II. Spór o liczby
p. 39-67
Texte intégral
1„Telewizja bombarduje nas wielkimi liczbami o długich ogonach zer, ale kto z was kiedyś naprawdę pochylił się nad tymi cyframi i zastanowił się, co oznaczają?”1 – pyta nas Max Aue, główny bohater i narrator powieści Łaskawe Jonathana Littella. I proponuje: „Pobawmy się w matematykę. Matematyka jest użyteczna, otwiera nowe perspektywy, odświeża umysł”2. Porównując różne szacunki, Aue podaje liczbę ofiar Holokaustu oraz liczbę poległych na froncie wschodnim II wojny światowej (łącznie 26,6 miliona), a także czas trwania konfliktu III Rzeszy ze Związkiem Radzieckim – trzy lata, dziesięć miesięcy, szesnaście dni, dwadzieścia godzin i jedną minutę. W połączeniu daje to 13,04 zabitych osób na minutę lub jedną ofiarę co 4,6 sekundy. Narrator każe nam następnie z zegarkiem w ręku wyobrażać sobie rosnący stos trupów. Czemu ma służyć to osobliwe ćwiczenie medytacyjne? Wydaje się, że Littell odnosi się w ten sposób do jednego z głównych wątków refleksji nad Zagładą Żydów, a szerzej w ogóle nad II wojną światową – do ujmowania tej problematyki za pomocą liczb, statystyk oraz kwantyfikatorów. Te kategorie służą nam do zapanowania nad chaosem i „nadmiarowością” wydarzenia. Między innymi za ich pomocą nadajemy sens, porządek i ramy interpretacyjne doświadczeniu. Policzenie ofiar wojny może stanowić również gest zamknięcia przeszłości i rozpoczęcia nowego etapu. Ale czy drobiazgowe szacowanie i porównywanie liczby ofiar lub wizualizowanie sobie nieogarnionego stosu trupów przybliża nas do opowiedzenia i zrozumienia tego, co się wydarzyło? Czy w ten sposób otwierają się przed nami nowe perspektywy hermeneutyczne? Do czego służą liczby w dyskursie holokaustowym? Na czym polegają trudności w ich ustalaniu, przywoływaniu i porównywaniu?
2Od początku refleksji nad Zagładą kategorie ilościowe odgrywają pierwszoplanową rolę, zarówno w pisarstwie o charakterze dokumentacyjnym, jak i historycznym, filozoficznym czy politycznym. Ustalanie i „negocjowanie” liczby ofiar obozu Auschwitz-Birkenau stanowi najbardziej wymowny tego przykład. Spór o liczbę ofiar tego obozu zagłady toczył się od czasu jego wyzwolenia przez Armię Czerwoną, a sprzyjały mu braki niemieckiej dokumentacji na ten temat. Pierwsza radziecko-polska komisja ustaliła cztery miliony zamordowanych – szacując „moce przerobowe” krematoriów. Rudolf Höss w czasie swojego procesu mówił o dwóch i pół miliona, a byli więźniowie przytaczali najróżniejsze liczby, najczęściej rzędu kilku milionów. Później historycy również różnili się w szacunkach – na przykład Lucy Dawidowicz podawała dwa miliony, Martin Gilbert półtora miliona, Raul Hilberg milion. Na początku lat 90. XX wieku Franciszek Piper, pracownik Muzeum Auschwitz-Birkenau, po długich i szeroko zakrojonych badaniach (opierając się w głównej mierze na listach deportacyjnych) stwierdził, że w obozie zginęło około miliona stu tysięcy ludzi. Ta stopniowa „redukcja” liczby ofiar powodowała wiele protestów środowisk kombatanckich i żydowskich, które zarzucały liczącym „relatywizację Holokaustu”, „urąganie ofiarom”, „cyniczną grę liczbami”, „antysemityzm” i „antyżydowskie uczucia”. Z drugiej strony spór ten stanowił pożywkę dla negacjonistów, którzy uznawali, że niemożność ustalenia dokładnej liczby zamordowanych stanowi dowód na niewiarygodność Holokaustu i oszustwa badających II wojnę światową. Rewizjoniści opierali się na tych rozbieżnościach, usiłując w ogóle zanegować nazistowskie ludobójstwo3.
3W analogiczny sposób toczyła się debata nad liczbą wszystkich ofiar Holokaustu. „Liczba ofiar Zagłady stała się jednym z «bohaterów» dyskursu publicznego”4 – pisze Jacek Leociak. Sześć milionów ofiar to figura retoryczna – bezmiar, symbol wykraczający poza statystykę, wszyscy Żydzi, cały naród. Choć historycy również różnią się tu w szacunkach5 i nigdy nie przytaczają tej „wielkiej liczby” bez komentarza, to niewątpliwie odgrywa ona kluczową rolę w zbiorowej świadomości. Pojawia się w każdym opracowaniu, wystąpieniu, przemowie, deklaracji czy apelu wygłaszanym w związku z Zagładą Żydów. Traci w ten sposób swój statystyczny wymiar i znaczy samą zbrodnię, jej ogrom i niepojęte zło. Liczba „sześć milionów” przestaje być w ogóle liczbą, zostaje otoczona szczególną czcią i „uświęcona” jako metonimia Holokaustu. Jej oddziaływanie wykracza poza dyskusje i debaty, wyznacza ona na przykład również symbolikę przestrzeni miejskiej w postaci sześciu wiecznie płonących zniczy na dachu budynku stojącego przy Ścianie Płaczu w Jerozolimie. Z jednej strony mamy więc szacunkowe liczby w ich retorycznym zastosowaniu, a z drugiej wezwanie do precyzji i drobiazgowych badań faktograficznych. Rewidowanie liczb wywołuje oskarżenia o sprzeniewierzanie się pamięci zamordowanych lub daje argumenty tym, którzy chcieliby zbrodnie w ogóle zakwestionować. Kontrowersje wokół liczb – dotyczy to zarówno liczby ofiar, sprawców i świadków, jak i dat, wymiarów przestrzennych czy ram czasowych – stanowią jedną z podstawowych kategorii w dyskusjach wokół publikacji Jana Tomasza Grossa związanych z obrzeżami Zagłady. Również w tym przypadku dyskurs rozgrywa się w ramach triady retoryka – precyzja – negacja.
1. Apteka, książka telefoniczna i kreatywna księgowość – czyli hermeneutyczna funkcja kategorii liczbowych
4Liczby ofiar żydowskich w Sąsiadach, Strachu oraz Złotych żniwach – książkach dotyczących przecież trzech różnych, choć zbliżonych i wzajemnie ze sobą powiązanych problemów (odpowiednio ofiary zbrodni w jednej miejscowości, ofiary powojennych morderstw, ofiary tzw. trzeciej fazy Zagłady) – oraz sposoby ustalania, kwestionowania i nadawania znaczenia tym liczbom przez komentatorów są we wszystkich trzech przypadkach podobne. Z jednej strony świadczy to zapewne o tym, że Jan Tomasz Gross postrzegany jest jako figura dyskursu holokaustowego, który wciąż pisze „tak samo” (a nawet czasem „to samo”), więc debatę nad jego dziełami można prowadzić wciąż takimi samymi kategoriami. Z drugiej strony polska pamięć historyczna dotycząca Holokaustu – której Gross jest, by tak rzec, „katalizatorem” – znajduje się pod silnym wpływem kategorii liczbowych, co jest zapewne związane z poruszonym we wstępie szerszym zagadnieniem pamięci o II wojnie światowej.
5Jednym z założeń przyjmowanych przez część dyskutantów jest przekonanie, że najważniejszą kwestią związaną z problematyką poruszaną przez Grossa są liczby. Wojciech Sadurski przekonuje w kontekście Złotych żniw: „Prawdziwy problem, nad którym czytelnik musi się zadumać, nie jest wywołany przez zdjęcie kopaczy, ale przez różnicę między liczbą Żydów, którym udało się uciec z łap Niemców, a liczbą Żydów, którzy przeżyli wojnę”6. Piotr Semka pisze, że „najbardziej wiarygodnym probierzem jest liczba”7 – dotyczy to skali pomocy udzielanej Żydom przez Polaków, której wyznacznikiem jest najwyższa liczba medali Sprawiedliwy wśród Narodów Świata przyznanych Polakom spośród wszystkich narodowości. Ta liczba miałaby stanowić przeciwwagę dla innej liczby – ofiar morderstw popełnianych po wojnie przez Polaków na Żydach, i jest bardzo chętnie cytowana. Warto zauważyć, że w trzech ostatnich pracach Grossa liczby zarówno ofiar, jak i katów czy świadków były w toku kolejnych badań w różnym stopniu redukowane, co spotkało się z mieszanym przyjęciem zarówno przez autora, jak i dyskutantów. Prześledźmy to na przykładzie Sąsiadów oraz Złotych żniw.
6Weryfikacja w toku śledztwa IPN liczby Żydów spalonych w stodole w Jedwabnem w stosunku do danych podanych przez Grossa w Sąsiadach dała krytykom asumpt do zdezawuowania znaczenia jego ustaleń oraz rozmycia samego mordu: „przeprowadzone prace pozwalają mówić o jedynie ok. 250 ofiarach”8, „liczba zamordowanych Żydów miała świadczyć o bestialstwie tego czynu (…), śledztwo wykazało, że zginęło tam tylko ok. 200 Żydów”9, „prysł mit 1600 zamordowanych”10. Bogdan Musiał i Tomasz Strzembosz uznali, że skoro nie można w sposób precyzyjny potwierdzić liczby ofiar na podstawie badań archiwalnych i ekshumacji, to najważniejszym zadaniem badacza jest zdanie sprawy z owej niemożności11. W ten sposób podjęta zostaje próba zablokowania dalszych interpretacji na innych polach za pomocą liczby – nie konkretnej, ale liczby jako takiej, niemożliwej do konkretnego wyartykułowania.
7W przypadku zbrodni w Jedwabnem Gross przyjął do wiadomości, że precyzyjne badania mogą zmniejszyć wyjściową liczbę ofiar, nie zmienia to jednak jego zdaniem faktu, że cała populacja Żydów z Jedwabnego została zamordowana przez swoich polskich sąsiadów12. Co więcej, w kolejnych wydaniach swojej książki (zarówno polskich, jak i obcojęzycznych) powielał liczbę 1600 zamordowanych, uznając, że po pierwsze ma ona pokrycie w wielu różnorodnych źródłach, a po drugie jest estymacją pewnego rzędu wielkości13. Wedle Grossa wymowa zbrodni jest identyczna niezależnie od tego, czy polscy sąsiedzi zamordowali w Jedwabnem tego dnia 600, czy 1600 Żydów. W ten sposób autor usiłuje przeciwdziałać sprowadzeniu debaty o zbrodni do liczb, zamknąć dyskusję nad precyzją i oszacowaniem, a otworzyć
na interpretację znaczenia moralnego mordu oraz na zmianę świadomości historycznej Polaków.W przypadku Złotych żniw mamy do czynienia z dwiema wersjami książki – pierwsza krążyła pomiędzy recenzentami, badaczami i dziennikarzami w postaci maszynopisu na kilka tygodni przed oficjalnym wydaniem, a druga, już w postaci tomu, ukazała się nakładem wydawnictwa Znak w marcu 2011 roku. Najważniejsza różnica pomiędzy tymi tekstami dotyczy liczby Żydów zamordowanych w trakcie trzeciej fazy Zagłady. Pytanie postawione przez Grossa w Złotych żniwach brzmi: „A ilu Żydów wymordowali sąsiedzi i współobywatele na terenach rdzennie polskich?”14. W maszynopisie odpowiedź brzmi 200 tysięcy, w oficjalnym wydaniu – kilkadziesiąt, z uwagą, że dalsze badania na ten temat są wciąż prowadzone i z dokładniejszą oceną zapoznamy się zapewne w przyszłości.
8„W związku z niepewnością wycen postanowiłem podać ostrożniejszą estymację ofiar”15 – tak sam autor komentował tę zmianę. Brzmienie tego sformułowania wydaje się dziwne, razi jego technokratyczny, przypominający nowomowę język. Wydaje się, że Gross w ten sposób nawiązuje (świadomie lub nie) do hiperracjonalnego i zbiurokratyzowanego dyskursu, jaki towarzyszy współcześnie rozwojowi techniki, ale też ekonomii, polityki czy właśnie pamięci historycznej. Użycie tak zwracających na siebie uwagę pojęć jak „wycena” czy „estymacja” potwierdza – zapewne wbrew intencjom autora – kapitalne znaczenie liczb dla tego problemu, ale wprowadza również dystans pomiędzy mówiącym a tematem, czyli zamordowanymi Żydami. Dystans do czegoś, z czym nie umiemy sobie poradzić intelektualnie, emocjonalnie lub moralnie, bywa często wyrażany poprzez pozornie neutralne i obiektywizujące kategorie, które unieważniają wymowę inną niż „racjonalna”. Ten wątek został więc chętnie podjęty przez krytyków Grossa.
9Bronisław Wildstein uważa, że zredukowanie początkowych szacunków ze Złotych żniw dotyczących ofiar z 200 tysięcy do 50 tysięcy powinno Grossa definitywnie zdyskredytować jako historyka16. Podobnie sądzi Piotr Gontarczyk: „(…) ale nie ma co «czepiać się drobiazgów». 200 tysięcy. 50 tysięcy. 5 tysięcy czy 500 tysięcy. A jakie to ma znaczenie? Przecież i tak podawane przez Grossa dane liczbowe są z reguły wyssane z palca, czasem ozdabiane magicznym słowem «przypuszczam»”17. W ten sposób fakt redukcji jednej liczby dyskredytuje, w oczach oponentów, całą książkę i poprzez sprowadzenie tego faktu do absurdu (za pomocą dodawania i odejmowania zer, manipulowania skalą) unieważnia się całą debatę o postawie Polaków wobec Żydów w czasie II wojny światowej. Dyskusja o liczbach pozwala na zachowanie bezpiecznego dystansu i okopanie się na pozornie „racjonalnych” pozycjach.
10Gontarczyk dodaje jeszcze, że „obie liczby nie mają poważniejszych podstaw źródłowych”18, a w innym miejscu stwierdza, w ramach komentowania Strachu, że „ważne kwestie, takie jak liczba Żydów zabitych w Polsce po wojnie, podaje [Gross] na zasadzie kawiarnianych plotek”19. Gross nie pozostaje dłużny w tej wymianie uprzejmości, oskarżając swoich krytyków z czasów debaty o zbrodni w Jedwabnem o podawanie „cyferek wyciągniętych z kapelusza”20. W ten sposób kwestia liczby ofiar, ubrana w niewybredny metaforyczny lub terminologiczny sztafaż, zastępuje w tym nurcie dyskursu wszelkie inne problemy i kontrowersje w tej materii.
11Z drugiej strony dyskutanci zdają sobie sprawę z trudności, jakie sprawia policzenie czy oszacowanie liczby ofiar, świadków czy sprawców konkretnych wydarzeń – choć pozostaje to wciąż w obrębie owej „pozornej racjonalności”. Paweł Machcewicz, zwracając uwagę na niemożliwość dokładnego uściślenia szacunków, postuluje podjęcie próby ustalenia minimalnej liczby zamordowanych na podstawie żmudnych badań archiwalnych – tak, aby każdy autor mógł wziąć pełną odpowiedzialność za podawane przez siebie dokładne dane. Autor zauważa jednak: „Zdaję sobie sprawę, że za te słowa mogą mnie spotkać zarzuty o «aptekarskie» i bezduszne podejście, ale jestem gotów je przyjąć. Kto inny jak nie historyk powinien zastanawiać się nad liczbami, dzielić włos na czworo, dostrzegać różne odcienie szarości?”21. Wcześniej, w czasie debat nad Strachem, Paweł Machcewicz, we fragmencie swojego tekstu zatytułowanym Kwestia precyzji, wzywał do zachowania precyzji wobec spraw drastycznych22, a w czasie dyskusji nad Sąsiadami dowodził, że choć nie spieramy się o moralną ocenę zbrodni, to jednak musimy wiedzieć, czy Niemcy byli „30 km czy 500 metrów od wydarzeń”23. W ten sposób stworzył, nazwał i skonsolidował nurt debaty, który określano mianem „aptekarskiego”. Chętnie w tym paradygmacie wypowiada się Piotr Gontarczyk, który często zarzucał Grossowi, między innymi, manipulacje związane z liczbami i statystyką. Oskarża on autora Złotych żniw, że przytacza najwyższe szacunki, jakie w materii „mordowanie Żydów przez Polaków odnalazł” – chodzi tu o szacunki Emanuela Ringelbluma. Gontarczyk uważa również, że „problem wydaje się pozostawać poza możliwością opisu za pomocą statystyki”24. Ta dwuznaczna postawa – jednocześnie wezwania do precyzji oraz skonstatowania, że dokładnych liczb nie poznamy nigdy – wyraźnie zaznacza się w podejściu„aptekarskim”, szczególnie wśród oponentów Grossa. Tomasz Strzembosz, rozważając zagadnienie kolaboracji Żydów z władzami sowieckimi, pyta: „Jak liczna była grupa ludzi, którzy wzięli w tym udział? Nigdy zapewne nie będziemy mogli podać żadnej liczby”25 – rozważając jednocześnie szczegółowo i dodając do siebie kolejne relacje na ten temat. Równocześnie ten główny polemista Grossa po wydaniu Sąsiadów, na podstawie skomplikowanych matematycznych obliczeń, dochodzi do wniosku, że grupa Polaków, która uczestniczyła w zbrodni w Jedwabnem, liczyła 23 osoby26, nie możemy więc mówić, że w mordzie uczestniczyli mieszkańcy tej miejscowości, a zwłaszcza że dokonało jej społeczeństwo. Stanowi to, w pewnym sensie, antycypację późniejszych, wprost formułowanych tez Grossa, że to liczba sprawców, a nie ofiar, stanowi najważniejszą przesłankę w interpretacji zbrodni27. Arytmetyka służy tu więc jednocześnie – w zależności od potrzeb – do dowiedzenia niemożności wydania wyroku (choć następnie zostaje on w jakimś sensie ilościowo wyartykułowany) lub do stanowczego odrzucenia niewygodnej tezy interpretacyjnej.
12Wezwanie do „aptekarskiej” precyzji pada jednak nie tylko ze strony oponentów Grossa. Na przykład Piotr Kadlčik pokłada największe nadzieje w liczbowym opracowaniu kwestii obrzeży Zagłady i w taki sposób konkluduje swój tekst: „Dopóki nie będziemy gotowi dokonać chłodnej analizy, ilu szmalcowników przypadało na jednego Sprawiedliwego, ten stan [zmiana świadomości społecznej] nie ulegnie zmianie”28. Beznamiętna i nieprzesłoniona przez emocje analiza liczbowa powinna więc – wedle autora – doprowadzić do zmiany paradygmatu polskiej pamięci historycznej okresu Holokaustu. Najważniejszymi narzędziami analitycznymi będą tu matematyczne proporcje, co wpisuje się w analizowaną wyżej „technokratyczną hermeneutykę”. Szczegółowe kwestie dotyczące wykorzystywanych metodologii badań oraz kompetencji zawodowych Grossa podjęte zostaną w kolejnych rozdziałach. W tym miejscu chciałbym jedynie zauważyć, że dla nurtu „aptekarskiego” umiejętność „liczenia” stanowi podstawowe wyposażenie osoby badającej Zagładę Żydów. Hermeneutyka, próba zrozumienia liczb i nadania im sensu, schodzi tu na dalszy plan, a ważne staje się przede wszystkim, kto liczy i kogo liczy.
13Grupa „aptekarska” nie ma jednak monopolu na interpretację precyzyjnych liczb oraz negocjowanie ich znaczenia. Dyskutanci różnią się tu znacznie pomiędzy sobą, szczególnie w kwestii przyjęcia lub odrzucenia żmudnych i precyzyjnych obliczeń. Piotr Forecki, komentując debatę nad Złotymi żniwami, określa pewną grupę debatujących mianem „zmodernizowanego retorycznie nacjonalizmu”29 – tę mianowicie, która poddaje liczby ofiar i sprawców matematycznym rachunkom, a dobro i zło stara się określać w procentach. Również niesławne „cyniczne liczenie szkieletów” w Jedwabnem określano mianem „chłodnych matematyczno-technicznych dywagacji”30, uznając także za oburzające spekulacje na temat pojemności stodoły, powierzchni rynku w Jedwabnem czy – w odniesieniu do innego mordu – przepustowości kieleckich ulic. Przeciwstawia się więc podejściu „aptekarskiemu” – moralność, posypanie głowy popiołem i zgięcie kolan przed ofiarami. Będzie o tym szerzej mowa w kolejnym punkcie tego rozdziału.
14Dariusz Stola zastanawia się – komentując rzekome zawyżanie przez Grossa w Strachu liczby uczestników pogromu kieleckiego – nad powodem takiego postępowania, stawiając przy tym pytanie: „Czy bez tego zbrodnie są za mało wstrząsające?”31. O tym nurcie „liczbowego opracowywania” Holokaustu pisze również Jacek Leociak w kontekście hiperbolizacji i zawyżania liczby ofiar. Według badacza tego typu amplifikacje mają właśnie za zadanie uczynić zbrodnie bardziej wstrząsającymi, co więcej – zawyżanie liczby zabitych jest bardzo częstą praktyką kulturową, mającą swoje źródła w starożytności32. Można dodać, że działa to również w odwrotną stronę – redukowanie liczby ofiar prowadzi, w oczach niektórych, do rozmycia zbrodni, uczynienia jej mniej wstrząsającą.
15Powyższe problemy nie pozostają niezauważone w dyskusjach nad publikacjami Jana Tomasza Grossa. Proponuje się różne sposoby wyjścia z liczbowego impasu. Na przykład Barbara Engelking z Centrum Badań nad Zagładą Żydów przestrzega, by kwestia liczb nie przysłoniła problemu polskiej odpowiedzialności za mordowanie Żydów w czasie trzeciej fazy Holokaustu: „Jest presja, żebyśmy mówili o liczbach. To ślepy zaułek. Ilu dokładnie Żydów zginęło, tego jeszcze w tej chwili nie wiemy, więc najlepsze, co możemy zrobić, to pogodzić się, że było takie zjawisko, miało miejsce, i powinniśmy się postarać, żeby liczby nam nie przysłaniały tego, co było naprawdę najważniejsze. Czyli tego, że ponosimy winę metafizyczną za to, że niektórzy Polacy wydawali i mordowali okrutnie Żydów”33. W tym nurcie debaty przyjmuje się, że drobiazgowe rozważania o liczbach i dokładna statystyka są pozbawione sensu, stanowią ślepy zaułek. Trzeba docierać do doświadczenia ofiar i sprawców, dokonywać opisów praktyk i norm, robić studia przypadków oraz prowadzić rozważania natury filozoficznej czy moralnej, a nie sporządzać tabele z liczbami. Ten głos pochodzi z dyskusji nad Złotymi żniwami, 51 jednak podobnymi kategoriami posługiwano się już od czasu Sąsiadów – Marek Zieleniewski pisał wtedy, że „historia to nie arytmetyka”34, a Michał Okoński, że „moralność średnio rymuje się ze statystyką”35. Zrozumienie i przyswojenie nie ma tu już nic wspólnego z liczbami.
16Komentując podejście „aptekarskie” i postulując jego odrzucenie, Jan Tomasz Gross stwierdził w jednym z wywiadów, że „są ludzie, którzy nie odróżniają książek historycznych od książek telefonicznych”36. Również Joanna Tokarska-Bakir, która sama nie dokonywała szerszych rozważań nad liczbami w tym kontekście, określa sumienne praktyki rachunkowe (podejrzewając ich autorów o nieczyste intencje) mianem „kreatywnej księgowości”37. Niektórzy uczestnicy debat – na przykład Zygmunt Bauman – nie podejmują w ogóle tej problematyki.
17„Tendencja do zawyżania liczby ofiar wchodzi w kolizję z mechanizmami przyswojenia, rozumienia czy zdolnością empatii. Wielka liczba osłabia wrażenie, odgradza nas emocjonalnie od wydarzenia, znieczula, ulatuje w obszary abstrakcji. Wielka liczba zasłania realne cierpienie pojedynczego człowieka”38. Wydaje się, że pogląd Jacka Leociaka można również zastosować do debat wokół książek Grossa. Co więcej, chyba nie tylko „wielka liczba” powoduje opisane przez Leociaka skutki, ale w gruncie rzeczy każda liczba – nie tylko zawyżona, ale również przyjęta jako trafna. Liczba stanowi abstrakcję, za pomocą której uzyskujemy zaledwie iluzję zrozumienia. Stanowi rodzaj heurystyki, pozornego wyjaśnienia, i oferuje jedynie hermeneutyczną „drogę na skróty”. „Oglądając z nim wystawę poświęconą historii obozu, zastanawiam się nad tą liczbą [ofiar Treblinki]. Gdyby zagazowani wstali z grobu i wzięli się za ręce, ludzki łańcuch sięgnąłby z Treblinki do Stambułu”39 – w taki sposób usiłują poradzić sobie z „wielką liczbą” Piotr Głuchowski i Marcin Kowalski, sposób korespondujący jakoś z „ćwiczeniem medytacyjnym” Littella.
18Sam Jan Tomasz Gross tak pisze o tym w swojej najnowszej książce: „Zważywszy na materiał empiryczny, czyli rodzaj danych, którymi dysponujemy, opisywanie rzeczywistości okupacyjnej za pomocą najczęściej stosowanych instrumentów agregowania danych – dajmy na to, procentów (…), przez podawanie konkretnych danych liczbowych (…) czy obliczanie średniej (…) – jest właściwie niemożliwe albo pozbawione głębszego sensu”40. Stąd tylko krok dzieli Grossa od odrzucenia precyzji podejścia „aptekarskiego” i zwrócenia się w kierunku innych metodologii badania i rozumienia Zagłady oraz do tworzenia zupełnie nowych hermeneutyk tego wydarzenia. Jest to potrzebne, ponieważ – jak twierdzi Gross –„dla zrozumienia tego, co się wydarzyło, nie statystyki – z konieczności przybliżone – lecz dokładna znajomość konkretnych zdarzeń jest potrzebna”41.
19Alternatywne wobec „liczenia szkieletów” metodologie badania obrzeży Holokaustu zostaną przeanalizowane w kolejnych rozdziałach. Przyjrzyjmy się teraz jeszcze innym funkcjom, jakie spełniają kategorie liczbowe w dyskusjach na temat obrzeży Holokaustu – oprócz hermeneutycznej wyróżnić można jeszcze retoryczną oraz kwantyfikacyjną.
2. Rozkład normalny, sondaż, eksperyment myślowy – czyli retoryczna funkcja kategorii liczbowych
20Najczęściej stosowaną metodą statystyczną (i retoryczną zarazem), za pomocą której opisuje się spektrum postaw lub zachowań w populacji, jest przedstawianie go za pomocą rozkładu normalnego, zwanego również rozkładem lub krzywą Gaussa. Korzystając z tego narzędzia, opisuje się na przykład rozkład ilorazu inteligencji w społeczeństwie, ale także wzrostu czy ciśnienia krwi. Największa część populacji charakteryzuje się wynikami średnimi, a te powyżej i poniżej średniej stanowią zmniejszające się proporcjonalnie do odległości od średniej marginesy – w ten sposób wykres ma kształt dzwonu. Częstość występowania rozkładu normalnego, zarówno w odniesieniu do zjawisk przyrodniczych, jak i tych z domeny socjologii czy psychologii społecznej, sprawia, że jest chętnie przywoływaną figurą retoryczną w dyskusjach nad tezami Jana Tomasza Grossa, w szczególności tymi dotyczącymi postaw Polaków wobec Żydów w czasie II wojny światowej.
21Na przykład Zbigniew Nosowski w taki sposób konstruuje najważniejsze zagadnienie dla debaty o obrzeżach Holokaustu: „Wiadomo, że postawą dominującą arytmetycznie była bierność. Tylko jak ją interpretować?”42. Dobitne retorycznie wskazania na główną część krzywej Gaussa i jej kapitalne znaczenie jednocześnie usuwa na margines skrajności i każe przede wszystkim rozpatrywać to, co matematycznie dominujące. Władysław Bartoszewski, kończąc rozmowę ze Zbigniewem Nosowskim dla „Więzi”, podsumowuje: „W sumie – jeżeli przyjąć, że w danej społeczności był jakiś odsetek ludzi, którzy ryzykowali życie; jakiś odsetek innych, którzy byli zdolni do każdej podłości, oraz ogromna rzesza przestraszonych, amorficznych, niezdecydowanych, biernych, to czy nie odpowiada to obrazowi ludzkości w sytuacjach próby?”43. Podobną uwagę czyni Paweł Machcewicz, powołując się na ustalenia Feliksa Tycha, który także stawia jasne cele debacie – ma ona polegać na ustaleniu proporcji pomiędzy dwiema skrajnymi grupami, choć najistotniejszy i najliczniejszy pozostaje „bierny środek”44.
22Wielu dyskutantów próbuje więc szacować (w sposób mniej lub bardziej „aptekarski”) proporcje marginesów krzywej Gaussa. Na przykład Ryszard Tyndorf powołuje się na ustalenia Teresy Prekerowej (300 tysięcy pomagających, przy milczącej aprobacie wielu tysięcy innych) oraz Gunnara S. Paulssona, autora Utajonego miasta (sto tysięcy aktywnie pomagających w samej Warszawie, większość populacji ochraniała biernie), a także przywołuje kilkadziesiąt relacji, aby pokazać, że większość Polaków była zaangażowana w pomoc Żydom w czasie okupacji niemieckiej45. Te „wielkie liczby” mają stanowić przeciwwagę dla kilku zdegenerowanych bandytów, którzy Żydów mordowali i wydawali. Powoduje to przesunięcie rozkładu normalnego w drugą stronę, niż robią to Jan Tomasz Gross oraz naukowcy skupieni w Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN. Barbara Engelking mówi na przykład, że spośród Żydów, którzy szukali pomocy na polskiej wsi, dużo większa część zginęła, niż uzyskała pomoc; również Gross często podkreśla, że więcej Polaków mordowało Żydów, niż im pomagało. Walery Amiel wskazywał natomiast na fałsz dokonywanego rachunku krzywd oraz na nieadekwatność rozmieszczania postaw i zachowań na krzywej Gaussa: „Drzewka i kilka karabinów AK dla walczącego getta nie bilansują mordów i prześladowań, jakich doznawali Żydzi z polskich rąk w czasie wojny”46.
23To „przeciąganie liny” (a właściwie wykresu) charakteryzuje dużą część debaty. Krzywa Gaussa staje się w ten sposób nośną i łatwą do zwizualizowania metaforą obrzeży Zagłady, która na dodatek oferuje nie tylko zrozumienie, ale także uspokojenie – skoro zajmujemy się skrajnościami, to jest to kwestia marginalna, najliczniejszy środek pozostaje nienaruszony. Rozkład normalny służy tu również dyskutantom swoją nazwą – skoro norma jest dominująca matematycznie, to co prawda o skrajnościach możemy rozmawiać, ale nie powinny one nam przysłonić tego, co najliczniejsze (w domyśle – najważniejsze). Krzywa Gaussa staje się w ten sposób figurą retoryczną, dzięki której można unieważnić i zminimalizować znaczenie jakiejś interpretacji czy problematyki. W taki sposób można na przykład odczytać zdanie Dariusza Stoli: „Można i trzeba spierać się o konkretne czyny i osoby, o społeczny zasięg postaw takich lub innych. Te spory są jeszcze dalekie od rozstrzygnięcia. W szczególności jeszcze wielu badań i refleksji wymaga problem milczącej większości (…)”47. Postawami „takimi czy innymi” charakteryzują się konkretne jednostki, natomiast większość to Polacy, którzy nie ustosunkowali się do Zagłady.
24Podobną retoryczną rolę rozmycia przedmiotu rozmowy lub oferowania pozornego zrozumienia i zamknięcia tematu pełnią sondaże, równie chętnie przeprowadzane, co cytowane. Na przykład Maciej Gdula podaje – za badaniami statystycznymi Polaków przeprowadzonymi przez Pentor w 2009 roku – następujące dane: 81,5% respondentów zadeklarowało, że Polacy pomagali Żydom w czasie II wojny światowej bardzo często i raczej często, a 75,8% respondentów mówiło, że Polacy rzadko lub bardzo rzadko wydawali Żydów okupantowi. Dla Gduli świadczy to o tym, że polska świadomość narodowa jest wciąż niegotowa na to, co prezentuje Gross. Podobnie robi Michał Bilewicz, przytaczając i szczegółowo analizując wyniki badań sondażowych z 2002 i 2008 roku, dotyczące antysemityzmu oraz mordu w Jedwabnem48. Tym razem jednak mamy do czynienia z innymi badaniami, innymi wynikami i innymi wnioskami. Wzrost odsetka ludności, który uważa, że pogrom w Jedwabnem był wynikiem nienawiści (z 8% do 21%) oraz chęci rabunku (z 6% do „najczęściej wymienianej przyczyny”), a także 41% ankietowanych Polaków, którzy wskazywali na strach przed ujawnieniem zbrodni po wojnie dowodzi – zdaniem Bilewicza – że tezy Grossa trafiły do masowej świadomości i rozszerzyły polski horyzont wyobrażeń o okupacji hitlerowskiej.
25Z drugiej strony Bożena Szaynok w recenzji anglojęzycznej wersji Strachu przywołuje badania Łukasza Kamińskiego, pokazujące, że Żydzi nie byli polską obsesją, ponieważ w wypowiedziach związanych z powojenną rzeczywistością ludność żydowska pojawia się na poziomie od 3 do 6%49. Piotr Pacewicz pisze z kolei, że tylko 23% Polaków uważa Strach Jana Tomasza Grossa za „potrzebny Polakom rachunek sumienia”. „Tylko? A może aż 23 procent?” – stawia pytanie publicysta50. Również Danuta Skóra, dyrektorka Znaku, zwraca uwagę na kapitalne znaczenie sondaży oraz wyznaczanych przez nie trendów: „Z przeprowadzonych ostatnio badań wynika niewielki spadek poziomu nastrojów antysemickich w Polsce. Jeśli ta książka przyczyni się do tego, że ten trend się odwróci, to będzie jakaś nasza porażka. Jeśli przyczyni się do tego, że ten trend będzie rósł, to będzie nasz sukces” – oceniła Skóra na konferencji prasowej wydawnictwa, zwołanej w związku z publikacją Złotych żniw51.
26Tego typu procentowa parametryzacja obejmuje współcześnie wiele dziedzin życia społecznego (sondaże poparcia dla partii politycznych, badania marketingowe, socjologiczne itd., itp.), pamięć historyczna nie jest tu wyjątkiem. Nie chcę też wchodzić w tym miejscu w polemikę z metodologią socjologiczną, która opisuje, wyjaśnia i przewiduje za pomocą punktów procentowych. Zależy mi tylko na tym, aby zwrócić uwagę na istotną rolę kategorii związanych z sondażami w dyskursie holokaustowym. Stanowią one argument retoryczny, z którym trudno się polemizuje i który może posłużyć do rozstrzygającego dowiedzenia założonej tezy. Należy jednak zwrócić uwagę nie tylko na potrzebę opisywania rzeczywistości społecznej za pomocą punktów procentowych, ale także na pytania zadawane ankietowanym. Otóż najważniejszy problem ponownie związany jest z ujmowaniem ilościowym, z częstotliwością – jak często Polacy pomagali Żydom, co było najważniejszym powodem morderstw itd. Z jednej strony świadczy to o potrzebie rekonstruowania zbiorowej świadomości w oparciu o kategorie liczbowe – tego typu lapidarne sformułowania mają odpowiedni ładunek retoryczny i mogą posłużyć do podsumowania dyskusji. Z drugiej strony sondaże stanowią pewien rodzaj samospełniającej się przepowiedni – na jakiej podstawie ankietowani mają być w stanie oszacować tego typu częstotliwości? Na podstawie sondaży i publikacji, z którymi się dotychczas zapoznali. W ten sposób bada się zbiorową świadomość na podstawie danych, którymi się ją wcześniej ukształtowało. Tak zdefiniowana pamięć historyczna stanowi więc jednocześnie przedmiot kształtowania i przedmiot badania, te dwa obszary zachodzą tutaj na siebie.
27Analizowana w poprzednim punkcie rezygnacja z liczb nie musi być jedynie wyborem metodologicznym czy hermeneutycznym, może również stanowić probierz etyczny: „Jeśli ktoś czyta te historie i wciąż interesuje się przede wszystkim tym, czy Polacy zabili 100, 50 czy 30 tysięcy Żydów, to tylko publicznie daje świadectwo, że jego sumienie jest z kamienia”52 – pisze przywoływany wyżej Gdula, stawiając kwestię liczb jako retoryczne wyzwanie moralne dla zwolenników „aptekarskiego” podejścia do historii. Podobnie czyni Jerzy Pilch, który stawia problem w silnie nacechowany retorycznie sposób: „Winniśmy cierpliwie czekać, aż nadejdą bardziej od Grossa znający się na rzeczy historycy i policzą, zważą i nie rozproszą? (…) Odpowiedzialnie porachują, ile było ofiar (…)? Serio? Mamy czekać na wyniki oszczerczych, a obiektywnych badań (…)? Jak wszystkie tego rodzaju okoliczności zostaną zbadane, będzie asumpt do sporu? O co? Złagodzenie proporcji upiornego fenomenu złagodzi jego upiorność? Całkiem ją zlikwiduje?”53.
28Nie tylko odrzucenie „aptekarskich” praktyk jest stawką tych retorycznych apeli, ale również unieważnienie pewnego stanowiska w debacie, wymuszenie określonej postawy moralnej. Postulowane przez Pawła Machcewicza dzielenie włosa na czworo, zastanawianie się nad liczbami oraz dostrzeganie różnych odcieni szarości, motywacji i przyczyn jest tu krytykowane już nie tylko jako błędne, ale również niewłaściwe, niemoralne, niegodne. Problematyka związana z liczbami przesuwa się w ten sposób od kwestii związanych ze zrozumieniem obrzeży Holokaustu do „prawidłowej” współczesnej reakcji na wydarzenia, które tam i wtedy miały miejsce. Takie zadania stawiają sobie także autorzy eksperymentów myślowych, które mają stanowić dla nas retoryczny wstrząs i przeorać naszą świadomość i pamięć historyczną, a których głównym narzędziem są liczby.
29Gross w Strachu zaprasza nas do refleksji nad szczególnym eksperymentem myślowym. Autor uważa, że jeśliby wszyscy Polacy zachowywali się„w porządku” wobec Żydów w czasie okupacji, a tylko„jeden jedyny raz, w jakimś mały miasteczku, jakiś wyrostek pociągnął Niemca za połę munduru, by wskazać ukrytego Żyda, który wymknął się z obławy”, to cała polska historiografia II wojny światowej poświęcona byłaby „w dużej mierze” wytłumaczeniu tej jednej postawy. Ale skoro takich chłopców było „co niemiara”, to stajemy bezradni wobec „spuścizny tej epoki i do dziś nie umiemy sobie z nią poradzić”54. Figura „jednego niesprawiedliwego” ma nam uzmysłowić, ukazać w pełni przed oczami, jak niewłaściwe jest pomijanie przypadków mordowania Żydów przez Polaków, zwłaszcza że tych niesprawiedliwych było wielu, i jak etycznie dwuznaczny jest fakt, że polska historiografia okupacji poświęcała dotychczas tak mało miejsca tej problematyce. Historiografia kontrfaktyczna wskazuje tu w sposób retorycznie dobitny na odwrotność podanych liczb.
30Również w tym kontekście komentowane jest słynne sformułowanie Władysława Bartoszewskiego – aby uratować jednego Żyda, potrzeba było pomocy dziesięciu Polaków. Tak pisze o tym Jan Tomasz Gross: „Do słynnego zdania Bartoszewskiego (…) dodałbym kolejne: zamordowanie jednego Żyda nie byłoby możliwe bez współpracy dziesięciu osób”55. Bartoszewski odpowiada na to: „Nie trzeba dziesięciu, bo zabić może jeden człowiek. Jeden może wręcz zabić wiele ofiar”56. Czego dowiadujemy się z tej wymiany zdań? Na poziomie informacyjnym składa się ona właściwie z samych oczywistych konstatacji. Sposób rozmowy za pomocą retorycznie zorientowanych liczb ma na celu wstrząśnięcie sumieniem, ukształtowanie postawy moralnej czy zmianę świadomości historycznej; ukryty jest jednak pod płaszczykiem
informowania, klarowania i precyzji wypowiedzi.Jednak szczególny retoryczno-etyczny wymiar ma kontrowersyjna teza Marcina Zaremby:
31Przyjmijmy jednak, że Grossowie mają rację i rzeczywiście kilkadziesiąt tysięcy Żydów Polacy uśmiercili widłami, siekierami bądź wydali Niemcom. Liczba ta przewyższa niemieckie straty osobowe w kampanii wrześniowej (17 tysięcy zabitych) i znacznie liczbę poległych żołnierzy Wehrmachtu w Powstaniu Warszawskim (ponad 2 tysiące). (…) Jakie są zatem implikacje liczb przytoczonych przez Grossów? Ni mniej, ni więcej takie, że byliśmy, a przynajmniej chłopska część naszego społeczeństwa, nie po tej stronie, po której nam się wydawało, że byliśmy, skoro zabiliśmy więcej Żydów niż Niemców.57
32Wyniki tych rachunków mają za zadanie wywołanie w Polakach poczucia winy oraz kompletną reorientację dotychczasowego martyrologicznego paradygmatu. Zaprzęgnięte w figurę retoryczną liczby świetnie nadają się do osiągnięcia takiego celu – nie można im zaprzeczyć, stawiają sprawę klarownie i precyzyjnie, są jak uderzenie obuchem w głowę. Tylko liczba pozwala w tym kontekście uzyskać tak silny efekt tak krótkim sformułowaniem. Do retorycznego wyzyskiwania i przedstawiania rachunku krzywd oraz porównywania liczby ofiar nawiązuje również – choć nie formułując ostatecznego wniosku – Marek Chodakiewicz. W podsumowaniu swojej pracy (która w dużej mierze składa się z drobiazgowych wyliczeń na podstawie relacji i dokumentów oraz rozpatrywania różnych kwestii statystycznych) Po Zagładzie58 podaje, że po lecie 1944 roku zostało zabitych w Polsce od 400 do 700 osób pochodzenia żydowskiego, przez różnych sprawców oraz z różnych powodów. Motywacje zabójców, wedle Chodakiewicza, były wielopoziomowe i skomplikowane, i wiązały się głównie z zemstą za prawdziwe lub wyimaginowane żydowskie zbrodnie. Z drugiej strony autor ustalił, że w tym samym okresie od 3128 do 6625 Polaków padło ofiarą Żydów (warto tu zwrócić uwagę na okrągłe liczby w pierwszym przypadku oraz precyzyjne w drugim, jak również na rozrzut wyników) – przy czym powody tych morderstw były równie skomplikowane i trudne do rozwikłania, a kontekst polski i europejski powojennej przemocy nieogarniony. W ten sposób – choć autor pod sam koniec zastrzega, że przed wyciągnięciem ogólnych wniosków potrzebne są szczegółowe badania regionalne i kolejne żmudne poszukiwania faktograficzne – powstaje jasne wrażenie, że to raczej Żydzi zabijali po wojnie Polaków, a nie odwrotnie59. Retoryczny rachunek krzywd po raz kolejny przechylił się w tej wypowiedzi na stronę Polaków.
33Retoryczne wykorzystanie liczb można również zauważyć w związanych z ilościowym ujmowaniem problemu obrzeży Zagłady praktykach konstrukcji tekstu, na przykład w formułach otwarcia, które mają sugerować precyzję, konkretność i rzetelność („Agencja Reutera doniosła z Buenos Aires, w piątek 19 kwietnia 1996 roku [godzina 14:50:17 PDT] w depeszy […]”60; „23 grudnia 1955 r. o godz. 21.00 oficer śledczy […]”61). Temu służy również przytaczanie długich list nazw miejscowości, nazwisk, a także niezwykle obfite cytowanie relacji. Szczególnie kuriozalny przypadek retorycznego wykorzystania liczby znajdujemy u cytowanego już Marka Chodakiewicza, który w jednym z przypisów – liczącym trzy strony formatu książkowego – przytacza kilkadziesiąt pozycji bibliograficznych, nazywając to „podstawową bibliografią tematu”62. Nie chodzi tu, rzecz jasna, o informację naukową, ale o wywarcie wrażenia, że Jan Tomasz Gross jest niedouczony i nie skonfrontował własnych ustaleń z innymi badaniami.
3. „Niektórzość” – czyli kwantyfikatory i liczebniki
34Czy zniesienie dystansu wprowadzanego przez liczby, a także ucieczka od agresywnej retoryki i ogarnięcie całości zbrodni może być dokonane za pomocą kwantyfikatorów? Wskazywałaby na to konstrukcja wypowiedzi niektórych uczestników debaty. „Mordowaliśmy? Ja w tym nie brałem udziału. Trzeba poprosić profesora Grossa, żeby unikał stwierdzeń kolektywistycznych”63 – oburza się Marek Chodakiewicz na stosowanie przez Jana Tomasza Grossa wielkich kwantyfikatorów, sam konsekwentnie pisząc na przykład: „Czynna mniejszość żydowska, w tym wysocy funkcjonariusze UB, stworzyli atmosferę, która nastawiła niektórych Polaków przeciwko niektórym Żydom i odwrotnie”64. Również Bożena Szaynok, komentując ustalenia Grossa ze Złotych żniw, konstatuje, że „niezaprzeczalnym jednak fragmentem wojennej przeszłości jest udział niektórych Polaków w wydawaniu i mordowaniu Żydów”65. Marcin Zaremba, analizując fakt poszukiwania kosztowności na terenie byłego obozu zagłady w Treblince, stwierdza:„Doły przekopywał ktoś inny: Polacy. Dokładniej: niektórzy Polacy”66. Ulega tej tendencji nawet Jan Tomasz Gross: „Nie mówię, że tylko Polacy, mówię, że niektórzy Polacy, a było ich bardzo wielu, bo Żydzi mieszkali w wielu miejscowościach i wszędzie tam nastąpiło jakieś przemieszczenie ich majątku”67.
35W kolejnych rozdziałach przeanalizuję problem nazywania i wyodrębniania grup społecznych (Żydzi, ubecy, Polacy, chłopi, katolicy, elita, margines itd., itp.), teraz chciałbym jedynie zwrócić uwagę na sposób wykorzystania kwantyfikatorów w debatach wokół publikacji Grossa. Wydaje się z pozoru, że sformułowanie „niektórzy” (Polacy, Żydzi itd.) pozwala abstrahować od liczb (zarówno w ich hermeneutycznej, jak i retorycznej funkcji) i skupić się na samym zjawisku. Stanowi również próbę odparcia zarzutów, dotyczących nieuprawnionego uogólniania, które są często stawiane autorowi Sąsiadów: „To, co mi najbardziej doskwiera w takiej książce jak Strach, to łatwość uogólniania, to, że padają w niej takie sformułowania jak: mieszkańcy każdej miejscowości, dla wszystkich to musiało być, wszyscy to robili. Nigdy tak nie ma”68 – mówi Andrzej Paczkowski.
36Nigdy tak nie ma – cokolwiek się wydarza, zawsze biorą w tym udział jedynie niektórzy, a niektórzy inni nie. Bez konkretyzacji liczbowej, opisania praktyk i norm, próby sięgnięcia do doświadczenia czy nakreślenia kontekstu takie sformułowanie przestaje cokolwiek wyjaśniać, kwantyfikator staje się pustym słowem, którego jedyną funkcją jest uchronienie wypowiadającego przed zarzutem, że o czymś przesądził czy że uogólnił. Nie można zaprzeczyć, że jakieś zjawisko miało miejsce, pewne fakty zostały ustalone ponad wszelką wątpliwość. Można jednak pomniejszyć ich znaczenie poprzez dodanie sformułowania „niektórzy”. W dyskusjach wokół książek Jana Tomasza Grossa spotyka się również takie kategorie, których nadrzędnym celem jest zorientowanie wypowiedzi w taki sposób, aby nie dotykały one spraw istotnych, ale wyczerpywały się w marginaliach.
37Wydaje się, że paradygmatyczne dla tego nurtu debaty o obrzeżach Zagłady wykorzystanie kwantyfikatorów i liczebników można znaleźć w liście pasterskim Episkopatu Polski z listopada 1990 roku, a więc wydanego na długo przed analizowanymi tu publikacjami Grossa:
Wielu Polaków ratowało Żydów podczas ostatniej wojny. Setki, jeśli nie tysiące, przypłaciło tę pomoc własnym życiem i życiem swych najbliższych (…). Mimo tak licznych heroicznych przykładów pomocy ze strony chrześcijan Polaków byli i tacy, którzy pozostali obojętni na tę niepojętą tragedię. Szczególnie bolejemy nad tym i spośród katolików, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do śmierci Żydów. Pozostaną oni na zawsze wyrzutem sumienia także w wymiarze społecznym. Choćby tylko jeden chrześcijanin mógł pomóc, a nie podał pomocnej ręki Żydowi w czasie zagrożenia lub przyczynił się do jego śmierci, każe to nam prosić nasze Siostry i Braci Żydów o przebaczenie.69
38Nie chciałbym w żaden sposób unieważniać istotności gestu Episkopatu w tej sprawie ani dezawuować wymiaru moralnego czy teologicznego tego listu. Co więcej, sformułowanie „choćby tylko jeden” koresponduje w jakiś sposób z eksperymentem myślowym Grossa o „jednym niesprawiedliwym”. Moim celem jest jedynie zwrócenie uwagi na charakterystyczną retorykę, z której potem garściami czerpali krytycy i interpretatorzy Grossa – byli tacy, byli również i inni, jedni liczni, drudzy nieliczni, nic konkretnego nie sposób powiedzieć na ten temat. Postępowanie w myśl zasady „Panu Bogu świeczkę i diabłu ogarek” prowadzi do tego, że nie sposób ustalić stanowiska wypowiadającego się.
39Kwantyfikatory i liczebniki mogą służyć do próby niepowiedzenia niczego wprost, ale, podobnie jak sondaże czy eksperymenty myślowe, mogą również stanowić rodzaj figury retorycznej. Na przykład wedle Macieja Kozłowskiego Gross manipuluje faktami, pisząc, że antyżydowskie wystąpienia, w których brali udział Polacy, odbywały się „przez długi czas na wielkim terytorium. Było zgoła przeciwnie: antyżydowskie wystąpienia, w których uczestniczyli polscy mieszkańcy kilku wiosek i miasteczek na Podlasiu, trwały bardzo krótko, w zasadzie kilka dni, i ograniczały się do garstki osiedli na maleńkim skrawku Polski (…)”70. Nieistotne jest w tym momencie, że pisząc w 2006 roku, Kozłowski nie wiedział jeszcze, że nie ma racji – czego dowiodły późniejsze badania historyków z Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN. Szczególne retoryczne użycie liczebników oraz zdrobnień w tej wypowiedzi raz jeszcze świadczy o istotnej pozycji kategorii liczbowych w tym dyskursie.
40Końcówkę Becketta (napisaną przecież również w reakcji na świat po Holokauście) rozpoczyna monolog Clove’a, którego drugie zdanie brzmi: „Ziarnko do ziarnka, jedno za drugim i pewnego dnia, nagle, jest stos, mały stos, niemożliwy stos”71. Clove nawiązuje w ten sposób do paradoksu sformułowanego przez Eubulidesa z Miletu:„Jedno ziarno zboża nie jest stosem. Dodaj jedno i wciąż nie ma stosu. Kiedy zaczyna się stos?”. Wydaje się, że kategorie liczbowe w dyskursie holokaustowym tworzą rodzaj beckettowskiego niemożliwego stosu – same niczego nie znaczą, nie mają żadnej mocy wyjaśniającej, potrzebują dodatkowej interpretacji, umieszczenia w kontekście, wyjaśnienia. Dodawane do siebie trupy nie ułożą się w stos – uchwycenie specyfiki Zagłady poprzez same liczby jest niemożliwe. W tym sensie ćwiczenie medytacyjne Littella nie sprawi, że ze stosu wyłoni się jakiś sens czy rozumienie. Z drugiej jednak strony liczby uniezależniają się od swojego kontekstu i zaczynają funkcjonować jako samodzielne figury retoryczne. Stają się magicznymi zaklęciami, dającymi iluzję wyjaśnienia i rytualnie zamykającymi dyskusję. Układają się w niemożliwy do zrozumienia stos.
Notes de bas de page
1 J. Littell, Łaskawe, przeł. M. Kamińska-Maurugeon, Kraków 2008, s. 19.
2 Tamże, s. 20.
3 Na podstawie: F. Piper, Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w świetle źródeł i badań 1945–1990, Oświęcim 1992 oraz tenże, Kontrowersje wokół liczby ofiar KL Auschwitz, w: Polska 1939–1945: straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, red. W. Materski, T. Szarota, Warszawa 2009, s. 163–176.
4 J. Leociak, Liczba ofiar jako metafora w dyskursie publicznym o Zagładzie, w: Polska 1939–1945, s. 53.
5 Zob. tamże, s. 60–61 (Tabela 1. Ofiary Holokaustu).
6 W. Sadurski, Błotne żniwa, w: Wokół „Złotych żniw”, red. D. Lis, Kraków 2011, s. 211.
7 P. Semka, Biedny Polak patrzy na Grossa, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 194.
8 D. Kołakowska, Zdradza ich płaszcz pocisku?, „Życie” 6.03.2001.
9 P. Krukowski, Jest kij na Polaka,„Nasz Dziennik” 8.06.2001.
10 J. Engelgard, Granice podłości, „Myśl Polska” 17–24.06.2001.
11 B. Musiał, Tezy dotyczące pogromu w Jedwabnem, w: Cena „Strachu”: Gross w oczach historyków, red. R. Jankowski, Warszawa 2008, s. 232–235, T. Strzembosz, Zstąpienie szatana czy przyjazd Gestapo?, w: tamże, s. 177–179.
12 J. Pleszczyński, Nie zlekceważyłem żadnych relacji, rozmowa z J. T. Grossem, „Gazeta Wyborcza” 3.04.2001.
13 J. T. Gross, Trochę szkoda, że „nie pisze się historii, chodząc po barach…”, w: tenże, Wokół „Sąsiadów”. Polemiki i wyjaśnienia, Sejny 2003, s. 113.
14 Tenże, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków 2011, s. 83.
15 Wypowiedź Jana Tomasza Grossa dla „Gazety Wyborczej” 9.02.2011.
16 B. Wildstein, Pokłosie Grossa, http://www.rp.pl/artykul/9158,625862-Poklosie--Zlotych-zniw--Grossa-we-francuskim-radiu.html [dostęp 10.10.2011].
17 P. Gontarczyk, Wszyscy jesteście złodziejami, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 181.
18 Tenże, „Jak fakty są przeciwko nam, to tym gorzej dla faktów”: o metodzie naukowej „Złotych Żniw” Jana Tomasza Grossa, w: Złote serca czy złote żniwa?, red. M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Warszawa 2011, s. 76.
19 Tenże, Chodakiewicz kontra Gross: przypinanie łatek, w: Cena „Strachu”, s. 316.
20 J. T. Gross, Nie przerywajmy ekshumacji w Jedwabnem, w: tenże, Wokół „Sąsiadów”, s. 90.
21 P. Machcewicz, Historia zaangażowana, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 206–207.
22 Tenże, Odcienie czerni, w: Wokół „Strachu”, red. M. Gądek, Kraków 2008, s. 151.
23 Jedwabne, 10 lipca 1941 – zbrodnia i pamięć, dyskusja z 15.02.2001 w„Rzeczpospolitej”, w: J. T. Gross, Wokół „Sąsiadów”. Polemiki i wyjaśnienia, Sejny 2003, s. 61.
24 P. Gontarczyk, Wszyscy jesteście złodziejami, s. 178–179.
25 T. Strzembosz, Przemilczana kolaboracja, w: Cena „Strachu”, s. 60.
26 P. Semka, Mijanie się z faktami, rozmowa z T. Strzemboszem, „Życie” 31.03.2001.
27 J. T. Gross, Złote żniwa, s. 93.
28 P. Kadlčik, Ilu szmalcowników na jednego sprawiedliwego, „Więź” 2011, nr 7, s. 54.
29 P. Forecki, Nowy słownik i stare schematy,„Więź” 2011, nr 7, s. 51.
30 P. Pytlakowski, Wasze ręce mają znaki,„Polityka” 17.03.2001, s. 16.
31 D. Stola, Nieudana próba Grossa, w: Wokół „Strachu”, s. 266–267.
32 J. Leociak, Liczba ofiar jako metafora w dyskursie publicznym o Zagładzie, s. 56–59.
33 Wywiad M. Olejnik z B. Engelking, „Kropka nad i”, TVN24, 9.02.2011.
34 M. Zieleniewski, Brakujące ogniwo, „Wprost” 28.01.2001, s. 3.
35 M. Okoński, Pustynia ludzka, „Tygodnik Powszechny” 15.02.2011.
36 Za: Z. Nosowski, Bez okoliczności łagodzących, w: Wokół „Strachu”, s. 322.
37 J. Tokarska-Bakir, Historia jako księgowość kreatywna, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 236.
38 J. Leociak, Liczba ofiar jako metafora w dyskursie publicznym o Zagładzie, s. 60.
39 P. Głuchowski, M. Kowalski, Gorączka złota w Treblince, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 81.
40 J. T. Gross, Złote żniwa, s. 41–42.
41 Tamże, s. 83.
42 Żyd i człowiek, z W. Bartoszewskim rozmawia Z. Nosowski, „Więź” 2011, nr 7, s. 11.
43 Tamże, s. 14.
44 Kto się boi „Strachu”, rozmowa M. Wojciechowskiego z K. Gebertem i P. Machcewiczem, w: Wokół „Strachu”, s. 255.
45 R. Tyndorf, Zbiorowy ratunek Żydów na okupowanej przez Niemców polskiej prowincji, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 159–204.
46 W. Amiel, Prawda lustra, „Wprost” 4.02.2001, s. 30.
47 D. Stola, Nieudana próba Grossa, s. 271.
48 M. Bilewicz, Nie tylko o „Strachu”,„Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4, s. 525–526.
49 B. Szaynok, Jan Tomasz Gross. „Fear. Anti-Semitism in Poland after Auschwitz”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006 nr 2, s. 493.
50 P. Pacewicz, Sondaż „Gazety”, „Gazeta Wyborcza” 14.02.2008.
51 Dyrektor wydawnictwa Znak przeprasza za Grossa, z D. Skórą rozmawia P. Zychowicz, „Rzeczpospolita” 10.02.2011.
52 M. Gdula, Krwawe żniwa, http://www.krytykapolityczna.pl/MaciejGdula/ Krwawezniwa/menuid-193.html [dostęp 10.10.2011].
53 J. Pilch, Czarna robota, w: Wokół „Strachu”, s. 124.
54 J. T. Gross, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie: historia moralnej zapaści, Kraków 2008, s. 45–46.
55 Za: M. Olszewski, Na obrzeżach Zagłady, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 154.
56 Żyd i człowiek, z W. Bartoszewskim rozmawia Z. Nosowski, s. 6.
57 M. Zaremba, Biedni Polacy na żniwach, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 165. Podkreślenie autora.
58 M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie – stosunki polsko-żydowskie 1944–1947, przeł. A. Madej, Warszawa 2004, s. 210–213.
59 David Engel, w recenzji anglojęzycznego wydania książki Chodakiewicza, zwraca również uwagę na wewnętrzną niespójność podawanych przez autora statystyk – liczby podawane w różnych rozdziałach książki Po Zagładzie nie przystają do siebie. D. Engel, Marek Chodakiewicz. „After the Holocaust: Polish-Jewish Conflict in the Wake of World War II”, przeł. M. Polit, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 1/2005, s. 326–327.
60 I. C. Pogonowski, Krzywe zwierciadło, w: Cena „Strachu”, s. 29.
61 B. Engelking, „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa 2011, s. 7.
62 M. J. Chodakiewicz, Refleksje: nowa praca, stare podejście, w: Złote serca czy złote żniwa?, s. 33–35.
63 Ludzi należy rozliczać indywidualnie, rozmowa P. Zychowicza z M. Chodakiewiczem, w: Wokół „Strachu”, s. 240.
64 M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie, s. 207. Podkreślenie moje.
65 B. Szaynok, Porozmawiajmy spokojnie, „Więź” 2011, nr 7, s. 19. Podkreślenie moje.
66 M. Zaremba, Biedni Polacy na żniwach, s. 162. Podkreślenie moje.
67 Gross – historyk z misją. Debata „Tygodnika Powszechnego” i TVN24 o książce Jana Tomasza Grossa „Strach”, w: Wokół „Strachu”, s. 307.
68 Tamże, s. 310.
69 List pasterski Episkopatu Polski z listopada 1990 roku, za: B. Szaynok, Porozmawiajmy spokojnie, s. 24. Podkreślenia moje.
70 M. Kozłowski, Fakty i uprzedzenia, czyli stracona szansa na dialog, w: Wokół „Strachu”, s. 49. Podkreślenia moje.
71 S. Beckett, Dramaty: wybór, przeł. A. Libera, Wrocław 1995, s. 272.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017