• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15363 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15363 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Newsletter
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Współczesne badania nad polską literatur...
  • ›
  • Spory o Grossa
  • ›
  • I. Wstęp
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral 1. Jan Tomasz Gross jako centralna postać polskiej pamięci zbiorowej 2. Obrzeża Zagłady – polski memoryboomXXI wieku 3. Słowniki mówienia w polskim dyskursie holokaustowym 4. Perspektywa antropologii pamięci 5. Struktura pracy i materiał badawczy Notes de bas de page

    Spory o Grossa

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    I. Wstęp

    p. 7-37

    Texte intégral 1. Jan Tomasz Gross jako centralna postać polskiej pamięci zbiorowej 2. Obrzeża Zagłady – polski memoryboomXXI wieku 3. Słowniki mówienia w polskim dyskursie holokaustowym 4. Perspektywa antropologii pamięci 5. Struktura pracy i materiał badawczy Notes de bas de page

    Texte intégral

    1. Jan Tomasz Gross jako centralna postać polskiej pamięci zbiorowej

    1Pisma Jana Tomasza Grossa stanowią istotne wydarzenia społeczne w Polsce, wywołując intensywne i długotrwałe debaty publiczne. Autor jest postacią, wokół której ogniskuje się polska debata o stosunkach polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej oraz o współczesnym do nich odniesieniu. Obraz tych stosunków stanowi jeden z istotnych składników polskiej pamięci zbiorowej, a przy jego negocjowaniu toczone są żywiołowe spory, sytuujące ten dyskurs w domenie pamięci„gorącej”, zgodnie z ujęciem Charlesa S. Maiera1.

    2Publikacją Jana Tomasza Grossa, która uruchomiła polską dyskusję na temat „obrzeży Zagłady” (choć terminem tym nie posługiwano się jeszcze w tym czasie), była książka Sąsiedzi, wydana w maju 2000 roku i opowiadająca o pogromie ludności żydowskiej w Jedwabnem, dokonanym 10 lipca 1941 roku przez polskich mieszkańców miasta, tytułowych sąsiadów2. Tekst ten wywołał największą i najdłuższą ogólnokrajową debatę po 1989 roku – w szczytowym jej okresie (wiosną 2001 roku) ukazywało się na ten temat w prasie sto kilkadziesiąt tekstów miesięcznie. Główną oś sporu stanowiła kwestia udziału Polaków (bądź charakteru tego udziału) w popełnionej na Żydach zbrodni. „Sprawa Jedwabnego” była porównywana z aferą Dreyfusa, która zdominowała życie społeczne we Francji pod koniec XIX wieku, lub ze„sporem historyków” (Historikerstreit), toczonym w Niemczech Zachodnich pod koniec lat 80. XX wieku. Instytut Pamięci Narodowej prowadził oficjalne śledztwo w tej sprawie (morderstwa popełnionego na polskich obywatelach), którego plonem jest między innymi dwutomowa publikacja dokumentów i studiów, zatytułowana Wokół Jedwabnego3.

    3Tak gorąca dyskusja doprowadziła do bezprecedensowych wydarzeń politycznych – podczas oficjalnych państwowych uroczystości żałobnych w sześćdziesiątą rocznicę pogromu w Jedwabnem prezydent Aleksander Kwaśniewski przeprosił za niego – w obecności ambasadora Izraela Szewacha Weissa – „w imieniu swoim oraz tych Polaków, których sumienie poruszone jest tamtą zbrodnią”4. Natomiast Episkopat Polski zorganizował w maju 2001 roku w warszawskim kościele Wszystkich Świętych przy pl. Grzybowskim nabożeństwo pokutne, podczas którego biskupi przeprosili Boga za zbrodnie dokonane przez Polaków i katolików na Żydach. Wpływ tej debaty na nastroje społeczne dobrze ilustrują słowa ówczesnego premiera – Leszek Miller miał powiedzieć, że każde użycie słowa „Jedwabne” w mediach kosztuje go 2% poparcia w sondażach5.

    4Kolejna książka Jana Tomasza Grossa – Strach – została napisana najpierw po angielsku i wydana w Stanach Zjednoczonych w 2006 roku. Dopiero po dwóch latach, w nieco zmienionej wersji, opublikowało ją w autorskim polskim przekładzie wydawnictwo Znak6. Rzecz dotyczy antysemityzmu w Polsce tuż po zakończeniu wojny (między innymi pogromu kieleckiego) i stanowi zarazem polemikę ze stereotypem„żydokomuny”. Choć tym razem temperatura sporu była nieco niższa, a czas trwania debaty zdecydowanie krótszy, dyskusjom również towarzyszyły niecodzienne wydarzenia. Nazwisko autora stało się od czasu Sąsiadów na tyle znane i kontrowersyjne, że książka była bardzo szeroko kolportowana (można ją było nabyć nawet przy kasie w Tesco7), a wydawnictwo przyznało niedawno, że sprzedało aż 80 tysięcy kopii, co jak na książkę naukową stanowi wyjątkowe osiągnięcie w Polsce8. Głos w sprawie publikacji zabierali prominentni przedstawiciele życia publicznego w Polsce – politycy, intelektualiści, dziennikarze. Głęboką troskę wyraził w liście otwartym do wydawnictwa Znak nawet kardynał Stanisław Dziwisz9. Tym razem Instytut Pamięci Narodowej stanął po stronie przeciwników Grossa, publikując w tym samym czasie książkę otwarcie dezawuującą jego rozpoznania – Po Zagładzie Marka J. Chodakiewicza10, którą wkrótce ochrzczono mianem „antygrossowego wunderwaffe”11. Kolejną instytucją państwową, która wzięła udział w recepcji Strachu, była prokuratura, która podjęła czynności sprawdzające, czy Jan Tomasz Gross nie pomówił Narodu Polskiego o udział w zbrodniach nazistowskich, co w tamtym okresie podlegało karze pozbawienia wolności do lat trzech12.

    5 Najnowsza książka Jana Tomasza Grossa (napisana we współpracy z Ireną Grudzińską-Gross) – Złote żniwa – została opublikowana przez wydawnictwo Znak w marcu 2011 roku, w równie astronomicznym jak na specjalistyczną naukową publikację nakładzie 50 tysięcy egzemplarzy13. Autor analizuje w niej różnorakie korzyści materialne, jakie miejscowe społeczeństwa czerpały z Holokaustu, a także wrogie postawy wobec Żydów, prezentowane przez mieszkańców terenów okupowanych przez III Rzeszę – współpraca w poszukiwaniach, wydawanie Niemcom i mordowanie. Książka wywołała kontrowersje jeszcze przed publikacją – po kraju krążył maszynopis wstępnej, recenzenckiej wersji tekstu, która dała asumpt do rozpoczęcia dyskusji przed pojawieniem się tomu w księgarniach. Tego typu niecierpliwość i chęć poznania treści przed oficjalnym wydaniem przejawiały się dotychczas jedynie przy okazji takich bestsellerów jak Harry Potter – nie pierwszy raz jednak w recepcji dzieł Grossa wyznaczone zostały nowe standardy performowania polskiej pamięci zbiorowej.

    6Wydanie tej książki wywołało konflikt nawet wewnątrz wydawnictwa Znak – jego dyrektorka, Danuta Skóra, zwołała specjalną konferencję prasową, na której oświadczyła, że jest przeciwna publikacji Złotych żniw, ponieważ jest to tekst „tendencyjny i krzywdzący wielu ludzi”. Jana Tomasza Grossa poparł natomiast prezes oficyny Henryk Woźniakowski, podając przy okazji oficjalnie do publicznej wiadomości gigantyczny nakład oraz informację, że zyski ze sprzedaży Złotych żniw zostaną przeznaczone na cele charytatywne14. Ta deklaracja – choć nigdy później niepotwierdzona ani niezweryfikowana – w ironiczny sposób koresponduje z samą tematyką książki, przywołując jednocześnie echa tzw. przedsiębiorstwa Holokaust – wzbudzającej kontrowersje teorii Normana Finkelsteina o czerpaniu zysków z pamięci o Zagładzie15.

    7Wydawnictwo Znak odgrywa centralną rolę w recepcji pism Grossa od czasu publikacji Strachu. Poza wydawaniem książek autora Złotych żniw oficyna organizuje debaty i spotkania na temat „obrzeży Zagłady”, a także publikuje tomy zbiorowe, zawierające wybrane głosy z dyskusji wokół tez Grossa16. Pisarze i publicyści skupieni wokół środowiska Znaku stanowią aktywną grupę, zabierającą głos w sprawie. Również niektóre czasopisma o profilu społecznym i naukowym poświęcały specjalne numery tej tematyce17.

    8Specjalną rolę Jana Tomasza Grossa w polskim dyskursie pamięciowym poświadcza także fakt, że recepcja innych tekstów kultury związanych z pamięcią o wydarzeniach z czasów II wojny światowej jest niejako „zapośredniczona” przez tę postać. Jedna z nieprzychylnych recenzji najnowszego filmu Władysława Pasikowskiego Pokłosie nosi tytuł Gross dla niepiśmiennych18, a omówienie i interpretacja wydanych w 2010 roku wspomnień egzekutora AK Stefana Dąmbskiego została zatytułowana „Egzekutor” z Grossem w tle19. Tego typu zabiegi nie są tylko stylistycznymi ozdobnikami czy mającymi przyciągnąć uwagę zabiegami retorycznymi –„Gross” stanowi mocno utrwalony punkt odniesienia, stosowany niczym wzorzec porównawczy.

    9To właśnie publikacje książek tego autora sprawiają, że w dyskursie publicznym zaczyna się mówić o pracach innych naukowców zajmujących się tą tematyką. Dobitnie dali temu wyraz Barbara Engelking i Jan Grabowski, profesorowie związani z Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN. Przy okazji wydania Złotych żniw udzielili oni wywiadu„Gazecie Wyborczej”, w którym ironicznie wytknęli mediom taką postawę – „my tu sobie dłubiemy, uprawiamy to nasze poletko, a tu przychodzi Gross ze swoją książką i sprawia, że «Gazeta Wyborcza» zgłasza się do nas po wywiad”20. Zarysowująca się tu opozycja w recepcji dyskursu pamięciowego, w którym „nikt nie czyta” prac polskich historyków, a „wszyscy” czytają Grossa, wskazuje również na to, że „fakty” związane z wydarzeniami na obrzeżach Zagłady Żydów odgrywają w tym dyskursie rolę drugorzędną.

    10W recepcji pism Grossa wielokrotnie konstatowano, że nie ujawnia on żadnych nowych faktów. Kwestia pogromu w Jedwabnem była znana już w czasach powojennych, toczył się nawet w tej sprawie proces przed wymiarem sprawiedliwości PRL. W 1999 roku powstał film, którego jednym z tematów jest ta zbrodnia (Agnieszka Arnold, …Gdzie mój starszy syn Kain), a sam 13 Gross poruszał wcześniej tę kwestię w artykułach naukowych. Szczegółowe kalendarium wydarzeń związanych z tą zbrodnią można znaleźć w cytowanym już pierwszym tomie publikacji IPN Wokół Jedwabnego, jak również w artykule Anny Bikont i Joanny Szczęsnej Jedwabne 1941–2001. Kalendarium21.

    11Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku Strachu oraz Złotych żniw – właściwie wszystkie pojedyncze wydarzenia, o których pisze Gross, zostały już wcześniej upublicznione. Dla tej ostatniej publikacji dodatkową inspirację stanowiła fotografia, opublikowana 8 stycznia 2008 roku w „Gazecie Wyborczej” – kontrowersję wzbudziła ona jednak dopiero wtedy, gdy została przedrukowana i zinterpretowana przez Grossa22. Dyskutujący powszechnie podzielają pogląd, że książki Grossa nie przynoszą żadnych nowych ustaleń, nie odkrywają nieznanych profesjonalnym badaczom wydarzeń czy dokumentów, nie ujawniają nowej wiedzy. Temu obsesyjnemu podkreślaniu, że wszystkie fakty są właściwie znane, nie towarzyszy jednak często refleksja zarówno nad wyróżnionym miejscem zajmowanym przez Jana Tomasza Grossa w polskim dyskursie holokaustowym, jak i nad rzeczywistą przyczyną i celem intensywnych dyskusji.

    12Nie ma drugiego autora w Polsce, który w taki sposób katalizowałby debatę o przeszłości oraz pamięci zbiorowej i którego publikacje wywoływałyby taki wachlarz praktyk społecznych. Już zarysowane powyżej „wydarzenia recepcyjne” (nawet jeszcze przed samą „merytoryczną” recepcją, poddawaną przeze mnie szczegółowej interpretacji w kolejnych rozdziałach analitycznych) sytuują pisma Grossa oraz debatę wokół nich w centrum polskiej pamięci zbiorowej.

    13Epoka„sprzed Grossa” (czyli zasadniczo sprzed publikacji Sąsiadów) jest często przedstawiana jako swoisty„raj utracony”. Miał to być czas„płynnej” pamięci zbiorowej, raczej niejasno i podświadomie definiowanej, której nieregularne erupcje nie zagrażały dominującemu dyskursowi publicznemu. Nieco upraszczając, można powiedzieć, że prospektywna i modernizacyjna orientacja tego dyskursu po transformacji 1989 roku nie nosiła wtedy jeszcze współczesnych znamion polityki historycznej oraz kultury retrospekcji i nostalgii. Nie doszło jeszcze także do usztywnienia postaw i podziału na dwa zwalczające się nawzajem obozy, choć główne stanowiska, zaprezentowane później w debacie o pogromie w Jedwabnem, zaczynały się już krystalizować. To Jan Tomasz Gross miał sprawić, że„utraciliśmy niewinność” w naszym podejściu do polsko-żydowskiej przeszłości – choć to sformułowanie dyskutanci rozumieją często skrajnie różnie, co analizuję przy okazji sporu o postawy23.

    14Choć utrwalone przekonanie o „zbiorowym zapominaniu Holokaustu” w Polsce Ludowej, która miała funkcjonować jak „zamrażarka” dla pamięci o stosunkach polsko-żydowskich, jest sporym uproszczeniem24, to pierwsza duża debata na ten temat odbyła się na łamach „Tygodnika Powszechnego” dopiero w 1987 roku, po publikacji słynnego eseju Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto25. Błoński postulował w nim – powołując się na Czesława Miłosza – obowiązek„oczyszczenia polskiej ziemi”, która jest „obciążona cudzą krwią”. Choć wymordowanie Żydów nie dokonało się„naszymi rękami” i nie ponosimy za to odpowiedzialności, to nosimy jednak w sobie winę, którą nakłada na nas obowiązek „zobaczenia naszej przeszłości w prawdzie”. Późniejsze, mniej lub bardziej gwałtowne, erupcje pamięci kolektywnej w tym obszarze ogniskowały się na przykład wokół kontrowersyjnego artykułu Michała Cichego o powstańcach warszawskich zabijających żydowskich uchodźców z getta26, a także w sporze o „krzyż papieski” na oświęcimskim żwirowisku. „Jesteśmy sobą tylko dzięki pamięci o przeszłości” – to zdanie z eseju Błońskiego antycypuje późniejszy rozwój wydarzeń w polskiej pamięci zbiorowej, która od czasu Sąsiadów stała się w pełni„tożsamościowa”. Do tego węzłowego tekstu polskiego dyskursu holokaustowego będę jeszcze wielokrotnie powracał w tej pracy (również za analizowanymi przeze mnie dyskutantami), ponieważ wyznaczył on specyficzny i silnie oddziałujący paradygmat mówienia o stosunkach polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej.

    15Także sama twórczość Jana Tomasza Grossa, pochodząca z epoki „sprzed Grossa”, bywa postrzegana w kategoriach „raju utraconego” – czyli okresu, w którym zajmował się mniej kontrowersyjnymi (a co najmniej przyjemniejszymi w odbiorze dla polskiego czytelnika) tematami. Gross jako student Uniwersytetu Warszawskiego zaangażował się w 1968 roku w protesty studenckie (należał do grupy„komandosów”), trafił na pięć miesięcy do więzienia i w końcu w 1969 roku – na fali emigracji „osób pochodzenia żydowskiego” – wyjechał z Polski do Stanów Zjednoczonych. W 1975 roku obronił doktorat z socjologii na Uniwersytecie Yale, a obecnie jest profesorem historii na Uniwersytecie Princeton. W 1996 roku otrzymał z rąk prezydenta Krzyż Kawalerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej27. Zasługi Jana Tomasza Grossa również wówczas mierzono jego publikacjami, z których zapewne najbardziej znaną jest wydana w 1983 roku przez emigracyjne londyńskie środowisko „Aneksu” i funkcjonująca w Polsce w drugim obiegu książka „W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali”. Polska a Rosja 1939–4228. Jan Tomasz Gross, wspólnie z Ireną Grudzińską-Gross, wybrał, opracował oraz opatrzył wstępem i komentarzami świadectwa polskich zesłańców deportowanych na Syberię przez NKWD. Podczas swojej pracy naukowej w Stanach Zjednoczonych Gross zajmował się czasami II wojny światowej w Europie Środkowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem Polski, czego plonem były między innymi dwie książki – Polish Society under German Occupation (1979) oraz Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia (1988)29. Głównym zagadnieniem tych tekstów jest życie polskiego społeczeństwa pod dwiema okupacjami, a tematyka żydowska pojawia się tam jedynie marginalnie. Swoistym interludium pomiędzy tymi pracami a Sąsiadami był opublikowany w 1998 roku zbiór esejów Upiorna dekada, w którym autor przyznaje się do nieświadomego pomijania stosunków polsko-żydowskich w swoim dotychczasowym piśmiennictwie i zobowiązuje się do nadrobienia zaległości w tym zakresie30.

    2. Obrzeża Zagłady – polski memory boom XXI wieku

    16Prace Jana Tomasza Grossa oraz dyskusja nad nimi dotyczą przede wszystkim tzw. obrzeży Zagłady. Termin ten – znajdujący się także w podtytule Złotych żniw (Rzecz o tym co się działo na obrzeżach Zagłady Żydów) – został spopularyzowany przez„Gazetę Wyborczą”, która zorganizowała w 2011 roku cykl debat oraz artykułów o stosunkach polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej pod tym właśnie tytułem.„Obrzeża Zagłady” to pojęcie określające skomplikowane relacje pomiędzy skazanymi na śmierć Żydami a ludnością miejscową w krajach okupowanych przez III Rzeszę. Badacze skupieni wokół Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN – jednej z najważniejszych polskich instytucji naukowych zajmujących się tą tematyką – przywołują w tym kontekście termin„trzecia faza Holokaustu”, oznaczający ostatni etap Zagłady Żydów, trwający od 1942 roku do końca wojny31. Żydzi, którym udało się uciec przed zorganizowanym masowym ludobójstwem, próbowali szukać ratunku u miejscowej ludności, często jednak z tragicznym skutkiem. Kontakty z rdzennymi mieszkańcami okupowanych krajów stanowiły dla nich właściwie jedyną szansę przeżycia, ale wachlarz postaw reprezentowanych przez potencjalnych wybawicieli rozciągał się od pomocy poprzez obojętność aż do wrogości – okradania, wydawania Niemcom lub bezpośredniego mordowania. Analiza tych postaw stanowi jeden z głównych przedmiotów debaty wokół pism Grossa.

    17Warto podkreślić, że z tego punktu widzenia przesunięcie uwagi z „głównego nurtu” Holokaustu (czyli deportacji, obozów zagłady, masowych mordów popełnianych przez Einsatzgruppen itd. – zbrodni dokonywanych przez nazistów) na jego „obrzeża” (czyli to, co działo się pomiędzy Żydami a miejscową ludnością) sugeruje przejście od „sprawy zasadniczej” do „marginaliów”32. Jednak kierunek tego procesu – który objawił się w ostatnich latach nie tylko w Polsce33 – jest jedynie pozornie oczywisty i nie wyjaśnia go w pełni konstatacja, że o „obrzeżach” czy o „trzeciej fazie Holokaustu” wiemy dziś nieporównanie mniej niż o „centrum” i poprzednich etapach Zagłady Żydów34.

    18Wedle historyków Holokaustu jedyna droga do ocalenia Żyda, które uciekł z transportu lub z getta, wiodła poprzez kontakt z miejscową ludnością. Ukrywający się Żydzi (zarówno w mieście czy miasteczku, jak i na wsi) mogli zostać wykryci właściwie wyłącznie za sprawą donosu – Niemcy nie prowadzili systematycznych, zakrojonych na szeroką skalę poszukiwań i reagowali zazwyczaj dopiero po otrzymaniu informacji na ten temat35. Co więcej, nazistowskie obozy zagłady były schowane przed oczami postronnych, choć oczywiście nie zawsze skutecznie; jednak niemieckie zbrodnie miały w zamyśle pozostać tajne. To przede wszystkim poprzez kontakt z uciekinierami mieszkańcy mieli styczność ze zbrodniczą polityką Niemców wobec Żydów. Po 1942 roku – również w czasie brutalnych akcji deportacyjnych – mieszkańcy krajów okupowanych stali się nie tylko biernymi świadkami, ale i potencjalnymi uczestnikami procesu Zagłady36.

    19Z powyższych rozpoznań wynika więc, że w kontekście okupacyjnym stosowane dzisiaj pojęcia „centrum” i „peryferii” w odniesieniu do Holokaustu funkcjonowały odwrotnie w powszednim doświadczeniu miejscowej ludności. Obozy Zagłady, getta i „akcje specjalne” stanowiły dla nie-Żydów raczej obrzeża – choć często o nich wiedziano, to nie stanowiły one istotnego kontekstu odniesienia na co dzień. Natomiast obszary dzisiaj określane mianem„obrzeży” stanowiły w czasie okupacji centrum społecznego doświadczenia – strachu, antysemityzmu, wrogości, chęci pomocy, przejmowania lub ochrony mienia, potępienia lub aprobowania działań wobec Żydów itd. Dla miejscowej ludności relacje i postawy wobec Żydów stanowiły centralny aspekt Zagłady w czasie wojny. W tym właśnie „odwróceniu” tkwić może jeden z powodów, dla których ta sprawa skupia na sobie tak żarliwą uwagę, ogniskującą się wokół tekstów Jana Tomasza Grossa, co prowadzi czasem do tez tak skrajnych jak ta, że „Jedwabne to nowe imię Holokaustu”37.

    3. Słowniki mówienia w polskim dyskursie holokaustowym

    20W polskim dyskursie holokaustowym stosunek Polaków do Żydów w czasie II wojny światowej jest zazwyczaj ujmowany w ramach jednego z kilku dostępnych paradygmatów interpretacyjnych. W dotychczasowej refleksji na ten temat debatujący w większości korzystają z kilku głównych słowników. Czasem są to całościowe teorie, czasem jedynie zestawy pojęć czy wręcz wytrychów interpretacyjnych, przywoływanych w sposób ułomny, cząstkowy i bezrefleksyjny. Szczegółowo analizuję ten problem w rozdziałach poświęconych sporom o metody i postawy, chciałbym jednak tutaj zwrócić uwagę na pewne dominanty retoryczne, wobec których będę mógł określić własną metodologiczną pozycję.

    21Jeden z takich słowników można określić mianem psychoanalityczno-metafizycznego. Jego zastosowanie polega na traktowaniu debaty o obrzeżach Zagłady w kategoriach „narodowej terapii”. Początek temu nurtowi refleksji dał z pewnością esej Jana Błońskiego, ustalając zakres dyskusji oraz kwestie i argumenty podnoszone nawet ponad dwadzieścia lat później. Pojawiają się więc w tym dyskursie tak pozornie dosłowne figury retoryczne jak „zbiorowa kozetka psychoanalityka” czy „wielki konfesjonał”, ale również niejasne metafory typu „narodowa introspekcja” czy „poligon do ćwiczeń nad polską mentalnością”. Ten paradygmat mówienia powracał w wielokrotnie reprodukowanych liczmanach, odnoszących się do „wstrząsu”, „przeorania sumień”, „zła absolutnego”, „winy metafizycznej”, „katharsis” itd., itp. Debatujący często przywoływali takie sformułowania, rzadko kiedy problematyzując, co miałyby one znaczyć i do jakich konkretnie przemian doprowadzić – chętnie za to przybierając wobec „narodu” ton pedagogiczny38. Moralność zyskuje tu wymiar metafizyczny, ponieważ jedyna realna zmiana, jaką ten dyskurs byłby w stanie wywołać, rozegrać się może wyłącznie w sferze „zbiorowej psychiki”. W realnym świecie politycznego czy społecznego działania nic już nie pozostało w tej kwestii do zrobienia poza rytuałem – który, co przypomina w tym kontekście Joanna Tokarska-Bakir, jest„sekwencją powtórzeń, służących do wymuszania zmiany tego, czego zmienić nie sposób”39.

    22To właśnie przywoływana powyżej badaczka należy do nielicznego grona osób, które w sposób konsekwentny i całościowy stosują psychoanalizę jako teorię interpretacyjną w odniesieniu do dyskusji o pismach Jana Tomasza Grossa. Jej tekst podsumowujący debatę o Jedwabnem – zatytułowany Historia jako fetysz i pochodzący z czerwca 2002 roku – jest próbą zastosowania kategorii psychoanalitycznych zaczerpniętych z myśli Dominicka LaCapry oraz studiów nad traumą zbiorową do syntetycznej i krytycznej interpretacji recepcji Sąsiadów40. Choć w dalszej części pracy postaram się bardziej szczegółowo i systematycznie wykazać pewne ograniczenia dyskursu psychoanalitycznego w tym zakresie41, to refleksje Joanny Tokarskiej-Bakir stanowią dla mnie jedną z ważnych inspiracji teoretycznych i metodologicznych – nawet jeśli zdarza mi się traktować czasem jej sformułowania raczej jako materiał badawczy.

    23Jako gest obronny przeciwko tezom Jana Tomasza Grossa, odrzucający zarazem rozpoznania dyskursu psychoanalityczno-metafizycznego, zjawia się paradygmat historiograficzny. Jego zwolennicy – choć wyraźnie niejednorodni i przynależący do różnych„obozów”42 – stawiają sobie za cel odkrywanie historii, deklarują poznawcze intencje oraz dążenie do prawdy (czasem nawet „Prawdy”) za pomocą empirycznych badań naukowych; cechuje ich więc rzetelność, bezstronność i obiektywizm43. Oddajmy w tej sprawie głos badaczowi, który przyglądał się temu słownikowi raczej od strony teorii historiografii niż jej materiału badawczego: „Historycy krytykujący Strach zdają się hołdować założeniom erudycyjnej historiografii, której genezy trzeba szukać w dziewiętnastowiecznym modelu nauki historycznej. Wierzą w ontologiczną realność faktu, kumulacyjny charakter wiedzy, epistemologiczną pewność, przeźroczystość języka i wyraźną dystynkcję: między opisem a oceną, bezstronnością a polityką, nauką a publicystyką”44. Należy również podkreślić, że nawet wśród historyków generalnie aprobujących tezy Grossa niezwykle rzadko zdarza się, aby ktoś spróbował zastosować do ich interpretacji teorie historiograficzne powstałe po II wojnie światowej. Wyjątek na tle tak zdefiniowanego paradygmatu historiograficznego stanowią historycy skupieni wokół Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, częściowo już przeze mnie przywoływani. Wyróżniam tutaj tę instytucję nie z tego powodu, że odkrycia badaczy z Centrum zazwyczaj korespondują z refleksjami autora Sąsiadów. Ich publikacje cechuje połączenie drobiazgowej analizy źródeł z syntetycznymi interpretacjami, opartymi także na teoriach socjologicznych czy psychologicznych, oraz silny nacisk położony na wyważony język oraz ostrożne formułowanie wniosków. Jednocześnie są to badacze zajmujący się przede wszystkim tworzeniem narracji o przeszłości i często z dużą dozą dystansu podchodzący do jej współczesnych problematyzacji. Książki i artykuły wydane pod patronatem tego środowiska naukowego będą więc dla mnie jednocześnie przedmiotem refleksji, jak i kontekstem uzupełniającym narracje stricte historyczne.

    24Niektóre użycia zarysowanych powyżej modeli mówienia45 z pewnością przyczyniają się do pogłębienia analizy i interpretacji stosunków polsko-żydowskich podczas II wojny światowej oraz ich współczesnego obrazu. Jednak już od czasu recepcji Sąsiadów pojawia się w tym dyskursie wątek jałowości prowadzonych sporów, bezowocnego klinczu czy zastoju – jak gdyby debaty na temat pamięci zbiorowej miały jakiś konkretny (czyli możliwy do precyzyjnego wyartykułowania i zrealizowania) cel lub mogły zakończyć się zadowalającym wszystkich rozstrzygnięciem46. Scharakteryzowane powyżej słowniki nie pomagają wyjść z rytualizacji, przekroczyć „beznadziejnie zdefiniowanych boisk”, ponownie przetasować dawno rozdanych kart i ról. Wielu dyskutantów nie ogranicza się do rozpoznania tej sytuacji i aktywnie nad nią boleje, nie proponując jednak zazwyczaj żadnej alternatywy – można odnieść wrażenie, że w wielu wypadkach są to krokodyle łzy, a zasklepienie w zabetonowanym konflikcie stanowi komfortową sytuację dla wszystkich jego uczestników. Gross wydaje się więc oferować każdemu to, czego mu potrzeba.

    25Teorie pamięci zbiorowej są w tym dyskursie przywoływane najczęściej jedynie hasłowo, w takich powracających kliszach jak „obowiązek pamięci”, „oczyszczenie pamięci”, „godne upamiętnienie”, „zobowiązania wobec wspólnej przeszłości”, „obowiązek przyjęcia dziedzictwa” itd., itp. Czasem ten obszar zostaje sprowadzony wyłącznie do efektownie brzmiących metafor, mówiących na przykład o „pamięci zarosłej błoną podłości”47. Dyskutanci posługujący się tymi sformułowaniami w znakomitej większości nie problematyzują swoich założeń i nie podchodzą w sposób krytyczny do wykorzystywanych pojęć. Teorie pamięci kolektywnej służą im więc nie jako narzędzia interpretacyjne, ale jako środki retoryczne oraz normatywne systemy naturalizujące współczesne media, praktyki i kategorie pamięci.

    26Jako paradygmatyczny przykład takiego podejścia może posłużyć tekst Ewy Wolentarskiej-Ochman pod tytułem Iluzoryczne oczyszczanie pamięci stosunków polsko-żydowskich48. Autorka rozpoczyna co prawda analizę od postawienia pytania o znaczenie i praktyczne implikacje popularnego sformułowania „oczyszczanie pamięci zbiorowej”, kończy ją jednak normatywnym wnioskiem, który warto tu przytoczyć w całości:„W tym świetle wydaje się więc, że pomoc starszym pokoleniom w uporządkowaniu ich lokalnej pamięci oraz nietuszujące faktów historycznych kształcenie młodych Polaków jest najwłaściwszym sposobem na oczyszczenie stosunków polsko-żydowskich”49. Pomiędzy tak zarysowaną klamrą znajdują się przede wszystkim narzekania na instrumentalizowanie i polityczne zawłaszczanie kwestii pogromu w Jedwabnem – znów, jak gdyby pamięć zbiorowa mogła służyć jakimkolwiek innym celom niż teraźniejsze.

    27Niezręczność stylistyczna w tytule – stosunki nie mają przecież pamięci – jest oczywiście marginalnym lapsusem, skoro z tekstu wynika, że autorka zajmuje się pamięcią „o” stosunkach. Jednak jak to często bywa w takich przypadkach, sprawy marginalne naprowadzają na trop kwestii zasadniczych. W tym przypadku błąd w tytule także świadczy o naturalizowaniu kategorii – pedagogiczny ton podsumowania wprost sugeruje, że istnieje jakaś „właściwa” pamięć lokalna oraz „słuszny” model edukacyjny, który może zapewnić wciąż niejasne„oczyszczenie”50. Silnie waloryzujące potraktowanie praktyk pamięci wraz z nieujawnieniem stojącego za tą oceną systemu wartości uwidacznia podstawowe słabości dotychczasowego ujęcia tej problematyki przy pomocy powierzchownie stosowanych pojęć z obszaru badań nad pamięcią zbiorową.

    4. Perspektywa antropologii pamięci

    28Wprowadzenie do dyskursu wokół obrzeży Zagłady nowych paradygmatów teoretycznych z zakresu antropologii pamięci powinno wzbogacić go o wymiar metarefleksyjny, zdenaturalizować praktyki pamięci i kategorie opisu oraz pozwolić na ponowną próbę postawienia pytania o cele i przyczyny podejmowania tych debat. Jedną z najnowszych prób teoretycznego uchwycenia pamięci zbiorowej od strony jej społecznego praktykowania jest koncepcja pamięci wielokierunkowej [multidirectional memory] autorstwa Michaela Rothberga, którą sformułował w wydanej w 2009 roku książce Multidirectional Memory. Remembering the Holocaust in the Age of Decolonization51.

    29Jest to pierwsza monografia ujmująca wspólnie badania nad Holokaustem oraz studia postkolonialne, mająca ambicje zmienić sposób myślenia o pamięci zbiorowej i jej relacji do tożsamości grupowych. Rothberg bada sposoby, za pomocą których różni społeczni aktorzy wprowadzają do zmiennej i heterogenicznej teraźniejszości różnorodne narracje o przeszłości. Wyraźnie dostrzega problem pamięci konkurencyjnych oraz pamiętania„przeciwko”, pragnie jednak w politycznym bez mała geście zastąpić te negatywne tendencje pamięcią wielokierunkową. Autor definiuje to pojęcie jako ciągły proces negocjowania, wzajemnego odsyłania i pożyczania nośników, praktyk i znaczeń w pamięci zbiorowej – jako działanie produktywne, a nie prywatywne. Taka zmiana perspektywy pozwala na przykład zrozumieć, że upamiętnianie Holokaustu w Stanach Zjednoczonych nie musi stanowić konkurencji wobec pamięci o niewolnictwie – równie dobrze bowiem można potraktować narracje wyrażające takie obawy jako sposób opowiedzenia o niewolnictwie poprzez „wehikuł” Holokaustu. Rothberg buduje swoją główną kategorię w sposób dialektyczny – na tym przykładzie z jednej strony pokazuje, że Holokaust nie tylko nie blokuje innych pamięci, ale wręcz umożliwia ich wyartykułowanie, z drugiej zaś dowodzi, że pamięć zbiorowa o Holokauście również ma swoje historyczne i kulturowe warunki możliwości, z których należy zdać sprawę.

    30Autor sprzeciwia się traktowaniu przestrzeni publicznej jako danej z góry raz na zawsze i niezmiennej – w tym sensie pamięć nie należy do żadnej grupy ani grupy nie należą do pamięci. Pamięć wielokierunkowa wskazuje na to, jak płynne są definicje grup tożsamościowych – Rothberg w krytyczny sposób odnosi się do przekonania o bezpośrednim, niezmediatyzowanym wpływie pamięci zbiorowej na tożsamość, a także do częstego zrównywania tych dwóch kategorii52. W wojnach pamięci nie ma więc„wygranych” i„przegranych” – po pierwsze dlatego, że te role mogą łatwo ulec zamianie, a po drugie – i ważniejsze – ponieważ pamięć zbiorowa nie jest grą o sumie zerowej, lecz obszarem ciągłego negocjowania znaczeń.

    31Konflikty pamięci nie muszą więc z tej perspektywy mieć rozwiązania, ponieważ można potraktować przeciwstawne stanowiska nie jako wykluczające się, ale jako dopełniające i wehikularne. Z jednej strony pozwala to na unikanie pokusy zawsze łatwych do sformułowania, a trudnych do przeprowadzenia postulatów domagających się definitywnego rozstrzygnięcia sporu, a z drugiej nie dopuszcza do spetryfikowania żywych praktyk pamięci zbiorowej w historiografii. Należy tu jednak poczynić pewne zastrzeżenie – nie jest to naiwna koncepcja, oferująca fałszywą koncyliację. Rothberg nie twierdzi wcale, że wszyscy mają rację ani że prawda leży pośrodku. Jego stanowisko jest antynormatywne, w krytyczny sposób podważające pojęcia „racji” i„prawdy”, ale jednocześnie problematyzujące intencje i motywacje stojące za konkretnymi praktykami pamięci.

    32W polskim dyskursie o pamięci zbiorowej przykładów konkurowania pamięci jest aż nadto – można tu wymienić chociażby oskarżenia o „holokaustyzację” powstania warszawskiego czy o wypieranie pamięci żydowskiej przez pamięć polską w warszawskiej przestrzeni miejskiej53. Ja chciałbym jednak zastosować teorię Michaela Rothberga do badania recepcji dzieł Grossa i podjąć próbę interpretacji sporów toczonych wokół obrzeży Zagłady z perspektywy pamięci wielokierunkowej. Zarysowane powyżej rozpoznania, stanowiące podstawę tego pojęcia i odnoszące się do kształtu współczesnej pamięci zbiorowej, będą stanowiły ramę metodologiczną prowadzonej przeze mnie w kolejnych rozdziałach analizy dyskursywnej. Identyfikacja przestrzeni dyskursu wokół dzieł Grossa jako możliwej pamięci wielokierunkowej stoi w sprzeczności ze stanowiskami większości uczestników tych debat, co już samo w sobie stanowi dobry powód do użycia tego narzędzia. W ten sposób wprowadzony zostaje nowy wymiar interpretacyjny do polskiego dyskursu holokaustowego.

    33Sygnalizowałem już powyżej problem naturalizowania pamięci o obrzeżach Zagłady w Polsce, zwracając uwagę zarówno na kwestię gatunków wypowiedzi i mediów, jak i na nieoczywistość transmisji i (re)konstruowania pamięci zbiorowej w Polsce. Ważnym wymiarem metodologicznym prowadzonej przeze mnie analizy dyskursu będzie więc również zbadanie narracji i wydarzeń składających się na „recepcję Grossa” od strony nośników, praktyk i kategorii pamięci kolektywnej, a także sposobów ich generowania i transmisji.

    34Badacze pamięci społecznej wskazują, że nie jest ona przekazywana bezpośrednio, ale raczej konstruowana poprzez media i reprezentacje. Dotyczy to zarówno rodzinnych narracji, jak i hollywoodzkich superprodukcji – które zresztą później na wspomniane narracje oddziałują54. Niektórzy teoretycy postulują nawet odrzucenie przeciwstawienia na „treści” pamięci i media, skupiając się raczej na badaniu pamięci „mieszczącej się” w mediach, których specyfika wpływa na jej społeczne manifestacje55. To z gruntu antropologiczne podejście – odrzucające poszukiwanie „sedna” problemu poza formą jego reprezentacji – będzie stanowiło istotną metodologiczną przesłankę moich analiz. Z tego punktu widzenia będę starał się ustalić, w jaki sposób konkretne narracje na temat obrzeży Zagłady tworzą polską pamięć zbiorową na temat stosunku Polaków do Żydów w okresie II wojny światowej.

    35Problem transmisji i ciągłości pamięci zbiorowej w kontekście recepcji pism Grossa warto więc rozważyć również poprzez koncepcje odwołujące się do pamięci „ustanowionej” czy „nadanej” w procesie uczestnictwa w życiu publicznym. W taki sposób ustawia optykę interpretacji procesów pamięci społecznej Alison Landsberg, autorka powstałej na gruncie studiów nad kulturą wizualną koncepcji pamięci protetycznej [prosthetic memory]56. Zdaniem Landsberg pamięć o przeszłości może zostać doczepiona współczesnym ludziom niczym proteza. W wyniku takiej operacji dochodzi do tak daleko posuniętej identyfikacji z narracją o przeszłości, że cudza pamięć zostaje przyjęta jako własna. Taka transmisja doświadczeń – która dokonała się dzięki kulturze masowej oraz osiągnięciom technologicznym w dziedzinie reprezentacji – umożliwia przekroczenie bariery czasu i przestrzeni. Gdyby potraktować pisma Grossa jako pewien rodzaj pamięci protetycznej (co nie znaczy jednak, że fałszywej!), nadanej współczesnym Polakom, być może tłumaczyłoby to po części z jednej strony oburzenie, z jakim są przyjmowane, a z drugiej czasem zbyt łatwą z nimi identyfikację57. Korzystając z tej kategorii do analizy i interpretacji dyskursu wokół obrzeży Zagłady, będę jednak uzupełniał rozpoznania badaczki, pytając o „reżimy mediujące” pomiędzy odbiorcami pamięci zbiorowej a jej protetycznymi formami – w szczególności instytucjonalne czy ideologiczne58.

    5. Struktura pracy i materiał badawczy

    36Jak pisał Bronisław Baczko, wydarzenia z przeszłości, do których odnosi się pamięć zbiorowa, same w sobie znaczą mniej niż „zrodzone przez nie imaginacyjne wyobrażenia”. Społeczeństwa wytwarzają bowiem własne wyobrażenia na swój temat, „idee-obrazy”, które służą, między innymi, do ustanawiania tożsamości, zakreślania granic wewnętrznych podziałów, definiowania konfliktów i legitymizowania władzy. Za pomocą zbiorowych wyobrażeń wspólnoty negocjują wartości oraz wypracowują wzory do naśladowania dla członków danej zbiorowości59. Te intuicje podziela również Marek Ziółkowski – według badacza pamięć zbiorowa„jest tylko częściowo zdeterminowana przez przeszłość, decyduje o niej przede wszystkim teraźniejszość, a w szczególności możliwości jej kultywowania, rozpowszechniania, uzgadniania, negocjowania i funkcjonowania związane są w znacznej mierze z bieżącymi partykularnymi interesami i konfliktami interesów”60. Wedle badacza pamięć zbiorowa – jako pewien fragment świadomości społecznej – warunkuje określone postawy wobec rzeczywistości, ponieważ składają się na nią trzy komponenty: poznawczy, emocjonalno-oceniający i predestynujący do określonych zachowań.

    37Głównym celem niniejszej pracy jest zatem rekonstrukcja, analiza i interpretacja publicznej debaty wokół pism Jana Tomasza Grossa, mająca na celu zidentyfikowanie zarówno formułowanych w jej ramach wyobrażeń na temat przeszłości, jak i reguł ich konstruowania oraz komunikowania. Istotna rola tych wyobrażeń dla tożsamości Polaków w XXI wieku eksponuje napięcie pomiędzy prospektywnym dyskursem modernizacyjnym a retrospektywą i konserwatywną narracją tożsamościową. Barbara Szacka wskazuje w tym kontekście na szczególne w polskim społeczeństwie znaczenie pamięci o przeszłości, potrzebę odnoszenia się do niej i poszukiwania w niej umocowania61. Podobnego zdania jest Elżbieta Tarkowska, która przekonuje, że „więź z przeszłością, poczucie posiadania rozbudowanej świadomości historycznej jest elementem autoidentyfikacji Polaka, ważnym składnikiem narodowego autostereotypu. Odczuwa on z tego powodu dumę, a nawet poczucie wyższości wobec narodów o krótszej historii, a przy tym nieznających jej i nieprzywiązujących do niej wagi”62. Problem pamięci zbiorowej nie leży zatem w tym, „co było”, ale przede wszystkim we współczesnym do tego odniesieniu, w tym, „co jest”. Stąd rekonstrukcja reguł wytwarzania wyobrażeń na temat przeszłości w recepcji pism Grossa pozwoli na wgląd w szersze mechanizmy wytwarzania sensów w polskim dyskursie publicznym.

    38Podstawowym materiałem badawczym, na podstawie którego dokonuję rekonstrukcji, problematyzacji oraz interpretacji polskich wyobrażeń na temat przeszłości w ramach wyznaczonych przez dyskurs o obrzeżach Zagłady, są publiczne debaty wokół kolejnych książek Jana Tomasza Grossa – przede wszystkim teksty naukowe i publicystyczne, ale także zapisy otwartych spotkań, wywiady radiowe i telewizyjne czy listy otwarte. Autorami analizowanych przeze mnie wypowiedzi są członkowie polskich elit symbolicznych, sprawujący kontrolę nad publicznie dostępną wiedzą i sposobami jej przekazywania – dziennikarze, publicyści, naukowcy, pisarze, reżyserzy, politycy czy duchowni63. Biorę pod uwagę ogólnopolskie kanały komunikacyjne, przynależące do obiegu dominującego i hegemonicznego w polskim dyskursie publicznym. To właśnie w tych obiegach definiowano podstawowe osie sporu i stanowiska, formułowano kategorie, pojęcia i metafory, które następnie – ulegając różnym transformacjom – przenikały do wernakularnych obiegów kultury, takich jak fora internetowe, prasa brukowa czy pamięć rodzinna lub lokalna.

    39Skupienie się na zinstytucjonalizowanym nurcie recepcji pism Jana Tomasza Grossa – obejmującym ogólnopolskie media głównego nurtu, wydawnictwa naukowe i inne obiegi wykorzystywane przez elity symboliczne – stanowi nawiązanie do tych nurtów antropologii pamięci, które akcentują przede wszystkim odgórne sposoby ustanawiania i negocjowania znaczeń, symboli i sensów w kolektywnym odnoszeniu się do przeszłości. Ziółkowski opisuje ten proces jako „pas transmisyjny do mas”, wskazując na rolę instytucji należących do systemu władzy zarówno państwowej (szkoła, wymiar sprawiedliwości, partie polityczne), jak i symbolicznej (stowarzyszenia, wydawnictwa, środki masowego przekazu) w kształtowaniu opinii, postaw i prywatnej pamięci aktorów niezinstytucjonalizowanych – kręgów znajomych, nieformalnych grup, rodzin czy w końcu jednostek64. Natomiast Wulf Kansteiner proponuje w tym kontekście podział na twórców pamięci (memory makers) oraz konsumentów pamięci (memory consumer), wskazując na centralną rolę tych pierwszych w procesie manipulowania tradycją i przedstawiania selektywnej wizji przeszłości65. Do osiągnięcia założonych przeze mnie celów rozprawy taki podział społecznych obiegów komunikacyjnych wydaje się najbardziej funkcjonalny, jednak dostrzegam równocześnie potrzebę podjęcia refleksji nad wernakularnymi obiegami polskiej pamięci zbiorowej, które w dotychczasowych badaniach były raczej nieobecne.

    40Moja rozprawa podzielona jest na cztery rozdziały analityczne, poświęcone kolejno sporom o liczby, kategorie, metody i postawy. W każdym rozdziale interpretuję zasadniczo ten sam korpus źródeł, poddając go jednak z każdym razem innej problematyzacji. Nie dokonuję w ten sposób całościowej rekonstrukcji recepcji pism Jana Tomasza Grossa oraz związanych z nią praktyk społecznych – również dlatego, że takie prace już powstały66. Są to jednak przede wszystkim ujęcia analityczne, odtwarzające i porządkujące wydarzenia dyskursywne wedle ram chronologicznych, a także podziałów zaczerpniętych z wewnątrz omawianych debat. Stawiam swoim badaniom zadanie bardziej syntetyczne, chcąc nie tyle odtworzyć to, co zostało powiedziane, ale raczej rozpoznać warunki możliwości mówienia oraz leżące u podstaw dyskursu reguły jego wytwarzania. Stąd – na przykładzie recepcji Grossa – proponuję autorską problematyzację polskiego dyskursu holokaustowego.

    41Choć staram się nie identyfikować z żadnym z głównych nurtów recepcji Grossa, nie znaczy to oczywiście, że nie mam w tej sprawie własnego stanowiska. Deklaracja „zewnętrzności” czy „obiektywności” w tej kwestii byłaby zarówno fałszywa, jak i błędna metodologicznie. Staram się jednak zaproponować nową perspektywę, nowy słownik czy paradygmat mówienia o stosunkach Polaków do Żydów w czasie II wojny światowej, tworząc siłą rzeczy kolejną„stronę” konfliktu, ale także postulując wymiar refleksyjny oraz nowe, dotychczas rzadko wykorzystywane w Polsce, narzędzia interpretacyjne.

    Notes de bas de page

    1 Ch. S. Maier, Gorąca pamięć… zimna pamięć, przeł. M. K., „Res Publica Nowa” 2001, nr 7. Warto w tym miejscu zauważyć, że twórca tej dychotomicznej pary pojęć, która jest często przywoływanym i wykorzystywanym narzędziem teoretycznym w badaniach nad pamięcią zbiorową, sam jest krytycznie nastawiony do „boomu pamięciowego”, czemu dawał wyraz już w 1993 roku. Wedle Maiera współczesna obsesja wokół pamięci jest świadectwem odwrotu od prowadzenia polityki ukierunkowanej na realną zmianę. Badacz przeciwstawia więc historię, jako domenę interpretacji i rozumienia – pamięci, która zadowala się potencjalnie uzależniającymi melancholicznymi emocjami, w ostatecznym rozrachunku osłabiając zdolność do twórczego działania. Pamięć kolektywna ma, wedle niego, także tendencje do umacniania szowinistycznych tożsamości grupowych, opartych na żądaniu uznania własnego cierpienia. Te krytyczne rozpoznania stanowić będą dla mnie jedną z perspektyw teoretycznych badania recepcji pism Jana Tomasza Grossa. Zob. Ch. S. Maier, A Surfeit of Memory: Reflections on History, Melancholy and Denial, „History and Memory”, nr 5.2 (Fall – Winter 1993), s. 136–152.

    2 J. T. Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny 2000. Drugie wydanie ukazało się w 2008 roku, również nakładem Fundacji Pogranicze. Do 2012 roku Sąsiadów przetłumaczono na dziewięć języków. Książka była nominowana do nagrody Nike, a jej angielska wersja do amerykańskiej National Book Award.

    3 P. Machcewicz, Wokół Jedwabnego, w: Wokół Jedwabnego, red. P. Machcewicz, K. Persak, Warszawa 2002; na temat Historikerstreit por. tamże, t. 1, s. 9 i n.

    4 Warto zauważyć, że przeprosiny te nie miały adresata – prezydent przepraszał jedynie „za coś” i „w czyimś imieniu”, ale już nie „kogoś”. Pełny tekst przemówienia prezydenta RP na uroczystościach żałobnych w Jedwabnem: http://www.sprawiedliwi.org.pl/pl/glossary/302,jedwabne/ [dostęp 5.12.2012].

    5 M. Okoński, Archeologia stodoły, „Tygodnik Powszechny” nr 28 (3235), 10.07.2011.

    6 J. T. Gross, Fear: antisemitism in Poland after Auschwitz: an essay in historical interpretation, Princeton 2006. Wydanie polskie: tenże, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie: historia moralnej zapaści, Kraków 2008. Z wersji polskiej zniknął rozdział wyjaśniający zachodnim czytelnikom sytuację Polski przed II wojną światową i w jej trakcie, przywołujący dwie okupacje oraz powojenne dzieje kraju wydanego na pastwę Stalina. Autor uznał jednak, że „polski czytelnik zna tę historię i nie trzeba mu o niej przypominać, nie ma natomiast rozbudowanej wiedzy na temat cierpień Żydów podczas okupacji” (s. 9–10).

    7 Wypowiedź Joanny Tokarskiej-Bakir w czasie zorganizowanej 24 stycznia 2008 roku w Krakowie przez wydawnictwo Znak debaty wokół Strachu. Zapis debaty: Czy „Strach” nas wyleczy z nienawiści?, „Gazeta Wyborcza” 26.01.2008.

    8 Za: Metoda Grossa budzi wątpliwości, wywiad P. Zychowicza z D. Skórą, „Rzeczpospolita” 10.02.2011.

    9 Kard. S. Dziwisz, List otwarty do wydawnictwa Znak, w: Wokół „Strachu”, red. M. Gądek, Kraków 2008, s. 74–75.

    10 M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie – stosunki polsko-żydowskie 1944–1947, przeł. A. Madej, Warszawa 2008.

    11 Sformułowanie Pawła Machcewicza z recenzji książki Marka J. Chodakiewicza. P. Machcewicz, Gabinet historycznych osobliwości, „Gazeta Wyborcza” 18.01.2008, s. 24.

    12 Szerzej piszę o tej sprawie w rozdziale poświęconym sporom o kategorie.

    13 J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków 2011. Anglojęzyczna wersja tej książki ukazała się w 2012 roku pt. Golden Harvest: Events at the Periphery of the Holocaust, nakładem Oxford University Press.

    14 E. Łosińska, W Znaku spór o „Złote żniwa”, „Rzeczpospolita” 8.02.2011.

    15 Zob. N. Finkelstein, Przedsiębiorstwo Holokaust, przeł. M. Szymański, Warszawa 2001.

    16 Wokół „Strachu”, red. M. Gądek, Kraków 2008 oraz Wokół „Złotych żniw”, red. D. Lis, Kraków 2011.

    17 Np.„Znak” nr 670 (marzec 2011) lub „Więź” nr 633 (lipiec 2011).

    18 P. Gontarczyk, Gross dla niepiśmiennych, „Gazeta Polska” 2.12.2012. Film Pasikowskiego Pokłosie, do którego odnosi się ten tytuł, bywa również szyderczo nazywany „po-Grossiem”.

    19 J. Tokarska-Bakir, „Egzekutor” z Grossem w tle, „Dwutygodnik.com” 2011, nr 51.

    20 Jak Polska długa i szeroka, rozmowa J. Szczęsnej z B. Engelking i J. Grabowskim, „Gazeta Wyborcza” 9.01.2011.

    21 A. Bikont, J. Szczęsna, Jedwabne 1941–2001. Kalendarium,„Gazeta Wyborcza” 10.07.2001.

    22 Zob. P. Głuchowski, M. Kowalski, Gorączka złota w Treblince, „Duży Format”, dodatek do „Gazety Wyborczej” 7.01.2008.

    23 Otwarcie dyskursu publicznego o „obrzeżach Zagłady” na poziomie ogólnokrajowym zbiegło się po publikacji Sąsiadów z jego „zamknięciem” na poziomie lokalnym. Piszący o sprawie Jedwabnego, w tym również Jan Tomasz Gross czy Agnieszka Arnold, często podkreślają, że przed 2000 rokiem o sprawie pogromu i udziału w nim Polaków rozmawiało się w Jedwabnem otwarcie, w knajpie. Potwierdzają to również wyniki badań etnograficznych Joanny Tokarskiej-Bakir – w polskichmiejscowościach wiedza o zbrodniach dokonywanych przez miejscową ludność na Żydach w czasie okupacji była powszechna i publiczna do tego stopnia, że wypominano sobie w kłótniach domy„pobudowane za żydowskie złoto”. Po debacie na temat Sąsiadów zdecydowanie osłabła w lokalnych społecznościach tak „otwarta” postawa w dyskusjach z obcymi (dziennikarzami i badaczami) na temat pamięci. To także jeden z wymiarów „raju utraconego”. Kategorię „utraconej niewinności” poddaję dokładniejszej analizie w kolejnych rozdziałach, warto jednak w tym miejscu jeszcze zaznaczyć, że pojęciem tym w odniesieniu do stosunków polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej posługują się nie tylko polscy uczestnicy debaty, ale również komentujący ją obcokrajowcy – zob. np. J.-Y. Potel, La fin de l’innocence: la Pologne face à son passé juif, Paris 2008; wydanie polskie: tenże, Koniec niewinności. Polska wobec swojej żydowskiej przeszłości, przeł. J. Chimiak, Kraków 2010. Wątek recepcji dzieł Grossa poza Polską stanowi dla mnie jednak wyłącznie kontekst uzupełniający.

    24 Choć ideologia komunistyczna miała w tym z pewnością swój udział, w jakiejś mierze było to również odbicie tendencji zachodnich; w tym czasie powstało wiele istotnych literackich i filmowych reprezentacji Holokaustu.

    25 J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2. Nieco wcześniej (od 1985 roku) dyskutowano również w Polsce – zarówno w pierwszym, jak i w drugim obiegu – o słynnym filmie Claude’a Lanzmanna Shoah. Zob. w tej sprawie P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań 2010, s. 132–149.

    26 M. Cichy, Wspomnienia umarłego, „Gazeta Wyborcza” 15.12.1993.

    27 Odznaczenie to przyznawane jest przede wszystkim cudzoziemcom – Jan Tomasz Gross nie posiadał w tym czasie polskiego paszportu. Dopiero w 2009 roku otrzymał oficjalne potwierdzenie obywatelstwa polskiego, odebranego mu bezprawnie w 1969 roku przez władze PRL.

    28 „W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali”. Polska a Rosja 1939–42, red. J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Londyn 1983. Wydane ponownie przez Znak w 2008 roku.

    29 J. T. Gross, Polish Society under German Occupation – Generalgouvernement, 1939–1944, Princeton 1979 oraz tenże, Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia, Princeton 1988 (wznowione tamże w 2003 roku). Co ciekawe, prace te nie zostały dotychczas przetłumaczone na język polski. Warto przy tej okazji zauważyć, że w Revolution from Abroad Jan Tomasz Gross postawił wpływową dzisiaj w socjologii tezę o„prywatyzacji przemocy” w państwach totalitarnych. Dotychczasowe badania nad systemami totalitarnymi dowodziły, że państwo posiada w nich monopol na przemoc i władzę. Tymczasem Gross twierdzi, że prawdziwa natura totalitaryzmu ujawnia się w tym, że system niejako oddaje się do dyspozycji zdemoralizowanym jednostkom, czego potwierdzeniem ma być wielka liczba donosów na współobywateli, składanych w państwach totalitarnych. Osoba, na którą wpłynął donos, nie była w żaden realny sposób chroniona przepisami prawa i pozostawała bezradna wobec policyjnego aparatu terroru (wydanie z 2003 roku, s. 120 i n.).

    30 J. T. Gross, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939–1948, Kraków 1998 (kolejne wydania Kraków 2001 i 2007). Historia esejów zamieszczonych w Upiornej dekadzie jest jednak nieco bardziej skomplikowana. Pierwszy z nich (Ten jest z ojczyzny mojej… ale go nie lubię), traktujący o masowym antysemityzmie Polaków w czasie wojny, został pierwotnie ogłoszony drukiem w „Aneksie” w 1986 roku (nr 41–42). Choć pojawił się w drugoobiegowym emigracyjnym czasopiśmie mniej więcej w tym samym czasie, co esej Błońskiego w „Tygodniku Powszechnym”, niewiele osób miało do niego dostęp i nie wywołał praktycznie żadnej dyskusji. Pozostałe dwa eseje – o rzekomej kolaboracji Żydów z komunistami oraz o antysemityzmie w Polsce po wojnie – miały swój pierwodruk w omawianym tomie. Widać dobrze z tego zestawienia, że tematy kolejnych książek Grossa rodziły się stopniowo, nie wywołując w zalążku większych kontrowersji.

    31 Zob. np. Spójrzmy prawdzie w oczy, wywiad A. Pawlickiej z B. Engelking, „Wprost” 2011, nr 1, s. 16–17.

    32 Istotna jest w tym kontekście także różnica pomiędzy proksemiczną i zarazem wartościującą wymową „obrzeży” a chronologicznym i neutralnym wydźwiękiem „trzeciej fazy”.

    33 Symptomatycznym przykładem tej tendencji może być słynny i wzbudzający kontrowersje artykułu z „Der Spiegel” o pomocnikach nazistowskich zbrodniarzy. G. Bönisch i in., Der dunkle Kontinent, „Der Spiegel” 18.05.2009. Polski przedruk pt. Zbrodniarze i pomocnicy, w tłumaczeniu J. Rubinowicza, ukazał się w „Gazecie Wyborczej” 25.05.2009.

    34 Wielokrotnie w tym kontekście przywołuje się również szacunkowe dane liczbowe, mówiące o 250 tysiącach Żydów (10% populacji żydowskiej przedwojennej Polski), którzy poszukiwali ocalenia w czasie trzeciej fazy Zagłady. Operowanie liczbami stanowi jedną ze strategii retorycznych dyskursu holokaustowego, analizowaną przeze mnie w rozdziale I – tu chciałbym tylko zwrócić uwagę, że „wielka liczba” stanowi jeden z deklarowanych powodów zajmowania się tym obszarem.

    35 Zob. np. B. Engelking, „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa 2011; J. Grabowski, „Ja tego Żyda znam!”. Szantażowanie Żydów w Warszawie 1939–1943, Warszawa 2004.

    36 Por. K. Persak, Wstęp, w: Zarys krajobrazu – wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. Barbara Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2011, s. 7 i n.

    37 S. Musiał, Jedwabne to nowe imię Holokaustu, „Rzeczpospolita” 10.07.2001, s. 12.

    38 Duży korpus tego typu przykładów – pochodzących z czasów debaty nad pogromem w Jedwabnem – zgromadził Piotr Forecki, jednocześnie badacz dyskursu holokaustowego i jego uczestnik, sam sytuujący się zdecydowanie po stronie wyodrębnionego przez siebie „dyskursu moralności”. Zob. tenże, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 318–334 (podrozdział pt. Jedwabne w dyskursie moralności).

    39 J. Tokarska-Bakir, „Egzekutor” z Grossem w tle. Przed quasi-religijnym charakterem pamięci zbiorowej przestrzega również Kerwin Klein, wskazując na różnorodne niebezpieczeństwa i patologie związane z „przemysłem pamięci”. Zob. tenże, On the Emergence of „Memory” in Historical Discourse, „Representations” nr 69 (Winter 2000), s. 127–150.

    40 J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz, w: taż, Rzeczy mgliste. Eseje i studia, Sejny 2004, s. 95–115.

    41 Jednym z takich argumentów, przywoływanych przeze mnie szerzej między innymi w rozdziale II, jest zanegowanie ukrytego tu założenia o „bezpośredniości” transmisji treści pamięci zbiorowej i zwrócenie uwagi na proces jej kształtowania poprzez media pamięci oraz gatunki narracji. Zastanawiam się również w tym kontekście nad argumentami socjologicznymi, związanymi między innymi z powojenną „wędrówką ludów” i innymi przemianami społecznymi, wpływającymi na transmisję pamięci lokalnej i problematyzującymi tworzenie się „pamięci narodowej”.

    42 Problem kategoryzacji i autoidentyfikacji uczestników recepcji Grossa analizuję w rozdziale poświęconym sporom o postawy.

    43 Zob. np. Cena „Strachu”: Gross w oczach historyków, red. R. Jankowski, Warszawa 2008.

    44 K. Jaskułowski, Strach przed teorią. Refleksje nad recepcją książki Jana Tomasza Grossa, w: tenże, Wspólnota symboliczna: w stronę antropologii nacjonalizmu, Gdańsk 2012, s. 62. Warto dodać, że ten krytyczny wobec polskiej historiografii głos nie jest odosobniony – podobne zdanie wyrażała również przywoływana już Joanna Tokarska-Bakir, ale także pisarze i publicyści niezajmujący się bezpośrednio nauką.

    45 Oprócz tych dwóch dominujących słowników mamy także do czynienia z innymi, np. polityczno-finansowym, który w ramach dyskusji nad obrzeżami Zagłady podejmuje zagadnienia współczesnych stosunków międzynarodowych, odszkodowań i restytucji mienia lub implementowania konkretnych ideologii. Te oraz inne postawy omawiam szczegółowo w rozdziale V.

    46 Analizuję ten temat szczegółowo w rozdziale IV.

    47 Zob. np. H. Woźniakowski, Wstęp, w: Wokół „Strachu”, s. 9–13; N. Cieślińska-Lobkowicz, Mienie i sumienie, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 228.

    48 E. Wolentarska-Ochman, Iluzoryczne oczyszczanie pamięci stosunków polsko-żydowskich w dekadę po upadku komunizmu w Europie Wschodniej, w: Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętniania, red. T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska, Łódź 2009, s. 425–434.

    49 Tamże, s. 434.

    50 Aby jednak oddać autorce sprawiedliwość, należy dodać, że zwraca ona w swoim tekście również uwagę na interesujące napięcie pomiędzy konkretną, przekazywaną w pokoleniowej transmisji rodzinnej pamięcią lokalną a pamięcią zbiorową „wszystkich Polaków”. Co prawda ten wielki kwantyfikator funkcjonuje tu na podobnej zasadzie co w omawianej wyżej decyzji prokuratury, jednak przeciwstawienie sobie pamięci lokalnych społeczności oraz postulowanej pamięci „ogólnokrajowej” czy „narodowej” stanowi dla mnie istotną inspirację przy wyborze konkretnych teorii z obszaru antropologii pamięci. Ewa Wolentarska-Ochman stawia tu mocną tezę, że polska pamięć zbiorowa dotycząca stosunków polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej nie istnieje – jest dopiero tworzona.

    51 M. Rothberg, Multidirectional Memory. Remembering the Holocaust in the Age of Decolonization, Stanford 2009 [polskie wydanie: Pamięć wielokierunkowa. Pamiętanie Zagłady w epoce dekolonizacji, przeł. K. Bojarska, Warszawa 2016].

    52 Jak to czynił np. Jan Błoński, mówiąc, że „jesteśmy sobą tylko dzięki pamięci o przeszłości”, co znalazło później silny oddźwięk w dyskursie tożsamościowym, uprawianym z równym natężeniem tak przez przeciwników, jak zwolenników Jana Tomasza Grossa.

    53 Autorką tych obu szeroko dyskutowanych tez jest Elżbieta Janicka. Zob. taż, Holokaustyzacja, „Midrasz” nr 4 (156), lipiec–sierpień 2010 oraz taż, Festung Warschau, Warszawa 2011.

    54 Zob. np. A. Hoskins, New Memory: Mediating History, „Historical Journal of Film, Radio and Television” 2001, nr 4, s. 333–346 oraz tenże, Signs of the Holocaust: Exhibiting Memory in a Mediated Age, „Media, Culture and Society” 2003, nr 1, s. 7–22.

    55 Jednym z twórców i propagatorów pojęcia pamięci zamediowanej [mediated memory] jest Jose van Dijck – zob. tenże, Mediated Memories in the Digital Age, Stanford 2007.

    56 A. Landsberg, Prosthetic Memory: The Transformation of American Remembrance in the Age of Mass Culture, New York 2004. Teoria ta – na co wskazuje już sama nazwa głównej kategorii – jest mocno związana z cielesnością. Z mojej perspektywy będzie to jednak aspekt raczej drugorzędny. Podobną wymowę ma również kategoria instant memory, zaproponowana przez Iwonę Irwin-Zarecką. Zob. taż, Frames of Remembrance. The Dynamics of Collective Memory, New Jersey 1994, s. 161–174. Warto zauważyć, że już pod koniec lat 80. zachodni badacze zaczynali stopniowo odchodzić od paradygmatu psychoanalitycznego (a w szczególności od pojęcia traumy) przy analizowaniu pamięci zbiorowej – podczas gdy w Polsce nurt ten dopiero się rodził, między innymi za sprawą Jana Błońskiego.

    57 Taka perspektywa z jednej strony podważa założenia paradygmatu psychoanalitycznego o mierzeniu się z „własną” pamięcią, ale z drugiej pozwala go zastosować do interpretacji reakcji na„protezę pamięciową”. Co więcej, jako swoista proteza może zostać potraktowane przyjęcie pamięci lokalnej (np. jedwabieńskiej) jako ogólnokrajowej czy „narodowej”.

    58 Por. G. Bagnall, A. Rowland, The Imperial War Museum North: A Twenty First Century Museum?, w: The Future of Memory, ed. by R. Crownshaw, J. Kilby, A. Rowland, New York 2010, s. 51–76.

    59 B. Baczko, Wyobrażenia społeczne. Szkice o nadziei i pamięci zbiorowej, Warszawa 1994.

    60 M. Ziółkowski, Cztery funkcje przywracanej pamięci, „Studia Socjologiczne” 1999, nr 4, s. 56.

    61 B. Szacka, Dzieci – Szkoła – Społeczna pamięć przeszłości, „Kultura i Społeczeństwo” 1998, nr 4.

    62 E. Tarkowska, Polacy wobec przyszłości i przeszłości. Czas społeczny w okresie realnego socjalizmu i w okresie transformacji, w: E. Nowicka, M. Chałubiński, Idee a urządzenie świata społecznego. Księga jubileuszowa dla Jerzego Szackiego, Warszawa 1999, s. 403.

    63 Por. M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, Kraków 1997, s. 17 oraz P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 8–9.

    64 M. Ziółkowski, Pamięć i zapominanie. Trupy w szafie polskiej zbiorowej pamięci, „Kultura i Społeczeństwo” 2001, nr 3–4.

    65 W. Kansteiner, Finding Meaning in Memory: A Methodological Critique of Collective Memory Studies, „History and Theory” 2002, nr 41, s. 179–197.

    66 Zob. np. P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”; B. Krupa, Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987–2003), Kraków 2013; M. Nowicka, Niechciana debata. Spór o książki Jana Tomasza Grossa, Warszawa 2017. Do bardziej skrótowych i publicystycznych problematyzacji debat odnoszę się szerzej w rozdziale poświęconym sporom o postawy.

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Ch. S. Maier, Gorąca pamięć… zimna pamięć, przeł. M. K., „Res Publica Nowa” 2001, nr 7. Warto w tym miejscu zauważyć, że twórca tej dychotomicznej pary pojęć, która jest często przywoływanym i wykorzystywanym narzędziem teoretycznym w badaniach nad pamięcią zbiorową, sam jest krytycznie nastawiony do „boomu pamięciowego”, czemu dawał wyraz już w 1993 roku. Wedle Maiera współczesna obsesja wokół pamięci jest świadectwem odwrotu od prowadzenia polityki ukierunkowanej na realną zmianę. Badacz przeciwstawia więc historię, jako domenę interpretacji i rozumienia – pamięci, która zadowala się potencjalnie uzależniającymi melancholicznymi emocjami, w ostatecznym rozrachunku osłabiając zdolność do twórczego działania. Pamięć kolektywna ma, wedle niego, także tendencje do umacniania szowinistycznych tożsamości grupowych, opartych na żądaniu uznania własnego cierpienia. Te krytyczne rozpoznania stanowić będą dla mnie jedną z perspektyw teoretycznych badania recepcji pism Jana Tomasza Grossa. Zob. Ch. S. Maier, A Surfeit of Memory: Reflections on History, Melancholy and Denial, „History and Memory”, nr 5.2 (Fall – Winter 1993), s. 136–152.

    2 J. T. Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny 2000. Drugie wydanie ukazało się w 2008 roku, również nakładem Fundacji Pogranicze. Do 2012 roku Sąsiadów przetłumaczono na dziewięć języków. Książka była nominowana do nagrody Nike, a jej angielska wersja do amerykańskiej National Book Award.

    3 P. Machcewicz, Wokół Jedwabnego, w: Wokół Jedwabnego, red. P. Machcewicz, K. Persak, Warszawa 2002; na temat Historikerstreit por. tamże, t. 1, s. 9 i n.

    4 Warto zauważyć, że przeprosiny te nie miały adresata – prezydent przepraszał jedynie „za coś” i „w czyimś imieniu”, ale już nie „kogoś”. Pełny tekst przemówienia prezydenta RP na uroczystościach żałobnych w Jedwabnem: http://www.sprawiedliwi.org.pl/pl/glossary/302,jedwabne/ [dostęp 5.12.2012].

    5 M. Okoński, Archeologia stodoły, „Tygodnik Powszechny” nr 28 (3235), 10.07.2011.

    6 J. T. Gross, Fear: antisemitism in Poland after Auschwitz: an essay in historical interpretation, Princeton 2006. Wydanie polskie: tenże, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie: historia moralnej zapaści, Kraków 2008. Z wersji polskiej zniknął rozdział wyjaśniający zachodnim czytelnikom sytuację Polski przed II wojną światową i w jej trakcie, przywołujący dwie okupacje oraz powojenne dzieje kraju wydanego na pastwę Stalina. Autor uznał jednak, że „polski czytelnik zna tę historię i nie trzeba mu o niej przypominać, nie ma natomiast rozbudowanej wiedzy na temat cierpień Żydów podczas okupacji” (s. 9–10).

    7 Wypowiedź Joanny Tokarskiej-Bakir w czasie zorganizowanej 24 stycznia 2008 roku w Krakowie przez wydawnictwo Znak debaty wokół Strachu. Zapis debaty: Czy „Strach” nas wyleczy z nienawiści?, „Gazeta Wyborcza” 26.01.2008.

    8 Za: Metoda Grossa budzi wątpliwości, wywiad P. Zychowicza z D. Skórą, „Rzeczpospolita” 10.02.2011.

    9 Kard. S. Dziwisz, List otwarty do wydawnictwa Znak, w: Wokół „Strachu”, red. M. Gądek, Kraków 2008, s. 74–75.

    10 M. J. Chodakiewicz, Po Zagładzie – stosunki polsko-żydowskie 1944–1947, przeł. A. Madej, Warszawa 2008.

    11 Sformułowanie Pawła Machcewicza z recenzji książki Marka J. Chodakiewicza. P. Machcewicz, Gabinet historycznych osobliwości, „Gazeta Wyborcza” 18.01.2008, s. 24.

    12 Szerzej piszę o tej sprawie w rozdziale poświęconym sporom o kategorie.

    13 J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków 2011. Anglojęzyczna wersja tej książki ukazała się w 2012 roku pt. Golden Harvest: Events at the Periphery of the Holocaust, nakładem Oxford University Press.

    14 E. Łosińska, W Znaku spór o „Złote żniwa”, „Rzeczpospolita” 8.02.2011.

    15 Zob. N. Finkelstein, Przedsiębiorstwo Holokaust, przeł. M. Szymański, Warszawa 2001.

    16 Wokół „Strachu”, red. M. Gądek, Kraków 2008 oraz Wokół „Złotych żniw”, red. D. Lis, Kraków 2011.

    17 Np.„Znak” nr 670 (marzec 2011) lub „Więź” nr 633 (lipiec 2011).

    18 P. Gontarczyk, Gross dla niepiśmiennych, „Gazeta Polska” 2.12.2012. Film Pasikowskiego Pokłosie, do którego odnosi się ten tytuł, bywa również szyderczo nazywany „po-Grossiem”.

    19 J. Tokarska-Bakir, „Egzekutor” z Grossem w tle, „Dwutygodnik.com” 2011, nr 51.

    20 Jak Polska długa i szeroka, rozmowa J. Szczęsnej z B. Engelking i J. Grabowskim, „Gazeta Wyborcza” 9.01.2011.

    21 A. Bikont, J. Szczęsna, Jedwabne 1941–2001. Kalendarium,„Gazeta Wyborcza” 10.07.2001.

    22 Zob. P. Głuchowski, M. Kowalski, Gorączka złota w Treblince, „Duży Format”, dodatek do „Gazety Wyborczej” 7.01.2008.

    23 Otwarcie dyskursu publicznego o „obrzeżach Zagłady” na poziomie ogólnokrajowym zbiegło się po publikacji Sąsiadów z jego „zamknięciem” na poziomie lokalnym. Piszący o sprawie Jedwabnego, w tym również Jan Tomasz Gross czy Agnieszka Arnold, często podkreślają, że przed 2000 rokiem o sprawie pogromu i udziału w nim Polaków rozmawiało się w Jedwabnem otwarcie, w knajpie. Potwierdzają to również wyniki badań etnograficznych Joanny Tokarskiej-Bakir – w polskichmiejscowościach wiedza o zbrodniach dokonywanych przez miejscową ludność na Żydach w czasie okupacji była powszechna i publiczna do tego stopnia, że wypominano sobie w kłótniach domy„pobudowane za żydowskie złoto”. Po debacie na temat Sąsiadów zdecydowanie osłabła w lokalnych społecznościach tak „otwarta” postawa w dyskusjach z obcymi (dziennikarzami i badaczami) na temat pamięci. To także jeden z wymiarów „raju utraconego”. Kategorię „utraconej niewinności” poddaję dokładniejszej analizie w kolejnych rozdziałach, warto jednak w tym miejscu jeszcze zaznaczyć, że pojęciem tym w odniesieniu do stosunków polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej posługują się nie tylko polscy uczestnicy debaty, ale również komentujący ją obcokrajowcy – zob. np. J.-Y. Potel, La fin de l’innocence: la Pologne face à son passé juif, Paris 2008; wydanie polskie: tenże, Koniec niewinności. Polska wobec swojej żydowskiej przeszłości, przeł. J. Chimiak, Kraków 2010. Wątek recepcji dzieł Grossa poza Polską stanowi dla mnie jednak wyłącznie kontekst uzupełniający.

    24 Choć ideologia komunistyczna miała w tym z pewnością swój udział, w jakiejś mierze było to również odbicie tendencji zachodnich; w tym czasie powstało wiele istotnych literackich i filmowych reprezentacji Holokaustu.

    25 J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2. Nieco wcześniej (od 1985 roku) dyskutowano również w Polsce – zarówno w pierwszym, jak i w drugim obiegu – o słynnym filmie Claude’a Lanzmanna Shoah. Zob. w tej sprawie P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań 2010, s. 132–149.

    26 M. Cichy, Wspomnienia umarłego, „Gazeta Wyborcza” 15.12.1993.

    27 Odznaczenie to przyznawane jest przede wszystkim cudzoziemcom – Jan Tomasz Gross nie posiadał w tym czasie polskiego paszportu. Dopiero w 2009 roku otrzymał oficjalne potwierdzenie obywatelstwa polskiego, odebranego mu bezprawnie w 1969 roku przez władze PRL.

    28 „W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali”. Polska a Rosja 1939–42, red. J. T. Gross, I. Grudzińska-Gross, Londyn 1983. Wydane ponownie przez Znak w 2008 roku.

    29 J. T. Gross, Polish Society under German Occupation – Generalgouvernement, 1939–1944, Princeton 1979 oraz tenże, Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia, Princeton 1988 (wznowione tamże w 2003 roku). Co ciekawe, prace te nie zostały dotychczas przetłumaczone na język polski. Warto przy tej okazji zauważyć, że w Revolution from Abroad Jan Tomasz Gross postawił wpływową dzisiaj w socjologii tezę o„prywatyzacji przemocy” w państwach totalitarnych. Dotychczasowe badania nad systemami totalitarnymi dowodziły, że państwo posiada w nich monopol na przemoc i władzę. Tymczasem Gross twierdzi, że prawdziwa natura totalitaryzmu ujawnia się w tym, że system niejako oddaje się do dyspozycji zdemoralizowanym jednostkom, czego potwierdzeniem ma być wielka liczba donosów na współobywateli, składanych w państwach totalitarnych. Osoba, na którą wpłynął donos, nie była w żaden realny sposób chroniona przepisami prawa i pozostawała bezradna wobec policyjnego aparatu terroru (wydanie z 2003 roku, s. 120 i n.).

    30 J. T. Gross, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców i komunistów 1939–1948, Kraków 1998 (kolejne wydania Kraków 2001 i 2007). Historia esejów zamieszczonych w Upiornej dekadzie jest jednak nieco bardziej skomplikowana. Pierwszy z nich (Ten jest z ojczyzny mojej… ale go nie lubię), traktujący o masowym antysemityzmie Polaków w czasie wojny, został pierwotnie ogłoszony drukiem w „Aneksie” w 1986 roku (nr 41–42). Choć pojawił się w drugoobiegowym emigracyjnym czasopiśmie mniej więcej w tym samym czasie, co esej Błońskiego w „Tygodniku Powszechnym”, niewiele osób miało do niego dostęp i nie wywołał praktycznie żadnej dyskusji. Pozostałe dwa eseje – o rzekomej kolaboracji Żydów z komunistami oraz o antysemityzmie w Polsce po wojnie – miały swój pierwodruk w omawianym tomie. Widać dobrze z tego zestawienia, że tematy kolejnych książek Grossa rodziły się stopniowo, nie wywołując w zalążku większych kontrowersji.

    31 Zob. np. Spójrzmy prawdzie w oczy, wywiad A. Pawlickiej z B. Engelking, „Wprost” 2011, nr 1, s. 16–17.

    32 Istotna jest w tym kontekście także różnica pomiędzy proksemiczną i zarazem wartościującą wymową „obrzeży” a chronologicznym i neutralnym wydźwiękiem „trzeciej fazy”.

    33 Symptomatycznym przykładem tej tendencji może być słynny i wzbudzający kontrowersje artykułu z „Der Spiegel” o pomocnikach nazistowskich zbrodniarzy. G. Bönisch i in., Der dunkle Kontinent, „Der Spiegel” 18.05.2009. Polski przedruk pt. Zbrodniarze i pomocnicy, w tłumaczeniu J. Rubinowicza, ukazał się w „Gazecie Wyborczej” 25.05.2009.

    34 Wielokrotnie w tym kontekście przywołuje się również szacunkowe dane liczbowe, mówiące o 250 tysiącach Żydów (10% populacji żydowskiej przedwojennej Polski), którzy poszukiwali ocalenia w czasie trzeciej fazy Zagłady. Operowanie liczbami stanowi jedną ze strategii retorycznych dyskursu holokaustowego, analizowaną przeze mnie w rozdziale I – tu chciałbym tylko zwrócić uwagę, że „wielka liczba” stanowi jeden z deklarowanych powodów zajmowania się tym obszarem.

    35 Zob. np. B. Engelking, „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa 2011; J. Grabowski, „Ja tego Żyda znam!”. Szantażowanie Żydów w Warszawie 1939–1943, Warszawa 2004.

    36 Por. K. Persak, Wstęp, w: Zarys krajobrazu – wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. Barbara Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2011, s. 7 i n.

    37 S. Musiał, Jedwabne to nowe imię Holokaustu, „Rzeczpospolita” 10.07.2001, s. 12.

    38 Duży korpus tego typu przykładów – pochodzących z czasów debaty nad pogromem w Jedwabnem – zgromadził Piotr Forecki, jednocześnie badacz dyskursu holokaustowego i jego uczestnik, sam sytuujący się zdecydowanie po stronie wyodrębnionego przez siebie „dyskursu moralności”. Zob. tenże, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 318–334 (podrozdział pt. Jedwabne w dyskursie moralności).

    39 J. Tokarska-Bakir, „Egzekutor” z Grossem w tle. Przed quasi-religijnym charakterem pamięci zbiorowej przestrzega również Kerwin Klein, wskazując na różnorodne niebezpieczeństwa i patologie związane z „przemysłem pamięci”. Zob. tenże, On the Emergence of „Memory” in Historical Discourse, „Representations” nr 69 (Winter 2000), s. 127–150.

    40 J. Tokarska-Bakir, Historia jako fetysz, w: taż, Rzeczy mgliste. Eseje i studia, Sejny 2004, s. 95–115.

    41 Jednym z takich argumentów, przywoływanych przeze mnie szerzej między innymi w rozdziale II, jest zanegowanie ukrytego tu założenia o „bezpośredniości” transmisji treści pamięci zbiorowej i zwrócenie uwagi na proces jej kształtowania poprzez media pamięci oraz gatunki narracji. Zastanawiam się również w tym kontekście nad argumentami socjologicznymi, związanymi między innymi z powojenną „wędrówką ludów” i innymi przemianami społecznymi, wpływającymi na transmisję pamięci lokalnej i problematyzującymi tworzenie się „pamięci narodowej”.

    42 Problem kategoryzacji i autoidentyfikacji uczestników recepcji Grossa analizuję w rozdziale poświęconym sporom o postawy.

    43 Zob. np. Cena „Strachu”: Gross w oczach historyków, red. R. Jankowski, Warszawa 2008.

    44 K. Jaskułowski, Strach przed teorią. Refleksje nad recepcją książki Jana Tomasza Grossa, w: tenże, Wspólnota symboliczna: w stronę antropologii nacjonalizmu, Gdańsk 2012, s. 62. Warto dodać, że ten krytyczny wobec polskiej historiografii głos nie jest odosobniony – podobne zdanie wyrażała również przywoływana już Joanna Tokarska-Bakir, ale także pisarze i publicyści niezajmujący się bezpośrednio nauką.

    45 Oprócz tych dwóch dominujących słowników mamy także do czynienia z innymi, np. polityczno-finansowym, który w ramach dyskusji nad obrzeżami Zagłady podejmuje zagadnienia współczesnych stosunków międzynarodowych, odszkodowań i restytucji mienia lub implementowania konkretnych ideologii. Te oraz inne postawy omawiam szczegółowo w rozdziale V.

    46 Analizuję ten temat szczegółowo w rozdziale IV.

    47 Zob. np. H. Woźniakowski, Wstęp, w: Wokół „Strachu”, s. 9–13; N. Cieślińska-Lobkowicz, Mienie i sumienie, w: Wokół „Złotych żniw”, s. 228.

    48 E. Wolentarska-Ochman, Iluzoryczne oczyszczanie pamięci stosunków polsko-żydowskich w dekadę po upadku komunizmu w Europie Wschodniej, w: Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętniania, red. T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska, Łódź 2009, s. 425–434.

    49 Tamże, s. 434.

    50 Aby jednak oddać autorce sprawiedliwość, należy dodać, że zwraca ona w swoim tekście również uwagę na interesujące napięcie pomiędzy konkretną, przekazywaną w pokoleniowej transmisji rodzinnej pamięcią lokalną a pamięcią zbiorową „wszystkich Polaków”. Co prawda ten wielki kwantyfikator funkcjonuje tu na podobnej zasadzie co w omawianej wyżej decyzji prokuratury, jednak przeciwstawienie sobie pamięci lokalnych społeczności oraz postulowanej pamięci „ogólnokrajowej” czy „narodowej” stanowi dla mnie istotną inspirację przy wyborze konkretnych teorii z obszaru antropologii pamięci. Ewa Wolentarska-Ochman stawia tu mocną tezę, że polska pamięć zbiorowa dotycząca stosunków polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej nie istnieje – jest dopiero tworzona.

    51 M. Rothberg, Multidirectional Memory. Remembering the Holocaust in the Age of Decolonization, Stanford 2009 [polskie wydanie: Pamięć wielokierunkowa. Pamiętanie Zagłady w epoce dekolonizacji, przeł. K. Bojarska, Warszawa 2016].

    52 Jak to czynił np. Jan Błoński, mówiąc, że „jesteśmy sobą tylko dzięki pamięci o przeszłości”, co znalazło później silny oddźwięk w dyskursie tożsamościowym, uprawianym z równym natężeniem tak przez przeciwników, jak zwolenników Jana Tomasza Grossa.

    53 Autorką tych obu szeroko dyskutowanych tez jest Elżbieta Janicka. Zob. taż, Holokaustyzacja, „Midrasz” nr 4 (156), lipiec–sierpień 2010 oraz taż, Festung Warschau, Warszawa 2011.

    54 Zob. np. A. Hoskins, New Memory: Mediating History, „Historical Journal of Film, Radio and Television” 2001, nr 4, s. 333–346 oraz tenże, Signs of the Holocaust: Exhibiting Memory in a Mediated Age, „Media, Culture and Society” 2003, nr 1, s. 7–22.

    55 Jednym z twórców i propagatorów pojęcia pamięci zamediowanej [mediated memory] jest Jose van Dijck – zob. tenże, Mediated Memories in the Digital Age, Stanford 2007.

    56 A. Landsberg, Prosthetic Memory: The Transformation of American Remembrance in the Age of Mass Culture, New York 2004. Teoria ta – na co wskazuje już sama nazwa głównej kategorii – jest mocno związana z cielesnością. Z mojej perspektywy będzie to jednak aspekt raczej drugorzędny. Podobną wymowę ma również kategoria instant memory, zaproponowana przez Iwonę Irwin-Zarecką. Zob. taż, Frames of Remembrance. The Dynamics of Collective Memory, New Jersey 1994, s. 161–174. Warto zauważyć, że już pod koniec lat 80. zachodni badacze zaczynali stopniowo odchodzić od paradygmatu psychoanalitycznego (a w szczególności od pojęcia traumy) przy analizowaniu pamięci zbiorowej – podczas gdy w Polsce nurt ten dopiero się rodził, między innymi za sprawą Jana Błońskiego.

    57 Taka perspektywa z jednej strony podważa założenia paradygmatu psychoanalitycznego o mierzeniu się z „własną” pamięcią, ale z drugiej pozwala go zastosować do interpretacji reakcji na„protezę pamięciową”. Co więcej, jako swoista proteza może zostać potraktowane przyjęcie pamięci lokalnej (np. jedwabieńskiej) jako ogólnokrajowej czy „narodowej”.

    58 Por. G. Bagnall, A. Rowland, The Imperial War Museum North: A Twenty First Century Museum?, w: The Future of Memory, ed. by R. Crownshaw, J. Kilby, A. Rowland, New York 2010, s. 51–76.

    59 B. Baczko, Wyobrażenia społeczne. Szkice o nadziei i pamięci zbiorowej, Warszawa 1994.

    60 M. Ziółkowski, Cztery funkcje przywracanej pamięci, „Studia Socjologiczne” 1999, nr 4, s. 56.

    61 B. Szacka, Dzieci – Szkoła – Społeczna pamięć przeszłości, „Kultura i Społeczeństwo” 1998, nr 4.

    62 E. Tarkowska, Polacy wobec przyszłości i przeszłości. Czas społeczny w okresie realnego socjalizmu i w okresie transformacji, w: E. Nowicka, M. Chałubiński, Idee a urządzenie świata społecznego. Księga jubileuszowa dla Jerzego Szackiego, Warszawa 1999, s. 403.

    63 Por. M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, Kraków 1997, s. 17 oraz P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”, s. 8–9.

    64 M. Ziółkowski, Pamięć i zapominanie. Trupy w szafie polskiej zbiorowej pamięci, „Kultura i Społeczeństwo” 2001, nr 3–4.

    65 W. Kansteiner, Finding Meaning in Memory: A Methodological Critique of Collective Memory Studies, „History and Theory” 2002, nr 41, s. 179–197.

    66 Zob. np. P. Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”; B. Krupa, Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987–2003), Kraków 2013; M. Nowicka, Niechciana debata. Spór o książki Jana Tomasza Grossa, Warszawa 2017. Do bardziej skrótowych i publicystycznych problematyzacji debat odnoszę się szerzej w rozdziale poświęconym sporom o postawy.

    Spory o Grossa

    X Facebook Email

    Spory o Grossa

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Spory o Grossa

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Dobrosielski, P. (2017). I. Wstęp. In P. Dobrosielski (éd.), Spory o Grossa (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10376
    Dobrosielski, Paweł. « I. Wstęp ». In Spory o Grossa, édité par Paweł Dobrosielski. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10376.
    Dobrosielski, Paweł. « I. Wstęp ». Spory o Grossa, édité par Paweł Dobrosielski, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10376.

    Référence numérique du livre

    Format

    Dobrosielski, P. (2017). Spory o Grossa (P. Dobrosielski, éd.; 1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10338
    Dobrosielski, Paweł. Spory o Grossa. édité par Paweł Dobrosielski. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10338.
    Dobrosielski, Paweł. Spory o Grossa. édité par Paweł Dobrosielski, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2017, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10338.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement