Las jest wiedzą (ekspercką)
p. 340-395
Texte intégral
Każda wiedza jest historycznie warunkowanym konstruktem, który nie może być właściwie zrozumiany bez odniesienia do aktualnej polityki i relacji władzy.
Krishna Sivaramakrishnan, 1998: 4 (w odniesieniu do: Said, 1979)
Rosnąca, zorganizowana i odgórna racjonalizacja lasów, która łączy wszystkie zainteresowane nim strony, jest bezpośrednim efektem naukowego dyskursu, który uznaje „naturę” za znaczącą kategorię.
Signe Howell, 2014: 162
Czy lekarz pyta się pacjenta, jak ma wykonać operację? Tak że ja się nie zgadzam na to, że mamy słuchać jako ekspertów osób, które nie są leśnikami.
Leśnik, Narodowy Program Leśny, panel „Ochrona”,
24 czerwca 2014
Przyszłość leśnictwa zaczyna się dzisiaj 1
1Ósmego grudnia 2015 roku w Instytucie Badawczym Leśnictwa w Starym Sękocinie pod Warszawą odbywał się ostatni panel ekspertów w ramach prac nad Narodowym Programem Leśnym. Zanotowałam wówczas:
Rejestracja zaczęła się od godziny 9.00. Sala pomału się zapełniała. Było zdecydowanie więcej osób niż na ostatnim panelu „Współdziałanie” w maju. Ale zdecydowanie mniej zielonych mundurów. To bardzo ciekawe, właściwie po raz pierwszy byli mniejszością, nawet niewidzialną mniejszością. Spotkanie rozpoczyna prof. Czerepko, który jako dyrektor
2Instytutu Badawczego Leśnictwa (IBL) pełni rolę gospodarza. Zaczyna bardzo uprzejmie, jak zawsze. Ale już od początku czuć pewne napięcie. Nikt się w zasadzie z nikim nie wita, jest ciszej niż zawsze. Nie ma tego gwaru, „hałasu przedobradowego”. Co bardzo ciekawe, nowością w porównaniu do wszystkich innych paneli było to, że między stołem, przy którym zawsze siedzą organizatorzy (czoło lewego stołu, pod rzędem lewych okien), a stołem aktualnych panelistów stał jeszcze jeden stolik z dwoma krzesłami, przy którym usiedli powołany 17 listopada, nowy dyrektor LP Konrad Tomaszewski i podsekretarz stanu w Ministerstwie Środowiska Andrzej Konieczny. Zresztą przez cały czas swojej obecności na sali obrad dyr. Tomaszewski próbował przejąć kontrolę nad przestrzenią, nadawać rytm, kontrolować to, co się dzieje. Podczas siedzenia cały czas wychylał się do przodu, w kierunku mówiących, sali i organizatorów, rozmawiał głośno, uzgadniając sprawy, przywołując prof. Czerepko. (…) Jako trzeci głos zabrał dyr. Tomaszewski. Rozpoczął od przywitania „Czcigodnego księdza profesora i reszty szanownych ekspertów”. Był bardzo wzburzony, a całe jego przemówienie było emocjonalne, z dwuznacznymi uwagami pod kątem kierownictwa prac nad Narodowym Programem Leśnym (NPL), samego programu i IBL. Jego wystąpienie nie pozostawia wątpliwości, że jest negatywnie nastawiony do ruchów ekologicznych i nie ma za wielkich szans na dialog z nimi. Wychodzi z założenia, że ochrona przyrody i bioróżnorodność zaistniała „dzięki stuletniemu prowadzeniu gospodarki leśnej”. Mówi też, że „nie przyszedł z pustymi rękami” i że ma „wizje rozwoju LP”, przyszedł z „gotowym produktem rozwoju”. Potem zaprezentował trzy, jego zdaniem, najważniejsze punkty do zrealizowania w LP. Pierwszy, któremu poświęcił zdecydowanie najwięcej czasu, uwagi i emocji, był nowy projekt związany z „Leśnymi Gospodarstwami Węglowymi”. Otwarcie mówił, że będzie to priorytet LP. Co podkreślał dyr. Tomaszewski, teraz celem badań leśnych będzie udowodnienie, ile tego CO2 polskie lasy pochłaniają, i dalej, jak to zmierzyć oraz jak zwiększyć to pochłanianie. Druga kwestia dotyczyła wartościowania nieruchomości leśnych, a trzecia ochrony gatunkowej i jej związku z bioróżnorodnością. Jego wystąpienie nie było poświęcone nauce ani „komponentowi badawczemu w ramach NPL”, ale zaprezentowaniem tego, co zamierza robić jako dyrektor LP. Narodowy Program Leśny zmienił się w Program dla Lasów Państwowych.
Leśna agora
Czy nasze leśnictwo może trwać w samozadowoleniu z powodu „wzorcowego modelu gospodarki”, jaki – zdaniem wielu leśników – uprawiamy? (…) Stwórzmy wielokierunkową wizję, która przygotuje nas na przyszłe potrzeby i będzie bardziej skuteczna wobec czekających wyzwań.
Kazimierz Rykowski, 2013: 7
3W poniższym rozdziale zajmę się studium przypadku prac nad Narodowym Programem Leśnym, które trwały w Polsce pomiędzy 2013 a 2015 rokiem. Celem prac, których inicjatorem było Ministerstwo Środowiska, a sponsorem Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, było przygotowanie dokumentu, który stanowiłby ramę dla krajowej polityki leśnej, czyli wszelkich działań związanych z trwałą i zrównoważoną gospodarką leśną. Innymi słowy, miały to być podstawowe wytyczne, które będą narzędziem trwałego i zrównoważonego gospodarowania lasami i na których nabudowane będą działania, programy, wizje, prawo, strategie związane z lasami w Polsce, co oznacza uwzględnienie powiązanych sektorów, aspektów, dziedzin, grup itp. Zgodnie z listem ministra środowiska, Marcina Korolca, inicjatora podjętego procesu, celem prac podjętych w ramach szerokich uzgodnień i konsultacji społecznych ze wszystkimi stronami zainteresowanymi kwestią lasów w kraju było wypracowanie „w poczuciu odpowiedzialności, ekonomicznie opłacalnych, przyrodniczo pożądanych i społecznie akceptowalnych zasad zarządzania dobrem publicznym, jakim są lasy” (Korolec, 2013: 7). Zgodnie z założeniami koordynatorów prac z ramienia Instytutu Badawczego Leśnictwa, NPL miał być sposobem na urzeczywistnienie nowego paradygmatu w leśnictwie, określanego jako leśnictwo społeczne. Jego ideą jest partnerstwo i współdziałanie wszystkich grup w społeczeństwie, które są zainteresowane sprawami lasów, a opiera się ono na szerokim spojrzeniu, uwzględniającym międzysektorowy charakter zarządzania lasami, a także na decentralizacji podejmowania decyzji w kwestii lasów (Rykowski, 2014: 13). Prace nad Narodowym Programem Leśnym zostały zlecone Instytutowi Badawczemu Leśnictwa przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych (DGLP) w ramach zlecenia DGLP nr BLP‑393, jako projekt badawczy „Program rozwoju leśnictwa”.
4W tej części badam, jak wiedza na temat lasu jest współtworzona w ramach spotkań, oddziaływań i starć między aktorami i różnymi grupami aktorów (Jasanoff, 2004; Mol, 2002). Zajmuję się również tym, jaki wpływ na jej powstawanie i legitymizację mają czynniki pozaludzkie (las, drzewa, gleba, przyroda, powietrze), ale także niewiedza, nieznajomość czy celowe pomijanie i przeoczanie danych elementów (Satterfield 2002; Song, 2010; Mathews, 2011). Poprzez analizę prac nad Narodowym Programem Leśnym pokazuję, że wiedza na temat lasu (środowiska) i polityka leśna (środowiskowa, ekologiczna) są tworzone jednocześnie, przez co trudno jest je rozdzielić. W rozdziale tym śledzę proces budowania wiedzy na temat lasu poprzez przyglądanie się temu, jak definiowane, konstruowane, identyfikowane są problemy na jego temat oraz kto, kiedy, gdzie i na jakich zasadach bierze udział w tym procesie.
5Prace podjęte w ramach opracowania Narodowego Programu Leśnego interpretuję jako próbę stworzenia hybrydycznego forum (hybrid forum, Callon, Rabeharisoa, 2003; Callon i in., 2009). Zgodnie z koncepcją Michela Callona, jest to przestrzeń uzgadniania i wytwarzania wiedzy opartej na spotkaniach gromadzących różnych aktorów społecznych z różnych grup. Callon nazywa je forami, ponieważ stwarzają one warunki do otwartej debaty, w ramach której wszyscy zainteresowani mogą wspólnie wyrażać swoje opinie i wątpliwości, na zasadach równości i równorzędności. Z kolei ich hybrydowość wynika z jednej strony z wielości opinii i głosów, które mogą i mają prawo podczas nich zaistnieć, z drugiej ze złożoności i różnorodności problemów oraz z odmiennych spojrzeń na to, co jest kontrowersją, a także z charakteru dziedzin, do których się odnoszą – np. gospodarki, ekonomii, etyki, bezpieczeństwa (Callon i in., 2009: 18). Hybrydyczne fora mogą być widziane jako przestrzenie uspołeczniania zarządzania, demokratyzacji nauki i otwierania procesów tworzenia wiedzy (Latour, 2004; 2011)2. Jasno wyartykułowanym celem organizatorów i koordynatorów prac nad Narodowym Programem Leśnym było właśnie „pełne otwarcie na poglądy i opinie wszystkich zainteresowanych stron” (List do grupy interesariuszy Narodowego Programu Leśnego, 2013) oraz to, że „program ma być tworzony przez wszystkich i dla wszystkich, dla społeczeństwa, gospodarki, dla państwa – na pewno nie przez leśników dla nich samych” (wiceminister środowiska Janusz Zalewski, za: Zubkowicz, 2013: 7). Miał on przyjąć formę otwartą, kroczącą, rozwojową (a ostatecznie ukonstytuowanego dokumentu), będąc jednocześnie płaszczyzną do rozwiązywania aktualnych i przyszłych konfliktów. Skala podjętych działań, ich forma, struktura, różnorodność, a także dostępność stwarzały przesłanki do tego, aby sądzić, że ten proces tworzenia wiedzy będzie mógł zyskać miano hybrydycznego forum. W wyniku analizy przebiegu prac NPL dochodzę do wniosku, że była to próba nieudana. Podczas przebiegu prac, a także w sposobie ich zakończenia oraz wykorzystania ich rezultatów, proces wytwarzania wiedzy został zdominowany przez grupę aktorów reprezentujących konkretną formę wiedzy – leśników (pracowników Lasów Państwowych). Ich postawa i działania doprowadziły do nadania ich wiedzy statusu eksperckiej. To sprowadziło inne formy wiedzy (zwłaszcza te będące w pewnych aspektach antagonistyczne, jak np. niektórych przedstawicieli ruchów ekologicznych, przyrodników, biologów) do roli mniej wpływowej, uzupełniającej, dodatkowej. Eksperckość kwalifikacji leśników spowodowała nadanie statusu nieeksperckości innym rodzajom wiedzy, co skutkowało odebraniem legitymizacji uczestnictwa w hybrydycznym forum pozostałym grupom. Obrazuje to dobrze cytat rozpoczynający ten rozdział, zanotowany przeze mnie podczas rozmowy odbywającej się w ramach prac nad Narodowym Programem Leśnym w czerwcu 2014 roku: „Czy lekarz pyta się pacjenta, jak ma wykonać operację? Tak że ja się nie zgadzam na to, że mamy słuchać jako ekspertów osób, które nie są leśnikami”. Tym samym NPL, zamiast zdemokratyzować wiedzę o lasach i uspołecznić zarządzanie nimi, co było jego założeniem, doprowadził do wzmocnienia figury leśnika eksperta oraz do umocnienia roli państwowego leśnictwa w postaci jednostki Lasy Państwowe. Postulaty odpolitycznienia wiedzy i jej decentralizacji, zgłaszane przez organizatorów, mimo podjęcia kolektywnego procesu (co pokazuje powyższy fragment z dziennika badawczego) nie zostały spełnione.
6Las staje się synonimem wiedzy eksperckiej, posiadanej przez jedną grupę. Kwestię tę rozwijam na dwóch poziomach. Pierwszy wiąże się z tym, że część leśników nie chce dopuścić do kolektywnego tworzenia wiedzy w ramach hybrydycznych forów, ponieważ postrzega swoją wiedzę i związane z nią kwalifikacje jako oparte na naukowych podstawach nauk leśnych i zasadniczo wystarczające, niewymagające rewizji. Sami postrzegają siebie jako ekspertów. Tym samym nie kwestionują mechanizmów dochodzenia do tej wiedzy i jej legitymizowania – nie ma przestrzeni na uspołecznianie, tworzenie nowej, demokratycznej nauki w rozumieniu Stegners (2011, 2015), Latoura (2004, 2011) czy Callona (2003; 2009). Drugi poziom wiąże się z podstawami legitymizowania statusu wiedzy leśników – ich eksperckość wypływa z doświadczenia, z bycia w lesie, z relacji nawiązywanych z elementami środowiska oraz z percepcją i znajomością konkretnych aspektów lasu, w danych drzewostanach. Do koncepcji hybrydycznego forum chcę dodać kwestię pozaludzkich aktorów 3. Nie tylko ludzie są uczestnikami leśnej agory w ramach Narodowego Programu Leśnego. Pozaludzcy aktorzy (drzewa, powietrze, gleba, zwierzęta, rośliny, dwutlenek węgla, klimat) także produkują wiedzę. Wchodzą oni do hybrydycznego forum w wyniku wcześniejszych interakcji z ludźmi. Te wcześniejsze spotkania konstytuują doświadczenie, które jest nabudowane na percepcji i byciu w środowisku. To doświadczenie zamieniane jest w wiedzę, która nie może stać się przedmiotem debaty i uzgodnień w ramach hybrydycznego forum, ponieważ wchodzi do niego jako gotowy element, określone źródło czy podstawa wiedzy danych aktorów lub grup społecznych. Wynika właśnie z percepcji, „by c i a w”, które jest indywidualne, a nie zbiorowe i przez to nie podlega kolektywnym uzgodnieniom (Ingold, 2011). To, co wydarzyło się podczas Narodowego Programu Leśnego, to uznanie tej posiadanej przez leśników wiedzy, wiedzy tworzonej w lesie, za niekwestionowaną i nadrzędną. Przeniesiono ją na wyższą skalę (krajową), poddano obiektywizacji, uogólnieniu oraz ujednoliceniu, czyniąc z niej tym samym podstawę dla eksperckości oraz ogólnej wiedzy o lesie, co w dalszej kolejności łączy się ściśle z polityką leśną państwa.
7W wyniku działań aktorów społecznych, a w tym przypadku konkretnie leśników, las jako wiedza staje się wartością. Ta wartość nie jest mu przypisana od początku, ale zostaje osiągnięta jako efekt konkretnych strategii oraz poczynań uwzględniających zarówno ludzkich, jak i pozaludzkich uczestników tego procesu.
Nowa wiedza w „postczasach”
8Sposoby i metody wytwarzania wiedzy, jej uwierzytelniania, legitymizacji, nierównego statusu, począwszy od lokalnej wiedzy środowiskowej ludów tubylczych, studiów postkolonialnych, przez mechanizmy państwa i kapitalistycznej gospodarki, po współczesne kontrowersje technologiczne i najnowsze badania naukowe, stanowią jedną z najszerzej dyskutowanych problematyk w antropologii. W wyniku wpływowej koncepcji Michela Foucaulta, wyłożonej m.in. w pracy Historia seksualności (1980, zwłaszcza s. 92–102), wiedza została nieuchronnie złączona z postrzeganiem władzy, co w zasadniczy sposób wpłynęło na humanistyczne i społeczne badania nad relacjami władzy, podporządkowania oraz hierarchii (wiedzy i innych).
9Foucault nie zdefiniował jednoznacznie, czym jest wiedza, pisał jednak szeroko o jej uwikłaniu. To na niej opiera się władza, która robi z niej użytek w imię aktualnie istotnych celów. Z drugiej strony, wiedza jest reprodukowana przez władzę w wyniku dostosowywania tej pierwszej do anonimowych intencji wyrażanych w drugiej. Tym samym wiedza umożliwia wyprodukowanie przestrzeni, w której władza może operować. Dlatego też Foucault stworzył określenie wiedza‑władza, które jest nieredukowalne do żadnego z tych dwóch elementów i właśnie ich zespolenie stanowi sedno ich definicji. Co ważne, także w kontekście omawianego przeze mnie studium przypadku, władza i wiedza, w rozważaniach wybitnego filozofa, przejawiają się w mikrorelacjach, w których przybierają charakter dynamicznych, niestabilnych, relatywistycznych i zdecentralizowanych zjawisk, co jednocześnie prowadzi do podkreślenia strukturalnego i systematycznego wymiaru władzy‑wiedzy. Dlatego też wiedza nie może być postrzegana jako fenomen neutralny, ale jako implikująca relacje siły 4.
10Rozważania Foucaulta na temat władzy i wiedzy stały się inspiracją do wielu badań nad kwestiami lasów, leśnictwa i polityki leśnej. W dokonanym niedawno zestawieniu dotyczącym wykorzystania Foucaultowskich koncepcji Georg Winkel (2012) przedstawia refleksje na temat współczesnej tendencji w badaniach odnoszących się do wiedzy leśnej. Ich przywołanie poniżej będzie pomocne w nakreśleniu mojego podejścia metodologicznego i analitycznego w kwestii studium przypadku Narodowego Programu Leśnego. Winkel, pytając o to, jak koncepcje Foucaulta wpłynęły na przeprowadzane analizy leśnej polityki, wskazuje na wspólny rdzeń większości zanalizowanych przez niego badań, do którego zalicza: 1. sceptycyzm w stosunku do roszczeń, zwłaszcza państwa i kapitalistycznych dyskursów, co do pojedynczej racjonalności i obiektywnej prawdy, 2. skłonność do traktowania wiedzy jako warunkowej, a przede wszystkim kontestowanej, 3. uznanie tego, że język i wiedza powinny być uznawane za aspekty władzy, 4. zainteresowanie opresyjnym (tłumiącym) charakterem dominującej formy języka oraz wiedzy, 5. motyw emancypacji, zainteresowanie poszerzaniem dostępu do podstaw wiedzy oraz demokratyzacja procesu tworzenia polityki (Winkel, 2012: 89). To zestawienie odnosi się również do mojego podejścia i zainteresowań. Jednak chcę zwrócić uwagę na drugi problem, który został poruszony przez Winkela, a mianowicie na to, co zostaje pominięte we współczesnych analizach leśnej polityki w duchu Foucaulta. Podkreśla on, iż takie prace w ogromnej większości koncentrują się na tak zwanych krajach rozwijających się. Staje się to szczególnie widoczne, gdy porówna się zastosowanie takiego podejścia z wykorzystaniem innych podejść analitycznych (np. Sotirov, Memmler, 2012). Zajmowanie się ochroną środowiska, ekologią polityczną czy ogólnie zarządzaniem przyrodą w krajach rozwijających się zdaje się wydawać „właściwsze”, a także daje szansę badania silnie upolitycznionych modeli zarządzania lasami. Zdaniem Winkela, jest to przejaw paradoksalnego efektu zwrotnego przyjętego podejścia, które wytworzyło hegemoniczny dyskurs powielany przez badaczy. W jego ramach leśnictwo w byłych krajach kolonialnych czy ogólnie w krajach rozwijających się jest idealnym przykładem problematycznego i opresyjnego zarządzania lasami. Powszechnie akceptowalnym i oczywistym narzędziem analizy takich przypadków są podejścia Foucaultowskie. W tym samym czasie nie ma badań, które jako przestrzeń takich prac wybierałyby Stany Zjednoczone czy Niemcy, gdzie te dyskursy były budowane 5. Z drugiej strony, badacze podejmujący zarysowaną problematykę afiliowani są głównie na uniwersytetach i w jednostkach badawczych tychże niebadanych krajów. Dekonstruując zgubny wpływ zachodnich dyskursów w rozwijających się państwach, pomijają oni związki tychże dyskursów z państwami, w których one powstały, i przemilczają tamtejsze ich efekty (Winkel, 2012: 84–90).
11Uznaję za słuszne stwierdzenie, które postuluje konieczność demaskowania przewrotnej, stopniowej i wykluczającej siły dyskursów oraz zwrócenie uwagi nie tylko na aktorów społecznych, którzy byli dotychczas pomijani, ale także na regiony i miejsca, które umykały analizie. Dotyczy to także odkrywania wpływów dyskursu zachodniego leśnictwa w rozwiniętych krajach. Jednym ze sposobów na takie badania jest: „skoncentrowanie się na podmiotach takich jak «dyskursywne elity», grupy marginalizowane i mainstreamowe oraz skupienie się na zdolnościach elit, na tym jak tworzą hegemoniczne porządki wiedzy, wpływają na nie i wchodzą z nimi w kontakt” (Winkel, 2012: 90). W tym kontekście jeszcze jedna rzecz w cytowanym przeglądzie wymaga podkreślenia – to, że zdecydowana większość analiz leśnej polityki podjętej w duchu Foucaulta została przeprowadzona przez naukowców spoza leśnego sektora, przez geografów, antropologów, socjologów. Co więcej, nie były one publikowane, komentowane ani cytowane w naukowych czasopismach leśnych. Pytaniem otwartym pozostaje, czy jest to efekt specyficznych programów i zainteresowań na wyższych uczelniach leśnych, czy niechęć do takich potencjalnie krytycznych leśnych analiz.
12Moje podejście jest zbieżne z powyższymi rozważaniami. Uważam, że skupienie się na leśnych politykach tak zwanych krajów rozwiniętych 6dostarcza niezbędnej perspektywy i pozwala dostrzec niebezpieczeństwo ekoimperializmu, które może towarzyszyć analizom w innych, zwłaszcza postkolonialnych państwach 7. Z drugiej strony umożliwia to wnikliwą analizę mechanizmów łączących wiedzę i władzę w zróżnicowanych leśnych politykach, ewolucji tych relacji oraz lokalnych wariantów, za pomocą których zyskują one akceptację i legitymizację w konkretnym kontekście. Jest to więc szansa na nakreślenie różnorodności praktyk i dyskursów w leśnych politykach, zamiast eksploatacji jednego wzoru (postkolonialnego, rozwijającego się). W ramach takiej perspektywy możliwe staje się studiowanie lokalnych prób wyjścia z hegemonicznych dyskursów wiedzy. W skupieniu się wyłącznie na połączeniu władzy‑wiedzy z aktorami, którzy rządzą dyskursami, zachodzi ryzyko przeoczenia działań zmierzających do zmiany dominujących form tych dyskursów, jeśli nie skończyły się one sukcesem. Dlatego należy pamiętać o patologizującym i nawet zwodniczym potencjale, który zawarty jest w powierzchownym wykorzystaniu koncepcji władzy i wiedzy (Scott, 1985).
13Pomocne w takich działaniach są nowe perspektywy oferowane w ramach studiów nad nauką i technologią (Science Technology Studies). W rozważaniach nad relacjami wiedzy i władzy, badacze związani z tymi podejściami zwracają uwagę na nowe elementy, które również znajdują się na styku omawianej pary. Są to np. niewiedza i niepewność (Jasanoff, 2004; Mathews, 2011). Wiele z problemów środowiskowych, które dotyczą dzisiejszego świata, a w których kwestia lasów zajmuje ważne miejsce, nie daje się wyjaśnić, zrozumieć ani zanalizować w sposób prosty, dychotomizujący lub jednokierunkowy. Złożone relacje pomiędzy wieloma grupami aktorów społecznych, instytucjami społecznymi i politycznymi, środowiskiem materialnym, nowymi technologiami, a także aktorami pozaludzkimi (jak zwierzęta, rośliny, gazy, kopaliny) wpływają na skomplikowanie sposobów powstawania wiedzy i manifestowania władzy. Wiąże się to równocześnie ze zmianami tego, jak społeczeństwa rozumieją otaczające je środowisko, ale także samą politykę środowiskową (leśną), jak i proces jej tworzenia (Haas, Jasanoff, 2011).
14Jak postuluje Andrew Mathews (2011), badający relacje między autorytetem, ekspertyzami i władzą w meksykańskiej polityce leśnej, leśnictwo, jego historia, a także polityka środowiskowa są idealnym przykładem do badania tego, jak produkowanie publicznej wiedzy może legitymizować instytucje i zaopatrywać je we władzę. Tłumaczy on, że ekspertyzy i doradztwo naukowców – innymi słowy: produkowanie wiedzy – są zawsze rodzajem politycznego dramatu, wystawianego przez naukowców i polityków na publicznej scenie w celu przekonania publiczności (społeczeństwa) do danej interpretacji zjawisk i określonych sposobów widzenia. Te ekspertyzy są zawsze publiczne, nawet jeśli zakładają zdystansowanie się od polityki. Jest tak dlatego, że nie mogą się one odbywać bez publiczności, której przypisywane są konkretne role, np. nieekspertów. To prowadzi do nieustannego ustalania i przemieszczania granic między domenami polityki i wiedzy naukowej. Dlatego redefiniowanie polityki wymaga redefiniowania wiedzy, a w związku z tym zmiany granic tego, co techniczne, i tego, co polityczne, na nowo określają role ekspertów, naukowców, polityków i w końcu widowni (Jasanoff 2004; Latour 2004). Takie badania przyczyniły się do krytyki technokratycznej wiedzy naukowej i jej odgórnego narzucania społeczeństwom, które są wyłączone z procesu jej tworzenia (naukowa wiedza jest instrumentalnie wykorzystywana w celu osiągania partykularnych korzyści i interesów, często ekonomicznych). Mathews zwraca jednak uwagę na to, co takie antypolityczne podejścia pomijają – fakt, że za każdym razem one także bazują na określaniu tego, kto i na jakich warunkach może brać udział w procesach tworzenia wiedzy. Innymi słowy, nawet najbardziej polityczne rodzaje wiedzy muszą opierać się na relacji ze społeczeństwem, na wytyczaniu jego członkom konkretnych ról i zadań. To, zdaniem Mathewsa, prowadzi do tego, że proces tworzenia wiedzy i podążająca za nim władza powinny być postrzegane jako niestabilne i potencjalnie kruche przedstawienia, które jednocześnie starają się uchwycić i wypełnić znaczeniem „polityczne” i „techniczne”. Dlatego równie ważne jest śledzenie dyskursów hegemonii, co momentów niepewności, dezorientacji, gdy następuje zmiana dotychczasowych wzorów działania (Mathews, 2011: 20–24): „nie możemy przyjmować władzy [państwa] jako rzeczy danej, ale musimy ją ostrożnie szacować w różnych momentach” (Mathews, 2011: 25).
15Z kolei Sheila Jasanoff (2005) proponuje termin obywatelskich epistemologii (civic epistemologies), które odnoszą się do specyficznych, historycznych, kulturowych, politycznie usadowionych, publicznych sposobów rozumienia, przyjmowania i akceptacji wiedzy. Koncept ten nie zakłada z góry, że społeczeństwo powinno rozumieć naukowe uwagi lub że powinno je rozumieć w określony sposób. Jego założenia opierają się na pytaniu: jak dochodzi do tego, że wiedza jest postrzegana jako wiarygodna w ramach politycznych realiów, jak wiedza naukowa zyskuje taki status? Obywatelska epistemologia zakłada więc, że status nauki we współczesnym życiu politycznym musi być wyjaśniany, a nie przyjmowany jako element stały. Daje on więc możliwości przyglądania się i badania różnic (zwłaszcza międzykulturowych, między grupowych) w społecznych reakcjach i akceptacji dla wiedzy, nauki i technologii (Jasanoff, 2005: 247–269). Jak w praktyce pokazuje Mathews, mogą one przyjmować różny przebieg, niekoniecznie ściśle obywatelski (civic) w swojej formie. W przypadku wiedzy na temat meksykańskiego lasu i leśnictwa jest to społeczna niechęć do wyrażania otwartej krytyki na temat oficjalnych procesów produkcji wiedzy o lesie, jednocześnie połączona z nieufnością i głęboką niewiarą w oficjalne przedstawienie tworzenia tej wiedzy (Mathews, 2011: 147–177).
16To doprowadza mnie do koncepcji hybrydycznych forów (hybrid forums) Michela Callona, które są zarówno narzędziem umożliwiającym analizę procesu wyłaniania się wiedzy w efekcie interakcji między różnymi aktorami społecznymi, jak i swoistym apelem o „demokratyzację demokracji” i wielogłosowy model tworzenia wiedzy (jest on instrukcją aplikacji włączającego, otwartego, równego modelu takich spotkań, który może zostać wykorzystany w praktyce). Callon tłumaczy ten koncept następująco:
fora, ponieważ są otwartymi przestrzeniami, gdzie grupy mogą się zgromadzić i wspólnie dyskutować techniczne alternatywy, które angażują kolektyw; hybrydyczne, ponieważ zarówno zaangażowane grupy, jak i osoby zgłaszające roszczenia co do swej reprezentacji są heterogeniczne, wliczając w to ekspertów, polityków, inżynierów oraz laików, którzy postrzegają siebie jako zaangażowanych. Są hybrydyczne także dlatego, że pytania i problemy, które podnoszą, są adresowane na różnych poziomach i w różnych dziedzinach, od etyki do ekonomii, wliczając psychologię, fizykę nuklearną i elektromagnetyzm. (Callon i in., 2009: 18)
17Podczas spotkań w ramach hybrydycznego forum następuje zamiana specjalistycznych laboratoriów i zamkniętych politycznych gabinetów na interakcje zachodzące w rzeczywistym świecie, które powinny na stałe stać się uzupełnieniem tych pierwszych. Granice tradycyjnej demokracji reprezentatywnej zostają rozszerzone, a rozróżnienie na specjalistów i laików zaciera się. Dialogiczna demokracja ma być sposobem na wzbogacenie tradycyjnie pojmowanej demokracji. Ma ona być ciągłym procesem, w ramach którego stale dochodzi do konsultacji i reprezentowania. Tym samym jest to przestrzeń, w której ma miejsce ciągła rekonfiguracja problemów i z której wyłania się wspólna wizja świata (wspólny świat) – ten zaś nie tylko nadaje się do zamieszkiwania, ale jest zamieszkiwany i żywy. Jak pisze Callon, dzieje się to przez produkcję wiedzy, która wiąże się z nowymi sposobami myślenia, widzenia i działania (Callon i in., 2009: 35).
18Lis i Stasik (2016) zwracają uwagę, że koncepcja hybrydycznych forów jest nie tylko wkładem do demokratyzacji wytwarzania wiedzy i samej demokracji, ale także zawsze zachodzi w określonym państwowym kontekście – w ramach polityki odnośnie do zasobów naturalnych, regulacji, a także w ramach zależności między kluczowymi działaczami (w przypadku ich badań: państwem, przemysłem wydobywczym i naukowcami). Ja zaś, na podstawie moich badań, chcę dodać do idei hybrydycznych forów rolę i znaczenie poza‑ludzi, którzy bezpośrednio i pośrednio biorą udział w produkcji wiedzy. W przypadku wiedzy na temat środowiska naturalnego jest to szczególnie znaczące. Rośliny, zwierzęta, dwutlenek węgla, geny są wytwarzane podczas takich spotkań jako przedmioty i obiekty wiedzy. Jednak z drugiej strony, wnoszą one do forum swoją obecność i oddziaływanie – czy to przez relacje, w które wchodzą z innymi, czy tak jak w omawianym przeze mnie przypadku, w wyniku wcześniejszych doświadczeń ludzi, które nabudowywane są na percepcji i byciu z pozaludzkimi aktorami (by c iu w środowisku). Wykorzystanie koncepcji hybrydycznego forum do przyjrzenia się procesom tworzenia wiedzy o lesie w Polsce stwarza możliwość analizy relacji władzy i wiedzy, politycznego i naukowego, a także roli poszczególnych osób. Jest to także okazja do zwrócenia uwagi na próby wprowadzania alternatywnych (niehegemonicznych), bardziej uspołecznionych i demokratycznych mechanizmów. Równocześnie to szansa na przeanalizowanie, dlaczego takie wysiłki, w kontekście danej obywatelskiej epistemologii, nie zakończyły się sukcesem.
W środku
19Poniższa analiza opiera się na materiale, który zebrałam w latach 2013– 2016, podczas prac nad Narodowym Programem Leśnym oraz krótko po jego zakończeniu (dotyczy to głównie odbioru prac przez zleceniodawcę – Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych). Zbieranie materiału odbywało się za pomocą trzech równoległych metod. Po pierwsze, uczestniczyłam w pięciu z ośmiu paneli ekspertów, podczas których prowadziłam obserwację, rozmowy oraz zbierałam komentarze. Po drugie, przeanalizowałam wszystkie sto trzydzieści dwa autorskie opracowania przygotowane podczas siedmiu zasadniczych paneli NPL oraz dodatkowe trzynaście opracowań dotyczących panelu „Nauka”, zamieszczone na stronie internetowej programu. Obok tego zapoznałam się z raportami przygotowywanymi po każdym z paneli, dwustu czternastoma rekomendacjami sformułowanymi po zakończeniu prac oraz Sprawozdaniem Końcowym z przebiegu realizacji prac w projekcie BLP‑393 „Program rozwoju leśnictwa” (2016). Trzecią metodą gromadzenia danych była analiza szeroko pojmowanych mediów, w tym prasy leśnej, dotycząca gromadzenia pojawiających się komentarzy, opinii, głosów na temat idei, przebiegu i efektów Narodowego Programu Leśnego. Elementem pomocniczym były materiały wizualne (wideo) zawierające nagrania przebiegu wszystkich paneli ekspertów.
20Spotkania, z wyjątkiem „Dziedzictwa” (10–11 kwietnia 2014), które odbyło się w Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie, miały miejsce w Instytucie Badawczym Leśnictwa. Były to obrady pod następującymi hasłami: „Klimat” (18 czerwca 2013), „Wartość” (15 października 2013), „Ochrona” (24 czerwca 2014), „Rozwój” (17 września 2014), „Organizacja” (18 listopada 2014), „Współdziałanie” (26 maja 2015) oraz dodatkowy panel „Nauka” (8 grudnia 2015).
21Wyjaśnienia wymaga również moja rola w ramach prac nad Narodowym Programem Leśnym. Prace nad NPL były otwarte i każda zainteresowana osoba mogła wziąć udział w obradach i dyskusjach. Dlatego też moja obserwacja podczas paneli nie była ograniczona i mogłam ją swobodnie prowadzić. Jednakże w ramach panelu „Dziedzictwo”, który odbył się 8 i 9 kwietnia 2014 roku, brałam udział w obradach w roli zaproszonego eksperta. Przygotowałam swoje autorskie opracowanie, a następnie zaprezentowałam je w skróconej wersji podczas obrad. Brałam też udział w sesji dyskusyjnej, w której to nie ja zadawałam pytania, ale pytania były zadawane mnie. Tym samym byłam, dosłownie i metaforycznie, po drugiej stronie stołu. Wiążą się z tym dwa kolejne elementy. Po pierwsze, jako wytypowany ekspert dostawałam zaproszenia i oficjalne listy zachęcające do uczestnictwa we wszystkich pozostałych panelach oraz do wzięcia udziału w dodatkowych pracach w ramach NPL (jak formułowanie preferencji i tematyki badawczej kluczowej dla kwestii leśnych w nadchodzących latach). Ponadto, w 2015 roku opublikowałam artykuł w prasie leśnej, dotyczący mojej opinii na temat dotychczas podjętych prac NPL (zobacz: Konczal, 2015).
22Biorąc pod uwagę powyższe okoliczności, uważam, że dały mi one szansę przeprowadzenia jeszcze dogłębniejszych obserwacji i analiz, przy zachowaniu obiektywizmu i antropologicznej perspektywy badawczej. W zaistniałej sytuacji mogłam ściślej wejść w specyfikę powstającego forum, a także zyskałam dobrą perspektywę do obserwacji tego, co dzieje się w nim z poszczególnymi rodzajami wiedzy (w tym z moją wiedzą): jak pojawiają się w ramach forum, jak są postrzegane, komentowane, legitymizowane, hierarchizowane czy instrumentalizowane.
Tworząc wiedzę o lesie
23Toczy się gra o trwałość ekosystemu Ziemi, o przyszłość świata. Lasy, gospodarka leśna, produkty i surowce leśne, usługi ekosystemowe powinny wziąć udział w tej grze.
Do tego potrzebne są naukowe argumenty (…).
Kazimierz Rykowski, 2015c: 5–6
Stawia się tezę, że wiek XXI jest początkiem okresu w historii lasów i leśnictwa (również człowieka), w którym rozpoczynamy wprowadzanie różnego rodzaju ograniczeń w dostępie do korzystania z dóbr leśnych. Tworzenie określonych barier, o ustalonym czasie trwania i właściwie zdefiniowanej przestrzeni leśnej jest konieczne, bowiem brak mechanizmów w samoograniczeniu człowieka w korzystaniu z dóbr możliwych do uzyskania z lasu doprowadzi do jego zniszczenia. Wprowadzanie ograniczeń i barier w użytkowaniu lasu jest nieuchronne, ma to również na celu zyskanie przez nas na czasie, który wykorzystany zostać powinien na prowadzenie pogłębionych, szerokich badań naukowych nad funkcjonowaniem ekosystemów leśnych.
Piotr Paschalis‑Jakubowicz, 2015: 3
24Prace nad Narodowym Programem Leśnym rozpoczęły się 2013 roku i zainaugurowano je z inicjatywy podjętej w Ministerstwie Środowiska przez ówczesnego ministra Marcina Korolca i wiceministra Janusza Zalewskiego. Aby uchwycić specyfikę tego przedsięwzięcia, niezbędne jest odwołanie do kontekstu międzynarodowego, który poniekąd narzucił Polsce konieczność opracowania takiego programu.
25Narodowe Programy Leśne (ang. National Forest Programmes) są ściśle związane z koncepcją zrównoważonego rozwoju, a przez to także zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej (czy też trwałego zrównoważonego zarządzania lasami). W najważniejszych dokumentach Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju z 1992 roku (Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro), to jest w Agendzie 21 oraz Zasadach Leśnych (Forest Principles), NPL został wskazany jako praktyczne narzędzie do realizacji uzgodnionych, nowych ram i wytycznych zarządzania lasami. Dokumenty konferencji obligowały kraje sygnatariuszy do opracowywania i wdrażania NPL także ze względu na konieczność uspołeczniania procesu zarządzania lasami, włączania nowych grup i uwzględniania wartości kulturowych. Tym samym była to próba wpisania leśnictwa w zapoczątkowany proces decentralizacji, demokratyzacji, szerszej otwartości w kwestii wykorzystania zasobów naturalnych. Definicja Narodowego Programu Leśnego jako: „ogólne określenie dla wszelkich przedsięwzięć zawiązanych z planowaniem, programowaniem i wdrażaniem działań z zakresu trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej na poziomie kraju lub jego części” (Raport końcowy IV sesji Intergovernmental Panel on Forest, za: Rykowski, 2001: 8) była efektem obrad Międzyrządowego Panelu Leśnego. Na gruncie europejskim NPL były propagowane w wyniku działań dwóch nurtów: Ministerialnych Konferencji na temat Ochrony Lasów w Europie oraz agend Unii Europejskiej. W wypadku pierwszego, Narodowe Programy Leśne zostały wyszczególnione i opracowane w ramach rezolucji z konferencji w Helsinkach (H1) oraz Lizbonie (L2). NPL zyskał tam charakter otwartego procesu, który cyklicznie i nieustannie dąży do samodoskonalenia w kwestii zrównoważonego zarządzania lasami. Z kolei Unia Europejska w ramach Rezolucji Rady UE z 1998 roku, dotyczącej Strategii dla Leśnictwa na terenie państw członkowskich, wskazuje jako integralną część działań wdrażanie Narodowych Programów Leśnych (Rykowski, 2001; 2014a). Jak argumentowali zwolennicy rozpoczęcia prac nad Narodowym Programem w Polsce, żaden z dotychczasowych dokumentów dotyczący polityki leśnej nie spełniał roli całościowej wizji dla teraźniejszości i przyszłości lasów oraz powiązanych z nimi sektorów i dziedzin. Takiej roli, w ich argumentacji, nie spełniała Polityka Leśna Państwa, uzupełniana przez powiązane z nią akty prawne (jak Ustawa o lasach, Polityka ekologiczna państwa, programy ochrony przyrody w nadleśnictwach itp.) 8. Ich zdaniem, nieporozumieniem jest także traktowanie Strategii Rozwoju Lasów Państwowych czy Strategii Rozwoju Leśnictwa jako kompleksowych dokumentów mogących odnosić się do przyszłości wszystkich grup i stron powiązanych z lasem oraz wskazywać dalekosiężną wizję uspołecznionego zarządzania lasami w kraju. Jak argumentują, ostatnie wymienione dokumenty dotyczą wyłącznie jednego aspektu czy branży – państwowego leśnictwa, i pomijają nie tylko inne sektory, ale również kontekst społeczny jego funkcjonowania 9. Nowy dokument miał mieć formę narodowej strategii (Rykowski 2001; 2013; 2013a; 2014; Korolec, 2014; Ruszyły prace nad Narodowym Programem Leśnym, 2013; Zubkowicz, 2013).
26Ideą przyświecającą pracy nad NPL, jego potencjalnemu wdrażaniu i przyjęciu było przejście leśnictwa do nowego paradygmatu, który określano jako leśnictwo społeczne. Jego podstawą są: partnerstwo, współdziałanie, zaangażowanie wszystkich (aktualnie i w przyszłości) zainteresowanych grup, decentralizacja podejmowania decyzji i zarządzania oraz szerokie, międzysektorowe działania. Takie podejście ściśle wynikało z międzynarodowego kontekstu omówionego powyżej i zostało wprowadzone do myślenia o lesie i leśnictwie razem z globalnymi koncepcjami wypracowanymi na poziomie międzynarodowym. Uspołecznianie i demokratyzacja wiedzy o lesie, jego wizji oraz sposobów podejmowania decyzji jego dotyczących miały być sposobem na włączenie do procesu tworzenia wiedzy na temat tego elementu środowiska grup, które są z nim związane, a dotychczas nie miały możliwości uczestnictwa w tych przedsięwzięciach lub miały je ograniczone. Kolejny ważny element dotyczył akceptacji dla wypracowywanych w ramach NPL rozwiązań. Program miał stanowić powszechny konsensus i odzwierciedlać wspólną wizję, która wyłonić się miała podczas obrad i spotkań. Ówczesny wiceminister Zalewski podkreślał, że NPL miał być tworzony „przez wszystkich i dla wszystkich” i dlatego „nie możemy stosować jakiejkolwiek selekcji uczestników i poglądów” (Zalewski, za: Zubkowicz, 2013: 7). Zakładano, że oznaczać to będzie dla leśnictwa i kwestii okołoleśnych przejście z zarządzania i tworzenia wiedzy na zasadach top‑down, czyli odgórnego kierowania poleceń, do modelu bottom‑up, czyli oddolnego sterowania 10. W założeniu wiązało się to ze wzmocnieniem paradygmatu współdecydowania, ale także współodpowiedzialności różnych grup (podzielenia się odpowiedzialnością). Wiedza‑władza nad lasem miała nie tylko przejść w dół, ale miała się rozproszyć. To wiązało się także z charakterem NPL, który nie miał być jednorazowym przedsięwzięciem, ale miał być nieustannym procesem. Organizatorzy określali jego specyfikę jako „kroczącą” (np. Korolec, 2014, Rykowski 2014d). Miał on permanentnie włączać nowe grupy, umożliwiając reakcje na nowe zjawiska, konflikty, problemy. Jego elastyczność miała dawać potencjał do rozwiązywania zarówno aktualnie istniejących problemów (które wskazywano jako jeden z impulsów do podjęcia prac, np. wokół Puszczy Białowieskiej, Tatrzańskiego Parku Narodowego lub doliny Rospudy), jak i pojawiających się w przyszłości konfliktów, które współcześnie nie zostały jeszcze zdiagnozowane. Obrazują to słowa ministerialnych inicjatorów:
w odróżnieniu od innych procesów politycznych, rozpoczynając dyskusję nad NPL nie mamy gotowych wniosków i rozwiązań. Pojawią się dopiero w czasie dyskusji. Program traktujemy jako proces dochodzenia do pewnych konkluzji, ale będzie on też podlegał weryfikacji. Co kilka lat będziemy do niego wracać i zmieniać. On musi żyć. (Zalewski, za: Zubkowicz, 2013: 7)
27Perspektywa czasowa była jednym z istotniejszych elementów – co należy ponownie powiązać z pryncypiami narzucanymi przez agendy międzynarodowe wraz z ideą zrównoważonego rozwoju. NPL tworzony był nie tylko z myślą o aktualnie żyjących grupach społecznych, ale „dotyczy [on] naszych dzieci i wnuków” (Rykowski, 2014a: 15). Stąd też długa skala czasowa, jaką uwzględniono podczas prac. Miała to być wizja w perspektywie do roku 2030 oraz dalej do 2080, tym samym objęłaby ona co najmniej trzy, cztery pokolenia 11.
28Postulaty te łączyły się z potrzebą odpolitycznienia kwestii lasów, oderwania zarządzania nimi od aktualnej polityki, a nawet wyłączenia ich spod resortowej władzy zwierzchniej. Podkreślano, że lasy są apolityczne i jakiekolwiek próby połączenia ich z bieżącą koniunkturą czy to w rządzie, czy parlamencie należy postrzegać jako tendencje błędne i szkodliwe zarówno dla ogółu użytkowników lasu, jak i samej przyrody 12. Tym samym była to aktywna próba przełamania przeświadczenia o tym, że „wszystko istotne, co dzieje się w polskim leśnictwie, i tak dzieje się w LP” (Zubkowicz, 2013: 8). A zatem „NPL nie ma być więc przydatny [tylko] leśnikom” i „na pewno nie [ma być tworzony] przez leśników dla nich samych” (Zubkowicz, 2013: 7).
29Przygotowania do leśnych forów w ramach Narodowego Programu Leśnego obejmowały zdefiniowanie potencjalnie zainteresowanych stron oraz dotarcie do nich. Posłużono się metodą Forsight (zarządzania przyszłością) – prognozowania. Jej założenia mówią o dyskusjach dotyczących przyszłości, które odbywają się pomiędzy zaangażowanymi w kwestię grupami. Celem tych dyskusji nie ma być przygotowanie jasnych konkluzji (dokładnych prognoz), ale zetknięcie z różnymi perspektywami oraz skierowaniem myślenia ku przyszłości zgodnie z charakterem następujących zmian. Organizatorzy polskiego NPL oparli przygotowania na pięciu etapach działań. Pierwszy dotyczył wstępnej analizy otoczenia związanego z lasami i gospodarką leśną. Jego efektem było wytypowanie szesnastu głównych grup interesu (np. ochrony środowiska, kultury i sztuki, energetyki, przemysłu drzewnego, zdrowia). Do tego dodano czterdzieści dwie grupy interesariuszy (np. estetyka krajobrazu, szlaki turystyczne, biopaliwa, meblarstwo, ochrona powietrza). Dodatkowo podkreślono ich wzajemne zależności i oddziaływania. W drugim etapie, zwanym diagnozą sytuacji, dokonano przeglądu aktualnej sytuacji prawnej oraz określono główne pola konfliktów. Na bazie dwóch pierwszych etapów zdefiniowano obszary problemowe dla Narodowego Programu Leśnego (klimat, wartość, dziedzictwo, ochrona, rozwój, organizacja, współpraca, nauka). Obszary problemowe odpowiadają tematom zorganizowanych paneli eksperckich, których efekty i rekomendacje konstytuują etap czwarty. Zakładano, że w miarę pojawiania się nowych potrzeb organizowane będą dodatkowe podpanele oraz dalsze konsultacje społeczne. Rezultaty powyższych etapów miały znaleźć odzwierciedlenie w pracach nad stworzeniem dokumentu – Narodowego Programu Leśnego, który powinien uzyskać aprobatę ministra środowiska, Rady Ministrów, parlamentu oraz prezydenta (Rykowski, 2014a; Kołodziejczyk, 2016; notatki własne z przebiegu NPL).
30Prace nad NPL zostały zorganizowane w siedem paneli. Potrzeba organizacji ósmego poświęconego nauce pojawiła się już w trakcie obrad. Panel ten został zorganizowany ze środków własnych Instytutu Badawczego Leśnictwa, z oszczędności poczynionych podczas wcześniejszych etapów, gdyż LP nie zgodziły się przekazać na jego zorganizowanie dodatkowych środków. Panele zostały zdefiniowane jako zasadnicza część procesu, podczas którego ukonstytuowana zostanie podstawa dla przygotowywanego następnie dokumentu. Zgodnie z założeniami, każdy panel składał się z wystąpień zaproszonych ekspertów. Ci zostali wcześniej zobligowani do przesłania opracowania dotyczącego zadanego tematu. Opracowanie to było umieszczane na stronie internetowej NPL. Służyło to dwóm celom. Po pierwsze, dawało możliwość zapoznania się z pracami zespołu ekspertów szerokiemu gronu odbiorców, nie tylko fizycznie uczestniczących w panelu i wysłuchujących referatów, ale także śledzących obrady za pomocą Internetu – czyli każdemu, kto chciał takie opracowania pobrać i się z nimi zapoznać. Po drugie, akcent podczas paneli został przesunięty z wystąpień na dyskusję. Każdy ekspert dysponował dziesięcioma minutami, podczas których miał streścić główne tezy swojego opracowania oraz przedstawić rekomendacje do dalszych prac nad NPL. Takie założenie miało dać szansę wypowiedzi jak największej liczbie osób, otwartej wymianie poglądów oraz dyskusji między wszystkimi grupami. Na łamach leśnej prasy wiceminister środowiska nazwał taką formę hyde parkiem (Zubkowicz, 2013: 7). Grupy zapraszane przez organizatorów obejmowały m.in. przedstawicieli sektora drzewnego, usług leśnych, przyrodników, naukowców, samorządowców, stowarzyszenia zawodowe, pracowników ochrony przyrody, organizacje pozarządowe, właścicieli lasów prywatnych, polityków, parlamentarzystów, media oraz przedstawicieli wszystkich szczebli administracji Lasów Państwowych. W fazie przygotowawczej wysłano trzy tysiące dwieście dwanaście listów do zidentyfikowanych interesariuszy, informujących o podjęciu prac NPL oraz zwracających się o pomoc w jego współtworzeniu i zapraszających do udziału 13. Dodatkowo wysłano sto czterdzieści jeden indywidualnych zaproszeń do osób, które określono jako „autorytety, ekspertów oraz instytucje i organizacje z zakresu gospodarki leśnej, przemysłu drzewnego i ochrony przyrody, którzy będą zapraszani jako stali uczestnicy wszystkich paneli ekspertów” (Sprawozdanie końcowe z przebiegu realizacji prac w projekcie BLP‑393 „Program rozwoju leśnictwa”, 2016: 3). Uruchomiono także specjalny portal internetowy, w którym obok zamieszczanych opracowań ekspertów znajdowały się 14wszystkie materiały związane z tworzeniem NPL (dokumenty państwowe, przykładowe NPL z innych państw, Regionalne Programy Operacyjne Polityki Leśnej, założenia i cele NPL). Dodatkowo stworzono tam przestrzeń do dyskusji on‑line: fora, czaty internetowe, możliwość zadawania pytań ekspertom i koordynatorom, umieszczano komentarze, głosy w sprawie, opinie, materiały prasowe. Na stronie internetowej transmitowano na żywo obrady z poszczególnych paneli, a następnie lokowano tam odnośniki do nagrań z tych spotkań. Wszystkie głosy, komentarze oraz materiały zamieszczone do dnia 30 czerwca 2015 roku przez dowolnych użytkowników przestrzeni wirtualnej były uwzględniane jako materiał w opracowywaniu sprawozdania końcowego. Zakładano, że jeśli w wyniku debat lub konsultacji społecznych pojawią się głosy o konieczności zmiany lub rozszerzenia tematyki poszczególnych paneli, zostaną one uwzględnione. Równocześnie przyjęto, że wszystkie siedem (a potem osiem) paneli jest równoważnych pod względem merytorycznym oraz ważkości zagadnień, a kolejność ich odbywania się jest przypadkowa. Prace sponsorowane były przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych ze źródeł Funduszu Leśnego. Kwotę przedsięwzięcia zaplanowano na 2,7 mln złotych (Rykowski, 2014a; 2016).
31Jednym z podstawowych pytań postawionych w ramach prac nad Narodowym Programem Leśnym było to: czym jest las dzisiaj, a czym będzie za lat pięćdziesiąt (Rykowski, 2014a: 17), oraz te o modele i sposoby zarządzania lasami w przyszłości. W świetle powyższej charakterystyki prace podjęte w ramach przygotowywania Narodowego Programu Leśnego wpisują się w koncepcję hybrydycznego forum Callona, zarówno jako przedmiot analizy, jak i praktyczny model do procesów uspołeczniania wiedzy.
Jak to się stało, że leśnicy znaleźli się w pokoju, w którym trwają obrady? 15
Leśnik jest integralną częścią swojego terenu.
Tomasz Borecki, Narodowy Program Leśny, panel „Nauka”, 8 grudnia 2015
A. Próba stworzenia forum
32W liście wysłanym do interesariuszy organizatorzy motywowali różne grupy społeczne do udziału w pracach, pisząc, że: „istotą Narodowych Programów Leśnych jest pełne otwarcie na poglądy i opinie wszystkich zainteresowanych stron” (2013). Lasy w Polsce przedstawiono jako przestrzeń kontrowersji i konfrontacji poszczególnych grup interesu, które różnią się między sobą wizją tego, jak i w jakim zakresie las powinien być użytkowany, chroniony. Podczas prac NPL organizatorzy wielokrotnie zwracali uwagę na ryzyko przybierania na sile takich sporów, co w niedalekiej przyszłości może w znacznym stopniu wpłynąć na kształt zarządzania zasobami naturalnymi. Wskazują na to przykładowe wypowiedzi: „toczy się gra o przyszłość świata”, „konflikty nas nie ominą”, „różnice te nasilają się w miarę cywilizacyjnego rozwoju kraju”. Las łączył w sobie kontrowersje naukowe i technologiczne, ale także światopoglądowe, filozoficzne, etyczne, aksjologiczne i psychologiczne. Rozwiązaniem miała być kolektywna, zbiorowa redefinicja terminów: las, leśnictwo, użytkowanie, ochrona, funkcje ekosystemowe – innymi słowy oddolne, odśrodkowe wytworzenie wiedzy na ich temat. Oba aspekty są równie ważne (nowa wiedza i jej zbiorowe wytworzenie). Dzieje się tak ze względu na przedmiot wiedzy – lasy, które zważywszy na emocje i konflikty, jakie budzą, są przedmiotem żywego, codziennego zainteresowania różnych grup. Są rodzajem „kontrowersji”, która w sposób realny, materialny, ale i kompleksowy wpływa na życie wielu aktorów społecznych. Dlatego: „W sprawach zarządzania i o sposobach gospodarowania wspólnym dobrem na obszarze 1/3 powierzchni kraju potrzebna jest społeczna zgoda, respektowana przez wszystkie siły polityczne dzisiaj i w przyszłości. Temu ma służyć Narodowy Program Leśny” (Rykowski, 2013a: 9). Podczas rozpoczęcia drugiego z paneli (ale podobne stwierdzenie pojawiało się również na początku każdego z pozostałych) koordynator prac nad NPL mówił:
Wszyscy, niezależnie od swoich funkcji, zainteresowań i zawodów, mają kontakt z lasem, mają do czynienia z lasem. Nawet jeśli o tym nie wiedzą, właśnie w wielkich miastach, wtedy kiedy mówimy o klimacie, wtedy kiedy mówimy o odpoczynku. I ten punkt widzenia należałoby eksplorować, należałoby wyciągnąć z naszej rzeczywistości, że nie ma w zasadzie grupy zawodowej, która może zawładnąć istotą lasu, nie musi i nie może decydować i traktować go w sposób władczy, dlatego że jest to własność publiczna. Lasy państwowe są własnością publiczną i każdy, nawet w lesie prywatnym, ma swój mały interes właśnie w postaci ochrony środowiska. 16
33Realizacji takiego założenia służyło odrzucenie strategii win‑lose (jeśli jedna strona osiąga swoje cele, druga przegrywa) na rzecz podejścia win‑win – w konsultacjach i zbiorowym procesie tworzenia wiedzy jest możliwe osiągnięcie sytuacji, w której wszystkie strony (albo przynajmniej większość) odchodzą co najmniej częściowo ukontentowane. Organizatorzy otrzymali oficjalną odpowiedź od trzydziestu ośmiu zidentyfikowanych interesariuszy (w tym urzędów państwowych, samorządów) oraz głosy wsparcia wyrażone podczas rozmów telefonicznych i indywidualnych spotkań, z których wnioskowali o zainteresowaniu podjętymi działaniami. Otrzymali również zapewnienia o gotowości do podjęcia współpracy. W wyniku wysiłków organizatorów zmierzających do nagłośnienia oraz zaangażowania szerokiego grona osób, w sumie udało się zgromadzić sześćset trzydzieści sześć osób (w tym stu sześćdziesięciu dwóch zaproszonych ekspertów) z czterdziestu czterech instytucji. Zanotowano też około tysiąca dziewięciuset wejść na stronę internetową przekazującą transmisję on‑line 17. Uczestnicy, którzy regularnie brali udział w obradach, pochodzili z następujących instytucji: jednostki Lasów Państwowych (Dyrekcja Generalna, dyrekcje regionalne, nadleśnictwa, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Ośrodek Rozwojowo‑Wdrożeniowy Lasów Państwowych, Ośrodek Kultury Leśnej, Leśny Bank Genów), jednostki naukowe (uniwersytety, w tym zwłaszcza wydziały leśne, Leśny Zakład Doświadczalny, a także np. Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk, Instytut Badawczy Leśnictwa, Instytut Technologii Drewna), przedstawiciele ministerstw (środowiska, rolnictwa), instytucje ochrony przyrody (dyrekcje ochrony środowiska, parki narodowe). W obradach regularnie uczestniczyli też przedstawiciele mediów leśnych, zwłaszcza dwutygodnika „Las Polski”, który objął patronat medialny nad wydarzeniem.
B. W drodze ku hybrydowości
34„Jest to część robocza naszego spotkania. Jak państwo zauważyli, nie jest to celebrowanie spotkania, konferencji. Spotkaliśmy się tu, żeby pracować, żeby wypracować rekomendacje dla Narodowego Programu Leśnego w bardzo szerokim zakresie, bardzo szerokiej problematyce” (panel „Dziedzictwo”, 2014). Takimi i podobnymi stwierdzeniami rozpoczynały się obrady wszystkich paneli ekspertów. Różnorodność wygłaszanych opinii miało dodatkowo wzmocnić wytypowanie do prezentowania zleconych opracowań autorskich osób spoza leśnictwa, które stanowiły około połowy wszystkich panelistów. Zaproszono również osoby, które otwarcie i publicznie krytykowały działalność Lasów Państwowych (np. Adama Wajraka, dziennikarza „Gazety Wyborczej”, czy Roberta Cyglickiego, dyrektora programowego Fundacji Greenpeace Polska). Przygotowano dobre warunki do debaty, a nawet otwartej konfrontacji. Na podstawie obserwacji poczynionych podczas trwania prac NPL mogę stwierdzić, że nie zakończono wyłącznie na deklaracjach, a organizatorzy przygotowali platformę pod debatę i społeczne wytwarzanie wiedzy. Mimo tych starań hybrydyczność nie została osiągnięta. Do takich konstatacji dochodzę, biorąc pod uwagę dwa elementy: samą debatę w trakcie prac oraz proces zakończenia prac i sposób (nie)wykorzystania zgromadzonego potencjału hybrydycznego. Najpierw zajmę się tokiem prac.
35Szkielet dla forum, który został przygotowany, oddawał ideę wielogłosowości (i miał potencjał wdrożenia uspołeczniania i decentralizacji). Dotyczy to części zaplanowanej – opracowań ekspertów. Umożliwiono zaprezentowanie szerokiego spektrum perspektyw, dziedzin, spojrzeń. Zaproszono do prezentacji kilkanaście instytucji, postrzegających las z różnych perspektyw. Jednak to, co nastąpiło podczas debat (a co miało być zasadniczą częścią prac), nie spełniło do końca założeń projektu. Mam tu na myśli przesunięcie, do którego doszło podczas prac: od puli równorzędnych i równoprawnych, interdyscyplinarnych ekspertów oraz interesariuszy, w kierunku ograniczonej grupy uprzywilejowanych leśników‑ekspertów i dominującej pozycji Lasów Państwowych. Jak doszło do tej dominacji leśników i do tego, że to oni zaczęli nadawać ton podczas obrad? Poniżej prześledzę cztery kwestie, które pojawiały się symultanicznie podczas prac nad NPL, a które nazwałam następująco: 1. dominacja zielonych mundurów, 2. lekarz i pacjent vs leśnik i nie‑leśnik, 3. uprzejme ignorowanie, 4. wiedza z lasu. Moim zdaniem, ich splot był jedną z trzech przyczyn, które zatrzymały hybrydyczny potencjał prac nad Narodowym Programem Leśnym. Pozostałe dwa: odroczoną (uśpioną) partycypację społeczną oraz powtórne upolitycznienie wiedzy, omówię w dalszej części rozdziału.
36Podczas obserwacji paneli zapisywałam informację o przeważającej obecności leśników, których można było łatwo dostrzec dzięki zielonym mundurom. Mam tutaj na myśli nie tyle obecność leśników podczas prac nad NPL, która jest zrozumiała i wynikała z wytycznych. Przedmiotem uwagi jest tu ich przeważająca, rzucająca się w oczy reprezentacja. W czerwcu 2014 roku, w trakcie rejestracji panelu „Ochrona” pierwsza zapisana przeze mnie notatka brzmiała: „dominacja kompletu mundur biała koszula”. Duża liczba pracowników Lasów Państwowych na sali obrad miała kilka zasadniczych konsekwencji. Przede wszystkim budowała wizualną selekcję uczestników obrad na leśników i nie‑leśników. Tym samym już na poziomie optycznym dochodziło do pierwszej polaryzacji interesariuszy. Druga grupa (nie‑leśnicy) mogła być (i w istocie była) niezmiernie zróżnicowana. Niemniej rozróżnienie, które wprowadzało umundurowanie, dychotomizowało potencjalne głosy i stanowiska. Dalej, jeśli leśny uniform odróżniał leśników od pozostałych uczestników, to łączył on wszystkie noszące go strony – pełnił funkcję konsolidacyjną i pozwalał zastosować rozpoznanie oparte na prostym mechanizmie: kto jest „swój”. Jeden z przejawów takiej sytuacji miał miejsce podczas panelu „Ochrona”. Były to istotne dla leśników obrady, gdyż jak wynikało z rozmów, które przeprowadziłam przed panelem i w jego trakcie, leśnicy obawiali się „szturmu” ze strony organizacji ekologicznych na Lasy Państwowe oraz na formę prowadzonej przez nich dotychczas ochrony przyrody. Rejestracja zaczęła się o godzinie 8.00 w holu Instytutu Badawczego Leśnictwa. O godzinie 8.30 było już sporo uczestników, którzy tłoczyli się w salce przed salą obrad, gdzie serwowano kawę i śniadanie. Dominował, tak jak podałam wyżej, „komplet mundur biała koszula”. Około godziny 8.45 w rejestracji pojawił się młody mężczyzna w wieku około 25–28 lat. Miał długie włosy, dredy, na ramieniu przewiesił bawełnianą torbę z logo jednej z organizacji ekologicznych. Podczas rejestracji i składania podpisu zsuwała mu się ona z barku. Gdy niezdarnie próbował ją podtrzymać, wypadł mu z niej plakat Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków – pozarządowej organizacji przyrodniczej, Przybycie tego mężczyzny wzbudziło konsternację wśród znajdujących się wokoło osób. Zgromadzeni leśnicy automatycznie zaklasyfikowali go do „zielonych” (zresztą tak jak i ja) i snuli żartobliwe przypuszczenia co do jego tożsamości. Gdy zaczęły się obrady, dosiadłam się do trzyosobowej reprezentacji jednej ze wschodnich dyrekcji regionalnych LP. Jeden z jej członków skomentował, że mężczyzna z dredami „na pewno jest od Wajraka”. Tymczasem podczas dyskusji, gdy zabrał głos, okazało się, że jest pracownikiem jednego z podwarszawskich nadleśnictw, przyjechał na panel z własnej inicjatywy, ponieważ zajmuje się ochroną i jest tym tematem żywo zainteresowany, dlatego chciałby mieć wpływ na toczące się dyskusje. Ten przykład pokazuje, że podczas kolektywnych procesów wytwarzania wiedzy bardzo ważną rolę odgrywa wizualność – elementy, które mogą zostać wykorzystane do wzmocnienia pozycji danej grupy, siły przekazu jej argumentów. Wskazywał na to Foucault (1998) mówiąc, że sposób, w jaki jest wykorzystywana, wypełniana i kontrolowana jest przestrzeń, nie jest neutralny i zawsze ma potencjał hierarchizacji oraz ustalania relacji władzy. Dlatego mundur leśny podczas odbywających się debat i konsultacji społecznych stał się formą nadzoru oraz pierwszej klasyfikacji uczestników (zwłaszcza tych anonimowych, dotychczas nieprzyporządkowanych do żadnej z grup), ich podstaw do brania udziału w pracach nad NPL czy roli, jaką dla nich widziano.
37Co chciałabym podkreślić, hybrydyczne fora nigdy nie odbywają się w próżni. Do ich organizacji wybierane są konkretne przestrzenie. Zarówno one, jak i sposoby ich wykorzystywania podczas procesów wytwarzania wiedzy powinny być również przedmiotem zainteresowania i analizy. Mogą bowiem wnosić do działań aktorów społecznych oraz do samego procesu dodatkowe czynniki. Tak właśnie było podczas prac nad NPL. Jego obrady odbywały się w Instytucie Badawczym Leśnictwa, z jednym wyjątkiem panelu „Dziedzictwo”, który zorganizowano w Ośrodku Kultury Leśnej w Gołuchowie. Oba te miejsca sklasyfikowane zostały przez inicjatorów prac jako neutralne. Można jednak przyjąć założenie przeciwne. Oba mają silne związki z Lasami Państwowymi, a także zapisane są w nich utrwalone relacje wiedzy‑władzy. Zwłaszcza IBL jako jednostka naukowa zajmująca się leśnictwem implikuje konkretne i bardzo partykularne sposoby postrzegania i definiowania lasu, przyrody oraz pryncypiów nauki. Dodatkowo w jej funkcjonowanie wpisana jest określona hierarchia punktów widzenia, która wynika np. ze zlecania IBL badań przez Lasy Państwowe 18. Podobnie w wypadku Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie (OKL), w którym odbywała się debata na temat tego, czym ma być leśne dziedzictwo, przestrzeń odegrała dużą rolę w procesie konstytuowania wiedzy. Podczas pierwszego dnia panelu (ten jako jedyny trwał dwa dni) dyrektor OKL rozpoczął przywitanie gości od wskazania na „szczególną rolę i miejsce Ośrodka Kultury Leśnej w rozwoju i badaniu kulturowej roli lasów i leśnictwa”. Z kolei koordynator panelu mówił o „duchu miejsca, który jest trudno uchwytny, a który unosi się nad OKL i Gołuchowem”. Kontynuując tę poetycką frazę, można powiedzieć, że podczas całych obrad ten (górnolotny) duch unosił się nad dyskutantami, stapiając dziedzictwo, kulturę i las w „kulturę leśną”, która podczas prac przywoływana była ze wzmożoną częstotliwością, mając jednak już dość określone znaczenie – właśnie przez wpływ miejsca. Umieszczenie debaty w OKL wpłynęło na to, że tytułowe „dziedzictwo” zostało w dużym stopniu zdefiniowane jeszcze przed rozpoczęciem obrad (i równało się malarstwu, rzeźbie, łowiectwu, muzyce klasycznej, inspiracjom itp.). Przestrzeń, jej wykorzystanie, nadanie jej swoistej wartości sugerowało i podsuwało ekspertom oraz wszystkim uczestnikom, jak mają myśleć o kategorii dziedzictwa. Usytuowanie tego panelu jako jedynego poza IBL, właśnie w Gołuchowie, pokazuje, co jest albo co ma być postrzegane jako „dziedzictwo”.
38Dominacja zielonych mundurów miała jeszcze drugi, obok implikacji socjoprzestrzennych, wymiar. Leśnicy, którzy uczestniczyli w pracach NPL w mundurach, byli tam delegowani w ramach pracy – traktowali to jako służbowy obowiązek w przeciwieństwie do ornitologa z długimi włosami, który uczestniczył w „Ochronie” ze względu na swoje zainteresowania. To wiąże się z tym, że leśnicy byli wówczas w pracy, wypełniali swoje służbowe obowiązki, które wiązały się z konkretną jednostką – Lasami Państwowymi. Skoro byli tam w godzinach pracy, musieli prezentować punkt widzenia swojego przedsiębiorstwa, bronić jego a ktu a l n i e zdefiniowanego interesu. Byli oddelegowani do wypełnienia tego zadania. Wiązało się to również z tym, że uczestnictwo w hybrydycznym forum i uzgadnianie wiedzy na temat lasu i leśnictwa nie musiało wynikać z ich własnej inicjatywy i zainteresowań, ani tym bardziej poglądów; nie musiała to być kwestia, w którą czuli się zaangażowani. Obserwowałam, że podczas obrad, po godzinie 15.00–16.00, wraz z końcem dnia roboczego, sala dość szybko pustoszała 19. Podczas poszczególnych sesji danych paneli zmieniałam miejsca i dosiadałam się do różnych osób. I tak, wspominana już delegacja z dyrekcji LP na wschodzie kraju podczas panelu „Ochrona” nie przejawiała wzmożonego zainteresowania obradami. Jej członkowie komentowali sytuację w swojej dyrekcji oraz zadania, które muszą w tym tygodniu podjąć, w tym kontrolę, która się właśnie zaczęła. Na telefonach komórkowych pokazywali sobie interesujące ich materiały. Wkrótce po przerwie obiadowej opuścili obrady. Uwagi te nie odnoszą się w takim samym stopniu do wszystkich leśników, ale pokazują, że ich udział w obradach różnił się od udziału pozostałych grup społecznych – był służbowym, zawodowym obowiązkiem, a przez to nie wymagał organizacyjnego wysiłku (oddelegowanie wiązało się z ułatwieniami w dojeździe, opłaceniem noclegu itp.).
39Drugi ważny nurt na drodze ku hybrydyzacji w tworzeniu leśnej wiedzy określiłam jako: lekarz i pacjent vs leśnik i nie‑leśnik. Dotyczy on reakcji leśników na wystąpienia, opinie oraz obecność podczas prac nad Narodowym Programem Leśnym osób niezwiązanych z leśnictwem lub otwarcie krytykujących aktualny model leśnictwa i działania leśników (Lasów Państwowych). Wiąże się to również z tym, jak postrzegano doświadczenie i perspektywę takich osób oraz na jakich zasadach pozwalano zaistnieć ich wiedzy – jaką rolę przypisywano im w hybrydycznym forum. Nazwa tego etapu: lekarz i pacjent vs leśnik i nie‑leśnik, odwołuje się do rozmowy, w której uczestniczyłam w czerwcu 2014 roku podczas panelu „Ochrona”. Jednym z zaproszonych panelistów ekspertów był wówczas Adam Wajrak, dziennikarz „Gazety Wyborczej”, znany ze swoich artykułów, w których otwarcie krytykował aktualną sytuację w Lasach Państwowych (np. Wajrak, 2014). Zapowiedź jego obecności i wystąpienia opatrzonego tytułem Społeczne motywacje użytkowania lasu i ochrony przyrody w lasach: skazani na konflikt czy poszukujący współpracy?, przewidzianego podczas ostatniej sesji, wzbudzała szereg komentarzy wśród zgromadzonych, zwłaszcza leśników w mundurach20. Ten, do którego się tutaj odwołuję, został wyartykułowany przez zwierzchnika jednej z jednostek Lasów Państwowych (wówczas występującego również w mundurze). Podczas rozmowy z pracownikiem naukowym jednego z wydziałów leśnych i ze mną nie zgadzał się z obecnością i udziałem Adama Wajraka w pracach nad Narodowym Programem Leśnym. Dość emocjonalnie argumentował, że NPL powinien być tworzony wyłącznie przez leśników, ponieważ to oni znają się na zagadnieniu zarządzania lasem. Zapraszanie przedstawicieli pozostałych grup, zwłaszcza jako ekspertów, uważał za błąd. Porównał to do sytuacji, w której lekarz miałby się pytać pacjenta, jak wykonać na nim operację. W tej metaforze to leśnicy są lekarzami specjalistami (czy ekspertami), którzy posiadają wszystkie odpowiednie kwalifikacje, aby decydować o tym, czym ma być las, jak będzie zarządzany, udostępniany i rozumiany. Pozostałe grupy otrzymują status odbiorców działań leśników, są nie‑ekspertami, gdyż nie posiadają dostatecznej wiedzy, aby brać udział w takich działaniach. Ich udział w tym procesie nie zyskuje legitymizacji. Co więcej, tak jak lekarz, przeprowadzając operację, jest przekonany, że czyni to dla dobra pacjenta, tak część leśników uważa, że pozostawienie w znacznym stopniu w ich rękach kwestii decydowania o aktualnej i przyszłej formie lasów i leśnictwa jest w interesie ogółu społeczeństwa oraz powiązanych dziedzin i sektorów.
40Podczas prac nad NPL wizje lasu, leśnictwa i ochrony przyrody prezentowane przez nie‑leśników podlegały kontrargumentacji oraz renegocjacji. Mam tutaj na myśli przede wszystkim kwestie związane z ochroną przyrody oraz postawami organizacji i działaczy ekologicznych. Takie wystąpienia doprowadzały do konsolidacji zgromadzonych na sali leśników, co polaryzowało (a nie hybrydyzowało) zebranych uczestników. Leśnicy, dominujący w przestrzeni, w której czuli się pewniej („u siebie” – por. refleksje o przestrzeni), tworzyli formę żywo reagującej widowni, komentującej stwierdzenia, z którymi się nie zgadzali. W dzienniku badawczym podczas jednego z paneli zanotowałam: „Tymi, którzy muszą dostosowywać się do dyskusji, są ruchy ekologiczne i NGO‑sy (organizacje pozarządowe). Raczej należy postrzegać jako rodzaj odwagi to, że się pojawiają. Leśnicy sprowadzają ich «do parteru», to oni są kompetentni, mają wiedzę, zamykają dyskusję w ramach swojej dyscypliny i jej słownictwa, poddziedzin. Dialog z ich strony zaczyna wyglądać jak to, o co sami oskarżają ruchy ekologiczne w kwestii ochrony biernej: czy chęć dialogu jest tylko niewiążącą deklaracją?”. Poniżej zamieszczam fragmenty dwóch takich wystąpień i opis towarzyszących im okoliczności. Adam Wajrak nie pojawił się podczas panelu „Ochrona”, za to kilka miesięcy później, w listopadzie, brał udział w obradach zatytułowanych „Organizacja”. Jego wystąpienie dotyczyło w zasadzie dwóch kwestii: 1. dostępu do lasów państwowych i uspołeczniania procesu decyzji ich dotyczącego, 2. form zarządzania w ramach Lasach Państwowych, w tym zarządzania ochroną przyrody. Mówił wówczas:
Tutaj mamy sprawę dotyczącą Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, nadleśnictwa Gdańsk. To jest dla mnie, muszę powiedzieć, dość ciekawy fenomen, powiem od razu, ja tam nie mącę, żadne organizacje ekologiczne… [Głos z sali: „Czyżby? Na pewno?”] Nie, naprawdę, przysięgam. Żadne organizacje ekologiczne też. Trwa to już parę ładnych lat, wzbudza coraz większe kontrowersje. Z tego co ostatnio widziałem, bo przyglądam się temu z niezwykłym zainteresowaniem, już są jakieś interpelacje poselskie w tej sprawie. Sprawa jest o tyle interesująca dla mnie z propagandowego punktu widzenia, że nadleśnictwo Gdańsk jest – co powiedziałbym jako człowiek od prowadzenia polityki informacyjnej – jednym z lepszych nadleśnictw w Polsce. Ono prowadzi jedną z lepszych, bardziej otwartych polityk informacyjnych, pomimo to ma poważne kłopoty. Podejrzewam, że to się bierze z tego, że nie potrafimy dzielić funkcji lasu i oczekiwania wobec lasu się bardzo zmieniają.
41Dalej mówił o ochronie przyrody:
Jak tu państwo widzicie [slajd], tych rezerwatów w Polsce mamy strasznie mało. Próbowałem znaleźć porównanie, jak my wyglądamy na tle Europy, i nie wyglądamy dobrze, proszę państwa [Polemika z sali]. Lasy muszą się zmieniać, ponieważ zmienia się otoczenie, zmienia się sytuacja lasów. Przede wszystkim chyba dla nas wszystkich jest oczywiste, że przychody Lasów [Państwowych] będą rosnąć. Dla mnie to nie ulega wątpliwości. Będzie to przyciągać uwagę polityków (…). Co do zaufania społecznego [do leśników], pomimo tego, że jest ono bardzo wysokie, to nie jest ono dane raz na zawsze. Proszę spojrzeć na ten sondaż, on wyraźnie mówi, że społeczeństwo, to jest suweren, w pobliżu miast nie życzy sobie przynajmniej intensywnej gospodarki leśnej. (…). Receptą na prywatyzację (…) – a obok całego mojego krytycyzmu dla Lasów Państwowych uważam, że jednostka ta powinna pozostać jedna, jednolita i państwowa – jest uspołecznianie różnego rodzaju decyzji, czyli po prostu zabezpieczenie od strony obywatelskiej (…). Jeśli chodzi o moje propozycje, to pierwszą rzeczą, która rzuciła mi się w oczy, jest przejrzystość działań finansowych (…). Uspołecznienie procesu decyzyjnego: pojawia się taka opinia, że powinna powstać rada przy dyrektorze generalnym [LP]. Uważam, że dobrym rozwiązaniem byłby również rady regionalne, ponieważ każda z dyrekcji regionalnych ma swoją specyfikę. Takie rady przy parkach narodowych spełniały bardzo dobrą rolę przeciw naciskom politycznym na sprawy kadrowe. Dzisiaj dyrektor parku [narodowego] jest powoływany i odwoływany zupełnie jak nadleśniczy i dyrektor regionalny, ale jeszcze w latach dziewięćdziesiątych istniała instytucja opiniowania przez taką radę ochrony przyrody. [Opinia była] niewiążąca dla ministra, ale powodowało to, że minister musiał upublicznić powody odwołania dyrektora. Wydaje mi się, że w wypadku Lasów Państwowych jest to właściwy mechanizm odpolityczniający. Powinien pojawić się stały procent przekazywania środków na ochronę przyrody. Na co? Na parki narodowe, czy też na dotacje dla gmin, które mają na swoich terenach tereny chronione. No i narzędzia wyłączające z produkcji cennych przyrodniczo terenów lub znajdujących się w pobliżu miast – to jest bardzo ważne, bo to pozwoli uniknąć konfliktów, w tym bardzo przedziwnych, jak w okolicach Gdańska, których samą edukacją się już nie załatwi, bo nadleśnictwo Gdańsk, proszę mi wierzyć, prowadzi świetną politykę informacyjną i edukacyjną. I na sam koniec chciałbym państwa ostrzec przed business as usual, ponieważ to jest najgorsze, co się może zdarzyć, (…) są instytucje, które są wielkie, wspaniałe i przebogate, ale mogą się wpakować na jakąś małą górę lodową i to może oznaczać ich definitywny koniec [na slajdzie rysunek Titanica zderzającego się z górą lodową oraz podpis „Czy Lasom grozi syndrom Titanica?”].
42Pierwszy komentarz do wystąpienia dziennikarza (nie licząc komentarzy pojawiających się na sali w czasie trwania wystąpienia) wygłosił jeden z dyrektorów regionalnych LP z zachodniej części kraju:
Pan redaktor Wajrak był przerażony tym wykresem ochrony w Europie [Wajrak: Nie tylko ja.], ale jest bardzo trudno p orów ny w a ć r z e c z y n i e p orów ny w a l n e. Mamy wiele definicji lasów. Wiele z tych funkcji ochronnych lasów wynika z ich położenia. Proszę państwa, jak jesteśmy we Włoszech, to lasem są takie [pokazuje na wysokość kolan] krzewineczki poniżej kolan. Jak mówimy o Skandynawii, to są ogromne połacie lasów podpolarnych, które w n a szy m ro zumieniu w ogóle nie są lasami. Także uspokajam pana redaktora [Wajrak: Ja pomimo wszystko zostanę zaniepokojony.]: t o j es t k wes t i a j a koś ci prze kaz u. Jak się pokazuje taki wykres i się go odpowiednio nie skomentuje, to to się robi nie b e zpie czn e. [podkr. – A. A. K.]
43Z kolei redaktor „Gazety Wyborczej” ripostował:
Ja jestem tylko dziennikarzem, skromnym konsumentem i jak mamy recenzowane czasopismo, to się spodziewam, że ci naukowcy pamiętają o spostrzeżeniach, o których tu mowa. Nie wiem, czy państwo zwrócili uwagę, ale na tym wykresie uwzględniono państwa, w których struktura własnościowa jest inna niż w Polsce. Wydaje mi się, że w Polsce, ze względu na państwowy czy, nazwijmy to: ogólnonarodowy charakter lasów, ta wrażliwość na ochronę powinna być większa.
44Końcowa uwaga cytowanego już dyrektora odnosiła się do konfliktu pod Gdańskiem i propozycji wyłączenia z gospodarki leśnej terenów podmiejskich:
Ostatnia myśl. Ta myśl z kolei, którą pan zaprezentował, żeby tych lasów nie eksploatować, jest niezwykle niebezpieczna ze względu na bezpieczeństwo. Mamy przypadki, gdzie [są] nieeksploatowane referencyjne lasy, nagle przewraca się drzewo i dochodzi do przypadków tragicznych. To jest, powiedziałbym, bardzo dyskusyjny temat. W najbliższej okolicy miast nie eksploatowałby pan lasu, ludzie by przychodzili i na głowę spadałyby im różnego rodzaju drzewa i tak dalej. To jest bardzo kontrowersyjny pogląd.
45Zaprezentowane fragmenty zarysowują dynamikę dyskusji, która wywiązywała się, gdy zasadnicza strategia i wizja działań nie do końca pokrywały się z opiniami leśników. Leśnicy nie zgadzają się na negocjowanie „faktów” ani na „porównywanie rzeczy nieporównywalnych”. Definicją lasu jest dla nich ta, która jest podstawą dla gospodarki leśnej (leśnictwa) na gruncie polskim – to ona ma wyznaczać ton dyskusji. Mimo dostrzeżenia istnienia wielości definicji lasu, nie zostają one dopuszczone do procesu konsultacji, gdyż w oczach leśników nie mają zastosowania (mimo że mogą mieć dla innych grup). Podobnie, jeśli nie wykorzystuje się tego spojrzenia na lasy do interpretacji danych naukowych, takie informacje mają potencjał stania się „niebezpiecznymi”, jak w przypadku wykresu prezentowanego przez Wajraka. „Nasze rozumienie” lasu oznacza rozumienie leśników – niekoniecznie organizacji ochrony przyrody, organizacji ekologicznych czy mieszkańców miast. Po komentarzu dziennikarza i dyrektora do dyskusji włączył się kierownik kolejnej jednostki Lasów Państwowych, który również podkreślał błędy w podejściu Wajraka do leśnych obszarów chronionych oraz wskazywał na konieczność odpowiedniego wyjaśniania wykresów, czego jego zdaniem dziennikarz nie zrobił, posługując się niewłaściwą definicją ochrony przyrody i obszarów chronionych. Dwóch kolejnych leśników wskazywało z kolei na wątpliwą zasadność proponowanej przez dziennikarza możliwości większego wspierania ochrony przyrody przez Lasy Państwowe. Argumentacja oscylowała wokół kwestii znacznych kosztów, które LP już na ten cel ponoszą, oraz co ważniejsze, rozbieżności w tym, czym jest ochrona przyrody, jak ma być rozumiana oraz jakie działania ma obejmować. Tym samym dla części zgromadzonych leśników postulat Wajraka nie mógł być w pełni uznany, ponieważ nie mieścił się w ich porządku epistemologicznym. Wskazuje to z kolei na to, że z ich punktu widzenia Narodowy Program Leśny nie miał służyć wypracowaniu nowych ram tegoż porządku, ale utwierdzeniu tych istniejących.
46Drugi przykład, do którego chcę się odnieść, dotyczy wystąpienia Roberta Cyglickiego, dyrektora programowego jednej z najbardziej rozpoznawanych organizacji ekologicznych w kraju i na świecie, Greenpeace Polska 21. Brał on udział w panelu „Ochrona”, na który przygotował wystąpienie pt. Ochrona i użytkowanie lasów w świetle celów Konwencji o różnorodności biologicznej. Punktem wyjścia jego opracowania, jak już wskazuje tytuł, była Konwencja o bioróżnorodności. W wystąpieniu wykorzystał bardzo dużo wskaźników, wykresów, diagramów i tabelek, w których porównywał sytuację Polski i innych krajów europejskich 22. Mówił o stanie polskich lasów, odwołując się do średniej europejskiej i „najważniejszych wskaźników”, zgodnie z nimi oceniał polskie lasy, wskazywał, że pod względem naturalności, bioróżnorodności i innych wytycznych znajdują się poniżej średniej w Unii Europejskiej. W trakcie wystąpienia zwrócił również uwagę na to, że nowelizacja Ustawy o lasach, która miała być wówczas przygotowywana, może doprowadzić do wzrostu pozyskania drewna nawet o 10 proc. To spowodowało poruszenie na sali oraz nieprzychylne komentarze zebranych leśników. Obok bioróżnorodności, hasłami przewodnimi jego wystąpienia były: naturalne, naturalność, lasy naturalne. W swoich rekomendacjach postulował skupienie się na kompleksach leśnych, a nie nadleśnictwach. Oponował za strefowaniem – skupianiem się na strefach ekologicznych, a nie na małych obszarach chronionych. Stwarzał wrażenie osoby zachęcającej leśników do współpracy z Greenpeace. Był dobrze przygotowany medialnie. Podczas dyskusji właściwie od razu przystąpiono do zadawania mu pytań (w tej sekcji brało udział łącznie pięcioro ekspertów), z których większość zadali leśnicy. Cyglickiemu zarzucono „wskaźnikowość”. Pytano o źródła danych, dopominano się o dokładne referencje. Dalej, kontestowano sensowność ich użycia oraz brak ich standaryzacji. Kolejna uwaga dotyczyła złego ich wykorzystania (twierdzono, że mogą służyć jedynie do porównywania sytuacji wewnątrz krajów europejskich na przestrzeni lat – w czasie, a nie sytuacji między krajami). W dalszej części dyskusji zgromadzeni leśnicy sięgnęli po przykład Puszczy Białowieskiej i tamtejszych wskaźników różnorodności biologicznej. Twierdzili, że w lasach zagospodarowanych wskaźnik jest wyższy niż tam, gdzie wprowadzono ochronę ścisłą. Cyglicki ostro przeciwstawiał się takim twierdzeniom i jeszcze raz odwoływał się do konieczności patrzenia na lasy jak na rozległe ekosystemy, a nie małe wycinki, jak oddział czy kilka zgrupowanych drzewostanów na terenie jednego nadleśnictwa. Ponownie wracał do idei strefowości, nalegając na potrzebę interpretowania lasów w rozleglejszej perspektywie, w szerszym ujęciu. Podczas przerwy kawowej, która nastąpiła po dyskusji, zbierałam opinie na temat wystąpienia Cyglickiego wśród zgromadzonych leśników. Dominowało przekonanie o tym, że sobie nie poradził, źle wypadł i „nie był kompetentny” 23.
47Uczestnicy debaty kwestionowali stanowisko Cyglickiego i jego wizję lasów z dwóch powodów: skali oraz kwestii doświadczenia. Podczas swojego wystąpienia Cyglicki wytwarzał swoją definicję lasu (będąc w tej sytuacji reprezentantem swojej organizacji) na innej skali, niż robili to leśnicy. Umiejscawiał on lasy w Polsce jako integralną i nierozerwalną część kompleksów leśnych Europy i przez to następowało nadanie im konkretnych cech i charakterystyki. To w porównaniu z bioróżnorodnością lasów w Norwegii czy Szwajcarii definiował, czym jest las w Polsce i jak ma być zarządzany. To samo dotyczy wpisania lasów w koncepcję rozległych ekosystemów, stref ekologicznych. Determinowało to w zasadniczy sposób, co jest lasem, jakie ma on cechy, ale także jakie ma znaczenie i jak ma być zarządzany dziś i w przyszłości. Podstawowymi wytycznymi lasu stały się bioróżnorodność i naturalność, które sprawiały, że lasy musiały być porównywane na innej skali – międzynarodowej, europejskiej. Wszystko to powodowało w pewien sposób oderwanie lasu od konkretnego terenu, co spotkało się ze sprzeciwem leśników. Dla nich podstawą jest tworzenie lasu na poziomie lokalnym, miejscowym, który może być potem uogólniony do skali kraju, albo nawet Europy, ale na bardzo konkretnych zasadach, w tym po części związanych z prowadzoną przez Lasy Państwowe działalnością gospodarczą (np. dzięki planom urządzenia lasu albo działalności Biura Urządzania Lasu, zarządzeń dyrektora generalnego LP). Dlatego podczas debaty, zarzucając Cyglickiemu „wskaźnikowość”, odwoływano się do konieczności „uwzględniania historii naszych lasów”, „możliwości i charakteru lasów już istniejących” w konkretnych miejscach. Postulowana historia i unikalność lasów jest tym, co zatrzymuje proces skalowania „w górę”. Podczas prac nad NPL leśnicy dążyli do wytworzenia lasów na poziomie lokalnym, a do tego wykorzystywali inne elementy niż te wskazane przez Cyglickiego 24. Wiąże się to z drugim aspektem wystąpienia dyrektora Greenpeace – doświadczeniem. Jego tabelki i wskaźniki wyraźnie kontrastowały z argumentacją, po którą podczas trwania całego NPL sięgali leśnicy, to jest wiedzą, która jest efektem bycia w lesie, przebywania w nim, pozyskiwania informacji przez bezpośredni kontakt i pracę (etap czwarty – wiedza z lasu). Przykłady, którymi posługiwali się leśnicy, odnosiły się do „mojego nadleśnictwa”, „naszej dyrekcji”, „badań prowadzonych nad gatunkiem Y na terenie naszych lasów”. Wielokrotnie w wygłaszanych rekomendacjach lub komentarzach z sali pojawiały się nawiązania zakotwiczone w konkretnych miejscach w lesie, odnoszące się do danych wypracowanych w relacji z konkretnym kompleksem leśnym lub gatunkami. Leśników żywo zajmowały porównania między ich doświadczeniami a doświadczeniami z innych miejsc. Ważne jednak było przeniesienie czy przetłumaczenie aktywności leśników nie na abstrakcyjne wskaźniki, ale konkretne miejsca. Dopiero zrealizowanie tego połączenia (leśnika i lasu) tworzyło płaszczyznę do przeprowadzania uogólnień – zamiany wiedzy z doświadczenia na wiedzę obiektywną, wiedzę naukową. Ten pierwszy etap, którego brakowało w wystąpieniu Cyglickiego (obecności w lesie, doświadczenia), podczas prac nad NPL wyewoluował w podstawowy warunek tworzenia wiedzy o lesie i jej legitymizacji. Dlatego podczas panelu „Nauka” jeden z profesorów leśnictwa mógł stwierdzić, że „leśnik jest integralną częścią swojego terenu”. Nie ma więc lasów bez leśnika – jest on z nimi tak związany, jak one z nim. To doprowadzało leśników do konkluzji: „Kto może tworzyć prawo dotyczące ekosystemów? Ten, kto je zna. Prawo tworzone za biurkiem może zniszczyć las” (panel „Ochrona”). Stąd też konieczność produkowania lasu (najpierw) w skali lokalnej. Dlatego też wiedza z doświadczenia, utożsamiona z leśnikami, zostaje przeciwstawiona wiedzy „we wskaźnikach”.
48Ostatni proces, który umożliwił hybrydyzację wiedzy leśnej, to „uprzejme ignorowanie”. Konstytuują go reakcje i komentarze towarzyszące wystąpieniom osób, które nie były leśnikami ani nie zajmowały się sprawami zdefiniowanymi przez leśników jako bezpośrednio dla nich istotne w danym momencie i w danym kontekście 25. Do tej grupy zaliczam opracowania przygotowane przez filozofów, historyków, historyków sztuki, muzykologów i antropologów – a także mój wkład w program NPL. Dla takich osób zaplanowano i przygotowano przestrzeń do zaprezentowania ich badań, powołując do tego specjalne panele ekspertów. Mogły one bez przeszkód przedstawić swoje stanowisko, refleksje, a także rekomendacje. Kwestią zasadniczą jest tu jednak sposób włączania tej wiedzy do hybrydycznego forum i to, jak była ona tam dyskutowana, postrzegana czy kontestowana. Innymi słowy, co robiono z wiedzą, która nie była wiedzą leśną. Uważam, że strategię, która opisuje, co stało się z „nieleśnymi” propozycjami wkładu do procesu tworzenia wiedzy o lesie w Polsce, można określić jako uprzejme ignorowanie. Podczas prac nad NPL nie doszło do otwartego zakwestionowania stanowisk prezentowanych przez historyków, historyków sztuki podczas panelu „Dziedzictwo” ani opinii filozofów podczas obrad „Wartości”. Ich wystąpienia zostały wysłuchane, niekiedy skomentowane, ale ich treść nie znalazła zakotwiczenia w dalszych pracach czy dyskusjach. Mam tu na myśli dominujących na sali leśników, którzy nie chcieli takiej nieleśnej wiedzy kontestować, bo nie było ku temu powodu – ta wiedza była odległa od tego, co ich zdaniem może być zaliczane do wiedzy istotnie wpływającej na kształt i znaczenie lasów. Tym samym nie zależało im na polemice z taką formą informacji czy punktami widzenia, ponieważ z ich perspektywy nie mogły one realnie wpłynąć na kształt lasów ani na zasady zarządzania nimi. Inaczej było w przypadku wystąpień przedstawicieli organizacji ekologicznych, przyrodników itp., których wiedza i stanowisko były otwarcie kontestowane oraz wzbudzały zdecydowaną polemikę. W przypadku – nazwę ich tu umownie – humanistów, ich wiedza w oczach dominujących na sali leśników nie była wiedzą o lesie. Tym samym można było przyjąć w stosunku do niej strategię uprzejmego ignorowania, co podczas prac sprowadzało się do wysłuchania referatów, względnie spokojnej dyskusji (zazwyczaj bez większego udziału leśników, a właśnie w gronie zaproszonych „humanistów”), a następnie koncentracji na kwestiach zidentyfikowanych jako strategiczne dla leśników. Należy podkreślić, że organizatorzy prac nad NPL starali się włączyć nieleśną wiedzę zarówno do dyskusji, jak i później do tworzonych rekomendacji. Hybrydyczne forum składało się jednak z wielu grup, a organizatorzy byli zaledwie jedną z nich – o wyłanianiu się wiedzy decydowała nie tylko postawa organizatorów.
49W ten schemat wpisało się i moje wystąpienie, jako antropolożki kultury. Uczestniczyłam w trzecim panelu „Dziedzictwo”, gdzie zaprezentowałam opracowanie zatytułowane: Postrzeganie, wartościowanie i percepcja przestrzeni leśnej. Ujęcie etnologiczne. Pierwsza kwestia, którą obrazuje moje wystąpienie, to problem przekładu. Podczas prezentacji mówiłam o tym, że las jako wartość ma rozmaite wymiary, co wiąże się z konkretnymi grupami i aktorami społecznymi. Przekładanie tych wartości jest niezmiernie trudne, jeśli w ogóle możliwe. Las jest definiowany w konkretnym kontekście, w zależności od tego, co dane społeczeństwo uznaje za wartościowe, ważne i zasadnicze. Kwestia, na której skupiły się komentarze leśników, dotyczyła tego, jak wycenić te wartości lasu ważne dla danych grup, jak je przekładać, aby móc je później rekompensować. Gdy próbowałam tłumaczyć, że zasadniczo nie jest możliwe stworzenie jednego uniwersalnego modelu, który zawsze i wszędzie, w każdym kontekście kulturowym i społecznym byłby sprawnym, aplikowanym narzędziem, leśnicy stracili zainteresowanie moją perspektywą, uznając ją za nieprzydatną. Reszta prezentowanych przeze mnie argumentów nie miała dla nich potencjału użyteczności. Dlatego też w przyjazny sposób rozmawiali ze mną i komentowali pomniejsze uwagi podczas przerw kawowych, ale nie potrafiliśmy przełożyć naszych perspektyw w taki sposób, aby leśnicy mogli w nich zobaczyć potencjał dla wiedzy leśnej – potencjalną wiedzę o lesie. Natomiast krytyka, otwarta polemika i kontestowanie moich twierdzeń napłynęły nie ze strony leśników, ale humanistów 26. W wyniku obrad nie udało się przełamać granic dyscyplin i wiedza o lesie była nadal legitymizowana według sprawdzonych schematów. Leśnicy wysłuchiwali wystąpień specjalistów z innych dziedzin, ale nie poszerzali o nie swojego podstawowego założenia w ramach prac nad NPL. Tutaj następuje sprzężenie z etapami: lekarz i pacjent vs leśnik i nie‑leśnik oraz wiedza wytwarzana w lesie. Mimo że, tak jak pokazałam wyżej, mechanizm etapu uprzejmego ignorowania opiera się na innych przesłankach niż dwa poprzednie, łączą się one w jeden proces, równocześnie przeplatając się także z etapem pierwszym – dominacją zielonych mundurów. Jak starałam się pokazać, wszystkie one miały miejsce w tym samym czasie i nawzajem się uzupełniały, jak też wynikały jedne z drugich 27.
C. Forum leśników
50Dominacja środowiska leśników została zauważona także przez organizatorów prac nad Narodowym Programem Leśnym. W komentarzach po zakończeniu zasadniczego trzonu prac stwierdzali: „Prace nad NPL nie wzbudziły oczekiwanego zainteresowania społecznego” (Rykowski, 2015a: 25); „spontaniczne zainteresowanie pracami było dalekie od oczekiwań. Na ogół uczestnicy paneli reagowali tylko na specjalne zaproszenia” (Rykowski, za: Kołodziejczyk, 2016: 12). W 2013 roku podczas organizacji prac nad NPL oraz przygotowań pod społeczną debatę o lasach, koordynator prac pisał, iż do tej pory: „Zachęty do dyskusji o przyszłości leśnictwa pozostały bez echa” (Rykowski, 2013: 8), a pytanie Quo vadis forestry? nadal pozostawało otwarte. Podsumowując pracę nad NPL w 2015 i 2016 roku, osoby odpowiedzialne za przebieg działań ponownie doszły do takich wniosków. Refleksje o braku wcześniejszych dyskusji sprawdziły się również w przypadku NPL. Świadomi tego organizatorzy wyrażali niezadowolenie z tego faktu na łamach leśnej prasy. Podsumowywali, iż „tak szerokiej i wielowątkowej dyskusji o lasach jeszcze w Polsce nie było” (Rykowski, 2015a: 24), a w obliczu narastających konfliktów o podłożu ekologicznym, społecznym, także tych dotyczących przemysłu drzewnego, NPL dawał szansę bezpośredniej konfrontacji oraz „dochodzenia do optymalnych rozwiązań”. Mimo tego, także zdaniem koordynujących proces, zainteresowania, dyskusji i debaty zabrakło – bo nie było chętnych. Odpowiedzi na pytanie, gdzie leży problem, szukano w trzech grupach: 1. organizacjach ekologicznych, 2. ministerstwie i zarządzie LP oraz 3. w szerokim społeczeństwie. Organizacje ekologiczne, zdaniem inicjatorów prac (z wyjątkiem zaproszonych ekspertów), nie podjęły wyzwania i nie skorzystały ze stworzonej przestrzeni do dyskusji. Brak ich udziału podsumowano następująco:
otwarcia na społeczeństwo, jego potrzeby, a także być może konieczności podzielenia się z nim odpowiedzialnością i zarządzaniem lasami. Do ciekawszych wystąpień tego nurtu zaliczyć należy opracowania zastępcy dyrektora RDLP w Gdańsku Jerzego Fijasa (o współpracy z samorządami) czy Alfreda Króla z DGLP (o lasach prywatnych i kooperacji z ich właścicielami). Jeszcze raz okazało się, że łatwiej jest kontestować, krytykować i „mieć za złe” – dotyczy to głównie środowisk i organizacji, które chętnie protestują i atakują leśników i LP, niż konstruktywnie uczestniczyć w tworzeniu programu, za który trzeba wziąć odpowiedzialność. (Rykowski, za: Kołodziejczyk, 2016: 12–13)
51Tym samym dyskusja nie mogła dojść do skutku, ponieważ, jak argumentują twórcy NPL, zabrakło odpowiedniej liczby uczestników. Ponieważ organizacjom ekologicznym już przed rozpoczęciem projektu przypisano ważną rolę, ich brak spowodował niewystarczającą różnorodność forum. Hybrydyczna wiedza leśna nie mogła zostać osiągnięta bez ich wkładu. Drugą grupą, która nie wypełniła przypisanej jej uprzednio roli, byli zleceniodawcy projektu: „Prace nad NPL przebiegały przy minimalnym zainteresowaniu administracji leśnej i urzędów w Ministerstwie [Środowiska]” (Rykowski, 2015a: 25). Zdaniem realizatorów, nie było realnego zainteresowania przebiegiem prac, tym, co się w ramach programu (forum) dzieje, jak uzgadniane i dyskutowane są kwestie, rozwiązywane problemy, a przede wszystkim, jakie nowe tematy – wcześniej niezdefiniowane przez LP i ministerstwo – wyłoniły się w toku uzgodnień i konfrontacji. Można było interpretować postawę sponsorów i zleceniodawców (leśników i ministerstwa) jako oczekiwanie na z góry zaplanowany rezultat. Ponieważ zakładali oni, że wiedzą, co powinno być efektem prac nad NPL, nie widzieli potrzeby ingerencji oraz zaangażowania w jego przebieg. Przeciwnie, miał nim być oczekiwany pro du k t. Z kolei trzecia grupa, która nie podjęła się uczestnictwa w forum, to tak zwane szerokie społeczeństwo – różne grupy osób korzystających z lasu lub mających z nim powiązania, w tym zwłaszcza organizacje pozarządowe. Architekci NPL komentowali, iż: „prace nad NPL nie były dostatecznie i należycie nagłośnione i rozpropagowane przez prasę i inne media, zwłaszcza centralne” (Rykowski, 2015a: 25) 28. Był to jeden z powodów, dla których szerokie kręgi osób nie mogły zetknąć się z ideą NPL, a następnie zaangażować się w jego prace. Społeczeństwo nie podjęło wyzwania i pozostało poza procesem tworzenia wiedzy na temat lasu. Niewyrażoną otwarcie konkluzją organizatorów Narodowego Programu Leśnego było stwierdzenie, że pomimo wysiłków i przygotowań okazał się on forum leśników, a nie leśnym forum.
52Ten element procesu hybrydyzacji wiedzy leśnej nazwałam odroczoną lub uśpioną partycypacją społeczną. Jest to w mojej interpretacji drugi zasadniczy punkt, który przyczynił się do braku powodzenia w uczynieniu Narodowego Programu Leśnego procesem kolektywnego wytwarzania wiedzy (hybrydycznego forum). Nie zgadzam się ze stwierdzeniem, że brak udziału innych grup i aktorów społecznych w pracach nad NPL wynikał z braku ich zainteresowania lub z nieobecności problemów, konfliktów o podłożu środowiskowym w Polsce. W ciągu ostatnich trzech lat (to jest podczas prac nad NPL) zaistniało wiele kontrowersyjnych kwestii związanych ze środowiskiem i lasem, które szeroko angażowały opinię publiczną. Najbardziej znanym przykładem jest dyskusja wokół Puszczy Białowieskiej. Inne odnoszą się do prób stworzenia Turnickiego Parku Narodowego na Podkarpaciu, lasów trójmiejskich, o których wspominał Adam Wajrak podczas swojej prezentacji, kolejne obejmują kształt łowiectwa, kontrowersje związane z finansami czy inwestycjami LP (jak budowa nowej siedziby RDLP w Szczecinie). Są to kwestie, które zarówno bezpośrednio (na poziomie lokalnym), jak i pośrednio (na poziomie krajowym) angażują poszczególne grupy, czy szerzej – wzbudzają zainteresowanie w społeczeństwie. Niemniej nie przełożyły się one na zaangażowanie w prace NPL. Z mojego punktu widzenia, wyjaśnienie tego zjawiska nie może być jednokierunkowe. Po pierwsze, dostrzegam zasadność argumentacji użytej przez organizatorów: prace nie były wystarczająco rozpropagowane w środkach masowego przekazu, co sprawiło, że relatywnie mało osób mogło się o nich dowiedzieć. Szeregowi leśnicy „terenowi”, z którymi rozmawiałam w Bieszczadach i w Borach Tucholskich, nie znali specyfiki i idei tego przedsięwzięcia, a część z nich w ogóle nie wiedziała, że takie prace zostały podjęte. Tym samym NPL ograniczył się do leśnych elit i ekspertów. Druga kwestia wiąże się z faktycznie nielicznym udziałem organizacji ekologicznych, którym stworzono warunki do zaprezentowania ich stanowiska. Ich nieobecność (lub niewielka obecność), podobnie jak innych grup, ułatwiła i przyspieszyła tworzenie forum leśników, których elity zaczęły nadawać ton w pokoju obrad 29.
53Niemniej jednak chciałabym zasugerować dodatkowe czynniki, które, jak można spekulować, współtworzyły w tym przypadku odroczoną partycypację społeczną. Pierwszy odnosi się do społecznej partycypacji w Polsce w kwestiach stanowiących domenę państwa, np.: zasobów naturalnych, zarządzania własnością państwa, nadzoru nad przestrzeniami naturalnymi. Moje obserwacje, jednakowoż niepoparte długotrwałymi badaniami, pozwalają mi w tym miejscu sugerować, że w Polsce, w większości przypadków, zapraszanie do debaty, procesu negocjacyjnego na poziomie narodowym i lokalnym nie wiąże się z decyzyjnością oraz przekazywaniem czy braniem odpowiedzialności przez podmioty inne niż państwowe jednostki. Konsultacje czy ustalenia mające w założeniu włączać społeczeństwo i decentralizować władzę, w praktyce utrwalają nadrzędną rolę państwa 30. Nie służą one realnemu przekazywaniu części uprawnień (jak również odpowiedzialności) innym grupom. To może prowadzić do tego, że z jednej strony poszczególne grupy społeczne nie wierzą w swoją równą pozycję podczas negocjacji – czemu dał wyraz Adam Wajrak w swoim artykule w „Gazecie Wyborczej” (2014), a także zwolennicy powołania Turnickiego Parku Narodowego (obserwacje własne). Z drugiej strony, grupy nie będą postrzegać siebie jako współodpowiedzialne za działania podejmowane w środowisku i jednocześnie będą definiować państwo i jego urzędników jako jedyne strony, które mają być rozliczane za niewłaściwie zrealizowane zadania. Tak więc, z jednej strony, pozapaństwowi uczestnicy debaty nie będą czuli, że mają realną możliwość równych dyskusji z państwem i jego agendami, z drugiej strony za otwartą kontestacją działań państwa nie będzie podążać odpowiedzialność za taką krytykę. W takiej sytuacji, zwłaszcza w kwestiach przyrody, uzasadnione wydaje się dalsze negocjowanie nie tylko form wiedzy o lesie, ale rzeczywistego oddania części działań oraz powiązanej z nią odpowiedzialności za ich efekty w ręce ustalonych grup. Analiza dokonana w tym rozdziale pozwala mi sugerować, że dotychczas w polskim społeczeństwie brakuje przekonania, iż udział w tworzeniu hybrydycznego forum, jakim miał być np. Narodowy Program Leśny, rzeczywiście zaowocuje wyjściem poza z góry ustalony kształt i da realne szanse negocjacji, współdecydowania i współodpowiedzialności. Na jeszcze wyższym poziomie uogólnienia ten przypadek pozwala na refleksję nad tym, czy brak chęci współdecydowania jest przejawem braku ważkości problemu w oczach społeczeństwa, czy braku wiary w możliwość jego rozwiązania. Na tej płaszczyźnie szukałabym specyfiki relacji między kontestacją państwowej wizji zasobów naturalnych wewnątrz polskiego społeczeństwa i brakiem zaangażowania w tworzenie jej alternatywy.
54Druga istotna kwestia dotyczy skali. Wydaje się, że narodowa skala NPL wykluczyła wielu potencjalnie zainteresowanych uczestników, którzy swojej perspektywy lasu (lokalnej) nie byli w stanie przenieść na poziom krajowy. Podczas debaty „Lasy w Polsce” w siedzibie „Gazety Wyborczej” (6 maja 2015 roku) spotkałam starsze małżeństwo, które przejechało do Warszawy z okolic Pisza. Chcieli spotkać się z dyrektorem generalnym Lasów Państwowych i dowiedzieć się, dlaczego w okolicach ich domu wycinany jest las – prowadzony jest duży zrąb zupełny. Przywieźli ze sobą zdjęcia, które mieli zamiar zaprezentować. Gdy w końcu udało im się zabrać głos podczas debaty, prowadzący ją redaktor stwierdził, że sprawa ta nie ma zasadniczego związku z podejmowaną wówczas problematyką, a zgromadzeni w sali polecili małżeństwu skontaktować się z miejscowym nadleśnictwem. Inna osoba, która wówczas zabrała głos, domagała się wyjaśnień od LP, dlaczego nie może otrzymać zwrotu znacjonalizowanego przez komunistyczne władze lasu, który należał do jego rodziny przed wojną. Skala, na której tworzyły swoje definicje lasu wspomniane osoby, pokazuje, że dla pewnych grup zasadnicze kwestie dotyczące przestrzeni leśnej powinny być negocjowane i wyjaśniane na poziomie lokalnym. Zasadniczo są oni w stanie posłużyć się do swoich celów skalą krajową, co pokazują przypadki wykorzystania ogólnopolskiej debaty z udziałem dyrektora generalnego i ministra środowiska, ale rezultat tego spotkania nie będzie miał praktycznego przełożenia ani dla skali lokalnej, ani narodowej. Przykłady te obrazują również, że leśne fora, w których mogłoby następować kolektywne wytwarzanie wiedzy i jej uspołecznianie, są w Polsce potrzebne 31. Być może warto zastanowić się, czy proces ich tworzenia nie powinien przebiegać odwrotnie – od skali lokalnej do ogólnokrajowej.
55Odroczona (uśpiona) partycypacja nie oznacza więc jedynie braku chęci do udziału w debacie o lasach i tworzeniu wiedzy na ich temat, ale także jej czasowe wstrzymanie ze względu na brak sposobów jej realizacji lub przeniesienie jej w inne niż wyznaczone przez państwo miejsca. Tym samym odroczona partycypacja może realizować się w formach alternatywnych, jak np. protesty w lasach trójmiejskich. Jednym z efektów takiej sytuacji jest rozproszenie (często też ulokalnienie) potencjału do hybrydycznych forów.
56Po zakończeniu siódmego panelu i zamknięciu podstawowego trzonu konsultacji i zbierania opinii, koordynator prac NPL na pytanie „Co dalej z Narodowym Programem Leśnym” odpowiedział: „[B]yła to pierwsza tak szeroka i otwarta dyskusja nie tylko nad leśnictwem, ale też nad lasami w Polsce. Pierwsza w historii taka inicjatywa – ale to, co się stanie z tym dalej, łącznie z o c e n ą, zależy od z l e c e n i o d aw c y i s p on s or a” (Rykowski, 2015a: 24, podkr. – A.A.K). W tym momencie do gry wszedł trzeci czynnik, który przyczynił się do ograniczania potencjału forum leśnego – ponowne upolitycznienie wiedzy.
Powrót do początku
Czy narodowy i czy leśny? Co dalej z Narodowym Programem Leśnym? 32
Polityka potrzebuje faktów naukowych, żeby się na nich oprzeć. Z wystąpienia przedstawiciela Ministerstwa Środowiska, Narodowy Program Leśny, panel „Nauka”
57Zasadnicza część prac nad Narodowym Programem Leśnym zakończyła się wraz z panelem „Współdziałanie” (26 maja 2015) oraz opracowaniem jego rezultatów i przygotowaniem sprawozdania końcowego. W grudniu 2015 roku odbył się dodatkowy panel „Nauka”, jego wkład (25 wystąpień i 13 udostępnionych opracowań) stanowi dodatek do zasadniczej części zleconej i zamówionej przez Lasy Państwowe w Instytucie Badawczym Leśnictwa. Podczas jego obrad, kontynuując moje notatki, którymi rozpoczęłam ten rozdział, zapisałam:
Zdecydowanie mniejsza liczba zielonych mundurów. Jest to po części odpowiedź na pytanie postawione mi przez Daylean Rutherford: Jak to się stało, że leśnicy znaleźli się w pokoju i mogą dyskutować oraz współtworzyć Narodowy Program Leśny? Odpowiedź na to pytanie jest inna, niż sądziłam: to nie „leśnicy”, ale „aktualnie rządzący leśnicy”. Naciski wywierane teraz przez władze są widoczne. Teraz nie chodzi o stworzenie Narodowego Programu Leśnego konsultowanego ze społeczeństwem, ale o implementację „wiedzy”, którą przynosi nowa kadra rządząca. Gotową i ustaloną wersję wiedzy. Jak powiedział na początku obrad nowy dyrektor, on przychodzi z gotowym planem, będzie tylko implementował tę wiedzę. Na sali nie było zielonych mundurów, bo trend w DGLP się odwrócił i nie ma otwartego wsparcia dla prac NPL. Przy poparciu z „góry” na panele NPL przyjeżdżało sporo leśników. Czuli, że to oni mają prawo mówić, co i jak ma odbywać się w lasach, prezentowali pewne, zdecydowane stanowisko „ekspertów”, tych, którzy wiedzą, co i jak ma się w lasach odbywać. Było tak dlatego, że znali układ sił, wiedzieli, co i na jakich zasadach działa w LP. Przy zmianie władzy rozdanie zaczyna się od nowa. Do gry została wprowadzona nowa talia leśnych kart, która dopiero jest tasowana, nie wszystkie karty zostały odsłonięte i dopiero trwa uzgadnianie nowego rozdania. Jeszcze nikt do końca nie wie, jak wygląda nowe rozłożenie sił. Jedno jest pewne, kilka ze starych kart zostało już częściowo zdyskredytowanych i jedną z nich jest Narodowy Program Leśny. Słychać to wyraźnie w dzisiejszym wystąpieniu nowych władz. Jest on kartą ze starej talii, która nie pasuje do nowego zestawu, zaburza porządek, jest niechciana. Tak więc, po co gracze mają wyciągać po nią ręce? Nic nią nie ugrają, straciła siłę przebijania innych kart. Do tej pory była może nie jak as, ale dawała dobry punkt wyjściowy do dyskusji. Była dobrym dodatkiem. Pozwalała leśnikom na zabezpieczenie swojej pozycji. Miała pomóc utrzymać, a nawet wzmocnić status quo, dominującą pozycję leśników w kwestii polskich lasów. Z perspektywy leśników mogła pomóc utrzymać opcję „dziel i rządź”. To było ich rozdanie, oni mieli mieć tu decydujące zdanie. Ale nowy rozdający nie tylko przewartościował karty, pokazując, że NPL to woda na młyn przeciwników leśnictwa, ale w ogóle zabrał karty dotychczasowemu rozdającemu – IBL, i stwierdził, że trzeba wprowadzić do gry nowe. W nowej talii wszystkie karty nazwane „ruchy ekologiczne”, „ekolodzy” zostały oznaczone jako trefne i nie można ich wprowadzać do rozdania. Nastąpiło też nadanie nowej wartości kartom – te, które mają najwyższą wartość, są teraz związane z CO2 i badaniami związanymi z jego absorpcją.
58Po panelu „Nauka” przystąpiono do przygotowywania sprawozdania końcowego z projektu oraz opracowania rekomendacji. Ostatecznie sformowano ich dwieście czternaście i pogrupowano je w piętnaście bloków tematycznych 33. Jak tłumaczyli realizatorzy projektu, miały one stać się zalążkiem przyszłych dokumentów leśnych i miały potencjał stania się prawem; „Treścią rekomendacji [jest] (…) poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o miejsce i rolę lasów i gospodarki leśnej, o rolę drewna i innych surowców i produktów leśnych, o miejsce i znaczenie leśnej przyrody we współczesnym świecie” (Rykowski, 2015a: 24) 34. Koordynator prac nad NPL, zapytany o następne etapy prac, wskazał na dwie możliwości. Pierwsza zakładała, że rekomendacje staną się podstawą pracy wąskiej grupy ekspertów, którzy na ich podstawie zbudują dokument – Narodowy Program Leśny, który będzie miał rangę strategii krajowej. Jego przyjęcie przez rząd, parlament i prezydenta miałoby stanowić gwarancję, że będzie on punktem startowym i punktem odniesienia dla wszystkich leśnych reform i uzgodnień w kraju. Powinien zostać także szeroko udostępniony społecznie. Taka wersja pokrywałaby się z założeniami przyjętymi podczas tworzenia scenariusza prac dla NPL. Druga opcja zakładała, że opracowania, rekomendacje i zgromadzony materiał staną się „półkownikami”. Tak jak wiele innych dokumentów, zalegną na półkach i nie doczekają się praktycznej realizacji i wdrożenia.
59„W poszukiwaniu ogólnych/filozoficznych podstaw, z których powinien wywodzić się Narodowy Program Leśny z perspektywą 2030 roku i dalej do 2080, nie należy dokonywać wyboru jednej koncepcji przyrody i jednego typu relacji człowieka do przyrody. Skuteczne zarządzanie wymaga połączenia wielu perspektyw. Zarządzanie lasami zależy od sposobu, w jaki zarządca postrzega miejsce lasów w przyrodzie i gospodarce człowieka, oraz od miejsca w przyrodzie, w jakim sytuuje się sam zarządca. Intelektualny fundament strategii zarządzania lasami i przyszłości leśnictwa należy budować na różnorodności poglądów. Podstawą jest pluralizm antropologiczny i zróżnicowane postawy aksjologiczne. Oznacza to rozsądne korzystanie z koncepcji i nurtów, nawet jeśli pozostają ze sobą w sprzeczności (antropocentryzm – biocentryzm, romantyzm – racjonalizm, natura – kultura, itp.). Na tej drodze należy poszukiwać kompromisu między interesami ludzkimi a interesami przyrody, zwłaszcza że interesy przyrody w ostatecznym rachunku i dalszej perspektywie są w istocie interesami człowieka”. Moim zdaniem, jest to dobre zobrazowanie tego, iż realizatorzy i koordynatorzy projektu chcieli z NPL uczynić hybrydyczne forum otwarte na głosy różnych grup, a także pozaludzkich aktorów.
60Jednak sprawy przybrały jeszcze inny obrót. Podczas panelu „Nauka” nowo powołany dyrektor generalny Lasów Państwowych wyraził wątpliwości, czy dokona odbioru prac zleconych IBL przez DGLP, w postaci projektu badawczego „Program rozwoju leśnictwa”, który to właśnie obejmował przygotowywanie Narodowego Programu Leśnego. Miał on również uwagi co do wartości merytorycznej zgromadzonego podczas prac materiału, jego użyteczności dla Lasów Państwowych oraz podstaw dla przeprowadzenia tychże prac. Z kolei kilka tygodni później na łamach dwutygodnika „Las Polski” pisał:
Zwróciłem się do Ministra Środowiska z pytaniem, czy materiały wytworzone w ramach prac nad NPL będą mu przydatne. Wynikało to stąd, że według mnie ta praca nie do końca wyczerpuje znamiona pracy badawczej, choć została wykonana pod takim właśnie tytułem za wiele, wiele milionów złotych. To dzieło składa się de facto z wielu tomów różnych publikacji, nie będących w mojej ocenie opracowaniami całkowicie wewnętrznie spójnymi. Zawiera różne diagnozy, a odnoszę nieodparte wrażenie, że tzw. rekomendacje wypływające z poszczególnych paneli powstały w głowie głównego kierownika tematu, niejako w oderwaniu od tego, co usłyszał i co zostało opublikowane. Nie twierdzę oczywiście, że żadna część tych materiałów nie będzie przydatna dla stworzenia przyszłego NPL. Na razie odłożono termin odbioru tych prac do 29 lutego. (Tomaszewski, za: Zubkowicz, 2016: 12)
61Sprawozdanie końcowe zostało opublikowane na stronie internetowej Narodowego Programu Leśnego 10 lutego 2016 roku. Praca miała zostać odebrana przez „zleceniodawcę i sponsora” w tym samym czasie. Termin odbioru prac przesuwano kilkakrotnie. Z kolei 16 czerwca miało miejsce kolejne spotkanie koordynatora prac nad NPL z dyrekcją DGLP, w ramach którego władze LP ostatecznie zdecydowały, że materiał zgromadzony w ramach projektu badawczego „Program rozwoju leśnictwa” zostanie włączony do opracowywania Narodowego Programu Leśnego. Nastąpiło zasadnicze przesunięcie – materiał zgromadzony do tej pory, który zgodnie z planem przedstawionym w 2013 roku miał być podstawą NPL (konsultacje, debaty, negocjacje społeczne), został sklasyfikowany jako „materiał do wykorzystania”, „część do włączenia”. Część robocza Narodowego Programu Leśnego została zamieniona w „Program rozwoju leśnictwa”, natomiast r z e c z y w i s t e prace nad w ł a ś c iw y m NPL mają się dopiero odbyć i zostaną zakotwiczone w Ministerstwie Środowiska i DGLP. Instytucje te „mogą wykorzystać” tę część z dotychczasowego NPL, która będzie im „przydatna”. Potencjał wytworzony podczas próby stworzenia wielogłosowej, uspołecznionej, zdecentralizowanej wiedzy na temat lasu został zamrożony w rękach państwowych instytucji. Powrócono do punktu początkowego, w którym określenie tego, czym jest las, jak należy go rozumieć, zarządzać nim, interpretować, z którymi sektorami wiązać, leży w gestii leśnych elit.
62W odpowiedzi na stanowisko dyrektora koordynatorzy prac opublikowali wyjaśniające artykuły, polemizujące z opinią nowego kierownictwa Lasów Państwowych. Tytuł jednego z nich brzmi: Narodowy. Czytaj: apolityczny i społecznie akceptowalny. Autorzy argumentują tam, że: „Zasoby leśne w Polsce, jako dobro wspólne, wymagają narodowej zgody na sposób zarządzania nimi, a PGL Lasy Państwowe potrzebuje narodowej aprobaty dla długookresowej strategii rozwoju. Dlatego potrzebny jest Narodowy Program Leśny” (Rykowski, 2016a: 20). Jeszcze raz odwoływano się do podstawowych założeń NPL, które zostały uzgodnione przez gremia międzynarodowe, a które stanowią najważniejszy proces współczesnego leśnictwa: decentralizację zarządzania oraz uspołecznianie gospodarowania lasami, kolektywne opracowywanie demokratycznego modelu opartego na udziale wielu grup w zarządzaniu lasami. NPL miał być tworzeniem „regulacji istotnie angażujących zarówno w fazie tworzenia, jak i realizacji oraz kontroli przedstawicieli narodu” (Rykowski, 2016a: 21). Niemniej postulaty apolityczności i otwartości NPL zlały się w jedno ze staraniami o rozliczenie projektu badawczego, co przez kilka miesięcy stało pod znakiem zapytania. Potencjał nowego myślenia o lesie i tworzenia wiedzy na jego temat zniknął z pola widzenia wraz z uczynieniem z NPL oręża w wewnętrznych sporach leśnych oraz narzędzia w bieżącej leśnej polityce. Pytanie postawione w 2015: czy NPL jest narodowy i czy jest leśny (Grzeszczyk, 2015), zostało postawione na nowo (lub ponownie zakwestionowane) wraz z przyjęciem sprawozdania końcowego z projektu badawczego oraz symbolicznym pozbawieniem tytułu „prac nad Narodowym Programem Leśnym” dotychczasowych działań podjętych w Instytucie Badawczym Leśnictwa.
Leśnik ekspert
63Prace nad Narodowym Programem Leśnym podjęte w latach 2013–2015 są interesującym studium przypadku. Można je rozpatrywać jako próbę stworzenia hybrydycznego forum, miejsca wielogłosowego i otwartego procesu budowania wiedzy na temat lasu w Polsce. Mimo że w mojej perspektywie nie zakończył się on sukcesem, jest cennym doświadczeniem zarówno praktycznym, jak i analitycznym w kwestiach alternatywnych mechanizmów tworzenia nauki, wiedzy, informacji, definicji w postczasach, w których wzmagają się naciski na demokratyzację, uspołecznianie i odnaukowianie tychże procesów. Jest to materiał, który pozwala prześledzić, jak lokalny kontekst i specyfika grup zaangażowanych w takie działania wpływają na ostateczne rezultaty. W Polsce, zważywszy na specyficzną formę organizacji i strukturę własności lasów, a także szereg czynników, które omówiłam powyżej, próba opracowania NPL nie przełamała hegemonii wiedzy, lecz umocniła figurę leśnika eksperta, posiadającego specjalistyczną wiedzę. Już przy pierwszych próbach prac nad NPL część leśników oponowała, że nie ma potrzeby dyskusji ze społeczeństwem nad przyszłością lasów, ponieważ to leśnicy wiedzą najlepiej, jak zarządzać lasami. Byli oni także przekonani o tym, że ich wiedza została uwierzytelniona podpisami Polaków podczas pierwszej obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej czy później w kampaniach „w obronie polskich lasów”, nie ma więc potrzeby pytać o to społeczeństwa kolejny raz (Szujecki, 2001). W latach późniejszych ta polityka uprawiana była w bardziej dyskretny sposób, lecz prace nad Narodowym Programem Leśnym pozwoliły jej znowu wybrzmieć. Jej ważną częścią jest przekonanie o tym, że wiedza ekspercka o lesie musi być zakorzeniona w jego materialności. P r aw d z i w ą wiedzą o lesie jest wiedza leśnika, wypływająca z kontaktu z jego terenem. Bycie w lesie, wiedza pochodząca z doświadczenia jest niepodważalnym argumentem. Należy jednak pamiętać, że także ta wiedza powstaje w kont a kc i e z innymi organizmami, krajobrazem, miejscami. Jest to wiedza tworzona w dialogu z lasem. Pomimo tego, że ulega ona potem obiektywizacji, racjonalizacji i uogólnieniu, tak aby mogła się stać wiedzą ekspercką i naukową oraz podlegać upolitycznieniu (ponieważ, jak mówiła jedna z ekspertek podczas panelu „Nauka”, „polityka potrzebuje faktów naukowych, żeby się na nich oprzeć”), to jest to jednak w i e d z a zakorzeniona w miejscu. Wypływa z bezpośrednich spotkań i osobistych relacji z przyrodą, ze zgromadzonego doświadczenia wielu organizmów, z historii i tradycji, które można rozumieć szerzej, niż do tej pory humaniści zwykli przyjmować. O takich relacjach opowiada rozdział następny.
Notes de bas de page
1 Tytuł artykułu w dwutygodniku „Las Polski” dotyczący rozpoczynających się prac nad Narodowym Programem Leśnym (por. Rykowski, 2013).
2 Wiąże się to z takimi pojęciami, jak powolna nauka (slow science), postnauka (post‑science) oraz postnormalna nauka (post‑normal science). Por.: Funtowicz, Ravetz, 1993; Stegners, 2011; 2015; Callon, Rabeharisoa, 2003; Lorimer, Driessen, 2014; Lorimer, 2015; Whatmore, 2014.
3 O tej samej potrzebie w koncepcji „dzikich eksperymentów” piszą Lorimer i Driessen (2013), a w kontekście Polski, kontrowersji technologicznych i nowego materializmu – Lis i Stasik (2016).
4 Foucault rozwijał założenia władzy‑wiedzy w koncepcji zarządzania (governmentality), do której odnosiłam się w poprzednim rozdziale.
5 Piszę o tym szerzej w rozdziale czwartym.
6 Za jaki uznaję Polskę.
7 Co może łączyć się z ideą zielonego rozwoju, zrównoważanego rozwoju, ochrony klimatu. Dobrym przykładem są badania nad aplikacją programów REDD (The United Nations Collaborative Programme on Reducing Emissions from Deforestation and Forest Degradation in Developing Countries, por. np. Howell, 2014).
8 Na początku XXI wieku powstawały w Polsce Regionalne Programy Operacyjne Polityki Leśnej, które miały być formą lokalnych programów leśnych. Zdaniem organizatorów prac nad NPL w 2013 roku, okazały się jednak one „martwymi” dokumentami, „półkownikami” – spoczęły na półkach, podzielając los Polityki Leśnej Państwa, której zabrakło praktycznego wymiaru.
9 Był to postulat kierowany też w odniesieniu do formy organizacji Lasów Państwowych i miał oznaczać przekazanie większych uprawnień w ręce nadleśniczych, a ograniczenie wpływów dyrekcji regionalnych i Dyrekcji Generalnej.
10 „Narodowy Program Leśny zachęca do tego, aby myśleć właśnie w takiej długiej perspektywie, perspektywie godnej długowieczności drzew, a nie w perspektywie dziesięcioletnich planów urządzenia lasu” (K. Rykowski, koordynator NPL, panel „Dziedzictwo”, transkrypcja własna).
11 „Istniejące dokumenty nie zapewniły lasom trwałego miejsca w koncepcjach rozwojowych kraju, a bieżąca polityka traktuje je jako «łup wyborczy» partii rządzących” (Rykowski, 2013a: 9).
12 „Istniejące dokumenty nie zapewniły lasom trwałego miejsca w koncepcjach rozwojowych kraju, a bieżąca polityka traktuje je jako «łup wyborczy» partii rządzących” (Rykowski, 2013a: 9).
13 Listy wysłano w następującej liczbie: administracja państwowa i samorządowa wszystkich szczebli – 2594 listów; administracja Lasów Państwowych wszystkich szczebli – 441; instytucje i organizacje ochrony przyrody – 62; właściciele i organizacje lasów prywatnych – 10; urzędy odpowiedzialne za lasy komunalne – 12; instytucje naukowe – 15; organizacje, firmy i stowarzyszenia przemysłu drzewnego – 10; prasa leśna, ochrony środowiska i przyrody – 21; organizacje pozarządowe – 16; zakłady usług leśnych (ZUL) – 16; indywidualne wybitne postacie leśnictwa, drzewnictwa, nauk leśnych i ochrony przyrody – 15.
14 I nadal widnieją. Wszystkie materiały na stronie Narodowego Programu Leśnego będą dostępne jeszcze przez dwa lata po zakończeniu jego prac.
15 Dziękuję Heather Swanson, Kristen Hastrup, Danilyn Rutherford, Colinowi Hoagowi oraz pozostałym uczestnikom panelu „Trans‑Disciplinary Collaboration: Genre and Equivocation” w ramach konferencji MEGA Seminar w Sanbjerg, za dyskusje, komentarze, wskazówki oraz uwagi do zaprezentowanego tam pierwszego szkicu tego rozdziału. Tytuł tego podrozdziału nawiązuje do pytania zadanego mi przez Danilyn Rutherford.
16 Ta i wszystkie kolejne transkrypcje zostały wykonane przeze mnie na podstawie nagrań ze spotkań, w których uczestniczyłam, lub transmisji wideo.
17 W panelu „Klimat” uczestniczyło 121 osób z 41 instytucji, a transmisję on‑line śledziło od 50 do 75 internautów. Podczas kolejnych paneli liczby te układały się następująco: Wartość 93, 34, 50/68; Dziedzictwo 88, 38, 85/260; Ochrona 104, 36, 331; Rozwój 76, 28, 175; Organizacja 85, 28, (brak danych o transmisji); Współdziałanie 57, 24, (brak danych o transmisji) (Sprawozdanie końcowe z przebiegu realizacji prac w projekcie BLP‑393 „Program rozwoju leśnictwa”, 2016).
18 Nie mam tu na myśli obiektywności badań, do których oceny nie roszczę sobie praw jako przedstawicielka odmiennej dyscypliny. To, co staram się podkreślić, to określone hierarchie i sposoby widzenia, które zawarte są w partykularnych przestrzeniach związanych z działalnością naukową. Najbardziej znanym przykładem takich przestrzeni są laboratoria naukowe wielokrotnie analizowane jako miejsca zaprojektowane do generowania określonego rodzaju wiedzy, związanego z partykularną władzą (zob.: Latour, 2001; 2011; Lorimer, Driessen, 2014; Stegners, 2015).
19 Podczas panelu „Współdziałanie” zapisałam w notatniku: „Po 15.00 mundurów zdecydowanie mniej. Warszawa pojechała do domu” [Dyrekcja Generalna i Dyrekcja Regionalna w Warszawie].
20 Ostatecznie Adam Wajrak, jak tłumaczyli organizatorzy, z ważnych przyczyn rodzinnych nie mógł pojawić się podczas panelu „Ochrona”. Przekazanie tej informacji uczestnikom zgromadzonym na sali spowodowało poruszenie i komentarze – mówiono, że dziennikarz „stchórzył”, „bał się konfrontacji”, bo nie miał argumentów, oraz że to szkoda, bo „można by mu parę rzeczy wytłumaczyć”.
21 Ze względów objętościowych do zobrazowania drugiego etapu drogi do hybrydyzacji wiedzy leśnej wybrałam dwa przykłady. Inne ważne elementy tego procesu zaobserwowałam także w wystąpieniach np. Jana Holeksa z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza na temat ochrony w rezerwatach, Ewy Referowskiej‑Chodak ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego na temat kwestii finansowania utrzymywania bioróżnorodności w lasach i współpracy z NGO, Pawła Pawlaczyka z Klubu Przyrodników na temat rozbieżności wizji dotyczących ekologii i ekologicznego leśnictwa oraz w uwagach Dariusza Anderwalda z Komitetu Ochrony Orłów na temat dyskryminacji i niewykorzystanego potencjału społecznego NGO‑sów.
22 Miałam wrażenie, że owe liczby służą mu, jak zapisałam: „za formę «ubezpieczania się», jest przygotowany na to, że zostanie zaatakowany, więc zaopatrzył się w «twarde fakty»”.
23 Obok notatek z tych rozmów zapisałam: „Nie zgadzam się z nimi do końca. Co prawda leśnicy ostro i solidnie atakowali jego wystąpienie i poszczególne argumenty, ale dla takiego obserwatora jak ja wypadł dobrze”.
24 Mimo np. debat o klimacie. Uważam, że wytwarzanie lasów w skali lokalnej było dla leśników kluczowe, co potwierdza ich tendencja do nakierowywania w tę stronę większości debat podejmowanych w NPL.
25 Kwestie, które nie zaliczały się bezpośrednio do domeny nauk leśnych, a które żywo interesowały i angażowały leśników, to np. prawo, działalność regionalnych dyrekcji ochrony środowiska, grunty rolne i możliwość ich zalesiania, kompetencje samorządów itd.
26 Zostałam posądzona o „szerzenie niebezpiecznych, postmodernistycznych poglądów”. Bardzo ciekawy był też jednak sposób, w jaki mój udział w panelu oceniali i interpretowali leśnicy. Podczas jednej z przerw rozmawiałam z nimi o postawach przedstawicieli organizacji ekologicznych, którzy uczestniczyli w NPL, jak również o udziale ekspertów nie‑leśników, ocenianym przez leśników krytycznie. Jeden z leśników, chcąc usprawiedliwić moje uczestnictwo zarówno w rozmowie, jak i w pracach nad NPL (było wiadomo, że nie jestem leśnikiem), oświadczył zgromadzonym: „Ale pani Agata jest po naszej stronie”. Ta sytuacja pokazuje kilka zasadniczych elementów. Po pierwsze, jak swoją pozycję w ramach prac nad NPL określali leśnicy. Mam tutaj na myśli antagonizowanie stron: my – leśnicy vs oni – nie‑leśnicy. Tym samym prace nad NPL były w ich opinii nastawione na konfrontację grup i argumentów. Z drugiej strony, mówi to wiele o roli, która została przypisana mnie – jako „niebędącej z nimi” (organizacjami ekologicznymi) osobie z zewnątrz. Oznacza to, że nawet jeśli ja postrzegałam swoją rolę jako neutralnego obserwatora, moja pozycja wynikała nie tylko z tego, co sama myślę o swojej roli i zadaniach, ale także z tego, jak przyporządkowywali mnie pozostali uczestnicy tego procesu, w tym ci najbardziej wpływowi. To prowadzi do jeszcze jednego stwierdzenia, mianowicie, że moje swobodne obserwacje i prace nad NPL były możliwe, ponieważ moja obecność nie została zakwestionowana przez leśników.
27 Należy również wspomnieć o tym, że grupa leśników biorąca udział w pracach nad NPL nie była tak jednolita, jak może sugerować to powyższy opis. Wśród zaproszonych leśników ekspertów znalazły się osoby, które otwarcie mówiły o konieczności większego
28 Ciekawy jest fakt, iż koordynator prac nad NPL próbował przenieść debatę nad jego treścią na łamy „Gazety Wyborczej”, pisząc sprostowanie do dotyczącej NPL części krytycznego artykułu Adama Wajraka na temat LP (2014). Jednak redaktor naczelny „Gazety Wyborczej” odmówił publikacji tego sprostowania.
29 Tę sytuację można porównać z niską frekwencją przy wyborach parlamentarnych lub samorządowych, a przez to zadać pytanie o specyfikę społeczeństwa obywatelskiego oraz charakter demokracji w Polsce. Kolejne zaś może być pytanie o postsocjalistyczne konotacje takiego stanu.
30 Przykładem są chociażby leśne kompleksy promocyjne oraz ich rady czy przebieg konsultacji społecznych dotyczących wydobycia surowców (por. Lis, Stasik, 2016).
31 W tym kontekście warto przywołać książkę Macieja Zaremby‑Bielawskiego pt. Leśna mafia, która została wydana w Polsce w 2014 roku i była szeroko komentowana wśród polskich leśników. Z autorem zorganizowano nawet spotkanie w siedzibie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, w którym uczestniczyłam. Zaremba‑Bielawski pokazuje w tej książce, jak lokalne wydarzenie związane z wycinką drzew pod domem jednego ze Szwedów przyczyniło się do wybuchu ogólnokrajowego skandalu, który wstrząsnął szwedzkim leśnictwem, obnażając jego słabości i ciemne strony. Tym samym uważam, że nie należy bagatelizować zaangażowania i sprawczości lokalnych aktorów w kwestiach zarządzania przyrodą oraz ich udziału w procesie wytwarzania wiedzy o tym, czym jest las i jak powinien być zarządzany.
32 Pierwsze zdanie to tytuł artykułu kwestionującego skuteczność prac podjętych w ramach NPL (por. Grzeszczyk, 2015). Drugie zdanie to tytuł artykułu podsumowującego prace nad NPL (por. Rykowski, 2015a).
33 Las – człowiek; Wartość, ekonomia, gospodarka; Zmiany klimatyczne; Leśnictwo wielofunkcyjne; Produkcja, drewno, przemysł; Użytkowanie niedrzewne i usługi; Las a planowanie przestrzenne; Zalesiania i zadrzewiania; Rozwój regionalny/lokalny; Leśnictwo prywatne, usługi leśne; Ochrona przyrody w lasach; Dziedzictwo i kultura; Nauka, badania, edukacja; Biogospodarka/zielona ekonomia; Prawo i organizacja.
34 Pierwsza rekomendacja umieszczona w sprawozdaniu końcowym stanowi, iż: „W poszukiwaniu ogólnych/filozoficznych podstaw, z których powinien wywodzić się Narodowy Program Leśny z perspektywą 2030 roku i dalej do 2080, nie należy dokonywać wyboru jednej koncepcji przyrody i jednego typu relacji człowieka do przyrody. Skuteczne zarządzanie wymaga połączenia wielu perspektyw. Zarządzanie lasami zależy od sposobu, w jaki zarządca postrzega miejsce lasów w przyrodzie i gospodarce człowieka, oraz od miejsca w przyrodzie, w jakim sytuuje się sam zarządca. Intelektualny fundament strategii zarządzania lasami i przyszłości leśnictwa należy budować na różnorodności poglądów. Podstawą jest pluralizm antropologiczny i zróżnicowane postawy aksjologiczne. Oznacza to rozsądne korzystanie z koncepcji i nurtów, nawet jeśli pozostają ze sobą w sprzeczności (antropocentryzm – biocentryzm, romantyzm – racjonalizm, natura – kultura, itp.). Na tej drodze należy poszukiwać kompromisu między interesami ludzkimi a interesami przyrody, zwłaszcza że interesy przyrody w ostatecznym rachunku i dalszej perspektywie są w istocie interesami człowieka”. Moim zdaniem, jest to dobre zobrazowanie tego, iż realizatorzy i koordynatorzy projektu chcieli z NPL uczynić hybrydyczne forum otwarte na głosy różnych grup, a także pozaludzkich aktorów.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019