej Leder mówi w tym kontekście, że w Polsce bardzo trudno być przeciwnikiem, ponieważ przeciwnicy od razu stają się wrogami, próbującymi się nawzajem wykluczyć z dyskursu jeszcze przed zaprezentowaniem merytorycznych argumentów. Brakuje nam rytuałów kanalizujących agresję, „nie mówi się, że przeciwnik ma odmienne poglądy, tylko że jest złodziejem, oszustem, ma niecne intencje”39. Konkurencja pamięci w Polsce nie doprowadzi zatem do wielokierunkowości, ponieważ samo pojęcie „konkurencji” jest z tej perspektywy nie do przyjęcia. Z konkurencją bowiem nie należy negocjować czy współzawodniczyć, ale wykluczyć z dyskursu.

    22Komentowano jednak nie tylko krystalizację dwóch przeciwstawnych obozów, ale również relacje, jakie zachodziły między zwaśnionymi stronami. Na przykład Zbigniew Nosowski, w przedmowie do numeru „Więzi” poświęconego Złotym żniwom, pisze: „W sporach o przeszłość polsko-żydowską ujawniają się radykalne różnice w podejściu do historii. Niewątpliwie «kustosze narodowej niewinności» nie zrozumieją się z «tropicielami narodowej winy», świadomie rozbijającymi polskie samozadowolenie. Wydaje się, że oba te podejścia zdominowały całą debatę”40. Czy rzeczywiście zdominowały i czy podzieliły ją pół na pół? Kluczową rolę odgrywa w tym aspekcie debat o Grossie sprawa symetrii – znów zarówno jako praktyki dyskursywnej, jak i kategorii analitycznej.

    23Michał Bilewicz, diagnozując stan dyskusji po Złotych żniwach, pisze na przykład o dwóch coraz wyraźniej odgradzających się polskich wspólnotach pamięci – lewicowej i prawicowej – zastanawiając się nad przyczynami takiego stanu rzeczy i możliwą jego zmianą41. Ciekawszym jednak pytaniem od kwestii, czy te wspólnoty są rzeczywiście symetryczne (i pod jakimi względami), jest zbadanie, kto postuluje symetrię, a kto się od niej odżegnuje – w tym sensie ustawienie obu grup na jednej płaszczyźnie lub zaprzeczenie istnienia wspólnego gruntu jest również zabiegiem legitymizującym własne stanowisko lub deprecjonującym stanowisko przeciwnika, a może być także próbą ucieczki od wcześniej przypiętej etykiety.

    24Przyrównanie formalne jednego stanowiska do drugiego może więc stanowić próbę jego unieważnienia. W taki sposób próbuje wykorzystać argument symetryczności Piotr Gontarczyk: „Prawdziwa historia obroni się przed atakami społecznych znachorów i naukowych szarlatanów. W nauce zarówno pisarstwo Leszka Bubla [radykalnego polskiego antysemity], jak i Strach Jana Tomasza Grossa nie mają szans na warunkową nawet akceptację”42. Symetria radykalnych skrajności unieważnia obie propozycje, na zasadzie odrzucania podczas ostatecznej oceny najwyższego i najniższego wyniku. Jednak w pewnym sensie praktyka postulowania symetrii jest również często pozorna – wydaje się, że dotyczy obu członów, a w rzeczywistości orzeka coś tylko o jednym. W analogicznym porównaniu rolę Bubla może bowiem pełnić David Irving, niesławny brytyjski negacjonista Holokaustu43.

    25Odrzucenie obu rzekomo „skrajnych” postaw wobec interpretacji przeszłości postuluje również Marek Chodakiewicz, redaktor książki będącej odpowiedzią „kustoszy narodowej niewinności” na Złote żniwa, a klasyfikowaną przez obóz „patriotów krytycznych” jako „obrona paradygmatu polskiej niewinności”. Chodakiewicz pisze we wstępie do Złotych serc czy złotych żniw?: „Autorzy, kierując się poszukiwaniem Prawdy o tamtych czasach, zaprezentowali w nich wyniki swoich badań i analiz. W swych rozważaniach odrzucili dwie skrajne interpretacje historii: «czarną legendę» i heroiczną mitologię”44. Autor tych słów używa tu argumentu symetrii w przewrotny sposób – pozornie ustanawiając ją pomiędzy skonfliktowanymi stanowiskami, ale tylko po to, aby zaraz jej umknąć. Dzięki temu pragnie wyzwolić się spod kategoryzacji nałożonych przez „światłych obywateli”, przekroczyć skrystalizowany podział i nadać swojej książce znamiona obiektywizmu.

    26Próbę ucieczki z klinczu za pomocą argumentu symetrii (choć w nieco innej intencji) podjął także Zbigniew Nosowski w konkluzji cytowanego już wyżej fragmentu: „Obie strony twierdzą, że występują w imię prawdy. Chodzi im jednak tylko o tę część prawdy, która potwierdza ich stanowisko. Warto przełamać logikę zderzania skrajności (…)”45. Postulat spokojnej debaty powracał wielokrotnie w debatach nad Grossem, tu jednak został pociągnięty dalej – Nosowski zasugerował, aby odrzucić rozpoznania zarówno „kustoszy narodowej niewinności”, jak i „tropicieli narodowej winy” jako symetrycznie radykalne i poszukać prawdy, która znajduje się pomiędzy tymi stanowiskami.

    27Na taką propozycję zorientowania dyskusji o „obrzeżach Holokaustu” negatywnie zareagował jednak Jan Grabowski, członek Centrum Badań nad Zagładą Żydów i autor książki Judenjagd. Polowania na Żydów 1942–1945. Studium dziejów jednego powiatu46. Badacz w taki sposób skomentował słowa naczelnego „Więzi”: „Słowa red. Nosowskiego niemile mnie zdziwiły, gdyż bije z nich tzw. moral equivalence, czyli «równoznaczność moralna». Ot, ci mówią jedno, tamci coś innego, a prawda leży zapewne gdzieś pośrodku – zdaje się sugerować redaktor. Niestety, prawda nie leży pośrodku. Prawda leży w tysiącach płytkich (z reguły nieoznakowanych) mogił, którymi usłana jest polska prowincja”47. Różne rozumienia pojęcia „prawdy” będą jeszcze przedmiotem mojego namysłu. Tu jednak zwraca uwagę przede wszystkim radykalne odrzucenie postulatu o symetrii stanowisk – w imię własnego stanowiska, które zyskuje na wartości przy jej braku, ponieważ jest oparte na specyficznym szantażu moralnym.

    28Symetria pomiędzy obiema grupami jest więc insynuowana, postulowana czy negowana, w zależności od intencji mówcy oraz podejmowanych praktyk etykietowania i klasyfikowania nurtów debaty. Co więcej, symetria (rozumiana już nie jako praktyka dyskursywna, ale jako kategoria analityczna) w ujmowaniu stanowisk pozwala w pewnej sytuacji na zajęcie zdystansowanej pozycji – taką próbę podejmują cytowani wyżej Bożena Szaynok czy Marek Zając. Komfort takiej perspektywy pozwala nie odnosić się wprost do poruszanych problemów – a raczej odnosić się właśnie poprzez luksus nieodnoszenia oraz poprzez traktowanie odnoszących się z metapoziomu. Dotyczy to, rzecz jasna, również autora tych słów.

    29Omówione powyżej praktyki dyskursywne podejmowane przez stronników obu zwaśnionych obozów można by opisać angielskim powiedzeniem „preaching to the choir” – czyli „prawienie kazań zbawionym”. Stanowiska, które mają wyraźnie zarysowaną intencję polityczną (w szerokim sensie tego słowa) i dydaktyczną zarazem, ryzykują utratę autonomii, stając się przekonujące jedynie dla już przekonanych. Wynika z tego, że dyskusje nad Holokaustem służą tu jedynie okopaniu się na zdobytych już pozycjach ideologicznych, a publikacje Grossa stają się elementem potwierdzającym słuszność dokonanych wcześniej wyborów.

    30Można więc powiedzieć, że polski dyskurs holokaustowy – metonimicznie tu przedstawiony w postaci recepcji pism Jana Tomasza Grossa – jest w dużej mierze doktrynalny. Nie tylko jednak w potocznym sensie tego słowa, ale również w znaczeniu metodologicznym, jakie nadał temu pojęciu Michel Foucault. Zarysowane powyżej praktyki można więc opisać za pomocą pojęcia doktryny jako procedury kontroli dyskursu, która dokonuje podwójnego ujarzmienia –„podporządkowuje podmioty mówiące dyskursom, natomiast dyskursy – co najmniej wirtualnym grupom mówiących jednostek”48. Z jednej strony doktryna przyporządkowuje ludzi do pewnych narracji, zabraniając im innych, a z drugiej – za pomocą pewnych treści i sposobów mówienia łączy w grupy ludzi, którzy w innym przypadku mieliby ze sobą niewiele wspólnego. W ten sposób – argumentuje francuski filozof – doktryna unieważnia zarówno podmioty mówiące, jak i same wypowiedzi. Podmioty – ponieważ jako przypisane do doktryny zostają skazane na uprzednio już wyznaczone sposoby mówienia. Wypowiedzi zaś, bo stanowią one z tej perspektywy wyłącznie instrumentalną manifestację uprzedniej przynależności.

    31Prowadzone od początku tego rozdziału analizy pełne są przykładów tego typu praktyk doktrynalnych. Doktryna unieważniająca podmiot mówiący dochodzi do głosu choćby wtedy, gdy Adam Michnik odmawia napisania posłowia do Złotych żniw, choć nie zgadza się z tezami tej książki. Natomiast unieważnienie wypowiedzi dokonuje się na przykład w geście przypisania do obozu„dotkniętych patriotów” każdego, kto wypowiada krytyczną uwagę w stosunku do dzieł Grossa. Zinstytucjonalizowanie aktu wypowiadania zawsze wywiera przymus zajęcia stanowiska i postępowania w odniesieniu do jego wytycznych, choć reguły mogą tu być dowolnie rozproszone i niedookreślone. Z drugiej zaś strony nie sposób sformułować stanowisko w oderwaniu od uprzednio istniejących podziałów. Każda zaś forma rozprzestrzeniania dyskursu jest sposobem utrzymywania wiedzy i władzy, którą ten ze sobą niesie – owych „zupełnie współczesnych rozgrywek”.

    32Publicystycznie doktrynę rozpoznał Jerzy Urban: „Prace Jana Tomasza Grossa należą do tego gatunku książek, których lektura nie wywiera żadnego wpływu na opinie publiczne o nich głoszone. Z góry bowiem wiadomo, którego dyskutanta dzieło zachwyci, którego oburzy, a który będzie lawirował”49. Foucaultowska doktryna stanowi bowiem zawsze znak, manifestację i instrument uprzedniej przynależności, którą następnie należy nieustannie potwierdzać w zrytualizowanym akcie wypowiadania. Co więcej, działaniem tego modelu rządzi binarna logika – bowiem to, co stanowi herezję w ramach jednej z doktryn, jest ortodoksyjne dla drugiej. Aby wymknąć się temu podziałowi, należałoby zatem zanegować całą tę strukturę wraz z jej warunkami możliwości oraz dokonać krytycznej interpretacji reguł rządzących tym dyskursem.

    33Formowanie się przeciwstawnych obozów w ramach sporu wokół publikacji Grossa stanowi również przykład działania zasady dystynkcji w polu produkcji kulturowej50. Jak wykazałem powyżej, strony konfliktu są w ramach hegemonii symbolicznej i intelektualnej definiowane silnie z wewnątrz jednego stanowiska – sprzyjającego tezom formułowanym przez Jana Tomasza Grossa. Obóz jego przeciwników jest zawsze nieco spóźniony, reaktywny, reagujący negacją na to, co przychodzi „stamtąd”. Główne osie sporu są także definiowane w „dyskursie moralności”. Opowiedzenie się po stronie jednego z obozu stanowi zatem wybór nie tylko poznawczy czy etyczny, ale również estetyczny, podkreślający „modernizacyjny” czy „europejski” styl życia oraz dobry smak, również w polu recepcji i obiegu myśli. Aspiracyjny charakter „opowiedzenia się po stronie Grossa” funkcjonuje często na zasadzie odpychania się od dołu. Działa tu podobny mechanizm jak w przypadku klasowej eksterioryzacji zła na „chłopów”, omówionej w rozdziale dotyczącym sporów o kategorie.

    2. Prawa i obowiązki podmiotu mówiącego

    34Wzajemne etykietowanie zbiorowych postaw oraz udzielanie bądź odbieranie prawa do zabrania głosu wpisują się w nakreśloną przez Michela Foucaulta procedurę kontroli dyskursu związaną z wykluczaniem i polegającą na uprzywilejowanym lub wyłącznym prawie podmiotów mówiących do formułowania wypowiedzi. „Dobrze wiemy, że nie mamy prawa powiedzieć wszystkiego, że nie możemy mówić o wszystkim w każdej sytuacji, wreszcie – że byle kto nie może mówić o byle czym”51. Wykluczające procedury zakazu służą do zapanowania nad władzą, której dyskursy są nośnikami, oraz do nadania im struktury i porządku, okiełznania chaotyczności i nieprzewidywalności. Dzieje się tak, wedle francuskiego filozofa, ponieważ dyskurs nie jest tylko czymś, co tłumaczy walki i systemy panowania, ale sam jest władzą, którą usiłujemy zdobyć.

    35W sporze o postawy, poza wykluczającymi procedurami zakazu, dochodzą także do głosu procedury rozrzedzania – a zwłaszcza zasada autora. „Wymagamy, by autor zdał sprawę z jedności tekstu, który opatrujemy jego nazwiskiem. Żądamy, by ujawnił, lub co najmniej niósł przed sobą, ukryte znaczenia, które przenikają tekst; chcemy, by oparł je na życiu osobistym, na przeżytych doświadczeniach, na rzeczywistej historii, która była przy ich narodzinach”52. Autor ogranicza w ten sposób przypadkowość dyskursu poprzez grę tożsamości, przybierającą formę wypowiedzi osobistej. W recepcji dzieł Jana Tomasza Grossa jego cechy osobowości, biografia i kompetencje odgrywają pierwszorzędną rolę jako warunek uznania bądź odrzucenia jego wypowiedzi.

    36W zależności od komentującego to właśnie te kategorie nadają lub odbierają dziełom Grossa prawomocność, a także przywilej pisania oraz interpretowania historii. Autor Sąsiadów jako człowiek – wplątany w siatkę pojęć tożsamościowych omówioną w rozdziale dotyczącym sporu o kategorie – zostaje poddany analizie pod względem etnicznym, religijnym, instytucjonalnym, profesjonalnym oraz ideologicznym. Choć wedle Foucaulta od początku XVII wieku ta zasada rozrzedzania dyskursu ma stopniowo zanikać w refleksji naukowej, to jednak w polskim dyskursie holokaustowym figura autora stanowi swoistą pieczęć naznaczającą dzieło.

    Obcość kulturowa

    37Władysław Bartoszewski uważa, że choć Jan Tomasz Gross „to z pewnością bardzo inteligentny człowiek”, jest on pisarzem „bardziej amerykańskim niż polskim, ze względu na swój życiorys” 53. Również Adam Michnik wskazuje, że Jan Tomasz Gross spędził kilka dekad w „innej kulturze debaty i pewnych polskich niuansów czy drażliwości jakby nie wyczuwa”54. W tak oględny sposób wypowiadali się w sprawie „przynależności” obywatelskiej i kulturowej Jana Tomasza Grossa przychylni mu komentatorzy. Tymczasem przez swoich przeciwników Gross bywał często określany mianem „Amerykanina”, „Amerykanina polskiego pochodzenia” czy „amerykańskiego profesora”, wypominano mu także stypendia fundacji Rockefellera i Guggenheima55. Rzekoma „amerykańskość” Grossa – który wyemigrował do Stanów Zjednoczonych w wieku 22 lat i tam rozpoczął karierę akademicką – jest dla wielu debatujących wadą, przeszkodą w zrozumieniu polskiej rzeczywistości, czasem wręcz zostaje ukazana jako zaburzenie percepcji rzeczywistości, mające swoje źródło w neomarksistowskich i lewackich poglądach, panujących na amerykańskich kampusach56. Pierwsza odsłona obcości Grossa w polskim dyskursie holokaustowym to zatem obcość kulturowa, która nie pozwala – z powodu dystansu geograficznego, politycznego i intelektualnego – dostrzec wszystkich odcieni polskiej debaty publicznej, co ma osłabiać wymowę poznawczą jego publikacji. Są one zatem traktowane protekcjonalnie, jako dzieła autora, który jest pełen pasji, ale nie wszystko do końca pojmuje – choć jest „z pewnością bardzo inteligentny”. Tak komentuje ten nurt dyskursu psycholog społeczny Michał Bilewicz: „(…) ta sama informacja krytyczna wobec własnego narodu czy grupy boli znacznie bardziej, gdy słyszymy ją z ust obcych, niż wtedy, gdy słyszymy ją od własnych rodaków. (…) W ten sposób zdecydowany opór polskich mediów przeciw tezom przedstawianym przez dwoje profesorów z Princeton, którym dziennikarze notorycznie wmawiają niepolskość, może paradoksalnie te tezy nagłaśniać”57. „Polskość”, choć zazwyczaj pozostaje kategorią niesproblematyzowaną, jawi się z tej perspektywy jako konieczny warunek możliwości uprawiania krytycznej refleksji nad „Polakami”. Postulowana „niepolskość” czy „amerykańskość” Grossa odbiera zatem jego rozpoznaniom prawomocność jeszcze przed ich merytorycznym rozważeniem.

    38Demonstracyjna niechęć w przyjmowaniu do wiadomości rozpoznań Jana Tomasza Grossa jako obcego polskiemu kontekstowi kulturowemu wydaje się na pierwszy rzut oka wyjątkowa na tle polskiej historiografii i badań nad pamięcią zbiorową. Zarówno w obiegu publicystycznym, jak i akademickim przyjmowano bowiem zazwyczaj z wielkim entuzjazmem i życzliwością publikacje zagranicznych akademików, dotyczące polskiej historii – wystarczy tu wspomnieć książki Normana Daviesa, Timothy’ego Snydera czy Gunnara S. Paulssona. Co więcej, prace Paulssona58 czy Snydera59 również dotyczyły losu Żydów na ziemiach polskich – różnica między przytoczonymi autorami a Grossem polega jednak na tym, że nie próbowali oni podważać dominującej w Polsce narracji na temat stosunku Polaków do Żydów w czasie II wojny światowej, a raczej ją uzupełniali.

    39Co ciekawe, jako przeciwwagę dla„negatywnej” obcości Grossa wysuwano również przykłady obcości „pozytywnej” w obszarze polskiego dyskursu holokaustowego. Mówiący o „socjologu z Princeton” i „historyku z Princeton” przeciwstawiają mu naukowców „polskiego pochodzenia”, którzy pracują za granicą i nie dążą do konfrontacji z dotychczasową wizją narodowej pamięci zbiorowej – na przykład Bogdana Musiała ,„polsko-niemieckiego historyka”, Marka Jana Chodakiewicza, „polsko-amerykańskiego naukowca”, powołanego w 2005 roku przez prezydenta Stanów Zjednoczonych do Amerykańskiej Rady do Spraw Upamiętniania Holokaustu, czy Johna Radzilowskiego, „polskiego pochodzenia profesora historii na University of Alaska Southeast i członka Piast Institute w Detroit”60. Ich zasługi dla polskiej pamięci, a także kompetencje i afiliacje zapewniają im – wedle przeciwników Grossa – rzetelność naukową, natomiast za odpowiednią perspektywę, pozwalającą na uchwycenie niuansów polskiej historii i pamięci, ręczą zachodni wolontariusze:

    wśród nich potomkowie polskiej szlachty, dziewiętnastowiecznych powstańców, legionistów i żołnierzy innych formacji z czasów I wojny światowej, więźniów Sybiru i Gułagu, Auschwitz oraz innych obozów nazistowskich, jak również dzieci Zamojszczyzny, przymusowych robotników w III Rzeszy, Sprawiedliwych wśród Narodów Świata (z drzewkiem w Yad Vashem i tych jeszcze nie wyróżnionych), a także żołnierzy, lotników i marynarzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i podziemia niepodległościowego okresu II wojny światowej i czasów powojennych.61

    40Ten imponujący katalog narodowej martyrologii zaświadcza o społecznym imaginarium krytyków Grossa, wedle których pisanie historii wymaga legitymizacji w postaci odpowiedniego pochodzenia kulturowego, a zasługi przodków w walkach narodowowyzwoleńczych przydają współczesnym wrażliwości na niuanse polskich debat o pamięci zbiorowej oraz stoją na straży odpowiedniej perspektywy interpretacyjnej. Dialektyka „swojskości” (przodkowie, pochodzenie, biografia, afiliacja w instytucjach polonijnych) i „obcości” (emigracja, praca w innym kontekście kulturowym, nieznajomość reguł polskiego dyskursu) wypada więc na niekorzyść Grossa jedynie dlatego, że krytykuje i podważa zastane dominujące narracje. Gdy w latach 80. XX wieku kolportowano i komentowano drugoobiegowe wydania książek autora Sąsiadów, to zajmował on poczesne miejsce w poczcie polskich pisarzy emigracyjnych62. Piotr Semka, jeden z najżarliwszych krytyków Grossa, wspomina przy okazji recenzji Strachu: „pamiętam, z jakim przejęciem czytałem w latach 80. tę książkę” [„W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali”]63. „Obcość kulturowa” to zatem kategoria dyskursywna, za pomocą której konstruuje się figurę autora, aby odrzucić jego rozpoznania jeszcze przed merytoryczną debatą. Po raz kolejny dochodzi tu do głosu odwrócona przyczynowość – pozornie to biografia warunkować ma produkowane treści, ale w rzeczywistości to recepcja treści wpływa na postrzeganie biografii.

    41W podobnym tonie pisze Joanna Tokarska-Bakir: „wina Grossa polega na tym, że pisze on swoje książki, bojkotując standard szczerości przyjęty w polskiej literaturze historycznej. Jeśli zgodzić się z Gombrowiczem, że «dla chłopca w wieku szkolnym nie ma nic lepszego od matki za płotem», o autorze Strachu powiedzieć można, że z jakichś bliżej nieokreślonych powodów on to narodowe superego po prostu ignoruje”64. Wydawanymi za czasów komunizmu w zachodniej Europie książkami o rosyjskiej okupacji Jan Tomasz Gross narodowe superego wzmacniał, a od czasu Upiornej dekady stara się je dekonstruować. Ta zmiana perspektywy, która wydarzyła się przecież równolegle ze zmianą ustrojową w Polsce, nie została przez część reprezentantów polskiego dyskursu holokaustowego przyswojona i zrozumiana. W tym czasie również – jak konstatuje dalej Piotr Semka – zmieniła się zachodnia historiografia Holokaustu, która przestała rzekomo uwzględniać specyfikę sytuacji państw Europy Środkowo-Wschodniej. Polaków ta zmiana miała zaskoczyć, a „Strach wpisał się w styl pisania o Holokauście, który ignoruje lokalne realia”65.

    42Twórcze „bojkotowanie standardów szczerości” w przypadku opisywania „lokalnych realiów” umożliwia jednak Grossowi właśnie jego obcość, postrzegana z tego punktu widzenia jako zaleta. Stanisław Krajewski uważa na przykład, że autor Sąsiadów dzięki swojej drodze intelektualnej jest w stanie spojrzeć na Polskę z dystansu, z zewnątrz, a jednocześnie zachować związki z polskim życiem publicznym66. Nieuwikłanie w polskie doktryny, grupy interesów, codzienną komunikację czy różnorodne obiegi medialne stanowi zatem w recepcji Grossa jednocześnie wadę i zaletę tego autora, w zależności od stosunku do stawianych przez niego tez. Jednak z obu punktów widzenia autor Złotych żniw zostaje naznaczony niezmywalnym piętnem „obcości kulturowej” i poprzez tę kategorię dokonuje się recepcja oraz interpretacje jego dzieł.

    Obcość etniczna

    43„Obcość kulturowa” jako strategia dyskursywna jest jednak zaledwie wstępem do sugerowania, insynuowania lub formułowania wprost jako oskarżenie innego rodzaju obcości – etnicznej. Jan Żaryn, jeden z czołowych członków obozu „kustoszy narodowej niewinności”, uważa, że wszystkie publikacje Grossa wpisują się w nurt literatury i historiografii żydowskiej: „wydaje mi się, że (…) może to być pokłosiem jakichś doświadczeń indywidualnych czy grupowych – tu mam na myśli często historyków pochodzenia żydowskiego, którzy być może tkwią w takiej atmosferze, która do nich dotarła podczas pokolenia, które uratowało się z Holocaustu, które widziało polską, aryjską stronę jako zagrożenie i przekazało je następnemu pokoleniu”67. Komentator odwołuje się w ten sposób – choć to pojęcie nie pada tu wprost – do teorii postpamięci, sformułowanej przez Marianne Hirsch. Amerykańska badaczka po raz pierwszy posłużyła się tą kategorią do interpretacji powieści graficznej Maus Arta Spieglemana, opisując proces przekazywania pamięci rodzinnej o wydarzeniach Holokaustu – pomiędzy rodzicami, którzy przeżyli je bezpośrednio, a dziećmi, które otrzymały pamięć o nich niejako „w spadku”, poprzez opowieści rodzinne, fotografie, zachowania, sposoby posługiwania się ciałem itd. Proces ten odbywa się na poziomie transmisji rodzinnej, w ramach pamięci indywidualnej, jednak przynależy równocześnie do pamięci kolektywnej z uwagi na masowy, pokoleniowy i kulturotwórczy charakter. Tzw. drugie pokolenie, czyli dzieci ocalonych z Holokaustu, tworzy różnego rodzaju instytucje i stowarzyszenia, identyfikując się z tą zbiorową tożsamością. Hirsch uważa, że doświadczenia i wspomnienia rodziców obciążone są takim ładunkiem afektywnym, że w końcu wydają się dzieciom ich własnymi wspomnieniami, z którymi muszą sobie poradzić – stąd termin „postpamięć”68.

    44Jan Tomasz Gross zatem – jako syn Zygmunta Grossa, ocalonego z Holokaustu polskiego Żyda – miałby mieć przekazany w procesie nabywania postpamięci uraz do Polski i Polaków, stąd zatem miałaby się brać kontrowersyjna wymowa jego książek. Jego ojca – po wojnie znanego opozycyjnego adwokata, od kilku pokoleń zasymilowanego z polskim społeczeństwem – pomogła uratować Hanna Szumańska, łączniczka Biura Informacji i Propagandy AK, późniejsza żona Zygmunta i matka Jana Tomasza. Rodzina Grossów wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych w 1969 roku. „Był on zmuszony, w ramach czystek antysemickich, do opuszczenia naszego kraju. Nie przyjmuje jednak do wiadomości, że czystek tych dopuścili się Polacy nie jako całe społeczeństwo, ale komunistyczni aktywiści w ramach wewnątrzpartyjnych porachunków”69 – komentuje Tadeusz Isakowicz-Zalewski, uruchamiając w ramach jednej narracji dwa różne klucze tożsamościowego kategoryzowania, ideologiczny i etniczny. Niewłaściwa, „amerykańska” perspektywa, jaką przyjmuje w swoich pracach po Sąsiadach Jan Tomasz Gross, zostaje w ten sposób uzupełniona z jednej strony o rzekomą postpamięciową traumę Holokaustu, a z drugiej – o uprzedzenia do polskości, żywione w związku z przymusową pomarcową emigracją.

    45Uruchamiane w recepcji pism Grossa strategie, związane z postpamięcią i marcem 1968 roku, służą do zawoalowania podstawowego zarzutu, jaki w tym typie dyskursu stawiany jest autorowi Strachu – zarzutu o „bycie Żydem”. „Gross chciał wykrzyczeć prawdę o tragedii swojego narodu” – konstatuje z pewną dozą patosu Piotr Semka w recenzji Strachu, nie będąc w tej „diagnozie” odosobnionym70. W tym kontekście sformułowanie „swój naród” stanowi kolejną peryfrazę, ponieważ „Żyd” w języku polskim to brzydkie słowo, obelga, prawie wulgaryzm, które wypowiada się ściszonym głosem, z momentem zawahania, poprzedzone pauzą lub zawieszeniem głosu71. Jacek Leociak przekonuje, że to słowo jest negatywnie nasączone, nawet „w pewien sposób śmierdzące” i z tego powodu najchętniej omijane72. Tego typu praktyki komunikacyjne wpisują się więc w kod kulturowy polskiego antysemityzmu73. Gdy Rafał Betlejewski, inicjator akcji artystycznej „Tęsknię za Tobą, Żydzie!”74, chciał wykonać zbiorową fotografię na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego, został poproszony przez uniwersyteckiego kanclerza o zmianę hasła na „Tęsknimy za Wami!”75. Dyskursywna moc „Żyda” w języku polskim, słowa obciążonego szeroką gamą negatywnych konotacji76, ujawniła się w recepcji dzieł Grossa w całej okazałości, a dopełniały ją wizualnie zdjęcia autora w kipie, pokazywane w programach telewizyjnych oraz zdobiące pierwsze strony „Rzeczpospolitej” i „Super Expressu”77. „Żydostwo” to sygnał natychmiastowej obcości – Karol Modzelewski zwraca w tym kontekście uwagę, że polskim dyskursie publicznym takie nazwiska jak Staniszkis (litewskie) czy Szeremietiew (rosyjskie) nie uruchamiają dyskusji na temat pochodzenia, natomiast Blumsztajn – zawsze78.

    46W „obronie” autora Strachu w tym kontekście wystąpił Seweryn Blumsztajn, który na łamach „Gazety Wyborczej” przekonywał, że „można się z Grossem zgadzać lub nie, można się czuć obrażonym jego wnioskami, ale proszę zostawić Żydów w spokoju. Jan Gross nie w ich imieniu oskarża”79. Postulat ten zostaje wzmocniony wyliczeniem zasług Grossa na polu martyrologicznym – pobytu w komunistycznym więzieniu, napisania książek o sowieckiej okupacji, współpracy z KORem itd. Kreśląc ten chwalebny życiorys, zakończony retorycznym pytaniem „Czy to jest wystarczająca polska legitymacja?”, Blumsztajn kpi z obozu „kustoszy narodowej niewinności”, dokonując ironicznej inwersji ich języka. Występując przeciwko patosowi cudzej wypowiedzi, sam używa patosu jako środka retorycznego. Przekonuje, że publikacje Grossa oraz ich recepcja to polskie książki i polskie rozmowy. Broniący autora Sąsiadów czują się w tym kontekście w obowiązku odpierać zarzuty o „żydowską perspektywę”. Na przykład Barbara Engelking kilkukrotnie podkreśla, że Gross „pisze jako Polak”, że „czuje się Polakiem”, odżegnując się tym sposobem od insynuacji, że wpływ na konstrukcję książek Jana Tomasza Grossa miało jego rzekome „żydostwo”80. Czynią to, rzecz jasna, ze szlachetnych pobudek, pragnąc, aby debata o polskiej pamięci zbiorowej nie zboczyła na niemerytoryczne tory, jednak oni również wyczuwają intuicyjnie cień ciągnący się za słowem „Żyd”.

    47Niektórzy próbują te postulowane tożsamości Grossa łączyć, uznając je za zaletę – podobnie jak w przypadku perspektywy polsko-amerykańskiej. Jan Lityński uważa, że „poczucie podwójnej tożsamości ma istotny wpływ na jego pisarstwo. Dzięki niemu Janek nie postrzega świata jednowymiarowo. Wydaje się, że tożsamość Polaka i Żyda stały mu się jednakowo bliskie”81. To „podwojenie” pozwalać ma na zachowanie dystansu, ale też lepsze zrozumienie źródeł i możliwość odniesienia się do obu tradycji82. Ten punkt widzenia był jednak rzadki, ponieważ broniący Grossa przed zarzutem „żydowskości” dowodzili nie tylko, że jest on przede wszystkim Polakiem, piszącym dla Polaków i z polskiej perspektywy, ale również – że wcale nie jest Żydem. Anna Bikont, w reportażu zatytułowanym Moi chłopi wymordowali moich Żydów, pisze w tym kontekście: „Gdy pisałam książkę My z Jedwabnego, spotykałam się z rabinem Bakerem pochodzącym z Jedwabnego, który w ówczesnej debacie odgrywał kojącą rolę, nostalgicznie wspominając Polskę, z której wyjechał przed wojną. – Gross – powtarzał – to uczciwy człowiek, choć nie Żyd”83. Sensacja! Gross nie jest Żydem! – ogłosił zatem nagłówek artykułu w „Fakcie” (11.01.2011), komentujący ustalenia tygodnika „Wprost”, o równie znamiennym tytule Polak prawdziwy. „Z formalnego punktu widzenia Gross Żydem nie jest, bo pochodzenie dziedziczy się w judaizmie po matce. Żydem był jego ojciec, ale Zygmunt Gross całe życie czuł się Polakiem”84. Uruchamiając podobne mechanizmy jak w przypadku wyróżniania ofiar na obrzeżach Zagłady wedle klucza etnicznego w sporze o kategorie, debatujący usiłowali ustalić „prawdziwe” pochodzenie etniczne Jana Tomasza Grossa. Najprostsza i najbardziej przekonująca okazała się definicja religijna, choć wspominano także o głębokim zasymilowaniu rodziny Grossów oraz o braku związków rodziny autora Sąsiadów z jakąkolwiek tożsamością żydowską.

    48Również sam Gross włączył się do dyskusji na temat swojej tożsamości, wypowiadając się na przykład dla Polskiej Agencji Prasowej o Strachu: „Pisałem tę książkę jako Polak, odczuwając opisywane wydarzenia jako plamę na swojej polskiej tożsamości”85. Po premierze Złotych żniw udzielił za to osobistego wywiadu Małgorzacie Domagalik do miesięcznika „Pani”. Indagowany o swoje pochodzenie, młodość, rodzinę, relacje intymne i cechy charakteru, odpowiadał na łamach kolorowego magazynu zgodnie z jego konwencją – krótko, lekko, dowcipnie, ironicznie i dosadnie zarazem. Na pytanie, czy jest Polakiem, Żydem, czy Amerykaninem, odpowiada: „I jednym, i drugim, i trzecim”, przekonując zdziwioną dziennikarkę, że naprawdę tak można86. Z wywiadu dowiadujemy się, że tożsamość amerykańska wiąże się dla Grossa z wolnością, żydowska – z asymilacją, mało istotnym osobiście punktem odniesienia, a zawodowo z identyfikacją z ofiarą, polska natomiast – z elementarzem, wychowaniem, rodziną, lekturami, kobietami, językiem. „Zawsze miałem takie przeświadczenie, że polskość noszę ze sobą w plecaku” – mówi, podsumowując ten wątek. Autor Sąsiadów podważa w ten sposób esencjalistyczne rozumienie kategorii tożsamościowych, traktując tożsamość etniczną i narodową nie formalnie, ale subiektywnie – jako związaną z poczuciem przynależności. Z tego punktu widzenia wielość czy wielokierunkowość tożsamości nie musi pociągać za sobą rozdźwięku, rozdarcia czy niewłaściwej i prześlepiającej niuanse perspektywy. Spojrzenie Grossa na tę kwestię – i na samego siebie – jest jednak zupełnie wyjątkowe w polskim dyskursie holokaustowym, w którym gry tożsamościowe prowadzą najczęściej do inwektyw, dyskredytacji i etnicyzacji – lub są odpowiedzią na te zjawiska, zgodnie ze zinternalizowanymi regułami dyskursu.

    49Na Jana Tomasza Grossa jako autora, zgodnie z ujęciem Michela Foucaulta, nakłada się wiele znaczeń, opartych o konstruowaną wedle potrzeb biografię. Gross przekształcił się w figurę czy kategorię polskiego dyskursu holokaustowego, w poręczne pojęcie służące do interpretacji rzeczywistości – na przykład wtedy, gdy mówi się o „grossowaniu historii”87, „grossach polskiej historiografii” czy „Grossie dla niepiśmiennych”88. Kiedy podmiot autora staje się przedmiotem sporu, dochodzi do uprzedmiotowienia piszącego człowieka i rozrzedzenia mówiącego podmiotu.

    50Autor Sąsiadów jest zatem wielokrotnie obcy – jako figura dyskursu, jako „Amerykanin” i jako „Żyd”, obcy ostateczny, paradygmatyczny inny polskiej kultury89. Odtworzony w dyskursie jako człowiek o wielu twarzach, wymykający się esencjalistycznemu rozumieniu kategorii, wprowadza z powrotem chaos i przypadkowość tam, gdzie figura autora miała gwarantować strukturę, stabilność i porządek. Jedność tekstu wydaje się niemożliwa do osiągnięcia bez jednolitości autora, istotą recepcji jego dzieł staje się zatem spełnienie etniczno-biograficznych warunków przez Jana Tomasza Grossa. Spór zostaje zorganizowany wedle postulowanego stopnia dystansu kulturowego i etnicznego do normatywnie rozumianej „polskości”.

    51Kontekst Jana Tomasza Grossa jako obcego stanowi główny temat analityczny książki Magdaleny Nowickiej Niechciana debata. Nowicka przywołuje w tym kontekście za Edwardem Saidem figurę wygnańczego intelektualisty, którego kontrapunktowa perspektywa stanowi zarazem wadę i zaletę dla recepcji jego dzieł90. Natomiast inny badacz dyskursu holokaustowego, Piotr Forecki, podsumowując debatę o Złotych żniwach, twierdzi, że gdy w polskich dyskusjach na temat stosunku Polaków do Żydów w czasie II wojny światowej nazwisko Grossa przestanie odgrywać pierwszoplanową rolę, to opisana przez niego „wiedza oderwie się od źródła i znajdzie swoje miejsce w pamięci zbiorowej” 91. Choć z pewnego punktu widzenia trzeba to uznać za proces nieuchronny, sądzę, że „Gross” jako figura dyskursu jeszcze długo pozostanie istotnym punktem odniesienia w pamięci kolektywnej Polaków.

    Kompetencje

    52„Gdyby autor ograniczył się do roli historyka, otrzymalibyśmy pracę ważną (…). Niestety, Jan Tomasz Gross nie jest historykiem. Z zawodu jest socjologiem, a z pasji publicystą”92 – pisał w recenzji amerykańskiej wersji Strachu Maciej Kozłowski, uruchamiając w ten sposób trzecią, po obcości kulturowej i etnicznej, strategię alienacji autora Sąsiadów, związaną z jego kompetencjami, afiliacją naukową i postulowaną pozycją jako podmiotu mówiącego w polskim dyskursie holokaustowym. W identycznych kategoriach ujmuje to również Piotr Semka: „Jan Tomasz Gross – z wykształcenia socjolog – na co dzień traktowany jest przez swoich zwolenników jako historyk. Gdy jednak wychodzą na jaw jego błędy, obrońcy nazywają go publicystą. To wygodne rozdwojenie autorskiej jaźni”93. Podobnie Władysław Bartoszewski uważał, że Gross jest socjologiem, a nie historykiem, a jego prace nie są nawet monografiami naukowymi94. Nawet przychylni autorowi Strachu komentatorzy patrzą na rzecz z tej samej perspektywy. Michał Bilewicz, oskarżając krytyków Jana Tomasza Grossa oraz Ireny Grudzińskiej-Gross o ukryte intencje, pisze następująco: „Głosy prawicowych publicystów i historyków, domagających się od slawistki i socjologa wyrafinowanego warsztatu historycznego, zdradzają antysemicki resentyment polemistów bądź – co chyba bardziej prawdopodobne – chęć medialnego zabłyśnięcia i wylansowania swoich nazwisk przy okazji pojawienia się książki amerykańskich autorów”95.

    53Ustalenie zawodowej afiliacji Jana Tomasza Grossa sprawia niebywałą trudność dyskutującym nad jego publikacjami, głównie z powodu różnic w polskim i amerykańskim systemie akademickim. Autor Złotych żniw obronił w 1975 roku doktorat z socjologii na Uniwersytecie Yale, jednak jego najważniejsze publikacje książkowe sprzed Sąsiadów, omówione przeze mnie pokrótce we wstępie, dotyczyły historii II wojny światowej i analizy systemów totalitarnych. W 2003 roku objął katedrę historii na Uniwersytecie Princeton96, gdzie pracuje do dzisiaj. Z tego punktu widzenia można stwierdzić, że Gross jest zarówno socjologiem, z uwagi na tytuł naukowy, jak i historykiem, ze względu na dorobek publikacyjny oraz powierzenie mu przez amerykańską korporację akademicką prestiżowego uniwersytetu takiej katedry. Problem tej podwójnej afiliacji naukowej stanowi jednak dla uczestników debat jedno z podstawowych wyzwań interpretacyjnych w ramach konstruowania figury autora. Od konstatacji na ten temat rozpoczyna się duża liczba tekstów, komentarzy oraz wypowiedzi medialnych, jak gdyby rozstrzygnięcie tego problemu miało ustanowić jedyną poprawną perspektywę analizy pism Grossa.

    54Już w podsumowaniu debaty o Sąsiadach zwróciła na to zjawisko uwagę Joanna Tokarska-Bakir, pisząc o uprzywilejowanej pozycji historyka w polskiej pamięci kolektywnej w eseju pod znamiennym tytułem Historia jako fetysz: „w Polsce historyk ma niesłychaną siłę. Jak pisał Józef Czapski, sąsiaduje z wieszczami, których znaczenie słusznie porównywano do ważności proroków w starożytnym Izraelu. Wielka zaiste jest odpowiedzialność polskiego historyka. Jest to ktoś, komu powierzono skarb tożsamości, kto ma go przenieść przez zamęt i ocalić”97. Historyk jako wychowawca narodu, duchowy przewodnik stojący na straży wartości to figura jeszcze dziewiętnastowieczna, rozpropagowana w Polsce na przykład przez Joachima Lelewela w wydanym w 1818 roku eseju Jakim ma być historyk? W polskim dyskursie holokaustowym sprowadza się to – w programie przeciwników Grossa – do utrzymywania martyrologicznej wizji narodu polskiego – w jej ramach Polacy, ofiary terroru nazistowskiego i komunistycznego, nie osunęli się jednak w „moralną zapaść”, a włączenie ich również do kategorii sprawców zbrodni stanowi zamach na najwyższą świętość.

    55Na temat postulowanej metodologii pisania narracji historycznych w polskim dyskursie holokaustowym –„podstawowego historycznego rzemiosła” – pisałem w rozdziale poprzednim. Tu chciałbym przeanalizować, jak w recepcji Grossa postrzega się społeczną rolę i powinność historyka, zgodnie z postulatem Franka Ankersmita, aby „zamiast badać przeszłość, zacząć o niej myśleć”98. Ewa Domańska, diagnozując kondycję polskiej historiografii w XXI wieku, przeciwstawiła tradycyjną historię akademicką (którą cechuje, między innymi, linearne przedstawienie faktów, złudzenie obiektywizmu i położenie nacisku na związki przyczynowo-skutkowe) historii niekonwencjonalnej, która kwestionuje zastane reguły metodologiczne, stawia na subiektywny punkt widzenia i empatię, będącą udziałem nie tylko autora, ale także czytelnika99. Z punktu widzenia tego rozróżnienia Jan Tomasz Gross jest przedstawicielem „historiografii niekonwencjonalnej”, a jego krytycy „historii akademickiej”. Różne i nieproblematyzowane ujęcia tej kategorii w recepcji dzieł autora Sąsiadów prowadzą zatem do nieporozumień interpretacyjnych oraz jałowych sporów o etykietę „historyka”, w których Gross bywa określany jako „historyk amator”,„ahistoryk”,„łże-profesor” czy prowincjonalny amerykański profesor socjologii”100.

    56Co więcej, zwrot lingwistyczny w historiografii unieważnił rozróżnienie na „dzieje” jako przedmiot badań historycznych oraz na relację o dziejach, czyli pisarstwo historyczne. Jak twierdzi Domańska, narratywistyczna filozofia historii opiera się na założeniu, że jedyną godną uwagi przestrzenią jest wykreowana przeszłość historyczna, natomiast dzieje obiektywne jako rzecz sama w sobie nie istnieją101. Zakwestionowanie tego rozróżnienia doprowadziło, między innymi, do wywłaszczenia historyków z ich tradycyjnego monopolu interpretowania przeszłości i zmusiło do podzielenia się tą rolą z innymi instytucjami dyskursu publicznego. Również Pierre Nora wskazuje w tym kontekście, że przejście od historii do pamięci wiąże się z odebraniem profesjonalnym historykom wyłącznego prawa do orzekania o przeszłości102.

    57Jednak, jak twierdzi Joanna Tokarska-Bakir, w Polsce poglądy te wciąż „uchodzą za herezję, którą nie warto zaprzątać sobie głowy”103. Nasz kraj jest bowiem nadal pod wpływem pozytywizmu, a historycy wyposażeni w kilka zasad krytyki źródeł „wyruszają na podbój prawdy historycznej”104. Odrzucają zatem afektywny czy empatyczny komponent rozumienia historycznego, odgrywanie roli świadka historii czy stawianie tez interpretacyjnych. Przesłanie, które wybrzmiewa z krytyk, jakich nie szczędzą Janowi Tomaszowi Grossowi, dobrze koresponduje z komentarzem innego anglosaskiego narratywisty i teoretyka historii, Haydena White’a, na temat roli historiografa we współczesnym społeczeństwie:

    W świecie, w którym żyjemy na co dzień, każdy, kto bada przeszłość jako cel sam w sobie, musi wydawać się albo antykwariuszem uciekającym od problemów teraźniejszości w czysto prywatną przeszłość, albo kimś w rodzaju kulturowego nekrofila, to jest kogoś, kto w tym, co martwe i umierające, odnajduje wartość, jakiej nigdy nie odnalazłby w tym, co żywe. Współczesny historyk musi przywrócić wartość badaniu przeszłości, i to nie jako celowi samemu w sobie, ale jako drodze do znalezienia perspektyw dla teraźniejszości, które z kolei przyczynią się do rozwiązania problemów charakterystycznych dla naszych czasów.105

    58Nastawieni pozytywistycznie polscy historycy stanowią zatem kastę, która nie tylko chce zachować monopol na interpretację przeszłości, ale wciąż pisać o dziejach, jak gdyby te mogły jawić się nam obiektywnie, niezależnie od narracji, oraz uprawiać historiografię jako cel sam w sobie, bez odniesienia jej do współczesności. To między innymi miał na myśli Jan Tomasz Gross, gdy oskarżał swoich adwersarzy, że nie odróżniają książek historycznych od telefonicznych106.

    59Jako niegodny miana tak rozumianego historyka, Gross bywa zatem określany jako „socjolog” lub „publicysta”. Ta pierwsza kategoria, choć również zakorzeniona akademicko, jest z perspektywy „profesjonalnych historyków” postrzegana jako specjalizacja niższego rzędu lub jedna z nauk pomocniczych. Przyznanie się do osobistego i subiektywnego stosunku wobec przedmiotu swoich badań, krytyczny namysł nad metodologią, stawianie pytań o praktyki społeczne czy jakościowe charakteryzowanie zbiorowości jest bowiem nie do pomyślenia w tym tradycyjnym typie dyskursu – przystoi to wyłącznie „socjologom i kobietom, bo socjolog tak się ma do historyka, jak kobieta do mężczyzny”, jak zjadliwie skomentowała tego typu postawę Joanna Tokarska-Bakir107. Jednak nawet jeśli Gross jest socjologiem, to jeszcze na dodatek, wedle krytyków, socjologiem zwyczajnie słabym. Tomasz Sommer, doktor socjologii i redaktor naczelny tygodnika „Najwyższy CZAS!”, w tekście dotyczącym metodologii socjologicznej Złotych żniw tak stawia tę sprawę: „Na podstawie prezentowanej książki można powiedzieć jedno: Gross z całą pewnością nie jest socjologiem, a jego praca nie spełnia podstawowych wymogów stawianych publikacjom z tej dziedziny”108. Kwalifikacja zawodowa autora Sąsiadów pozostaje zatem sprawą otwartą – z powyższych analiz wynika, że nie jest uznawany przez swoich krytyków ani za „poważnego historyka”, ani „za poważnego socjologa”. „«Poważny» znaczy w Polsce «niekontrowersyjny». Niekontrowersyjny polski historyk, gładząc się po brodzie, z pobłażaniem popatruje na tych, którym się spieszy”109. Rzekomy pośpiech w stawianiu kontrowersyjnych i generalizujących tez sprowadza więc na Grossa kolejną etykietę i zarzut zarazem – o uprawianie publicystyki. Publicystyczne „skłonności”, „temperament” czy „pasja” to oskarżenia, które powracają w tych dyskusjach jak mantra. Co ciekawe, stawiają je często sami dziennikarze w tekstach publikowanych w obiegu prasowym i w ramach mediów powszechnie uznawanych za publicystyczne. Z tego punktu widzenia „publicystyka” to taka dziedzina piśmiennictwa i refleksji, której nie trzeba traktować serio i w której ramach dopuszczalne są „błędne interpretacje”. Wyraża ona bowiem wyłącznie subiektywny punkt widzenia autora, który nie musi mieć pokrycia w rzeczywistości. W ten sposób tezy Grossa mogą zostać wygodnie rozbrojone, a on sam potraktowany jak „bajkopisarz”110, którego można łatwo zignorować.

    60Zarysowująca się tu hierarchia dyskursywna, związana z kompetencjami podmiotu mówiącego w obszarze pamięci zbiorowej, na najwyższej pozycji umieszcza „historyków”, od których wyraźnie gorsi są „socjolodzy” i „publicyści”. Jednak jeszcze niżej w tym rankingu znajdują się osoby określone jako „moraliści” – ta etykieta również bywa przypisywana autorowi Sąsiadów, wymiennie z „poruszycielem sumień”. „Jest to dyskusja historyków o faktach, a nie moralistów czy publicystów o takich czy innych interpretacjach”111 – przekonywał Robert Jankowski, komentując debatę o zbrodni w Jedwabnem. Z jednej strony „moralista” nakłaniać ma innych do spojrzenia na przeszłość z perspektywy wartości, a z drugiej – prowadzić refleksję nad systemami moralności. Jednak krytycy Grossa stanowczo odrzucają afektywny i empatyczny komponent rozumienia, wykazując się przy tym, jak diagnozuje profesjonalnych historyków Hayden White, „ekstremalnie stłumioną wrażliwością”112. Moralista jako kategoria podmiotu mówiącego – mimo pozytywnych i czasem wręcz patetycznych konotacji tego sformułowania w języku polskim – zostaje w tym nurcie polskiego dyskursu holokaustowego zdeprecjonowana i potraktowana jako nikomu niepotrzebna przeszkoda w poznaniu przeszłości. Dominick LaCapra twierdzi w tym kontekście, że podnoszony przez tradycyjną historiografię postulat dystansu emocjonalnego do opisywanej rzeczywistości wynika z lęku przed traumą, jaką może wywołać u badacza wtargnięcie niechcianych i tragicznych treści, sprzecznych z dotychczasowymi ustaleniami113. Obdarzanie innych lekceważącymi etykietami stanowi zatem z tego punktu widzenia pancerz ochronny dla historyków, umożliwiający uniknięcie konfrontacji i odebranie konkurencyjnym poglądom prawomocności.

    61Moralizujący bajkopisarz może się następnie osunąć już tylko w „skandalistę, happenera i prowokatora”, który pragnie „w Polsce stać się ofiarą prześladowań, aby swoim losem przekonać do tego, czego jako historyk dowieść nie potrafił”114. Ta wypowiedź, poza zawoalowaną antysemicką insynuacją – odwołująca się do alienacji Grossa za pomocą konstruowanej etniczności – usiłuje już zupełnie zmarginalizować autora Sąsiadów, umieszczając go poza domeną refleksji intelektualnej. Podobny zabieg wykonuje na przykład Jerzy Robert Nowak, porównując Grossa do Dody Elektrody i przekonując, że należy on nie do świata nauki, ale popkultury115. Spór o kompetencje dotyczy zatem pozycji zajmowanej przez Jana Tomasza Grossa jako podmiotu mówiącego w polskich debatach o pamięci zbiorowej, dla których centralną i najważniejszą postacią jest prawomyślny „historyk”, znajdujący się w centrum tego dyskursu. Kolejne kręgi, stopniowo oddalające się od „skarbu narodowej tożsamości”, zajmują „socjolog”, „publicysta” i „moralista”. Wypchnięty poza ten model i zupełnie zdewaluowany zostaje natomiast „prowokator”. W ten sposób można zrekonstruować imaginarium krytyków Grossa, związane z instytucjami mówienia w polskim dyskursie holokaustowym, co stanowi wstępne rozpoznanie do analizy celów, jakie są stawiane tym debatom.

    62Warto jeszcze w tym miejscu dodać, że – zwłaszcza w okresach retorycznej intensyfikacji oraz ilościowej eskalacji debat – również zwolennicy i przeciwnicy Grossa byli prześwietlani pod względem kompetencji. Z jednej strony Piotr Gontarczyk przekonywał, że istnieje „indeks Grossa”, na który trafiają twórcy dla niego „niewygodni”. Autor Sąsiadów ma w ten sposób cenzurować swoich polemistów na podstawie biografii, afiliacji i przekonań, a cytować wyłącznie wygodne dla siebie teksty i przychylnych komentatorów. Z drugiej strony na podważanie kompetencji interlokutorów zdecydował się nawet sam Gross w polemice z Tomaszem Strzemboszem po publikacji Sąsiadów, pytając, jak to możliwe, że badacz zajmujący się naukowo okresem okupacji na Białostocczyźnie i Podlasiu w żadnej ze swoich licznych prac nie wspomniał o losie Żydów z Jedwabnego i okolic116. Ten wątek powrócił jeszcze w komentarzu Artura Domosławskiego, który zinterpretował stanowisko Strzembosza w debacie z perspektywy jego osobistej biografii117. Trzeba jednak podkreślić, że ten gest został skrytykowany zarówno przez przeciwników, jak i zwolenników Jana Tomasza Grossa118.

    3. Cele debaty oraz intencje jej uczestników

    63Jan Tomasz Gross stanowi więc figurę, na którą projektowane są różne możliwe pozycje podmiotu mówiącego w polskim dyskursie holokaustowym. W ten sposób kreowany jest autor, który „niesie przed sobą znaczenia”119 oparte na biografii oraz kulturowej i profesjonalnej afiliacji. Zbudowana w taki sposób figura podmiotu prowadzi do polaryzacji postaw i doktrynalnej akceptacji lub negacji tez stawianych przez Grossa. Unieważnia to zarazem sam temat, jak i zabierających głos – zgodnie z rozpoznaniami wcześniejszych podrozdziałów. Debata jednak toczy się dalej, ponieważ jej siła napędowa pochodzi z zewnątrz, ze współczesnej „obsesji pamięci”, traktowanej jako imperatyw moralny120. Avishai Margalit opisuje to zjawisko pojęciem „etyki pamięci”, mającym swoje źródło w trosce o innych i wyznaczające „wspólnotę bliźnich”, traktujących nakaz pamięci jako powinność etyczną. Choć mamy ograniczony wpływ na to, co pamiętamy i zapominamy, a nasza pozycja na siatce pamięci została zdefiniowana niezależnie od nas, to uczestnictwo w kolektywnych praktykach komemoratywnych (w tym dyskursywnych) stanowi we współczesnych społeczeństwach rodzaj obowiązku obywatelskiego121.

    64Wśród najczęściej przywoływanych źródeł tej obsesji wymienia się na pierwszym miejscu zakwestionowanie obiektywizm historii jako nauki. Z jednej strony – na co wskazywałem powyżej – dokonało się to za sprawą przełomu narratywistycznego, który kazał zwrócić się historii nie tylko w kierunku przedmiotu, ale również metody. Studia nad pamięcią kulturową dodały do tego kategorię podmiotu – ponieważ pamięta zawsze ktoś. Historia – przynajmniej postulatywnie, jako typ idealny – może istnieć bez uprawiających ją jednostek, pamięć natomiast nie. Kolejne wskazywane przez badaczy przyczyny obsesji pamięci wiążą się z gorączką upamiętniania, przyspieszeniem kultury, transformacjami ustrojowymi, postępem technologicznym oraz wpisaniem się w paradygmat „zwrotów” w naukach humanistycznych122.

    65Większość z wymienionych tu zjawisk uwidoczniła się również w sporach związanych z recepcją dzieł Grossa. Przełom polityczny, który dokonał się w Polsce po 1989 roku, stanowił warunek możliwości otwartej i intensywnej debaty – choć należy podkreślić, że już w latach 80. XX wieku mogliśmy obserwować dyskusje wokół „tematyki żydowskiej”, o których wspominałem we wstępie. Debaty o książkach Jana Tomasza Grossa przyniosły także zakwestionowanie zarówno obiektywizmu historii, jak i pozycji historyków, co wykazałem w poprzednim podrozdziale. Kontekstem dla nich były również rytuały upamiętniania – zarówno związane z Holokaustem, jak i z innymi zbrodniami oraz wydarzeniami II wojny światowej – prowadzące do konkurencji czy rywalizacji pamięci123. Dokonujące się stopniowo od kilku dziesięcioleci w kulturze Zachodu przyspieszenie historii powoduje zerwanie ciągłości społecznej124, a zwrot ku pamięci stanowi reakcję na to zjawisko, jest – jak pisze Andreas Huyssen –„podświadomie napędzany pragnieniem odnalezienia stabilności w coraz bardziej niestabilnym świecie”125.

    66„Obsesja pamięci” – nazywana również „gorączką pamięci”, „rewanżem pamięci”, „czasem pamięci”, „epidemią pamięci”, „boomem pamięciowym”, „szaleństwem pamięci”, „nadmiarem pamięci”126 – zmusza jednak uczestników nie tylko do zajęcia stanowiska, do wyrobienia sobie i prezentowania poglądów w konfliktach pamięci, ale także do metaanalizy, do prześwietlania uczestników dyskusji pod względem ich intencji, motywacji oraz projektowanych celów debaty. Tworzy się w ten sposób pewien paradoks – z jednej strony bowiem pamięć kolektywna jest przymusowa, przynajmniej w tym sensie, w jakim zostajemy w nią wrzuceni. Reguły dyskursu pamięciowego zmuszają nas do przyjęcia pewnych postaw, formułowania konkretnych wypowiedzi czy podejmowania zrytualizowanych praktyk. Jednak z drugiej strony analizujemy – z wewnątrz dyskusji – jej celowość, jak gdyby była to autonomiczna sfera wolnego wyboru i działania, choć, jak wynika z przywołanych tu źródeł zwrotu pamięciowego, bierze ona swój początek ze zjawisk społecznych wykraczających nie tylko poza konkretną debatę, ale również poza same treści pamięci zbiorowej.

    67Analizowana tutaj wewnętrzna dynamika debaty, jej projektowane cele oraz intencje podlegają zatem Foucaultowskiej zasadzie komentarza. Wedle francuskiego filozofa każde zabranie głosu polega zawsze na subtelnym przesunięciu pomiędzy komentowanym tekstem pierwotnym a wtórnym tekstem komentarza, mającym ambicje zwieńczenia i ostatecznego wypowiedzenia tez Grossa-autora. Wedle zasady komentarza pragnie się „wypowiedzieć po raz pierwszy to, co tymczasem było już powiedziane, i powtarzać niezmordowanie to, czego przecież nigdy jeszcze nie mówiono. (…) Komentarz zaklina przypadkowość dyskursu, stając się jego częścią; pozwala co prawda powiedzieć coś innego niż sam tekst, lecz tylko pod warunkiem, że właśnie ten tekst będzie wypowiadany i w pewien sposób dopełniony”127. Z tego punktu widzenia sama treść wypowiedzi w dyskursie holokaustowym jest drugorzędna wobec, z jednej strony, samego aktu komunikacji, a z drugiej – projektowanych na tę komunikację celów, intencji i zadań.

    Prawda

    68Pod koniec 2010 roku, dwa dni przed nocą sylwestrową, czytelników „Faktu” zelektryzował kolejny sensacyjny nagłówek, zapowiadający ukazanie się Złotych żniw Jana Tomasza Grossa – Polacy okradali Żydów! Prawda czy fałsz? To lapidarne pytanie, postawione zgodnie z tabloidową konwencją, czyli krótko, prosto i dosadnie, towarzyszyło, rzecz jasna, debatom wokół pism Grossa od samego początku. Z jednej strony odnosiło się do kategorii „faktu”, której funkcjonowanie przeanalizowałem w rozdziale poświęconym sporom o fakty. Z drugiej jednak pojęcie „prawdy” stanowiło w tym dyskursie również kategorię autonomiczną, odnoszącą się nie tylko do treści narracji historycznej, ale rozumianą bardziej holistycznie, jako nadrzędny cel, który powinien przyświecać komentatorom, jako obowiązek etyczny i drogowskaz dla refleksji. Już bowiem samo wykrzyknikowe sformułowanie – „Polacy okradali Żydów!” – stanowi przykład zdania interpretacyjnego, do którego trudno zastosować kryteria faktograficzne. Podmiot i dopełnienie podlegają tu zidentyfikowanym w rozdziale dotyczącym sporu o kategorie problemom z ustaleniem tożsamości aktorów, natomiast orzeczeniu należałoby postawić pytania, które były przedmiotem mojego namysłu w rozdziale analizującym spory o metody. A zatem na tytułową alternatywę –„Prawda czy fałsz?” – nie należy odpowiadać, wybierając jeden z jej członów, ale raczej wykazać, że jest niewłaściwie postawiona, krytycznie prześwietlić ukryte założenia, na jakich jest oparta i przedstawić sposób rozumienia pojęcia „prawdy” w recepcji pism Grossa, a szerzej – w całym polskim dyskursie holokaustowym.

    69Zdaniem narratywistów klasyczną koncepcję prawdy – jako zgodności słów z rzeczywistością – można zachować jedynie w odniesieniu do pojedynczych zdań, które orzekają o konkretnych wydarzeniach, na przykład „14 lipca 1789 francuscy rewolucjoniści zdobyli Bastylię”. W ramach ćwiczenia intelektualnego można oczywiście rozłożyć to zdanie na czynniki pierwsze, analizując wybór etykiety oznaczającej aktorów, problematyzując założenia kalendarza czy kwestionując konotacje czasownika „zdobyć” odnośnie do przebiegu i skutków tej akcji zbrojnej. Jednak komentując całość opowieści historiograficznej, zazwyczaj nie bada się jej w tak szczegółowy sposób. Zdaniem Franka Ankersmita nie sposób utrzymać klasycznej koncepcji prawdy w stosunku do całej narracji, zarazem składającej się z pojedynczych stwierdzeń i wznoszącej się ponad nie. W stosunku do tych składników namysłu historycznego, które Ankersmit nazywa „substancjami narracyjnymi” (np. „rewolucja francuska” czy „renesans”), pojęcie prawdy w żadnym sensie nie może być adekwatne128. Jeżeli przyjąć, że większość tez stawianych przez Jana Tomasza Grossa – a zwłaszcza projektowanych na niego przez komentatorów – stanowią substancje narracyjne, to wydawałoby się, że w recepcji nie powinna powracać „prawda” jako kategoria. Jest jednak inaczej, zapewne z przywoływanego już powyżej powodu, wskazanego przez Joannę Tokarską-Bakir – rozpoznania narratywistów są w Polsce wciąż traktowane jako herezja. Dyskutujący nad pismami Grossa posługują się słowem „prawda” właściwie na zasadzie homonimii, mając na myśli zupełnie różne sensy i znaczenia tego sformułowania.

    70Zbigniew Nosowski, w przywoływanej już przedmowie do numeru „Więzi”, mający ambicje podsumować debatę o najnowszej książce Grossa, pisze zatem w tym kontekście: „Obie strony twierdzą, że występują w imię prawdy. Chodzi im jednak tylko o tę część prawdy, która potwierdza ich stanowisko. Warto przełamać logikę zderzania skrajności (uwielbiają ją, niestety, współczesne media)”129. Na te słowa gwałtownym sprzeciwem zareagowali historycy z Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN. W następnym numerze czasopisma tę wypowiedź skomentował Jan Grabowski w słowach, które przytaczałem już na początku rozdziału, ale tu pozwalam sobie zacytować je ponownie: „Słowa red. Nosowskiego niemile mnie zdziwiły, gdyż bije z nich tzw. moral equivalence, czyli «równoznaczność moralna». Ot, ci mówią jedno, tamci – coś innego, a prawda leży zapewne gdzieś pośrodku – zdaje się sugerować redaktor. Niestety, prawda nie leży pośrodku. Prawda leży w tysiącach płytkich (z reguły nieoznakowanych) mogił, którymi usłana jest polska prowincja”130. Grabowskiemu wtórował Jacek Leociak, wskazując, że apel Nosowskiego jest tyleż szlachetny, co oparty na błędnych przesłankach131. Słowa Nosowskiego zainspirowały również Barbarę Engelking do odróżnienia „prawdy historycznej”, które nie podlega negocjacjom, od „prawdy ludzkiego doświadczenia”. Wedle tej badaczki dwa zwaśnione ze sobą obozy nie mogą dojść do porozumienia, ponieważ „w grę wchodzi raczej psychologia i polityka, a nie prawda”132. Zdaniem Engelking to kwestie psychologiczne – takie jak struktura osobowości, umiejscowienie poczucia kontroli, zagadnienie dogmatycznej struktury osobowości, umiejętność radzenia sobie z dysonansem poznawczym – odgrywają w tych sporach rolę pierwszoplanową, zostają jednak ubrane w historyczny kostium.

    71Redaktor naczelny „Więzi” odpowiedział na te zarzuty w kolejnym tekście wstępnym – zatytułowanym Żeby prawda naprawdę była prawdą – przekonując, że padł ofiarą nieporozumienia, że nigdy nie twierdził, jakoby „prawda leżała pośrodku”, a zastosowanie szkicowej typologii dla odróżnienia dwóch rzekomo skrajnych obozów nie oznacza, że przyznaje im „taką samą rangę moralną”. Nosowski wyjaśnia, że kierował nim żal o to, że „żaden inny nurt myślenia nie potrafił skutecznie przebić się do szerszej opinii publicznej” i narzeka jednocześnie, że za pomocą frazy o „prawdzie leżącej w mogiłach” Jan Grabowski uprawia szantaż moralny. Tymczasem „całej prawdy” nie można sprowadzić wyłącznie do mogił, ponieważ „prawda” żyje także w ocalonych przez Polaków Żydach, rozsianych teraz po całym świecie133.

    72Już w tej jednej, choć rozpisanej na trzy numery „Więzi”, polemice mamy do czynienia z bardzo różnymi rozumieniami pojęcia prawdy, z których żadne nie odnosi się jednak ani do konkretnych zdań ani do substancji narracyjnych. Interpretując podwójnie tautologiczny tytuł odpowiedzi Nosowskiego –„żeby prawda naprawdę była prawdą” – można powiedzieć, że pleonazm i homonimia to dwie podstawowe zasady organizujące dyskurs w tym obszarze polskiej pamięci zbiorowej. Choć debatujący posługują się tym samym słowem, odmieniając je przez wszystkie przypadki, to żaden z uczestników sporu nie pokusił o choćby szkicową definicję tej kategorii. Wnioskowane z kontekstu ich wypowiedzi rozumienie tego pojęcia wskazują, że każdy z dyskutantów odżegnuje się od sformułowania „prawda leży pośrodku”, traktowanego jako wytarty banał, wytrych interpretacyjny, który służy raczej fałszywej koncyliacji i zlekceważeniu istoty sporu, a nie próbie jego rozwiązania. Jednak redaktor naczelny „Więzi” sugeruje, że „prawda” jest jednocześnie podzielna na części, że zawsze ma właściciela (jest zawsze „czyjąś prawdą”) oraz że może podlegać negocjacjom. Tymczasem jego interlokutorzy – również jako historycy – wyrażają swój sprzeciw wobec prób dzielenia holistycznie rozumianej prawdy na cząstki; uważają tę kategorię za niepodlegającą pertraktacjom, należącą do porządku przekraczającego jednostkowe perspektywy, ale także związaną z moralnością, empatią wobec ofiar i obowiązkiem pamięci. „Prawda” stanowi nadrzędny cel refleksji nad tezami stawianymi przez Jana Tomasza Grossa, choć jest jednocześnie w polskim dyskursie holokaustowym pojęciem niedefiniowalnym, pierwotnym i aksjomatycznym. Choć ma różnorodne cechy czy własności – podzielność lub holistyczność; wielość perspektyw lub niezależność od punktu widzenia; naturę empatyczną bądź zdystansowaną; zdolność do transformacji w ramach sporu na argumenty lub absolutną nienegocjowalność, gdy zostanie już obwieszczona czy ustalona – to nie wiadomo właściwie, czym jest sama w sobie.

    73Prawda nienegocjowalna, niepodważalna, nieleżąca pośrodku to także postulat środowisk niechętnych rozpoznaniom Grossa. W pierwszym akapicie wstępu do książki zatytułowanej Złote serca czy złote żniwa?, która stanowi rodzaj zbiorowej odpowiedzi na sformułowane przez autora Złotych żniw zarzuty wobec „Narodu Polskiego”, Marek Jan Chodakiewicz pisze o tym w taki sposób: „Autorzy, kierując się poszukiwaniem Prawdy o tamtych czasach, zaprezentowali w nich wyniki swoich badań i analiz. W swych rozważaniach odrzucili dwie skrajne interpretacje historii: «czarną legendę» i heroiczną mitologię”134. Pisana wielką literą „Prawda” rozumiana jest tu jako wartość absolutna, logocentryczna i empiryczna, przynależąca źródłowo do naszej cywilizacji, obok „Dobra” i „Piękna”. Za tą platońską triadą idzie jednak od razu: „wolność jednostki, nienaruszalność własności prywatnej, patriotyzm i prymat tradycyjnej rodziny”135. Zatem poetycki czy metafizyczny traktat o naturze prawdy zostaje tu przefiltrowany przez wartości amerykańskiego neokonserwatyzmu, przyświecające tym autorom tomu, którzy mieszkają i pracują w Stanach Zjednoczonych.

    74W tej zbiorowej publikacji zakłada się, że do „Prawdy można i powinno się dochodzić”, co ma rzekomo stać w sprzeczności ze współczesnymi „modami intelektualnymi”, które mają, z jednej strony, postulować nieistnienie „Prawdy”, a z drugiej – głosić konieczność dopasowania różnych „prawd” do sytuacji, kontekstu, sympatii kulturowych czy politycznych136. Ten wstępny tekst, stanowiący rodzaj manifestu – bardziej zresztą etycznego niż metodologicznego – jest jednak pełen wewnętrznych sprzeczności. Z jednej strony odrzuca bowiem przekonanie o prawdzie leżącej pośrodku, ale z drugiej każe jednocześnie odrzucać „skrajności”, wyznaczone przecież wedle „środka dyskursu”. Co więcej, choć „Prawda” ma być niezależna od kontekstu i punktu widzenia oraz ma cechować się absolutnością i uniwersalnością, to zostaje jednak wyprowadzona z bardzo konkretnych, historycznych, a także wielokrotnie renegocjowanych systemów wartości – amerykańskiego konserwatyzmu oraz platońskiej epistemologii. Autorzy dodają w tym kontekście, że chcą się opierać na tak rozumianych „źródłach naszej cywilizacji”, co dodatkowo osłabia uniwersalistyczny wydźwięk tych postulatów – brak tu bowiem, często powracającego w tym typie dyskursu, odwołania do „prawa naturalnego”. Pisana wielką literą „Prawda” to zatem wartość etyczna dalece wykraczająca poza namysł stricte historyczny, przynależąca raczej do domeny retorycznej czy metaforycznej.

    75Istotną właściwością kategorii „prawdy” w dyskursie wokół pism Jana Tomasza Grossa jest sposób jej orzekania – często stanowczy, lapidarny, nieznoszący sprzeciwu, definitywny i apodyktyczny, jako gest przecinający wszelkie dalsze deliberacje. Dotyczy to jednak nie tyle „faktów”, „interpretacji”, „poglądów” czy nawet zdań lub substancji narracyjnych, ale właśnie samego słowa „prawda”. „Wszystko, o czym pisze Gross, to przecież prawda”137 – stwierdza autorytatywnie na samym początku rozmowy o Strachu Marek Edelman, kładąc na szali tej konstatacji swój autorytet jako jednego z przywódców powstania w getcie warszawskim oraz naocznego świadka powojennych losów polskich Żydów. Mimo że w dalszej części wywiadu Edelman podważa wiele konkretnych interpretacji Grossa (na przykład nie zgadza się na wyjaśnianie „pospolitego bandytyzmu” antysemityzmem), nie unieważnia to początkowej retorycznej deklaracji – ponieważ „prawda” w tym dyskursie to kategoria samozwrotna, pochodząca wyłącznie z porządku orzekania holistycznego, odniesionego do „całościowej wymowy”, figury autora czy doktryny uprzedniej przynależności, a nie ustalająca jakikolwiek „stan faktyczny”. W podobny sposób traktuje „prawdę” Szewach Weiss, były ambasador Izraela w Polsce, członek Knesetu, znany intelektualista, który również wykorzystuje swoją pozycję społeczną do wygłoszenia podobnej deklaracji na temat Złotych żniw: „Czy to jest prawda? To jest najważniejsze pytanie. Tak, to jest prawda”138. W ramach jednej krótkiej wypowiedzi, znajdującej się na początku artykułu, Weiss sam sobie zadaje pytanie, orzeka o jego istotności oraz od razu na nie odpowiada. Słowo„prawda” funkcjonuje więc jako wytrych do oceny tekstu uprzedniej wobec jakichkolwiek innych interpretacji – zakwalifikowanie go jako znajdującego się w horyzoncie prawdziwości poprzedza namysł nad konkretnymi zdaniami czy substancjami narracyjnymi, zależy od wcześniejszego usytuowania wobec doktryny i figury autora. Samo orzeczenie „prawdy” również stanowi postawę w tym typie dyskursu – jednocześnie retoryczną, etyczną i epistemologiczną. „Prawda” staje się zatem kategorią nie tylko niedefiniowalną, pierwotną i aksjomatyczną, ale także holistyczną. Pierwszym i najważniejszym zadaniem komentujących jest więc ustalenie, czy Gross pisze „prawdę”, czy „nieprawdę” (całościową, ponieważ są to kategorie niepodzielne), bez namysłu nad tym, co te pojęcia miałyby oznaczać.

    76Samemu Janowi Tomaszowi Grossowi także zdarza się w podobny sposób orzekać o prawdzie, zwłaszcza kiedy zostaje zaklasyfikowany podług kompetencji nie jako historyk, ale raczej „poruszyciel sumień”. Tak odpowiada na ten zarzut dziennikarzowi tygodnika „Gala”, kolejnego kolorowego czasopisma, które zdecydowało się zamieścić na swoich łamach obszerny wywiad z autorem Złotych żniw jako intelektualnym celebrytą i prowokatorem: „Nie zamierzam być narodowym terapeutą, chcę tylko napisać prawdę o tym, jak było. A było tak, jak piszę – Polacy mordowali Żydów, ograbiali ich z majątku, donosili na nich, przeszkadzali w ich ratowaniu”139. Stanowcze i lapidarne ustanowienie „prawdy” zostaje tu uzupełnione przez wymienienie głównych tez interpretacyjnych Grossa, którym jednak zdecydowanie bliżej do substancji narracyjnych niż do zdań orzekających o faktach. Autor Strachu – choć w książkach posługuje się różnorodnymi narzędziami interpretacyjnymi współczesnej humanistyki – w dysputach traktuje „prawdę” również jako kategorię raczej oczywistą i przezroczystą. W polemice z Jackiem Żakowskim na temat Sąsiadów – dziennikarz zarzucił mu „ponowoczesne” i „subiektywizujące” traktowanie prawdy140 – przekonuje, że ma do prawdy stosunek „arystotelesowski”, który ma polegać na tym, że zdania „A” i „nie A” nie mogą być równocześnie prawdziwe141. Z punktu widzenia klasycznej koncepcji prawdy zdania „Polacy mordowali Żydów” oraz „Polacy nie mordowali Żydów” nie mogą być jednocześnie prawdziwe, zgodnie z zasadą wyłączonego środka. Jednak zadaniem interpretacji historycznej nie jest wybór jednego z tych wykluczających się zdań, ale krytyczne prześwietlenie stojących za nimi założeń poznawczych, ukazanie ich warunków możliwości oraz ukrytych założeń – zatem nie odpowiadanie na pytania, ale wykazywanie, że te są źle zadane. Choć Jan Tomasz Gross podejmuje tego typu refleksje w Strachu i Złotych żniwach, komentatorzy jego twórczości najczęściej ich nie zauważają, jak dowiodłem tego w dwóch poprzednich rozdziałach, poświęconych sporom o kategorie i metody. Dopiero w polemikach Gross niejako bezwiednie korzysta z pojęcia „prawdy” suflowanego mu przez jego interlokutorów i zbudowanego wedle zrekonstruowanych tu reguł dyskursywnych.

    77Choć wydaje się, że dysputantom w polskim dyskursie holokaustowym zawsze idzie o „prawdę”, ta jednak z reguły zestawiana jest w kontraście z „kłamstwem”, „fałszerstwem”, „nieprawdą”, zgodnie z logiką myślenia dychotomicznego. Postrzeganie zjawisk tylko w dwóch skrajnych aspektach, ustanawianie wobec rzeczywistości wyłącznie binarnych opozycji to zdiagnozowany przez psychologów poznawczych błąd procesów myślowych, w którym nie bierze się pod uwagę zarówno tego, że każde zdarzenie może być oceniane jako element kontinuum, jak i możliwości zanegowania obu członów przeciwstawienia142. Przeciwnikom Jana Tomasza Grossa często zatem nie tyle zależało na ustaleniu „prawdy o tamtych czasach”, co na wykazaniu, że autor Sąsiadów pisze „nieprawdę”, żeby jego ustalenia w całości odrzucić i zaprzestać zajmowania się tym tematem. Temu służyły, na przykład, dwie książki Jerzego Roberta Nowaka – zatytułowane 100 kłamstw J. T. Grossa o Jedwabnem i żydowskich sąsiadach oraz Nowe kłamstwa J. T. Grossa – wydane odpowiednio w 2001 i 2006 roku143. Choć recepcja tych publikacji wyczerpywała się w obiegach marginalnych, to stanowią one szczególnie wyrazisty przykład ogólniejszej tendencji w debatach nad pismami Grossa. Nowak tworzy bowiem numerowaną listę rzekomych kłamstw autora Sąsiadów, której kolejne punkty odnoszą się do najrozmaitszych dyskursywnych jednostek – zdań, opinii, interpretacji, substancji narracyjnych itd. Mamy tu zatem zarówno „kłamstwo o stuleciach polskiej wrogości do Żydów”, „zafałszowanie wymowy” konkretnej publikacji, raportu Jana Karskiego czy dziennika Zygmunta Klukowskiego, jak też „wybielanie niemieckiego żandarma” czy kłamstwo o „biskupie, który przyjął haracz”. Tego typu wyliczenia, mające wywrzeć wrażenie przede wszystkim swoim nadmiarem i nagromadzeniem szczegółów (podobne przykłady rozpatrywałem przy okazji analizowania sporów o liczby), rozmywają perspektywę interpretacyjną poprzez zastosowanie jednej i tej samej kategorii „prawdy” do niedających się zestawić ze sobą jednostek narracyjnych. Samo słowo „kłamstwo” powraca w debatach równie obsesyjnie jak „prawda”, stanowiąc jej rewers, uzupełnienie, definicję negatywną, a także podzielając większość jej cech – w tym holistyczność, nienegocjowalność, uniwersalność, absolutność, aksjomatyczność, niedefiniowalność i niepodzielność.

    78Wedle Michela Foucaulta opozycja prawdy i fałszu to jedna z procedur kontroli dyskursu, wpisująca się w system wykluczenia, obok zakazanego słowa i podziału szaleństwa. Jeśli spojrzeć na tę binarną opozycję z perspektywy zdań wewnątrz dyskursu, to nie jest ona oczywiście arbitralna ani zmienna, jednak z punktu widzenia metaanalizy wola prawdy oparta jest na przemocy symbolicznej, podlegającej instytucjonalnej dystrybucji oraz wzmacnianej i przeprowadzanej przez cały zespół praktyk, takich jak pedagogika społeczna, obieg wydawniczy, biblioteki, towarzystwa naukowe itd. Wedle francuskiego filozofa stawką woli ostatecznego wypowiedzenia prawdziwego dyskursu jest bowiem władza – „wola prawdy zaś, narzucając się nam od długiego już czasu, ma taką naturę, że prawda, której ona pragnie, nie może już ukryć samej woli”144.

    79Foucault przedstawia historyczną genealogię woli prawdy, wskazując, że w starożytności „dyskurs prawdziwy” oznaczał dyskurs wzbudzający szacunek, którego się lękano, głoszony według przyjętego rytuału, przez podmioty do tego uprawnione. Taki dyskurs orzekał sprawiedliwość, przepowiadał przyszłość i uczestniczył w jej realizacji. Jednak na skutek nowożytnych przemian społecznych i filozoficznych, „prawda” przestała przebywać w tym, czym był dyskurs, ale zamieszkała w tym, co mówił; przesunęła się z oddającego sprawiedliwość zrytualizowanego aktu mowy w kierunku tego, co wypowiedziane – oddaliła się zatem od działania w kierunku znaczenia i referencji. Z tej perspektywy na przykład wielkie odkrycia naukowe europejskiej epoki nowożytnej mogą być odczytane jako przynależące do nowej woli prawdy, jako manifestacje zmiany paradygmatu, jako przejście od skutecznego działania społecznego do niezależnego od mówiących podmiotów, zewnętrznego i uniwersalnego znaczenia. Nie tylko nauki ścisłe, ale również dwudziestowieczna humanistyka ma – wedle Foucaulta – podlegać tak zakrojonej woli prawdy.

    80Wydaje się jednak, że w polskim dyskursie holokaustowym – analizowanym tu metonimicznie poprzez interpretację recepcji pism Jana Tomasza Grossa – wola prawdy niejako zatacza koło. Znowu ważniejsza staje się skuteczność, tym razem retoryczna, a nie precyzja czy ścisłość – terminologiczna, pojęciowa czy metodologiczna. Akt mowy jest zrytualizowany, podlega doktrynalnym regułom, a znaczenie i referencja stają się drugorzędne wobec samej wypowiedzi, która ma oddawać sprawiedliwość przeszłości. Wypowiadający podmiot staje się najważniejszym arbitrem prawdy, służącej zdobyciu władzy nad dyskursem.

    Kontekst międzynarodowy wewnątrz polskiej debaty

    81Podsumowując debatę o Złotych żniwach, Michał Bilewicz zwraca uwagę na fakt, że wraz z kolejnymi publikacjami Jana Tomasza Grossa temperatura sporu wokół nich stopniowo opadała – po Sąsiadach dyskusja publiczna trwała nieprzerwanie przez pół roku, po Strachu trzy miesiące, natomiast po Złotych żniwach „zakończyła się, zanim się na dobre rozpoczęła”, będąc jednocześnie zdecydowanie mniej dramatyczną od poprzednich. Autor interpretuje to zjawisko w kontekście psychologicznego „efektu wrażliwości”, który ma polegać na tym, że szczególnie obruszamy się na krytykę własnego narodu płynącą z zagranicy. Kiedy natomiast debata toczy się we własnym gronie, pojawia się szansa na bardziej rzeczową polemikę, a oskarżenia wobec narodu mogą przejść niezauważone. Z tego powodu Strach – wydany najpierw w Stanach Zjednoczonych, a dopiero po dwóch latach w Polsce – miał wywołać silniejsze reakcje obronne niż Złote żniwa, napisane pierwotnie po polsku145. Co więcej, z tego punktu widzenia wydaje się, że publikacje Grossa miały większy oddźwięk niż ustalenia polskich historyków, ponieważ zadziałał w tym przypadku omówiony w poprzednim podrozdziale efekt podwójnej obcości ich autora.

    82Jednak perspektywa zagraniczna stanowi istotne odniesienie dla projektowanych celów debaty oraz intencji jej uczestników również w innym sensie niż zakwalifikowanie podmiotów mówiących na osi swój – obcy. Wielu dyskutantów zastanawia się bowiem nad tym, jak Polska i Polacy wypadają w oczach innych, jaki obraz naszego kraju wyłania się z tych dyskusji i czy jest on dla nas korzystny. Tak pisze o tym Marek Chodakiewicz w przedmowie do publikacji Złote serca czy złote żniwa?:„Niniejsza praca ma przywrócić właściwe proporcje w toczącej się właśnie w Polsce i na świecie ważnej debacie publicznej (…) Dyskusja, której głównym tematem jest dobro i zło, może zdeterminować sposób myślenia Świata o Polakach (…)”146. Przywoływana już kilkukrotnie zbiorowa praca pod redakcją Chodakiewicza stawia sobie za cel zdezawuowanie rozpoznań Grossa, jednak strukturalnie podobne głosy dochodzą także z obozu jego zwolenników. Na przykład Barbara Engelking, podsumowując debatę o Złotych żniwach, stwierdza, że „chodzi o sposób istnienia Polski w świecie – anachroniczny lub nowoczesny, infantylny lub dojrzały”147. Zarysowany przez Engelking podział przypomina przeanalizowaną już dychotomię światli obywatele – dotknięci patrioci, sformułowaną przez Sławomira Sierakowskiego. Nowoczesne i dojrzałe byłoby zatem przyjęcie na siebie moralnej odpowiedzialności za zbrodnie popełnione przez przodków, a anachroniczne i infantylne bronienie się przed prawdą przez zaprzeczanie, rozmywanie jej kontekstu albo spowiedź z cudzych grzechów. „Paradoksalnie, prestiż naszego kraju nie ucierpiał na przyznaniu się do winy. Przeciwnie – w kręgach żydowskich doceniono to, że Polacy chcą się zmierzyć z mrocznymi kartami własnej historii”148 – pisano w „Newsweeku” na wieść o amerykańskiej premierze Strachu, nawiązując do debaty o zbrodni w Jedwabnem. Nie wiadomo, co prawda, co to są „kręgi żydowskie”, jednak zgodnie z rozpoznaniami z poprzednich rozdziałów, polskiemu czytelnikowi nie trzeba tego tłumaczyć, ponieważ w lot chwyta aluzje.

    83Zagadnienie przeglądania się w oczach Wielkiego Innego, podobnie jak część pozostałych kwestii poruszanych w tym tekście, nie wyczerpuje się oczywiście w polskim dyskursie publicznym w refleksjach nad stosunkiem Polaków do Żydów w czasie II wojny światowej, choć stanowi istotną i niezbywalną część tych debat. Mityczny „świat” (czasem – jak w przypadku Chodakiewicza – pisany wielką literą) to jeden z wyznaczników sensowności i celowości całej debaty. Punkt widzenia „świata” zostaje jednak skonstruowany z wewnątrz dyskursu, najczęściej bez posiłkowania się rzeczywistymi zagranicznymi opiniami, a samo to słowo, pomimo uniwersalistycznego wydźwięku, oznacza zazwyczaj kraje zachodnie. Autorzy tych wypowiedzi ustawiają się w ten sposób w perspektywie okcydentalnej, opisując Polskę na osi centrum – peryferie. Postulowana „prowincjonalność” w tym zakresie, niezależnie od pozostałej merytorycznej zawartości opinii, może zostać przekroczona jedynie poprzez dostosowanie się do rzekomych „światowych standardów”, a wyrazy uznania płynące ze świata miałyby dać głoszonym racjom ostateczną legitymację. Szukanie potwierdzenia własnej wartości poprzez powoływanie do życia zewnętrznego patrzącego oka, które miałoby oceniać nasze postępy na drodze do „cywilizowanego świata”, to objaw polskich kompleksów na tle postkolonialnym149.

    84Poza scharakteryzowaniem autorów wypowiedzi na osi swój – obcy kontekst międzynarodowy polskiej debaty wokół książek Grossa wyraża się zatem również w obawie, że „świat” może mieć o nas złą opinię – na tym jednak się nie wyczerpuje. Ten sam świat może bowiem – w innej konfiguracji – mieć swoje własne, ukrywane przed polską opinią publiczną, cele i intencje w toczących się debatach. W recepcji Grossa nie brak zatem autorów, którzy tropią międzynarodowy spisek, doszukując się zewnętrznych inspiracji dla uprawianego w Polsce dyskursu – inspiracji związanych z obcymi politykami historycznymi i pseudonimowanymi pojęciem „antypolskość”, które wedle Piotra Foreckiego stanowiło słowo klucz w repertuarze retorycznym najbardziej zatwardziałych przeciwników Jana Tomasza Grossa. Badacz tak podsumowuje debatę o zbrodni w Jedwabnem w tym nurcie dyskursu:

    Sąsiadów odczytano jako zamach na dobre imię Polski i narodu polskiego, oskarżenie Polaków o współudział w Holokauście, kolejny sfingowany dowód ich atawistycznego i wyssanego z mlekiem matki antysemityzmu, jeszcze jedną […] prowadzoną przez Żydów antypolską kampanię. Książkę Grossa postrzegano także jako dowód nienawiści Żydów do Polaków i żywionych przez nich do narodu polskiego uprzedzeń, kolejny przejaw szkalowania i upokarzania Polaków.150

    85Z tego punktu widzenia sprawa Jedwabnego miała stanowić żydowski spisek wymierzony w Polskę – co kilkukrotnie w trakcie debaty w 2001 roku sugerował prymas Polski kardynał Józef Glemp, ordynariusz łomżyński biskup Stanisław Stefanek oraz część prawicowych publicystów151. Intencją spisku miało być „zniesławienie Polski”, „pozbawienie dumy narodowej” czy „podzielenie Polaków, rozpętanie spirali posądzeń i nienawiści”, natomiast celem – zmiana paradygmatu interpretacyjnego II wojny światowej, rozgrzeszanie Niemców za zbrodnie popełnione na Żydach przez współoskarżenie o nie Polaków.

    86Ten nurt refleksji, zapoczątkowany wraz z publikacją Sąsiadów, oddziaływał silnie w debatach o kolejnych publikacjach Grossa, powracał także przy okazji innych tekstów i filmów polskiego dyskursu holokaustowego (np. filmu Pokłosie czy książek historyków skupionych wokół Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN), nie zmieniając się właściwie przez ostatnie piętnaście lat. Tak w czerwcu 2015 roku mówił o tym Jan Żaryn:

    niemniej, to właśnie między innymi jego [ Jana Grabowskiego] twórczość, czy publikacje Jana Tomasza Grossa, dziwnym trafem wpisują się idealnie w z jednej strony narracje części środowisk żydowskich (tej, która uznaje, że ofiarami II wojny światowej byli tylko i wyłącznie Żydzi i stosunek do Holokaustu jest jedynym punktem odniesienia dla badaczy), a z drugiej strony w politykę historyczną Niemiec, która między innymi kieruje się próbą przerzucenia odpowiedzialności Niemców za koszmar II wojny światowej i rozłożenia tej odpowiedzialności na nazistów, oraz te narody, które rzekomo „współpracowały” z nazistami. W tej opowieści miesza się nieporównywalnych do siebie Polaków, Łotyszy, Litwinów, Ukraińców, co oczywiście nie jest zasadne historyczne.152

    87Jest to zatem spisek na poziomie „żydowskiej” i niemieckiej polityki historycznej, którego ostatecznym celem ma być zmiana świadomości społecznej. Z tego punktu widzenia Jan Tomasz Gross staje się tylko pionkiem w szerzej zakrojonej grze, narzędziem inżynierii społecznej, według jednych instrumentalnie wykorzystywanym, wedle innych – świadomie uczestniczącym w tym procesie. Podobnie jak w przypadku spiskowej retoryki w innych obszarach życia społecznego mamy tutaj do czynienia z insynuacjami („dziwnym trafem wpisują się idealnie”), niedomówieniami, przekonaniem o istnieniu tajemniczych sił czy grup interesu (zazwyczaj potężnych, homogenicznych i kierujących się nikczemnymi motywami) oraz przenikającą refleksję atmosferą tajemniczości i zagrożenia (biskupa Stefanka o spisku informowano „w dyskretnej rozmowie, ściszonym głosem”). Analogicznie do antysemickiego kodu nadawcy tego typu komunikatów polegają na intuicji swoich odbiorców, którzy będą umieli poprawnie wypełnić luki w narracji i wyciągnąć odpowiednie wnioski.

    88Internacjonalistyczny spisek to zatem druga – po negatywnej opinii na temat dojrzałości moralnej polskiego narodu – odsłona postulowanych z wewnątrz polskiej debaty zagranicznych reakcji i wpływów. Kolejna polega na przekonaniu, że w krajach zachodnich na temat Polski panuje pożałowania godna ignorancja, że świat nic nie wie o naszej historii. Nad taką sytuacją ubolewa na przykład na łamach „Znaku” Dariusz Skórczewski: „Niemal na pewno zaś, przeglądając zawartość półek w dziale historycznym [amerykańskich księgarni], natkniemy się na Neighbors… bądź Fear… Grossa i na ogół będzie to jedyna książka, na podstawie której przypadkowy czytelnik może wyrobić sobie opinię o Polsce, polskiej historii i samych Polakach. To wszystko. Out of sight, out of mind, jak mawiają Amerykanie. Po co zawracać sobie głowę tym, czego nie widać”153. Z tej perspektywy publikacje Jana Tomasza Grossa jawią się jako przynoszące zdecydowanie więcej szkody niż pożytku, zwłaszcza na arenie międzynarodowej nawet jeśli w warstwie faktograficznej są prawdziwe, to brak przeciwwagi dla wyłaniającego się z nich obrazu Polski i Polaków sprawia, że zagraniczni czytelnicy posiądą o nas wiedzę fragmentaryczną i niewłaściwą; obcość kulturowa autora tylko wzmacnia tę negatywną tendencję.

    89Czy można jej jakoś przeciwdziałać na poziomie prowadzonej w kraju świadomej polityki informacyjnej skierowanej na zachód? Wielu uczestników debat na temat stosunku Polaków do Żydów w czasie II wojny światowej odpowiada twierdząco na to pytanie – najczęściej przy okazji krytyki publikacji Grossa, ale też na przykład takich filmów jak Ida czy Pokłosie. Najszerzej zakrojone ambicje w tej kwestii prezentuje Jan Żaryn, który za pomocą pieniędzy polskich podatników oraz wysiłkiem polskich instytucji kulturalnych i naukowych chciałby ni mniej, ni więcej tylko – „wychować świat”. Wychować, rzecz jasna, w ramach wizji lansowanej przez „kustoszy narodowej niewinności”, prowadząc „propolską politykę historyczną”. Poprzez dotowanie wyłącznie prawomyślnych filmów i narracji historycznych należałoby zatem – zdaniem Żaryna – dążyć do ukazania w pełnym świetle kłamstw i niedoróbek autorów „odległych od rzeczywistości historycznej”, a najważniejszym tematem nowych propagandowych dzieł miałoby stać się upowszechnianie informacji na temat „dzieła polskiej pomocy w ratowaniu Żydów”154. Taka postawa wydaje się logiczną konsekwencją założeń o
    ukrytych intencjach i celach obcych polityk historycznych – przed spiskami lub jawnym działaniem zagranicznych sił wpływu powinniśmy bronić się podobnym orężem, czyli odgórnie zadekretowaną, centralnie zorganizowaną i skierowaną do innych narodów ideologią pamięci.

    90Wedle krytyków Grossa jest ona potrzebna tym bardziej, że wiedza świata na temat polskiej historii jest nie tylko szczątkowa, ale najczęściej również błędna, o czym świadczy na przykład powielanie sformułowania „polskie obozy śmierci”. Taką argumentacją przy okazji polskiej recepcji amerykańskiego wydania Strachu posłużył się, między innymi, Marek Jan Chodakiewicz: „Strach przyczyni się do utrwalenia na Zachodzie stereotypu «polskich obozów koncentracyjnych» i posłuży jako kolejny przykład eksterminacyjnego charakteru «polskiego antysemityzmu». Co gorsza, jakiekolwiek sprzeciwy wobec skrajnych tez zawartych w Strachu zostaną uznane za dowód, że Polacy nadal pozostają antysemitami, ponieważ nie zamierzają się przyznać do zbrodni, nie chcą za nie przeprosić i zadośćuczynić”155. Termin „polskie obozy koncentracyjne” lub „polskie obozy śmierci” powraca jako argument pośród niechętnych Grossowi publicystów i historyków bardzo często. To sformułowanie pojawia się od czasu do czasu w zagranicznych mediach lub wypowiedziach światowych polityków – w 2015 roku posłużył się nim nawet prezydent Stanów Zjednoczonych Barack Obama, w przemówieniu z okazji pośmiertnego przyznania Medalu Wolności Janowi Karskiemu. Po kilku dniach Biały Dom wydał w tej sprawie oficjalne przeprosiny156. Ten niefortunny skrót myślowy – stosujący go autorzy mają na myśli obozy stworzone przez Niemców na terytorium okupowanej Polski – wynika najczęściej z pośpiechu, niewiedzy lub chęci wskazania jedynie aspektu geograficznego, rzadziej natomiast ze złej woli, zazwyczaj jest również po fakcie prostowany. Ten problem stanowi jednak jedno z centralnych zagadnień polskiego dyskursu pamięci, zajmuje się nim oficjalnie nawet Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Na stronie internetowej tej instytucji znajduje się specjalny dział poświęcony monitorowaniu zagranicznych środków masowego przekazu i podejmowaniu stosownych interwencji dyplomatycznych157. Podstrona zatytułowana „Przeciw «polskim obozom»” od 2004 roku kataloguje przypadki użycia tego sformułowania, podjęte wobec odpowiedzialnych osób kroki oraz uzyskane rezultaty. Ministerstwo uznaje ten termin za „wadliwy kod pamięci” i przekłamanie historyczne, które godzi w „dobre imię Polski”.

    91Choć zdarzały się przypadki posłużenia się tym terminem przez „The New York Times”, „The Guardian” czy „Die Zeit”, najczęściej problem dotyczy mało znaczących w światowym obiegu informacji i opinii tytułów czy stacji telewizyjnych, zarówno pod względem kraju pochodzenia (norweskich, słowackich czy nowozelandzkich), jak i zasięgu (małe portale internetowe, lokalne dzienniki itp.). Obsesyjne poszukiwanie „polskich obozów śmierci” w zagranicznych mediach i zapisywanie każdego drobnego sprostowania jako sukcesu dyplomatycznego ponownie świadczy o przyjmowaniu perspektywy prowincjonalnej i pozycjonowaniu się na osi centrum – peryferie.

    92Właściwie jedynym uczestnikiem debaty o pismach Grossa, który wprowadza kontekst międzynarodowy nie w imię budowania pozytywnego wizerunku Polski w świecie czy zdemaskowania wrogich zagranicznych intencji, ale aby porównać rodzimy dyskurs holokaustowy do tego toczącego się w krajach ościennych, jest Adam Michnik. W wywiadzie ze Zbigniewem Nosowskim dla „Więzi” wskazuje na zaawansowanie polskich dyskusji rozliczeniowych w porównaniu na przykład do Litwy, Chorwacji czy Ukrainy, gdzie tematykę stosunku miejscowej ludności do Żydów w czasie II wojny światowej podejmują tylko pojedynczy intelektualiści (na przykład Tomas Venclova czy Jarosław Hrycak), reakcje na ich publikacje są właściwie wyłącznie niechętne, a sam problem antysemityzmu stanowi w dyskursie publicznym raczej temat tabu. „Jesteśmy jedynym krajem w całym bloku postsowieckim, który zmierzył się z tematem antysemityzmu i w którym, z pewnymi przerwami, właściwie cały czas toczy się na ten temat debata. I nie jest to już kwestia jednego odważnego autora, wszak dyskusja ma charakter ogólnonarodowy” – przekonuje Michnik158.

    93Redaktor „Gazety Wyborczej” jest także autorem przedmowy do niemieckiego wydania Sąsiadów, w której z jednej strony zestawia Jana Tomasza Grossa z największymi światowymi intelektualistami (Karlem Jaspersem, Tomaszem Mannem czy Hannah Arendt), a z drugiej – zarysowuje pozytywny wizerunek Polski jako kraju, który wreszcie odbył rozliczeniową debatę. „Dzisiaj Polska płaci rachunek za dziesięciolecia kłamstw, dzisiaj Polska odmawia kadysz na grobie zamordowanych Żydów (…) Dzięki temu jesteśmy mądrzejsi o wiedzę o nas samych” – pisze Michnik do niemieckich czytelników, antycypując ich spojrzenie i wyprzedzająco projektując polską debatę w oczach Wielkiego Innego159. W polskim dyskursie publicznym Niemcy stanowią kluczowy punkt odniesienia w kontekście międzynarodowym, stąd po premierze Nachbarn pojawiały się w prasie głosy zaniepokojenia intensywnością i kierunkiem recepcji książki Grossa za Odrą: „O żadnej innej zbrodni z czasów wojny prasa niemiecka nie pisała tak dużo jak o wydarzeniach w Jedwabnem. (…) Praktycznie każda publikacja na polski temat (…) nawiązywała w ostatnich miesiącach do Jedwabnego i polskiego antysemityzmu”160; „Od powstania «Solidarności» nie informowano tak intensywnie w Niemczech o żadnym wydarzeniu w Polsce: w ostatnich miesiącach przez niemieckie media przetoczyła się fala publikacji, poświęconych pogromowi w Jedwabnem i polskiej debacie wokół książki Sąsiedzi (…)”161. Niemiecka dyskusja nad Sąsiadami – a wraz z nią jej polska recepcja – zakończyła się jednak niedługo po ukazaniu się książki na rynku z powodu zamachu na World Trade Center; to wydarzenie radykalnie (choć czasowo) usunęło z dyskursu publicznego refleksje nad pamięcią zbiorową162.

    94Obawy i nadzieje związane z odbiorem Sąsiadów w Niemczech miały jednak szczególne znaczenie dla polskiej debaty, skupiając jak w soczewce sposoby projektowania zewnętrznego spojrzenia na polski dyskurs pamięci. Z jednej strony było to zatem szukanie potwierdzenia własnej wartości w oczach innego (taki wydźwięk ma wstęp Michnika), ale z drugiej – lęk przed rzekomymi ukrytymi i niekorzystnymi dla nas zamierzeniami niemieckiej polityki historycznej, dążącej do relatywizowania nazistowskich zbrodni. Przewidując możliwość takiego wykorzystania swojej książki, Gross dopisał do tego wydania specjalne posłowie, w którym poucza niemieckich czytelników, aby nie traktowali oni polskich przewin jako „odjęcia ciężaru” z ich własnych sumień i nie popadali w samozadowolenie163. Natomiast w komentarzach dotyczących natężenia debaty jako niewypowiedziane założenie pobrzmiewa niepokój o stan wiedzy niemieckiego społeczeństwa na temat Polski – Sąsiedzi mieliby się dodatkowo przyczynić do jego fragmentaryczności i zachwianych proporcji.

    95Podsumowując projektowanie międzynarodowego kontekstu z wewnątrz polskiej recepcji pism Grossa, chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że większość tych głosów wpisuje się w zachodzący od jakiegoś czasu w świecie zachodnim proces renegocjowania znaczenia kategorii ofiary. Zygmunt Bauman i Leonidas Donskis, opisując erupcję pamięci zbiorowej, która nastąpiła na przełomie XX i XXI wieku, zauważają, że w nowej rzeczywistości społecznej przekonująca i odpowiednio skrojona narracja o doświadczeniu bycia ofiarą stanowi klucz do osiągnięcia sukcesu i znalezienia uznania w oczach innych. Nie dlatego jednak, żeby współczucie i humanizm triumfowały w świecie, ale raczej z powodu agonistycznego składnika każdego cierpienia i męczeństwa. To ten sam składnik obecny w konkurencji gospodarczej czy w walce o władze – ofiara bowiem, jeśli upublicznia swoje cierpienie, wkracza w świat, którego walutą jest władza i prestiż. Ofiary i męczennicy konkurują o to, kto jest bardziej przekonujący i autentyczny; sukces w tej grze, poparty wolą większości, umożliwia utworzenie symbolicznej struktury władzy, siły i uznania w oczach innych, a także opatentowanie sformułowań i frazeologii, której można następnie użyć w zmaganiach politycznych. Z powodu nawału takich narracji polityka oparta na męczeństwie spotyka się jednak coraz częściej z obojętnością – zatem aby przykuć uwagę i zdobyć uznanie, należy odwołać się do największego zła, jakie wydarzyło się w historii świata, czyli do Holokaustu. Z tego punktu widzenia Zagłada Żydów stanowi „udany i skuteczny wzór polityki pamięci”, a z pewną dozą cynizmu można zauważyć, że narracja o Shoah stała się „opowieścią o sukcesie w świecie konkurujących martyrologii”164.

    96Z tej perspektywy obawy o wizerunek Polski za granicą wiążą się z przekonaniem, że kolejne książki Jana Tomasza Grossa zaburzają mit Polaków jako wyłącznie ofiar zbrodni i prześladowań w XX wieku. Dotychczasowa narracja martyrologiczna stawiała nas bowiem – zgodnie z rozpoznaniami Baumana i Donskisa – w szczególnie uprzywilejowanej pozycji w konkurencji o międzynarodowy prestiż. Jednak uznanie, że czarne karty narodu polskiego są istotnym składnikiem naszego doświadczenia II wojny światowej, co najmniej niuansuje ten obraz, co sprawia, że w dobie współzawodnictwa narracji o cierpieniu trudniej go sprzedać na światowym rynku męczeństwa. Konstruowanie kontekstu międzynarodowego wewnątrz polskiej recepcji pism Grossa podszyte jest zatem obawami o marginalizację polskiej polityki historycznej w powszechnym obiegu pamięci zbiorowych.

    Biznes i mienie165

    97Projektowane z wnętrza polskiej debaty intencje aktorów zagranicznych z jednej strony związane były więc z konkurującymi ze sobą politykami historycznymi, czasem postrzeganymi nawet jako światowy spisek przeciwko Polsce lub przewrotna inżynieria społeczna, ale z drugiej – z wymierną finansową korzyścią, jaką przynosić ma produkcja dyskursu o stosunku Polaków do Żydów. Przeciwnicy Grossa próbowali zatem wykazywać, że jego publikacje, oskarżające naród polski o współudział w Holokauście, mają utorować drogę żydowskim roszczeniom majątkowym, wysuwanym pod adresem państwa polskiego. O sprawie Jedwabnego pisano zatem jako o„ dobrym geszefcie”166,„Holokaust-geszefcie”167 czy „finansowym zamachu na Polskę”168. Poza reaktualizowaniem antysemickich klisz o rzekomej żydowskiej chciwości i przebiegłości powoływano się w tym nurcie recepcji na popularną książkę Normana Finkelsteina Przedsiębiorstwo Holokaust. Jej autor dowodzi, że pamięć o Zagładzie Żydów stała się orężem ideologicznym, służącym zaspokajaniu finansowych interesów Izraela i amerykańskiej diaspory żydowskiej169. Tezy Finkelsteina powtarza na polskim gruncie na przykład Jerzy Robert Nowak, który przedstawia autora Sąsiadów jako osobę działającą na zamówienie żydowskich organizacji, domagających się odszkodowań za utracone na terenie Polski mienie170.

    98Choć w ciągu dziesięciu lat od wydania Sąsiadów wciąż nie doszło do uchwalenia ustawy reprywatyzacyjnej ani wypłacenia odszkodowań organizacjom żydowskim, sprawa restytucji mienia zajmuje szczególne miejsce w imaginarium kultury polskiej. „Nie mamy żadnego interesu w tym, żeby pytać o to sami”171 – stwierdził w lutym 2011 roku Tomasz Arabski, ówczesny szef Kancelarii Premiera, tłumacząc się ze swojej interwencji podczas konferencji prasowej Benjamina Netanjahu i Donalda Tuska w czasie oficjalnej wizyty polskiego premiera w Izraelu. Jeden z dziennikarzy Polskiej Agencji Prasowej miał zadać Tuskowi pytanie o losy ustawy reprywatyzacyjnej, zapowiedzianej przez premiera trzy lata wcześniej, podczas poprzedniej wizyty w tym kraju. Dowiedziawszy się o tym, Arabski najpierw osobiście nakłaniał dziennikarza do zmiany pytania, a gdy to nie przyniosło skutku, interweniował „w interesie państwa” u szefa PAP. Pytanie nie padło, a gdy sprawa została ujawniona publicznie, rozgorzała kilkudniowa debata. Jej tematem była jednak wolność słowa i relacje pomiędzy mediami a politykami, a nie kwestia reprywatyzacji i odszkodowań za mienie „pożydowskie”.

    99Sprawa powróciła na czołówki gazet jeszcze w marcu 2011 roku, kiedy Ministerstwo Skarbu ogłosiło, że wstrzymuje prace nad projektem ustawy reprywatyzacyjnej z powodu zagrożenia dla budżetu państwa, jakie niosłyby ze sobą wypłaty rekompensat. Wywołało to protest Ronalda Laudera, przewodniczącego Światowego Kongresu Żydów, naczelnego rabina polski Michaela Schudricha oraz Stuarta Eizenstata, jednego z doradców sekretarza stanu USA. Pytali więc o tę sprawę również inni, co spotkało się ze zjadliwym komentarzem ówczesnego polskiego ministra spraw zagranicznych172, a jeden z tygodników ogłosił, że poza śmiercią i podatkami pewne stały się jeszcze żydowskie roszczenia odszkodowawcze w stosunku do Polski173.

    100Dyskusje toczone w ciągu tych dwóch miesięcy stanowiły kolejną intensyfikację debaty, która z różnym nasileniem powraca od 1989 roku. Zwrot prawowitym właścicielom lub ich następcom prawnym mienia przejętego w drodze nacjonalizacji lub wywłaszczenia przez państwo polskie po II wojnie światowej to problem, którego do tej pory nie udało się rozwiązać. Choć w ciągu ostatniego ćwierćwiecza powstało ponad dwadzieścia projektów ustaw, to Polska pozostaje jedynym krajem byłego bloku wschodniego, który wciąż nie uregulował tej kwestii, a pokrzywdzeni dochodzą swoich praw indywidualnie przed sądami powszechnymi, uzyskując (bądź nie) zwrot gruntów i nieruchomości lub odszkodowania. Szacuje się, że roszczenia „pożydowskie” stanowią około kilkunastu procent ogółu roszczeń obywateli polskich w tej materii174.

    101Problem ten dotyczy w największej mierze Warszawy, gdzie na podstawie tzw. Dekretu Bieruta175 z 1945 roku znacjonalizowano praktycznie wszystkie grunty leżące w przedwojennych granicach miasta; prawo to miało w zamyśle ułatwić odbudowę zrujnowanej stolicy. III Rzeczpospolita odziedziczyła porządek prawny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dobrodziejstwem inwentarza i mierzy się teraz ze skutkami tego dekretu – który, choć sam w sobie legalny, był często stosowany wbrew obowiązującym ówcześnie normom prawnym i przepisom, na przykład przy niedotrzymaniu terminów, nierozpatrywaniu odwołań, nieaktualizowaniu ksiąg wieczystych, niewypłacaniu należnych odszkodowań itd. To właśnie te mankamenty prawne umożliwiły od lat 90. XX wieku odzyskiwanie gruntów i nieruchomości w Warszawie176. Co więcej, byli właściciele lub ich spadkobiercy (najczęściej w podeszłym wieku) są rozsiani po świecie, niekoniecznie zainteresowani długimi procesami sądowymi i nieposiadający kompletu dokumentów, co powoduje, że ich roszczenia skupują wyspecjalizowane w takich sprawach kancelarie prawne, które na drodze sądowej skutecznie odzyskują grunty i nieruchomości lub odszkodowania, przekształcając następnie budynki użyteczności publicznej we własność prywatną. Ta działalność – nawet jeśli zgodna z literą prawa – ma jednak opinię nieetycznej i społecznie szkodliwej177.

    102Ta skomplikowana kwestia – o charakterze zarazem prawnomiędzynarodowym, etycznym i społeczno-gospodarczym – znajduje się jednak na marginesie głównego nurtu debaty o stosunkach Polaków do Żydów w czasie i po II wojnie światowej. Choć temat „przedsiębiorstwa Holokaust” i rzekomych wielomiliardowych odszkodowań, jakie „światowe żydostwo” stara się wydusić z „Narodu Polskiego”, stanowi powracający wątek u skrajnych antysemitów178, to jednak wydaje się, że dyskurs ten wyczerpuje się w obiegu marginalnym i nie wywołuje podobnie intensywnych społecznych emocji co doniesienia o pogromach czy refleksje nad „żydokomuną”. Przy okazji dyskusji o Złotych żniwach pojawiły się dosłownie pojedyncze głosy w tej sprawie, z jednej strony wzywające do jak najszybszego uregulowania kwestii reprywatyzacyjnych w imię uczciwego rozliczenia się z przeszłością179, a z drugiej wskazujące na uprzywilejowanie „obywateli polskich pochodzenia żydowskiego” w tużpowojennym ustawodawstwie, wynikające z „czynników pozaprawnych”180. Zapał publicystów, którzy biją na alarm z powodu rzekomych żydowskich roszczeń, studzi Jan Tomasz Gross, pytając, czy to właśnie nie o taką Polskę walczyli, w której ludzie mogliby rozstrzygać swoje spory przed sądami. Poza tym, jak dodaje autor Sąsiadów, dzisiejsze prawa nie dyskryminują nikogo ze względu na wyznanie, pochodzenie społeczne czy etniczne, zatem „warto zwrócić uwagę, że to nie «Żydzi» «nas» biorą do sądu, tylko jacyś konkretni ludzie wytaczają sprawy o konkretną własność konkretnym podmiotom prawnym”181. Czyżby problem własności pozostał do przepracowania na gruncie pamięci zbiorowej wyłącznie w domenie prawa cywilnego?

    103Rewindykacja żydowskich gruntów i nieruchomości jako centralne zagadnienie pojawiło się w ostatnich latach w dwóch filmach opowiadających o stosunku Polaków do Żydów – w Pokłosiu (2012) Władysława Pasikowskiego oraz Idzie (2013) Pawła Pawlikowskiego. Gdy sędzia Wanda Gruz – jedna z dwóch głównych bohaterek Idy – rozmawia z chłopem stojącym w progu swojej chaty, to na pytanie: „Czy wiecie, kto tu mieszkał przed wojną?” otrzymuje odpowiedź: „Tu nie mieszkali żadni Żydzi!”, choć – jak sama za chwilę zauważa – wcale o Żydach nie wspominała. W toku filmu okazuje się, że chłopi zamordowali w czasie wojny żydowską rodzinę i przejęli jej dom. Podobne rozwiązanie fabularne zastosował Pasikowski w Pokłosiu – ostatecznym rozwiązaniem ponurej tajemnicy, kładącej się cieniem na prowincjonalnym podlaskim miasteczku, okazują się nieruchomości. Współcześni mieszkańcy (lub ich rodzice) zabili prawowitych żydowskich właścicieli, aby odebrać im domy, zabudowania gospodarcze i pola. Franciszek Kalina – samozwańczy „detektyw”, emigrant, który powrócił do rodzinnej miejscowości – odkrywa prawdę podczas przeglądania przedwojennych map geodezyjnych oraz ksiąg wieczystych w urzędowym archiwum. Są one jednak zachowane w tak doskonałym stanie, tak precyzyjnie i kompletnie odwzorowują rzeczywistość fizyczną i społeczną, że każą wątpić w swoją historyczną autentyczność – są to raczej mapy mentalne, podobne warszawskim mapom roszczeń i reprywatyzacji, opracowanym przez stowarzyszenie Miasto Jest Nasze182.

    104„Żydzi jeszcze za życia traktowani byli jako, można by rzec, tymczasowi depozytariusze własności «pożydowskiej»”183 – ocenia Jan Tomasz Gross w Złotych żniwach, przekonując, że plądrowanie żydowskiej własności stało się wspólnym doświadczeniem Europy podczas II wojny światowej. Analizując sposoby, w jakie polskie społeczeństwo wzbogaciło się na pozostawionym przez zgładzonych mieniu – od pierzyn poprzez precjoza aż po nieruchomości – autor zastanawia się nad neologizmem „pożydowskie”184. Dochodzi do wniosku, że w języku polskim pojawia się on obok jeszcze dwóch sformułowań: „poniemieckie” i „podworskie”. W XX wieku doszło bowiem w Polsce do trzech przewłaszczeń na masową skalę – po wypędzeniu Niemców, po likwidacji ziemiaństwa i po Zagładzie Żydów. Dodaje jednak zaraz, że wypędzenie czy zamordowanie „nie daje nikomu tytułu własności do niczego”185 – co wciąż powodować ma niepokój w lokalnych społecznościach.

    105Na istotne znaczenie tematu jednoczesnego zagarnięcia żydowskiego mienia oraz zajmowanej przez jego właścicieli pozycji społecznej – z czym wiązał się awans cywilizacyjny, ekonomiczny, materialny, symboliczny i klasowy powojennych mieszkańców Polski – zwraca również uwagę Andrzej Leder w Prześnionej rewolucji186. Wedle autora luka po Żydach została szybko wypełniona, a na ich majątku dokonało się ogromne uwłaszczenie – fakt ten jednak pozostaje zapoznany we współczesnym polskim imaginarium, jako jedna z kilku dwudziestowiecznych rewolucji, które Polacy przespali. Pozbycie się Żydów było dla wielu szansą awansu w obszar podmiotowości społecznej, pierwszym często momentem podmiotowego działania – jednak zazwyczaj wiązało się to z kolaboracją z nazistami bądź komunistami, co wygodniej pozostawić w nieświadomości. „Dla bardzo wielu ludzi wejście w przygodę z nowoczesnością odbyło się po żydowskim trupie”187 – konkluduje Leder. Dopiero niedawno polscy badacze rozpoczęli systematyczne studia nad tym zagadnieniem, których plonem jest, między innymi, praca zbiorowa, wydana przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, zatytułowana Klucze i kasa188 – w nawiązaniu do słów Kazimierza Wyki, już w czasie wojny rozpoznającego problem, do którego w kolejnych dziesięcioleciach nieśmiało powracano: „Na Niemców wina i zbrodnia, dla nas klucze i kasa”189. Całkowite zniknięcie Żydów z polskiego obiegu gospodarczego oraz przejęcie przez Polaków żydowskiej własności w zasadniczy sposób zmieniło nie tylko stosunki ekonomiczne w naszym kraju, ale także imaginarium symboliczne, ponieważ – wedle Wyki – forma tej zmiany jest nie do przyjęcia, a reakcja na tę formę obciąża moralnie nasze sumienia.

    Notes de bas de page

    1 Gross – historyk z misją. Debata „Tygodnika Powszechnego” i TVN24 o książce Jana Tomasza Grossa „Strach”, w: Wokół „Strachu”, red. M. Gądek, Kraków 2008, s. 309.

    2 Na temat zagadnienia prezentyzmu dyskursu pamięci zob. np. J. Olick, J. Robbins, Social Memory Studies: From „Collective Memory” to the Historical Sociology of Mnemonic Practices, „Annual Review of Sociology” 24.01.1998, s. 105–140.

    3 Wydaje się, że sam Jan Tomasz Gross ma tego świadomość, pisząc w innym miejscu: „Jeżeli – jak zwykło się uważać – każde pokolenie pisze historię od nowa, to nie dlatego przecież, że kwerendy naukowców ujawniają coraz to nowe dokumenty lub że potrafimy coraz lepiej obliczać procenty. Dzieje się tak, ponieważ historia jest żywą dziedziną zmieniającą się wraz z ludzką wrażliwością. Z biegiem czasu inaczej myślimy o życiu społecznym i jego wyzwaniach, co innego staje się dla nas ważne i materiałowi faktograficznemu zadajemy coraz to nowe pytania”. J. T. Gross, Historia to nie księgowość, „Więź” 2011, nr 8, s. 111.

    4 Teza w oryginale brzmi: „Die Philosophen haben die Welt nur verschieden interpretiert; es kommt aber darauf an, sie zu verändern”.

    5 Jedyną osobą, która z wewnątrz dyskursu holokaustowego wskazuje na anachroniczność pewnych sporów o fakty, kategorie metody i postawy, jest Joanna Tokarska-Bakir. Badaczka w taki sposób polemizowała z Pawłem Machcewiczem: „Wprawdzie dyskusja na ten temat pasuje raczej do epoki Comte’a i Spencera, ale z niej też można wyciągnąć jakiś pożytek. Dowodzi bowiem, jak zapóźnioną, prawdziwie XIX-wieczną dziedziną jest historia, którą uprawia Paweł Machcewicz”. J. Tokarska-Bakir, Historia jako księgowość kreatywna, w: Wokół „Złotych żniw”, red. D. Lis, Kraków 2011, s. 238.

    6 M. Foucault, Porządek dyskursu, przeł. M. Kozłowski, Gdańsk 2002.

    7 P. Forecki, Nowy słownik i stare schematy, „Więź” 2011, nr 7, s. 49.

    8 Tenże, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań 2010. Partie książki, które dotyczą dyskusji wokół Sąsiadów oraz Strachu, zorganizowane są wedle klucza „unieważniania” lub „przyjmowania” argumentów Jana Tomasza Grossa.

    9 Jednym z dowodów na poparcie tej tezy jest fakt, że w bezpośredni sposób sympatyzuje on w swojej książce z pewnymi postawami, a inne potępia. Poniżej przedstawiam również analizę dyskursywną jego wypowiedzi, ze szczególnym uwzględnieniem wartościującego języka.

    10 P. Forecki, Nowy słownik i stare schematy, s. 51. Podkreślenia moje.

    11 Autorem tej kategorii, nawiązującej do teorii Alfreda Schütza, w polskim dyskursie holokaustowym jest Sławomir Sierakowski, który w czasie dyskusji nad zbrodnią w Jedwabnem posłużył się nią w artykule Chcemy innej historii, „Gazeta Wyborcza” 11.04.2001, s. 15.

    12 P. Ciołkiewicz, Debata publiczna na temat mordu w Jedwabnem w kontekście przeobrażeń pamięci zbiorowej ,„Przegląd Socjologiczny” 2003, nr 1, s. 294–296.

    13 Np. „Gazeta Wyborcza” publikowała teksty Tomasza Strzembosza, zaliczanego tu do obozu „dotkniętych patriotów”.

    14 Nawiązujący do słynnego eseju Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto, opublikowanego w „Tygodniku Powszechnym” w 1987 roku (nr 2).

    15 P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 298–299.

    16 A. Paczkowski, Debata wokół „Sąsiadów”: próba wstępnej typologii, „Rzeczpospolita” 24.03.2001, s. 16.

    17 P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 298–299.

    18 S. Krajewski, Terapia szokowa, „Więź” 2011, nr 7, s. 56.

    19 J. Pilch, Czarna robota, w: Wokół „Strachu”, s. 123.

    20 J. T. Gross, A jednak sąsiedzi, w: tenże, Wokół „Sąsiadów”. Polemiki i wyjaśnienia, Sejny 2003, s. 74.

    21 M. Łętowski, Przedsiębiorstwo „Pokuta”, „Tygodnik Solidarność” 2001, nr 6, s. 6.

    22 Ludzi należy rozliczać indywidualnie, rozmowa P. Zychowicza z M. Chodakiewiczem, w: Wokół „Strachu”, s. 245.

    23 P. Gontarczyk, Wszyscy jesteście złodziejami, w: Wokół „Złotych Żniw”, s. 187.

    24 M. J. Chodakiewicz, Refleksje: nowa praca, stare podejście, w: Złote serca czy złote żniwa?, red. M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Warszawa 2011, s. 64.

    25 J. R. Nowak, 100 kłamstw J. T. Grossa, Warszawa 2001, s. 292.

    26 J. Wegner, Antypatie Grossa, „Tygodnik Solidarność” 2001, nr 33, s. 20.

    27 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 13. Różnymi rozumieniami słowa „prawda” w dyskursie wokół Grossa zajmuję się w kolejnym rozdziale.

    28 P. Gontarczyk, Chodakiewicz kontra Gross: przypinanie łatek, w: Cena „Strachu”: Gross w oczach historyków, red. R. Jankowski, Warszawa 2008, s. 322.

    29 Zagadnieniem wypełnienia całej przestrzeni dyskursu przez dwa skonfliktowane ze sobą obozy, które nie dopuszczają alternatywy dla tej dychotomii, sprawą postulowanej lub odrzucanej symetrii między tymi stanowiskami, jak również próbami przełamania tego podziału i w końcu mojego własnego w nim miejsca zajmuję się dalej w tym rozdziale.

    30 Najbardziej znanym jej wyrazem jest posłowie Gershoma Scholema do Eichmanna w Jerozolimie Hanny Arendt (pierwsze wydanie angielskie 1962).

    31 O milimetr od antysemityzmu, z A. Michnikiem rozmawia Z. Nosowski, „Więź” 2011, nr 7, s. 36.

    32 Zob. np. Ph. G. Zimbardo, Psychologia i życie, przeł. J. Radzicki, Warszawa 2002, s. 582–623.

    33 P. Forecki, Nowy słownik i stare schematy, s. 51.

    34 M. Cichy, Polacy – Żydzi: czarne karty powstania, „Gazeta Wyborcza” 29.01.1994, s. 13.

    35 Robert Krasowski tropi genezę tego podziału jeszcze głębiej, widząc w nim konflikt dwóch postaw, którego korzenie sięgają dwudziestolecia międzywojennego, a który wybuchł po 1989 roku – mianowicie antykomunistycznej prawicy oraz antyendeckiej lewicy. Zob. R. Krasowski, Antysemityzm Polaków jako problem polityczny, w: Wokół „Strachu”.

    36 P. Paziński, Dyskusja, której nie było, i wiedza, która jest wszędzie, „Więź” 2011, nr 7, s. 60.

    37 M. Zając, Obowiązkowy taniec z Grossem, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 198.

    38 B. Szaynok, Porozmawiajmy spokojnie, „Więź” 2011, nr 7, s. 28.

    39 Depresja. Moda czy epidemia, z A. Lederem rozmawia G. Sroczyński, „Duży Format”, dodatek do „Gazety Wyborczej” 7.05.2015.

    40 Z. Nosowski, Drodzy Czytelnicy!, „Więź” 2011, nr 7, s. 1.

    41 M. Bilewicz, Niepokojąco spokojna debata, „Więź” 2011, nr 7, s. 44.

    42 P. Gontarczyk, Daleko od prawdy, w: Wokół „Strachu”, s. 146.

    43 P. Lisicki, Żydzi, Polacy i przeszłość, w: tamże, s. 66.

    44 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 13.

    45 Zbigniew Nosowski, Drodzy Czytelnicy!, s. 1.

    46 Wydanej w 2011 roku.

    47 J. Grabowski, Prawda leży w mogiłach, „Więź” 2011, nr 8, s. 103.

    48 M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 32–33.

    49 J. Urban, Bez „Strachu”, „Nie” 24.01.2008.

    50 P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Warszawa 2006.

    51 M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 7–10.

    52 Tamże, s. 20–21.

    53 Żyd i człowiek, z W. Bartoszewskim rozmawia Z. Nosowski, „Więź” 2011, nr 7, s. 6.

    54 O milimetr od antysemityzmu, z A. Michnikiem rozmawia Z. Nosowski, s. 36.

    55 L. Z. Niekrasz, Operacja „Jedwabne”. Mity i fakty, Wrocław 2005, s. 39.

    56 J. Radzilowski, „Strach” i rewizja polskiej historii, „Rzeczpospolita” 1–2.03.2008 oraz tenże, Dyskurs neostalinowski w polskich studiach historycznych w Stanach Zjednoczonych, w: Złote serca czy złote żniwa?

    57 M. Bilewicz, Efekt wrażliwości. Rabunek i ludobójstwo, „Znak” 2011, nr 3, s. 16.

    58 Gunnar S. Paulsson, Utajone miasto: Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940–1945), przeł. E. Olenger-Dmowska, Kraków 2007.

    59 T. Snyder, Skrwawione ziemie: Europa między Hitlerem a Stalinem, przeł. B. Pietrzyk, Warszawa 2011.

    60 R. Jankowski, Wprowadzenie, w: Jedwabne. Spór historyków wokół książki Jana T. Grossa „Sąsiedzi”, red. tenże, Warszawa 2002 oraz noty o autorach w: Cena „Strachu”.

    61 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 21–22.

    62 „W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali”. Polska a Rosja 1939–42, red. J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Londyn 1983; Okupacja sowiecka i deportacje do Rosji w oczach dzieci, red. J. T. Gross, Paryż 1979; J. T. Gross, W zaborze sowieckim, Warszawa 1981.

    63 P. Semka, „Strach” cofnął dialog o całą epokę, „Rzeczpospolita” 16.01.2008.

    64 J. Tokarska-Bakir, Strach w Polsce, Gazeta Wyborcza” 13.01.2008.

    65 P. Semka, „Strach” cofnął dialog o całą epokę. Polemizowano oczywiście z tym punktem widzenia, wskazując między innymi na to, że wszystkie publikacje Grossa poświęcone są właściwie wyłącznie owym „lokalnym realiom”, tylko inaczej interpretowanym – omówiłem ten spór przy okazji analizy funkcjonowania pojęcia „kontekstu” w poprzednim rozdziale.

    66 S. Krajewski, Terapia szokowa, s. 56.

    67 J. Żaryn, Historia rzucająca kamieniem w Polaków to niezrozumienie, „Fronda. pl”, 11.06.2015. http://www.fronda.pl/a/prof-jan-zaryn-dla-frondapl-polacy-ratujacy-zydow-nie-byli-wyjatkami,52568.html?part=1 [dostęp 11.06.2015].

    68 Zob. więcej na ten temat M. Hirsch, The Generation of Postmemory. Writing and Visual Culture after the Holocaust, New York 2012.

    69 Ks. T. Isakowicz-Zalewski, Antypolonizm, „Gazeta Polska” 2011, nr 2.

    70 P. Semka, „Strach” cofnął dialog o całą epokę.

    71 Por. J. Krakowska, Cmentarz, w: Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej.

    72 http://natemat.pl/136891,newsweek-oskarzony-o-antysemityzm [dostęp 16.06.2015].

    73 J. Tokarska-Bakir, „Pokłosie”, czyli tracheotomia, „dwutygodnik.com” 2012, nr 95.

    74 Polegającej, między innymi, na partyzanckim umieszczaniu takiego napisu na ścianach budynków w Warszawie.

    75 Zob. A. Kowalska, Brzydkie słowo „Żyd” – komu się nie podoba?, „Gazeta Wyborcza” 22.03.2010.

    76 Zob. A. Cała, Żyd – wróg odwieczny?, Warszawa 2012.

    77 Za: A. Bikont, Moi chłopi wymordowali moich Żydów,„Duży Format”, dodatek do „Gazety Wyborczej” 5.02.2008.

    78 K. Modzelewski, Zajeździmy kobyłę historii: wyznania poobijanego jeźdźca, Warszawa 2013, s. 184.

    79 S. Blumsztajn, Polski głos Grossa, „Gazeta Wyborcza” 19–20.01.2008.

    80 B. Engelking, Żyd, który pojawiał się we wsi, był tragarzem strachu, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,9071715,Przed_premiera_Zlotych_zniw_Zyd ktory_pojawial.html [dostęp 12.05.2015].

    81 A. Pawlicka, Polak prawdziwy, „Wprost”, 2011, nr 2, s. 15.

    82 Problem podwójnej, polsko-żydowskiej tożsamości opracował w polskim dyskursie Stanisław Krajewski, Wyznaczniki tożsamości żydowskiej w Polsce, „Przegląd Powszechny” 2009, nr 6.

    83 A. Bikont, Moi chłopi wymordowali moich Żydów.

    84 A. Pawlicka, Polak prawdziwy.

    85 Za: A. Bikont, Moi chłopi wymordowali moich Żydów.

    86 M. Domagalik, J. T. Gross, Co jest w Panu polskie? Wszystko.

    87 http://www.prawy.pl/z-zagranicy2/40-kultura/recenzje/2145-nowe-ksiazki-pluzanskiego-i-zebrowskiego-pod-patronatem-prawypl-i-mojej-rodziny [dostęp 15.05.2015].

    88 P. Gontarczyk, Gross dla niepiśmiennych, „Gazeta Polska”, 2.12.2012.

    89 Zob. podrozdział Klucz etniczny w rozdziale Spór o kategorie.

    90 M. Nowicka, Niechciana debata. Spór o książki Jana Tomasza Grossa, Warszawa 2017.

    91 P. Forecki, A. Leszczyński, Dlaczego do Polaków nie dotarł Gross, „Gazeta Wyborcza” 9–10.07.2011.

    92 M. Kozłowski, Fakty i uprzedzenia, czyli stracona szansa na dialog, „Plus Minus”, dodatek do „Rzeczpospolitej” 15–16.07.2006.

    93 P. Semka, „Strach” cofnął dialog o całą epokę.

    94 Żyd i człowiek, z W. Bartoszewskim rozmawia Z. Nosowski.

    95 M. Bilewicz, Efekt wrażliwości, s. 215.

    96 Jej pełna angielska nazwa brzmi „Norman B. Tomlinson ‘16 and ‘48 Professor of War and Society. Professor of History”.

    97 J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz, „Gazeta Wyborcza” 15–16.02.2003.

    98 F. Ankersmit, Historiografia i postmodernizm, przeł. E. Domańska, w: R. Nycz, Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków 1997, s. 170.

    99 E. Domańska, Historie niekonwencjonalne. Refleksja o przeszłości w nowej humanistyce, Poznań 2006, rozdz. Historia akademicka a historia niekonwencjonalna, s. 52–78.

    100 Za: P. Forecki, Spór o Jedwabne: analiza debaty publicznej, Poznań 2008, s. 80.

    101 E. Domańska, Filozoficzne rozdroża historii, w: Między modernizmem a postmodernizmem: historiografia wobec zmian w filozofii historii, red. E. Domańska, J. Topolski, W. Wrzosek, Poznań 1994, s. 24.

    102 P. Nora, Czas pamięci, przeł. W. Dłuski, „Res Publica Nowa” 2001, nr 7.

    103 J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz.

    104 Pisać historię, z którą można żyć, z H. White’em rozmawia S. Sierakowski, „Krytyka Polityczna” 2005, nr 7–8, s. 227.

    105 H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, przeł. E. Domańska i in., Kraków 2010, s. 12.

    106 Za: Z. Nosowski, Bez okoliczności łagodzących, w: Wokół „Strachu”, s. 322.

    107 J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz.

    108 T. Sommer, Socjologia to też nauka: braki metodologiczne nie tylko w historii, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 240.

    109 J. Tokarska-Bakir, Obsesja niewinności, „Gazeta Wyborcza” 13–14.01.2001.

    110 Zob. np. S. Michalkiewicz, Ministerstwo Spraw Zagranicznych pluje pod wiatr?, „Najwyższy CZAS!” 8.02.2007 lub W. Reszczyński, Tryptyk kłamstw bajkopisarza, http://www.radiomaryja.pl/bez-kategorii/tryptyk-klamstw-bajkopisarza/ [dostęp 15.05.2015].

    111 R. Jankowski, Wprowadzenie, w: Jedwabne. Spór historyków wokół książki Jana T. Grossa „Sąsiedzi”.

    112 Za: J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz.

    113 Zob. D. LaCapra, Writing History, Writing Trauma, Baltimore 2001.

    114 R. Krasowski, Antysemityzm Polaków jako problem polityczny.

    115 Za: A. Kaczyński, „Strach” Jana Tomasza Grossa, „Culture.pl” 1.02.2011, http://culture.pl/pl/artykul/strach-jana-tomasza-grossa [dostęp 16.05.2015].

    116 J. T. Gross, A jednak sąsiedzi, „Rzeczpospolita” 11.04.2001.

    117 A. Domosławski, Kustosz Polski niewinnej ,„Gazeta Wyborcza” 19–20.05.2001.

    118 Zob. więcej na ten temat P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 324.

    119 Por. M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 20–21.

    120 Zob. D. Rieff, Against Remembrance, Melbourne 2011 oraz J. Blustein, The Moral Demands of Memory, Cambridge 2008.

    121 A. Margalit, The Ethics of Memory, Cambridge 2002.

    122 Źródła obsesji pamięci szczegółowo i przeglądowo analizuje Marcin Napiórkowski we wstępie do antologii Antropologia pamięci (Antropologia pamięci. Zagadnienia i wybór tekstów, red. R. Chymkowski i in. [maszynopis]). Warto dodać, że takiego przedstawienia sprawy nie podziela jednak część badaczy pamięci reprezentujących paradygmat psychoanalityczny – np. Dominick LaCapra czy Joanna Tokarska-Bakir. Wedle tych autorów współczesna obsesja pamięci wiąże się raczej z powrotem wypartego, z procesami spóźnionej żałoby, przepracowywania poczucia winy itd. W tym nurcie badań nad pamięcią zbiorową opracowano wiele wpływowych teorii, bywa on jednak krytykowany za „mechaniczne” przenoszenie do interpretacji zbiorowości pojęć, które zostały źródłowo stworzone jako narzędzia analizy psychologicznej jednostek. Zob. na ten temat np. W. Kansteiner, Finding Meaning in Memory: A Methodological Critique of Collective Memory Studies, „History and Theory” 2002, nr 41, s. 179–197.

    123 Zob. więcej na ten temat np. E. Janicka, Festung Warschau, Warszawa 2011.

    124 Por. D. Rieff, Against Remembrance, s. 47.

    125 A. Huyssen, Present Pasts. Urban Palimpsests and the Politics of Memory, Stanford 2003, s. 16.

    126 Za: M. Napiórkowski, Epidemia pamięci, w: Antropologia pamięci.

    127 M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 19–20.

    128 F. Ankersmit, Sześć tez o narratywistycznej filozofii historii, przeł. E. Domańska, w: tenże, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, przeł. A. Ajschtet i in., Kraków 2004.

    129 Z. Nosowski, Drodzy Czytelnicy!, s. 1.

    130 J. Grabowski, Prawda leży w mogiłach, s. 103.

    131 J. Leociak, Nie gramy na czarnej strunie, „Gazeta Wyborcza” 8.09.2011.

    132 B. Engelking, Polacy – gapie Zagłady, „Więź” 2011, nr 8, s. 99.

    133 Z. Nosowski, Żeby prawda naprawdę była prawdą, „Więź” 2011, nr 8.

    134 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 13.

    135 Tamże, s. 15–16.

    136 Tamże, s. 20–21.

    137 Wszystko, o czym pisze Gross, to prawda, z M. Edelmanem rozmawia J. Szczęsna, „Gazeta Wyborcza” 19.01.2008.

    138 Szewach Weiss o książce Grossa: To prawda, ale czy cała?, „Gazeta Prawna” 23.01.2011; http://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/480540,szewach_weiss_o_ksiazce_grossa_to_prawda_ale_czy_cala.html [dostęp 27.09.2017].

    139 Nie burzę mitów, rozmowa z J. T. Grossem, „Gala” 2011, nr 15.

    140 J. Żakowski, Każdy sąsiad ma imię, „Gazeta Wyborcza” 18–19.11.2000.

    141 J. T. Gross, Mord „zrozumiały”?, w: tenże, Wokół „Sąsiadów”, s. 17.

    142 Zob. więcej na ten temat A. T. Beck i in., Terapia poznawcza zaburzeń osobowości, przeł. M. Cierpisz, Kraków 2005.

    143 J. R. Nowak, 100 kłamstw J. T. Grossa o Jedwabnem i żydowskich sąsiadach, Warszawa 2001 oraz tenże, Nowe kłamstwa J. T. Grossa, Warszawa 2006.

    144 M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 15.

    145 M. Bilewicz, Niepokojąco spokojna debata, s. 45.

    146 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 15.

    147 B. Engelking, Polacy – gapie Zagłady, s. 100.

    148 T. Stachurski, W. Rogacin, Siła strachu, „Newsweek” 3.07.2006.

    149 Por. np. E. Thompson, The Surrogate Hegemon in Polish Postcolonial Discourse, http://www.owlnet.rice.edu/~ethomp/The%20Surrogate%20Hegemon.pdf [dostęp 30.10.2017]; B. Bielska, K. Lis, Przejawy mentalności postkolonialnej we współczesnych polskich naukach społecznych, http://www.academia.edu/4295136/Beata_Bielska_i_Katarzyna_Lis_Przejawy_mentalno%C5%9Bci_postkolonialnej_we_wsp%C3%B3%C5%82czesnych_polskich_naukach_spo%C5%82ecznych [dostęp 28.09.2017].

    150 P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 349.

    151 Zob. więcej na ten temat tamże, s. 349 i n.

    152 J. Żaryn, Historia rzucająca kamieniem w Polaków to niezrozumienie.

    153 D. Skórczewski, Dlaczego Polska powinna upomnieć się o swoją postkolonialność, „Znak” 2007, nr 628, s. 146.

    154 J. Żaryn, Z daleka od Grossa, „Więź” 2011, nr 7, s. 64.

    155 M. J. Chodakiewicz, Historia jako wycinanka, „Rzeczpospolita” 18.11.2006.

    156 Zob. M. Zawadzki, Obama żałuje słów o polskim obozie śmierci, „Gazeta Wyborcza” 30.05.2015.

    157 https://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/przeciw_polskim_obozom/ [dostęp 6.06.2015].

    158 O milimetr od antysemityzmu, z A. Michnikiem rozmawia Z. Nosowski, s. 38.

    159 A. Michnik, Rachunek polskiego sumienia, „Rzeczpospolita” 5.09.2001. W wersji niemieckiej: tenże, Vorwort, w: J. T. Gross, Nachbarn. Der Mord an den Juden von Jedwabne, übersetzt von F. Griese, München 2001.

    160 J. Wiórkiewicz, Zakłócone echo debaty, „Rzeczpospolita” 17.10.2001.

    161 J. Trenkner, Co komu przystoi, „Tygodnik Powszechny” 2001, nr 49.

    162 Więcej na temat zagranicznej recepcji tłumaczonych książek Jana Tomasza Grossa zob. M. Nowicka, Niechciana debata. Spór o książki Jana Tomasza Grossa, Warszawa 2017.

    163 J. T. Gross, Nachwort an meine deutsche Leser, w: tenże, Nachbarn. Der Mord an den Juden von Jedwabne, s. 123–124.

    164 Z. Bauman, L. Donskis, Moral Blindness: The Loss of Sensitivity in Liquid Modernity, London 2013, s. 108–123.

    165 Korzystam w tym podrozdziale ze zmienionych fragmentów mojego tekstu Pierzyna, w: Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej.

    166 W. Wybranowski, Jedwabne – dobry geszeft,„Nasz Dziennik” 7.11.2001, s. 16.

    167 J. Jaskólska, Sąsiedzi sąsiadów, „Nasz Dziennik” 9–10.06.2001, s. 28.

    168 M. Twaróg, W Będzinie tak jak w Jedwabnem,„Myśl Polska” 5.08.2001, s. 16.

    169 N. Finkelstein, Przedsiębiorstwo Holokaust, przeł. M. Szymański, Warszawa 2001.

    170 J. R. Nowak, 100 kłamstw J. T. Grossa.

    171 Za: http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/pap-posluchal-ministra-pytania-nie-bylo,163084.html [dostęp 25.02.2015].

    172 „Jeśli Stany Zjednoczone chciały coś zrobić dla polskich Żydów, to dobrym momentem były lata 1943–1944, gdy większość z nich jeszcze żyła i gdy ustami Jana Karskiego Polska o to błagała, teraz ta interwencja jest cokolwiek spóźniona” – powiedział Radosław Sikorski na antenie 3 Programu Polskiego Radia.

    173 „Jeżeli jest coś pewnego na tym świecie oprócz śmierci i podatków, to chyba tylko to, że środowiska żydowskie zawsze już będą nękać Polskę o odszkodowania za mienie utracone podczas wojny i po jej zakończeniu”. A. Dryszel, Polska już zapłaciła, „Przegląd” 2011, nr 13.

    174 http://www.jewish.org.pl/index.php/wiadomopci-mainmenu-57/1557-ustawa-reprywatyzacyjna-jeszcze-w-tym-roku-.html [dostęp 25.02.2015].

    175 Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy, wydany w dniu 26 października 1945 roku przez Krajową Radę Narodową.

    176 Zob. więcej na ten temat np. A. Herman, Od PKWN do własności, Warszawa 2010 lub M. Gdesz, Rewindykacja gruntów warszawskich, Warszawa 2012.

    177 Zob. więcej na ten temat np. A. Sowa, Wykrajanie Warszawy, „Polityka” 28.10.2014 lub P. Machajski, Co można mówić o reprywatyzacji?, „Gazeta Stołeczna” 7–8.02.2015.

    178 Zob. np. S. Michalkiewicz, Herrenvolk po żydowsku, Radzymin 2012 lub H. Pająk, Jedwabne geszefty, Lublin 2001. Nawet slogan „nasze ulice, wasze kamienice” powraca w tych dyskusjach dość rzadko.

    179 N. Cieślińska-Lobkowicz, Mienie i sumienie, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 15.

    180 B. Gorczycka-Muszyńska, Czyje kamienice? Prawny status mienia opuszczonego w świetle prawa powojennego, w: Złote serca czy złote żniwa?

    181 J. T. Gross, Poduszka pani Marx, w: tenże, Wokół „Sąsiadów”, s. 21.

    182 http://maparoszczen.miastojestnasze.org/ oraz http://reprywatyzacja.miastojestnasze.org/ [dostęp 25.02.2015].

    183 J. T. Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków 2011, s. 146.

    184 Maria Janion zwraca zaś uwagę, że zwrot „po żydowsku” znaczy po polsku „na opak”, zgodnie z logiką antyświata. Zob. taż, Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi, Warszawa 2000, s. 149.

    185 J. T. Gross, Złote żniwa, s. 148.

    186 A. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa 2014, rozdział Żydzi.

    187 Tamże, s. 103.

    188 Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, red. J. Grabowski, D. Libionka, Warszawa 2014. 189 K. Wyka, Gospodarka wyłączona, w: tenże, Życie na niby. Pamiętnik po klęsce, Kraków 1984, s. 138–175.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Gross – historyk z misją. Debata „Tygodnika Powszechnego” i TVN24 o książce Jana Tomasza Grossa „Strach”, w: Wokół „Strachu”, red. M. Gądek, Kraków 2008, s. 309.

    2 Na temat zagadnienia prezentyzmu dyskursu pamięci zob. np. J. Olick, J. Robbins, Social Memory Studies: From „Collective Memory” to the Historical Sociology of Mnemonic Practices, „Annual Review of Sociology” 24.01.1998, s. 105–140.

    3 Wydaje się, że sam Jan Tomasz Gross ma tego świadomość, pisząc w innym miejscu: „Jeżeli – jak zwykło się uważać – każde pokolenie pisze historię od nowa, to nie dlatego przecież, że kwerendy naukowców ujawniają coraz to nowe dokumenty lub że potrafimy coraz lepiej obliczać procenty. Dzieje się tak, ponieważ historia jest żywą dziedziną zmieniającą się wraz z ludzką wrażliwością. Z biegiem czasu inaczej myślimy o życiu społecznym i jego wyzwaniach, co innego staje się dla nas ważne i materiałowi faktograficznemu zadajemy coraz to nowe pytania”. J. T. Gross, Historia to nie księgowość, „Więź” 2011, nr 8, s. 111.

    4 Teza w oryginale brzmi: „Die Philosophen haben die Welt nur verschieden interpretiert; es kommt aber darauf an, sie zu verändern”.

    5 Jedyną osobą, która z wewnątrz dyskursu holokaustowego wskazuje na anachroniczność pewnych sporów o fakty, kategorie metody i postawy, jest Joanna Tokarska-Bakir. Badaczka w taki sposób polemizowała z Pawłem Machcewiczem: „Wprawdzie dyskusja na ten temat pasuje raczej do epoki Comte’a i Spencera, ale z niej też można wyciągnąć jakiś pożytek. Dowodzi bowiem, jak zapóźnioną, prawdziwie XIX-wieczną dziedziną jest historia, którą uprawia Paweł Machcewicz”. J. Tokarska-Bakir, Historia jako księgowość kreatywna, w: Wokół „Złotych żniw”, red. D. Lis, Kraków 2011, s. 238.

    6 M. Foucault, Porządek dyskursu, przeł. M. Kozłowski, Gdańsk 2002.

    7 P. Forecki, Nowy słownik i stare schematy, „Więź” 2011, nr 7, s. 49.

    8 Tenże, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań 2010. Partie książki, które dotyczą dyskusji wokół Sąsiadów oraz Strachu, zorganizowane są wedle klucza „unieważniania” lub „przyjmowania” argumentów Jana Tomasza Grossa.

    9 Jednym z dowodów na poparcie tej tezy jest fakt, że w bezpośredni sposób sympatyzuje on w swojej książce z pewnymi postawami, a inne potępia. Poniżej przedstawiam również analizę dyskursywną jego wypowiedzi, ze szczególnym uwzględnieniem wartościującego języka.

    10 P. Forecki, Nowy słownik i stare schematy, s. 51. Podkreślenia moje.

    11 Autorem tej kategorii, nawiązującej do teorii Alfreda Schütza, w polskim dyskursie holokaustowym jest Sławomir Sierakowski, który w czasie dyskusji nad zbrodnią w Jedwabnem posłużył się nią w artykule Chcemy innej historii, „Gazeta Wyborcza” 11.04.2001, s. 15.

    12 P. Ciołkiewicz, Debata publiczna na temat mordu w Jedwabnem w kontekście przeobrażeń pamięci zbiorowej ,„Przegląd Socjologiczny” 2003, nr 1, s. 294–296.

    13 Np. „Gazeta Wyborcza” publikowała teksty Tomasza Strzembosza, zaliczanego tu do obozu „dotkniętych patriotów”.

    14 Nawiązujący do słynnego eseju Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto, opublikowanego w „Tygodniku Powszechnym” w 1987 roku (nr 2).

    15 P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 298–299.

    16 A. Paczkowski, Debata wokół „Sąsiadów”: próba wstępnej typologii, „Rzeczpospolita” 24.03.2001, s. 16.

    17 P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 298–299.

    18 S. Krajewski, Terapia szokowa, „Więź” 2011, nr 7, s. 56.

    19 J. Pilch, Czarna robota, w: Wokół „Strachu”, s. 123.

    20 J. T. Gross, A jednak sąsiedzi, w: tenże, Wokół „Sąsiadów”. Polemiki i wyjaśnienia, Sejny 2003, s. 74.

    21 M. Łętowski, Przedsiębiorstwo „Pokuta”, „Tygodnik Solidarność” 2001, nr 6, s. 6.

    22 Ludzi należy rozliczać indywidualnie, rozmowa P. Zychowicza z M. Chodakiewiczem, w: Wokół „Strachu”, s. 245.

    23 P. Gontarczyk, Wszyscy jesteście złodziejami, w: Wokół „Złotych Żniw”, s. 187.

    24 M. J. Chodakiewicz, Refleksje: nowa praca, stare podejście, w: Złote serca czy złote żniwa?, red. M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Warszawa 2011, s. 64.

    25 J. R. Nowak, 100 kłamstw J. T. Grossa, Warszawa 2001, s. 292.

    26 J. Wegner, Antypatie Grossa, „Tygodnik Solidarność” 2001, nr 33, s. 20.

    27 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 13. Różnymi rozumieniami słowa „prawda” w dyskursie wokół Grossa zajmuję się w kolejnym rozdziale.

    28 P. Gontarczyk, Chodakiewicz kontra Gross: przypinanie łatek, w: Cena „Strachu”: Gross w oczach historyków, red. R. Jankowski, Warszawa 2008, s. 322.

    29 Zagadnieniem wypełnienia całej przestrzeni dyskursu przez dwa skonfliktowane ze sobą obozy, które nie dopuszczają alternatywy dla tej dychotomii, sprawą postulowanej lub odrzucanej symetrii między tymi stanowiskami, jak również próbami przełamania tego podziału i w końcu mojego własnego w nim miejsca zajmuję się dalej w tym rozdziale.

    30 Najbardziej znanym jej wyrazem jest posłowie Gershoma Scholema do Eichmanna w Jerozolimie Hanny Arendt (pierwsze wydanie angielskie 1962).

    31 O milimetr od antysemityzmu, z A. Michnikiem rozmawia Z. Nosowski, „Więź” 2011, nr 7, s. 36.

    32 Zob. np. Ph. G. Zimbardo, Psychologia i życie, przeł. J. Radzicki, Warszawa 2002, s. 582–623.

    33 P. Forecki, Nowy słownik i stare schematy, s. 51.

    34 M. Cichy, Polacy – Żydzi: czarne karty powstania, „Gazeta Wyborcza” 29.01.1994, s. 13.

    35 Robert Krasowski tropi genezę tego podziału jeszcze głębiej, widząc w nim konflikt dwóch postaw, którego korzenie sięgają dwudziestolecia międzywojennego, a który wybuchł po 1989 roku – mianowicie antykomunistycznej prawicy oraz antyendeckiej lewicy. Zob. R. Krasowski, Antysemityzm Polaków jako problem polityczny, w: Wokół „Strachu”.

    36 P. Paziński, Dyskusja, której nie było, i wiedza, która jest wszędzie, „Więź” 2011, nr 7, s. 60.

    37 M. Zając, Obowiązkowy taniec z Grossem, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 198.

    38 B. Szaynok, Porozmawiajmy spokojnie, „Więź” 2011, nr 7, s. 28.

    39 Depresja. Moda czy epidemia, z A. Lederem rozmawia G. Sroczyński, „Duży Format”, dodatek do „Gazety Wyborczej” 7.05.2015.

    40 Z. Nosowski, Drodzy Czytelnicy!, „Więź” 2011, nr 7, s. 1.

    41 M. Bilewicz, Niepokojąco spokojna debata, „Więź” 2011, nr 7, s. 44.

    42 P. Gontarczyk, Daleko od prawdy, w: Wokół „Strachu”, s. 146.

    43 P. Lisicki, Żydzi, Polacy i przeszłość, w: tamże, s. 66.

    44 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 13.

    45 Zbigniew Nosowski, Drodzy Czytelnicy!, s. 1.

    46 Wydanej w 2011 roku.

    47 J. Grabowski, Prawda leży w mogiłach, „Więź” 2011, nr 8, s. 103.

    48 M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 32–33.

    49 J. Urban, Bez „Strachu”, „Nie” 24.01.2008.

    50 P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Warszawa 2006.

    51 M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 7–10.

    52 Tamże, s. 20–21.

    53 Żyd i człowiek, z W. Bartoszewskim rozmawia Z. Nosowski, „Więź” 2011, nr 7, s. 6.

    54 O milimetr od antysemityzmu, z A. Michnikiem rozmawia Z. Nosowski, s. 36.

    55 L. Z. Niekrasz, Operacja „Jedwabne”. Mity i fakty, Wrocław 2005, s. 39.

    56 J. Radzilowski, „Strach” i rewizja polskiej historii, „Rzeczpospolita” 1–2.03.2008 oraz tenże, Dyskurs neostalinowski w polskich studiach historycznych w Stanach Zjednoczonych, w: Złote serca czy złote żniwa?

    57 M. Bilewicz, Efekt wrażliwości. Rabunek i ludobójstwo, „Znak” 2011, nr 3, s. 16.

    58 Gunnar S. Paulsson, Utajone miasto: Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940–1945), przeł. E. Olenger-Dmowska, Kraków 2007.

    59 T. Snyder, Skrwawione ziemie: Europa między Hitlerem a Stalinem, przeł. B. Pietrzyk, Warszawa 2011.

    60 R. Jankowski, Wprowadzenie, w: Jedwabne. Spór historyków wokół książki Jana T. Grossa „Sąsiedzi”, red. tenże, Warszawa 2002 oraz noty o autorach w: Cena „Strachu”.

    61 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 21–22.

    62 „W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali”. Polska a Rosja 1939–42, red. J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Londyn 1983; Okupacja sowiecka i deportacje do Rosji w oczach dzieci, red. J. T. Gross, Paryż 1979; J. T. Gross, W zaborze sowieckim, Warszawa 1981.

    63 P. Semka, „Strach” cofnął dialog o całą epokę, „Rzeczpospolita” 16.01.2008.

    64 J. Tokarska-Bakir, Strach w Polsce, Gazeta Wyborcza” 13.01.2008.

    65 P. Semka, „Strach” cofnął dialog o całą epokę. Polemizowano oczywiście z tym punktem widzenia, wskazując między innymi na to, że wszystkie publikacje Grossa poświęcone są właściwie wyłącznie owym „lokalnym realiom”, tylko inaczej interpretowanym – omówiłem ten spór przy okazji analizy funkcjonowania pojęcia „kontekstu” w poprzednim rozdziale.

    66 S. Krajewski, Terapia szokowa, s. 56.

    67 J. Żaryn, Historia rzucająca kamieniem w Polaków to niezrozumienie, „Fronda. pl”, 11.06.2015. http://www.fronda.pl/a/prof-jan-zaryn-dla-frondapl-polacy-ratujacy-zydow-nie-byli-wyjatkami,52568.html?part=1 [dostęp 11.06.2015].

    68 Zob. więcej na ten temat M. Hirsch, The Generation of Postmemory. Writing and Visual Culture after the Holocaust, New York 2012.

    69 Ks. T. Isakowicz-Zalewski, Antypolonizm, „Gazeta Polska” 2011, nr 2.

    70 P. Semka, „Strach” cofnął dialog o całą epokę.

    71 Por. J. Krakowska, Cmentarz, w: Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej.

    72 http://natemat.pl/136891,newsweek-oskarzony-o-antysemityzm [dostęp 16.06.2015].

    73 J. Tokarska-Bakir, „Pokłosie”, czyli tracheotomia, „dwutygodnik.com” 2012, nr 95.

    74 Polegającej, między innymi, na partyzanckim umieszczaniu takiego napisu na ścianach budynków w Warszawie.

    75 Zob. A. Kowalska, Brzydkie słowo „Żyd” – komu się nie podoba?, „Gazeta Wyborcza” 22.03.2010.

    76 Zob. A. Cała, Żyd – wróg odwieczny?, Warszawa 2012.

    77 Za: A. Bikont, Moi chłopi wymordowali moich Żydów,„Duży Format”, dodatek do „Gazety Wyborczej” 5.02.2008.

    78 K. Modzelewski, Zajeździmy kobyłę historii: wyznania poobijanego jeźdźca, Warszawa 2013, s. 184.

    79 S. Blumsztajn, Polski głos Grossa, „Gazeta Wyborcza” 19–20.01.2008.

    80 B. Engelking, Żyd, który pojawiał się we wsi, był tragarzem strachu, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,9071715,Przed_premiera_Zlotych_zniw_Zyd ktory_pojawial.html [dostęp 12.05.2015].

    81 A. Pawlicka, Polak prawdziwy, „Wprost”, 2011, nr 2, s. 15.

    82 Problem podwójnej, polsko-żydowskiej tożsamości opracował w polskim dyskursie Stanisław Krajewski, Wyznaczniki tożsamości żydowskiej w Polsce, „Przegląd Powszechny” 2009, nr 6.

    83 A. Bikont, Moi chłopi wymordowali moich Żydów.

    84 A. Pawlicka, Polak prawdziwy.

    85 Za: A. Bikont, Moi chłopi wymordowali moich Żydów.

    86 M. Domagalik, J. T. Gross, Co jest w Panu polskie? Wszystko.

    87 http://www.prawy.pl/z-zagranicy2/40-kultura/recenzje/2145-nowe-ksiazki-pluzanskiego-i-zebrowskiego-pod-patronatem-prawypl-i-mojej-rodziny [dostęp 15.05.2015].

    88 P. Gontarczyk, Gross dla niepiśmiennych, „Gazeta Polska”, 2.12.2012.

    89 Zob. podrozdział Klucz etniczny w rozdziale Spór o kategorie.

    90 M. Nowicka, Niechciana debata. Spór o książki Jana Tomasza Grossa, Warszawa 2017.

    91 P. Forecki, A. Leszczyński, Dlaczego do Polaków nie dotarł Gross, „Gazeta Wyborcza” 9–10.07.2011.

    92 M. Kozłowski, Fakty i uprzedzenia, czyli stracona szansa na dialog, „Plus Minus”, dodatek do „Rzeczpospolitej” 15–16.07.2006.

    93 P. Semka, „Strach” cofnął dialog o całą epokę.

    94 Żyd i człowiek, z W. Bartoszewskim rozmawia Z. Nosowski.

    95 M. Bilewicz, Efekt wrażliwości, s. 215.

    96 Jej pełna angielska nazwa brzmi „Norman B. Tomlinson ‘16 and ‘48 Professor of War and Society. Professor of History”.

    97 J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz, „Gazeta Wyborcza” 15–16.02.2003.

    98 F. Ankersmit, Historiografia i postmodernizm, przeł. E. Domańska, w: R. Nycz, Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków 1997, s. 170.

    99 E. Domańska, Historie niekonwencjonalne. Refleksja o przeszłości w nowej humanistyce, Poznań 2006, rozdz. Historia akademicka a historia niekonwencjonalna, s. 52–78.

    100 Za: P. Forecki, Spór o Jedwabne: analiza debaty publicznej, Poznań 2008, s. 80.

    101 E. Domańska, Filozoficzne rozdroża historii, w: Między modernizmem a postmodernizmem: historiografia wobec zmian w filozofii historii, red. E. Domańska, J. Topolski, W. Wrzosek, Poznań 1994, s. 24.

    102 P. Nora, Czas pamięci, przeł. W. Dłuski, „Res Publica Nowa” 2001, nr 7.

    103 J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz.

    104 Pisać historię, z którą można żyć, z H. White’em rozmawia S. Sierakowski, „Krytyka Polityczna” 2005, nr 7–8, s. 227.

    105 H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, przeł. E. Domańska i in., Kraków 2010, s. 12.

    106 Za: Z. Nosowski, Bez okoliczności łagodzących, w: Wokół „Strachu”, s. 322.

    107 J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz.

    108 T. Sommer, Socjologia to też nauka: braki metodologiczne nie tylko w historii, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 240.

    109 J. Tokarska-Bakir, Obsesja niewinności, „Gazeta Wyborcza” 13–14.01.2001.

    110 Zob. np. S. Michalkiewicz, Ministerstwo Spraw Zagranicznych pluje pod wiatr?, „Najwyższy CZAS!” 8.02.2007 lub W. Reszczyński, Tryptyk kłamstw bajkopisarza, http://www.radiomaryja.pl/bez-kategorii/tryptyk-klamstw-bajkopisarza/ [dostęp 15.05.2015].

    111 R. Jankowski, Wprowadzenie, w: Jedwabne. Spór historyków wokół książki Jana T. Grossa „Sąsiedzi”.

    112 Za: J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz.

    113 Zob. D. LaCapra, Writing History, Writing Trauma, Baltimore 2001.

    114 R. Krasowski, Antysemityzm Polaków jako problem polityczny.

    115 Za: A. Kaczyński, „Strach” Jana Tomasza Grossa, „Culture.pl” 1.02.2011, http://culture.pl/pl/artykul/strach-jana-tomasza-grossa [dostęp 16.05.2015].

    116 J. T. Gross, A jednak sąsiedzi, „Rzeczpospolita” 11.04.2001.

    117 A. Domosławski, Kustosz Polski niewinnej ,„Gazeta Wyborcza” 19–20.05.2001.

    118 Zob. więcej na ten temat P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 324.

    119 Por. M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 20–21.

    120 Zob. D. Rieff, Against Remembrance, Melbourne 2011 oraz J. Blustein, The Moral Demands of Memory, Cambridge 2008.

    121 A. Margalit, The Ethics of Memory, Cambridge 2002.

    122 Źródła obsesji pamięci szczegółowo i przeglądowo analizuje Marcin Napiórkowski we wstępie do antologii Antropologia pamięci (Antropologia pamięci. Zagadnienia i wybór tekstów, red. R. Chymkowski i in. [maszynopis]). Warto dodać, że takiego przedstawienia sprawy nie podziela jednak część badaczy pamięci reprezentujących paradygmat psychoanalityczny – np. Dominick LaCapra czy Joanna Tokarska-Bakir. Wedle tych autorów współczesna obsesja pamięci wiąże się raczej z powrotem wypartego, z procesami spóźnionej żałoby, przepracowywania poczucia winy itd. W tym nurcie badań nad pamięcią zbiorową opracowano wiele wpływowych teorii, bywa on jednak krytykowany za „mechaniczne” przenoszenie do interpretacji zbiorowości pojęć, które zostały źródłowo stworzone jako narzędzia analizy psychologicznej jednostek. Zob. na ten temat np. W. Kansteiner, Finding Meaning in Memory: A Methodological Critique of Collective Memory Studies, „History and Theory” 2002, nr 41, s. 179–197.

    123 Zob. więcej na ten temat np. E. Janicka, Festung Warschau, Warszawa 2011.

    124 Por. D. Rieff, Against Remembrance, s. 47.

    125 A. Huyssen, Present Pasts. Urban Palimpsests and the Politics of Memory, Stanford 2003, s. 16.

    126 Za: M. Napiórkowski, Epidemia pamięci, w: Antropologia pamięci.

    127 M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 19–20.

    128 F. Ankersmit, Sześć tez o narratywistycznej filozofii historii, przeł. E. Domańska, w: tenże, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, przeł. A. Ajschtet i in., Kraków 2004.

    129 Z. Nosowski, Drodzy Czytelnicy!, s. 1.

    130 J. Grabowski, Prawda leży w mogiłach, s. 103.

    131 J. Leociak, Nie gramy na czarnej strunie, „Gazeta Wyborcza” 8.09.2011.

    132 B. Engelking, Polacy – gapie Zagłady, „Więź” 2011, nr 8, s. 99.

    133 Z. Nosowski, Żeby prawda naprawdę była prawdą, „Więź” 2011, nr 8.

    134 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 13.

    135 Tamże, s. 15–16.

    136 Tamże, s. 20–21.

    137 Wszystko, o czym pisze Gross, to prawda, z M. Edelmanem rozmawia J. Szczęsna, „Gazeta Wyborcza” 19.01.2008.

    138 Szewach Weiss o książce Grossa: To prawda, ale czy cała?, „Gazeta Prawna” 23.01.2011; http://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/480540,szewach_weiss_o_ksiazce_grossa_to_prawda_ale_czy_cala.html [dostęp 27.09.2017].

    139 Nie burzę mitów, rozmowa z J. T. Grossem, „Gala” 2011, nr 15.

    140 J. Żakowski, Każdy sąsiad ma imię, „Gazeta Wyborcza” 18–19.11.2000.

    141 J. T. Gross, Mord „zrozumiały”?, w: tenże, Wokół „Sąsiadów”, s. 17.

    142 Zob. więcej na ten temat A. T. Beck i in., Terapia poznawcza zaburzeń osobowości, przeł. M. Cierpisz, Kraków 2005.

    143 J. R. Nowak, 100 kłamstw J. T. Grossa o Jedwabnem i żydowskich sąsiadach, Warszawa 2001 oraz tenże, Nowe kłamstwa J. T. Grossa, Warszawa 2006.

    144 M. Foucault, Porządek dyskursu, s. 15.

    145 M. Bilewicz, Niepokojąco spokojna debata, s. 45.

    146 M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Wstęp, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 15.

    147 B. Engelking, Polacy – gapie Zagłady, s. 100.

    148 T. Stachurski, W. Rogacin, Siła strachu, „Newsweek” 3.07.2006.

    149 Por. np. E. Thompson, The Surrogate Hegemon in Polish Postcolonial Discourse, http://www.owlnet.rice.edu/~ethomp/The%20Surrogate%20Hegemon.pdf [dostęp 30.10.2017]; B. Bielska, K. Lis, Przejawy mentalności postkolonialnej we współczesnych polskich naukach społecznych, http://www.academia.edu/4295136/Beata_Bielska_i_Katarzyna_Lis_Przejawy_mentalno%C5%9Bci_postkolonialnej_we_wsp%C3%B3%C5%82czesnych_polskich_naukach_spo%C5%82ecznych [dostęp 28.09.2017].

    150 P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 349.

    151 Zob. więcej na ten temat tamże, s. 349 i n.

    152 J. Żaryn, Historia rzucająca kamieniem w Polaków to niezrozumienie.

    153 D. Skórczewski, Dlaczego Polska powinna upomnieć się o swoją postkolonialność, „Znak” 2007, nr 628, s. 146.

    154 J. Żaryn, Z daleka od Grossa, „Więź” 2011, nr 7, s. 64.

    155 M. J. Chodakiewicz, Historia jako wycinanka, „Rzeczpospolita” 18.11.2006.

    156 Zob. M. Zawadzki, Obama żałuje słów o polskim obozie śmierci, „Gazeta Wyborcza” 30.05.2015.

    157 https://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/przeciw_polskim_obozom/ [dostęp 6.06.2015].

    158 O milimetr od antysemityzmu, z A. Michnikiem rozmawia Z. Nosowski, s. 38.

    159 A. Michnik, Rachunek polskiego sumienia, „Rzeczpospolita” 5.09.2001. W wersji niemieckiej: tenże, Vorwort, w: J. T. Gross, Nachbarn. Der Mord an den Juden von Jedwabne, übersetzt von F. Griese, München 2001.

    160 J. Wiórkiewicz, Zakłócone echo debaty, „Rzeczpospolita” 17.10.2001.

    161 J. Trenkner, Co komu przystoi, „Tygodnik Powszechny” 2001, nr 49.

    162 Więcej na temat zagranicznej recepcji tłumaczonych książek Jana Tomasza Grossa zob. M. Nowicka, Niechciana debata. Spór o książki Jana Tomasza Grossa, Warszawa 2017.

    163 J. T. Gross, Nachwort an meine deutsche Leser, w: tenże, Nachbarn. Der Mord an den Juden von Jedwabne, s. 123–124.

    164 Z. Bauman, L. Donskis, Moral Blindness: The Loss of Sensitivity in Liquid Modernity, London 2013, s. 108–123.

    165 Korzystam w tym podrozdziale ze zmienionych fragmentów mojego tekstu Pierzyna, w: Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej.

    166 W. Wybranowski, Jedwabne – dobry geszeft,„Nasz Dziennik” 7.11.2001, s. 16.

    167 J. Jaskólska, Sąsiedzi sąsiadów, „Nasz Dziennik” 9–10.06.2001, s. 28.

    168 M. Twaróg, W Będzinie tak jak w Jedwabnem,„Myśl Polska” 5.08.2001, s. 16.

    169 N. Finkelstein, Przedsiębiorstwo Holokaust, przeł. M. Szymański, Warszawa 2001.

    170 J. R. Nowak, 100 kłamstw J. T. Grossa.

    171 Za: http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/pap-posluchal-ministra-pytania-nie-bylo,163084.html [dostęp 25.02.2015].

    172 „Jeśli Stany Zjednoczone chciały coś zrobić dla polskich Żydów, to dobrym momentem były lata 1943–1944, gdy większość z nich jeszcze żyła i gdy ustami Jana Karskiego Polska o to błagała, teraz ta interwencja jest cokolwiek spóźniona” – powiedział Radosław Sikorski na antenie 3 Programu Polskiego Radia.

    173 „Jeżeli jest coś pewnego na tym świecie oprócz śmierci i podatków, to chyba tylko to, że środowiska żydowskie zawsze już będą nękać Polskę o odszkodowania za mienie utracone podczas wojny i po jej zakończeniu”. A. Dryszel, Polska już zapłaciła, „Przegląd” 2011, nr 13.

    174 http://www.jewish.org.pl/index.php/wiadomopci-mainmenu-57/1557-ustawa-reprywatyzacyjna-jeszcze-w-tym-roku-.html [dostęp 25.02.2015].

    175 Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy, wydany w dniu 26 października 1945 roku przez Krajową Radę Narodową.

    176 Zob. więcej na ten temat np. A. Herman, Od PKWN do własności, Warszawa 2010 lub M. Gdesz, Rewindykacja gruntów warszawskich, Warszawa 2012.

    177 Zob. więcej na ten temat np. A. Sowa, Wykrajanie Warszawy, „Polityka” 28.10.2014 lub P. Machajski, Co można mówić o reprywatyzacji?, „Gazeta Stołeczna” 7–8.02.2015.

    178 Zob. np. S. Michalkiewicz, Herrenvolk po żydowsku, Radzymin 2012 lub H. Pająk, Jedwabne geszefty, Lublin 2001. Nawet slogan „nasze ulice, wasze kamienice” powraca w tych dyskusjach dość rzadko.

    179 N. Cieślińska-Lobkowicz, Mienie i sumienie, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 15.

    180 B. Gorczycka-Muszyńska, Czyje kamienice? Prawny status mienia opuszczonego w świetle prawa powojennego, w: Złote serca czy złote żniwa?

    181 J. T. Gross, Poduszka pani Marx, w: tenże, Wokół „Sąsiadów”, s. 21.

    182 http://maparoszczen.miastojestnasze.org/ oraz http://reprywatyzacja.miastojestnasze.org/ [dostęp 25.02.2015].

    183 J. T. Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków 2011, s. 146.

    184 Maria Janion zwraca zaś uwagę, że zwrot „po żydowsku” znaczy po polsku „na opak”, zgodnie z logiką antyświata. Zob. taż, Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi, Warszawa 2000, s. 149.

    185 J. T. Gross, Złote żniwa, s. 148.

    186 A. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa 2014, rozdział Żydzi.

    187 Tamże, s. 103.

    188 Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, red. J. Grabowski, D. Libionka, Warszawa 2014. 189 K. Wyka, Gospodarka wyłączona, w: tenże, Życie na niby. Pamiętnik po klęsce, Kraków 1984, s. 138–175.

    Spory o Grossa

    X Facebook Email

    Spory o Grossa

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Spory o Grossa

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Dobrosielski, P. (2017). V. Spór o postawy. In P. Dobrosielski (éd.), Spory o Grossa (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10387
    Dobrosielski, Paweł. « V. Spór o postawy ». In Spory o Grossa, édité par Paweł Dobrosielski. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10387.
    Dobrosielski, Paweł. « V. Spór o postawy ». Spory o Grossa, édité par Paweł Dobrosielski, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10387.

    Référence numérique du livre

    Format

    Dobrosielski, P. (2017). Spory o Grossa (P. Dobrosielski, éd.; 1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10338
    Dobrosielski, Paweł. Spory o Grossa. édité par Paweł Dobrosielski. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10338.
    Dobrosielski, Paweł. Spory o Grossa. édité par Paweł Dobrosielski, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10338.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement