Prywatna historia poezji i koniec wieku
p. 5-333
Texte intégral
16 VIII 1997
A jak śpiewać to już śpiewać,
Jak ptaszkowie leśni,
Ani wiedząc, ani dbając,
Czy kto słucha pieśni.
Maria Konopnicka, Toast z oddali
cz. IV z: Braciom pieśniarzom
1Zlękła się jednak sztuki czystej, choćby miała trwać jedną tylko zwrotkę. Dalsza część tej zwrotki:
Nigdy ona nie stracona...
Pochwycą ją drzewa,
W wiosny szumie, jako umie,
Bór ci ją odśpiewa.
2Zawsze dla niej najważniejsze kto słucha. Na drugim miejscu kto śpiewa.
3Nigdy sama. Nigdy bez celu. Nigdy z dala od swojskiej ziemi, choćby przebywała w Neapolu.
4Ciekawe, jak poetka tak w końcu postromantyczna usiłowała się wystrzegać wybujałego indywidualizmu: Koniec Toastu z oddali:
Dan, czy nie dan poklask pieśni,
A co mi to płaci?
Nie ja stroję gęśle moje,
Ale miłość braci!
27 VIII 1997
5Konopnicka nawet nie podejrzewała wiersza o to, że mógłby nie istnieć. Ona myślała całymi potokami poezji. Pieśniami, sonetami, zwrotkami, rymami-rytmami.
6Człowiek zanurza się w tym i od razu wydostać się trudno. Wystarczy zacząć: „Temu tylko pług a socha...”, „A jak poszedł król na wojnę...”, „A czemuż wy, chłodne rosy/Padacie...”. Jeśli ktoś nie słyszy tych rytmów, ich dalszych ciągów ani ech, stracił dużą połać polszczyzny.
29 VIII 1997
7Białoszewski trochę Konopnicką podejrzewał o sztuczne wyrównywanie, liczenie umyślne, żeby się sylaby zgadzały. Ci od piosenek nie są przecież za to ganieni. Białoszewski chciał chyba wierzyć w jej natchnienie pełne, gotowe od razu do tych jej kaskad:
Weranda. Na werandzie siedzi Konopnicka i palcówkuje rytmy. Może to plota? Tak do mnie doszło. A może sprawdzanie dla dokładności? Której szczytem była. Podstawić tutaj teraz (tym lepsza): „a-gdy-ru-szał-król-na-woj-nę” albo te ludowości jej, ich, Polów, Lenartowiczów, fortepianowe (niby zawiało ich od fujarki). U Konopnickiej fujarkowość objawia się (znów podłożyć palcówkę) przez taką nieraz symetrię – na lewo od średniówki, na prawo od średniówki – że aż robi się równoramienność. W prostokąt. Jeśli a-b a-b.
Miron Białoszewski, O tym Mickiewiczu jak go mówię (1967)
30 VIII 1997
8Czasem ma się ochotę coś z tych wierszy powycinać. Ona nie miała tego kosza do śmieci, do którego przyznaje się Szymborska. Nierówność? Niewspółmierność (wewnętrzna) poezji Konopnickiej? A jednak dużo się jej należy za te jej rytmy. Za – tak długo – ucieleśnianie poezji.
9 IX 1997
9Poezja dla Konopnickiej zaczyna się od zwrotki. Dla Białoszewskiego od głoski.
10 IX 1997
10Białoszewski umacnia się w zakwestionowaniu języka, zwrotki, słowa, nawet sylaby. Konopnicka kąpie się w niekwestionowanych rytmach.
12 IX 1997
11Krynicki ma chyba cały system koszów na śmieci. Ale się tego i tak nikt od niego nie dowie.
12Namiętność Krynickiego – doprowadzić dzisiaj napisany niegdyś własny poemat do objętości haiku. I ten proceder uprawia od lat.
13 IX 1997
13Różewicz jest skłonny zanegować sam byt. Konopnicka miałaby tylko problem trupa lub kurhanu. Nie kwestia istnienia bytu ją nurtowała, raczej scenografii. Świat tutaj i świat przyszły dla niej istniały po prostu. Zmartwychwstanie było kwestią czasu, kwestią włożonego trudu.
20 IX 1997
14Konopnicka należy do tych artystowskich natur, które na przełomie wieków krążyły po Włoszech z paletą lub kałamarzem. Kaplica Sykstyńska przyprawiła ją jednak o spazm. Z Sądu:
Ów się porwał ku niebu
Ze swojego pogrzebu...
Już się niesie na stronę
Prosto między zbawione –
Wtem się nagle zbił z drogi:
Gad mu wisi u nogi...
Wparł rękę, ciągnie węża,
Co z sykiem grzbiet przewęża...
Gad stopy się nie puszcza.
Straceńców wyje tłuszcza...
Gasną w oku nadzieje,
Przepaść z łkaniem się śmieje,
Ohydne lepną skręty
Do zmartwychwstałej pięty,
Więc krzyknie: Ja przeklęty!
Rozgrzmiały piekłem echa,
Skaziciel się uśmiecha...
15Tak często i tak szybko pisała w przerwach życia. Może Sąd także. Wygląda jak parodia parodii. Ale jednak mistyczny Słowacki tu prześwieca, a przez niego jeszcze ksiądz Baka.
16To miało być o Michale Aniele, ale czy nie bardziej by pasowało do Böcklina, o którym Konopnicka wcale nie zapominała? Chciałaby się Neapolem z jego paletą przechadzać.
14 X 1997
17Böcklin sam nie wiedział, co czyni, malując Wyspę śmierci. Nie nazwał jej. Śnił. Malował, co latało w powietrzu. Inni musieli nazwać (właściwie inny – marszand). Trafił w uczucia wszystkich. To przede wszystkim Wyspa śmierci uczyniła go księciem europejskiej pocztówki, księciem albumu. Nie tym księciem, który wychodzi z bajki. On ją stwarzał.
15 X 1997
18Podobno w Grodnie, w muzeum, jest zielnik Orzeszkowej. Zielnik Orzeszkowej? Mnie się raczej kojarzy z lampą.
19W dzieciństwie często z braćmi odwiedzaliśmy na Sewerynowie wspaniałą osobę zwaną przez nas babcią Rogowską. U niej właśnie widywaliśmy abażur z zasuszonymi kwiatami wewnątrz.
20Abażur zrobiony przez Elizę Orzeszkową.
21Babcia Rogowska opowiadała nam o tym wielokrotnie, a także o dworku swego wuja. Musiało chodzić o Miniewicze i o Jana Kamieńskiego, bo tamten dworek miał posłużyć za prototyp Korczyna z Nad Niemnem.
22Te opowieści nas, mnie, fascynowały, ale raczej jako coś związanego z babcią Rogowską, jakieś jakby tajemnicze przebranie, albo list z jakiegoś fantastycznego świata, coś, co istniało tylko w obrębie jej pokoju. Z najwyższym trudem się te opowieści przedzierały do naszego dziecinnego czasu (historycznie mowa tu o latach pięćdziesiątych).
23A przecież wiedzieliśmy, że pisarze, a zwłaszcza poeci istnieją, gdzieś sami mieszkają, mają jakieś własne ściany, i „własne schody”, bo wracając z mamą z Sewerynowa przez Nowy Świat do domu mogliśmy spotkać i spotykaliśmy Leopolda Staffa, który tam mieszkał. A jeśli go nawet nie spotykaliśmy, to jego dom nam mama pokazywała. Jego Pierwszej przechadzki długo nie uważałam za wiersz. To była tylko ładniej wypowiedziana normalna warszawska rzeczywistość.
24Chociaż babcia Rogowska poręczała własnym istnieniem rzeczywistość powieściową Nad Niemnem i przedstawiała nam po wielekroć różnice w szczegółach, jakichś kolorach tapet czy ścian, jakichś kwiatów, jakiegoś wyszczerbionego schodka z ogrodu, mnie się to wydawało równie baśniowe jak historia Mayerlingu opowiadana przez naszą rodzoną babcię.
18 X 1997
25Koniec wieku Konopnickiej, utwór niestety niezbyt udany, przedstawia koniec dziewiętnastego wieku jako przemijający wielki stos, gniazdo dla mającego się odrodzić feniksa.
19 X 1997
26Krzysztof Penderecki nierozpoznawalnego jeszcze nawet w zarysach feniksa wieku dwudziestego pierwszego nazywa awangardą w książce Labirynt czasu. Pięć wykładów na koniec wieku, tą awangardą „wieczną” w znaczeniu straż przednia. Pisze: „»A kto będzie przede mną sprawował przednią straż« – pyta Karol Wielki w Pieśni o Rolandzie. To pytanie o przednią straż, o awangardę jest ciągle aktualne”. I to w książce, która kryje też opis odejścia autora od własnej awangardowości. Penderecki opowiada się za sztuką, przeciw cywilizacji, za odwagą bycia sobą, przeciw dezindywidualizacji, za wyobraźnią obejmującą długie trwanie, przeciw nowince, za szukaniem w przeszłości siły dla przyszłości.
27Labirynt Pendereckiego, skomplikowany i klarowny zarazem, nie daje nadziei na możliwość uprawiania dawnej, bezpiecznej, linearnej historii sztuki, w której tam, na przedzie, mógł nas czekać najwyżej koniec. A teraz nie wiadomo co. Wiek dwudziesty nagle się jakby zwinął w rulon, ukazując przyszłość przeszłości?
22 X 1997
28Przeszłość?
29Pamiętam świetnie, jak babcia Rogowska – matka profesor Janiny Doroszewskiej i teściowa profesora Witolda Doroszewskiego – namawiała nas, w głębokim naszym dzieciństwie, na podjęcie kiedyś w przyszłości studiów akademickich. Miała prawie łzy w oczach, a może naprawdę przy nas płakała, jeszcze w latach pięćdziesiątych naszego wieku, dlatego że Marynię (a może Marysieńkę) puścili rodzice na studia do Paryża, a jej, młodej babci Rogowskiej, nie. Kobiet się tu wtedy nie kształciło. Ewentualnie mogły się udać, jak mówiła, do jakiegoś instytutu dla panien w Petersburgu, czy coś w tym rodzaju.
30Odkąd pamiętam, robiło to na nas, a szczególnie na mnie – jako najstarszej – piorunujące wrażenie. Ponieważ tamtą szczęśliwą, bo studiującą, Marynią czy Marysieńką była Maria Curie-Skłodowska.
25 X 1997
31Krzysztof Penderecki założył w swym ogrodzie labirynt, błędnik, nad którym całkowicie panuje. Nie pozbawia go to świadomości obcowania z labiryntem większym, niepoznawalnym i nieprzewidywalnym, którego niekończące się drogi to, bagatelka, twórczość i świat. „Pocieszeniem może być świadomość, że labirynt – metafora naszego bytowania – jest zawsze połączeniem elementów irracjonalnych, nieobliczalnych i obliczalnych, nad którymi możemy zapanować. Tylko błądzenie, droga okrężna prowadzi do spełnienia” (Krzysztof Penderecki, Labirynt czasu. Pięć wykładów na koniec wieku, 1997).
28 X 1997
32Penderecki – wielki kompozytor wyobraźni – stara się przewidzieć, jak jego ogród w Lutosławicach, jak jego drzewa będą współgrać za lat czterdzieści. Czas w jego muzyce nigdy nie był czasem chwili, nawet w jego okresie burzycielskim, awangardowym, chociaż ocenić to można dopiero dzisiaj. Przede wszystkim on zawsze myśli wielkimi ciągami. Nawet „realny” czas w jego życiu wydaje się mieć również nieznany innym naddatek.
29 X 1997
33Novalis: „Człowiek to metafora”.
30 X 1997
34Cokolwiek nazwie się metaforą, twierdzenie będzie prawdziwe pod warunkiem, że przeprowadzi się w miarę logiczny dowód. Poruszamy się stale w świecie symboli. Mówiąc o rzeczywistości, musimy się jakoś znaleźć poza nią. I co z tego? Najgorsze rzeczy w historii wynikały z walki o rzeczywistą rzeczywistość. Choć trudno ukryć, że potworne rzezie ludzkość zdolna jest urządzać w sprawach jak najbardziej metaforycznych.
35Język jest metaforą. Jeśli z niego zrezygnujemy, będziemy zmuszeni przynosić całe dworce na rozmowy o kolei. A ponieważ od razu zamrze jakiekolwiek porozumienie, ludzkość się skończy. Każdy przy swoim dworcu.
36Zostańmy przy metaforze. Wszystko dla poezji.
37Romantycy, mimo swego pojmowania świata jako całkowicie metaforycznego, symbolicznego, jako krainy „wzoru”, jednocześnie byli nieprawdopodobnie przywiązani do samego aktu realnej podróży.
3 XI 1997
38Przyjaciel Norwida, Władysław Wężyk, „wzorując się” na klasyfikacji zwierząt Buffona, dzieli podróżników na Wschód na: 1. Podróżny handlowy, 2. Panicz, 3. Małpiarz lub też Szanso, 4. Wyspiarz czyli Anglik, 5. Amerykanin, 6. Uczony, 7. Trubadur, 8. Amatorowie. Oto przeciwstawne przykłady:
Wyspiarz (l’Anglais). Ten najoryginalniej podróżuje ze wszystkich! Przyjeżdża zwykle do Aleksandrii, aby zjeść śniadanie na wierzchu kolumny Pompejusza, na którą mu garsony z restauracji ze drżeniem niosą po sztukowanych drabinach na wpół skrzypłe bewsztyki... Przybiera szaty wschodnie, w których jak dwie krople wody do Anglika podobny. Chce wszystkiego skosztować, włazi na góry, aby z gór złazić, często rysuje, ale częściej jeszcze nudzić się musi. Zresztą nie żyje jak tylko ze swymi i wszędzie ze sobą małą Brytanię nosi, tak co do jadła, jak i do zwyczajów; a gdzie koczuje, tam rozpościera się nad jego namiotami mgła, która nad Londynem jest zawieszoną... Trubadur. Ten podróżuje na konto domu handlowego: Poezji, Wrażeń i Spółki. Znosi trudy, niebezpieczeństwa, choroby, brak pieniędzy w oddalonych krajach itp. tylko przez przywiązanie do pryncypałów swego domu handlowego. Jego obserwacje, dzieła i nauka, jaką wyciąga z okoliczności swego życia, są stosowne do pojęcia i rozsądku, jakie odebrał od natury. Najczęściej umiera on pod płotem... Czasami też wydaje on na świat ludzi!
39Trubadur – czy to nie najżywszy i najtrafniejszy opis Gerarda de Nerval? Dom handlowy: Poezja, Wrażenia i Spółka doprowadził go do skrajnej ruiny. Człowiekiem pozostał.
7 XI 1997
40Listopad – niedługo urodziny Staffa (14 XI). Urodził się sto dziewiętnaście lat temu, ale zmarł już w 57. Oto Iwaszkiewicza W setną rocznicę urodzin Leopolda Staffa, wiersz napisany w roku 1978:
Skąd ta kwinta w powietrzu? Czy żaby rechocą? Ale przecież listopad. Śpią na dnie jeziora.
Skądże te dźwięki lecą skaleczone nocą
I coś tak dzwoni jak gitara chora?
41Zjawił mu się? W dniu swoich urodzin? Bo pod wierszem data dzienna – 14 XI? A kończy się: „Och, Poldziu kryształowy, proszę, nie uciekaj!”. Więc był tu przezroczysty, jeszcze przed chwilą, jeszcze w siedemdziesiątym ósmym? A dla mnie jeszcze chodzi Nowym Światem, bo przecież mama mówiła mi zawsze o nim, o Poecie, kiedy wracałyśmy z mojej szkoły muzycznej, albo z Sewerynowa, i spotykałyśmy Go na Nowym Świecie. „Kryształowy” – bardzo kształtne określenie dla zjawy.
8 XI 1997
42Pamiętam tę przerażającą chwilę, kiedy mi się ukazał Iwaszkiewicz „na cały telewizor”. Nie dość, że byłam ciężko chora nie wiadomo na co, nic nie pasowało, to jeszcze poszłam, powiedzmy powlokłam się, na sam koniec korytarza, tylko dla udowodnienia, że jednak chodzę, i tam zdjęcie Iwaszkiewicza na cały ekran. Co to mogło być? W Polsce, gdzie poetów nikt bez ważnych przyczyn nie pokazuje. I to było to. Bo rzecz działa się na samym początku marca 1980 roku.
10 XI 1997
43Listopad – wiersz Staffa List:
Pytasz mnie, jak się czuję. Tak, jak czuć się może Człowiek dość pełnoletni w końcu listopada.
Gdy w niebie zmierzch pochmurny i błoto na dworze, A za oknem bez przerwy deszcz ze śniegiem pada.
[…]
I jestem zawsze ufny i pełen pewności,
Czekając niezachwianie tej chwili jedynej,
Gdy ujrzę, że na świecie są same radości,
I zegar na raz wszystkie wskazuje godziny.
1953
26 XI 1997
44Motto z Mickiewicza do V części Mapy pogody Iwaszkiewicza:
...pominąć strefy ulewy i grzmotu
i szukać tylko cienia i pogody...
45W Mapie pogody i Muzyce wieczorem objawia się Iwaszkiewiczowskie dążenie do pełni – w przeglądaniu się natury w kulturze, Południa w Północy, pejzaży mentalnych w krajobrazach naturalnych. W swych przeciwieństwach uspokojony, w swoich pięknościach, w wielkich i drobnych miłościach do ludzi, zwierząt, roślin, sztuki, w drobiazgach codzienności przeżyty – cały ten świat przeciwstawiony został Nicości. Z wiersza Stary poeta:
A kiedy będziemy przed Panem Nicości
już zaraz
nic to nie będzie znaczyło
46Wieszczy nicość, ale przeczy sam sobie, wracając do dawnych wątków własnej twórczości, w której objawiał się rodzaj panteizmu. Do ostatniej chwili czuł się krewnym natury:
Uranio, sosno, siostro – tak ciebie nazywam Bo palcem pnia swojego ukazujesz niebo
Wiatr, co się w twojej czarnej grzywie zrywa, Zacicha dołem. Siostro, wzywam ciebie
Jak niegdyś wróże w koronach z jemioły
Abyś wytrwała w progu mego domu
I strzegła kwiatu, owocu i pszczoły
I serc co tutaj gasną po kryjomu.
30 XI 1997
47Pejzaże Iwaszkiewicza zawsze z dalekiej perspektywy. Właściwie nie wiadomo, jak on to robi, że w ostatnich wierszach odczuwa się, jakby zmieniała się w jakąś perspektywę najbliższą. Czasem nawet w spojrzenie od wewnątrz –ziemi (?), wody (?) – „liści brat”.
9 XII 1997
48Awangarda przed nami, w przodzie, za naszego życia zatoczyła łuk po spirali czasu i ukazała się nagle, z całym tym bagażem wieków, znowu przed nami. Może na innym poziomie. Może w paralelnej rzeczywistości. Tylko kto nam to wytłumaczy, skoro Kantor nie żyje?
10 XII 1997
49– Więc Penderecki? W labiryncie? „Patrząc na całość XX wieku coraz bardziej uświadamiam sobie, że właśnie ta zawiła struktura jest przeznaczeniem artystów. Strawiński, Schönberg, Prokofiew, Picasso, Witkacy, Kantor. Ten ostatni pisał wprost: »Jeśli tradycyjnie przedstawia się rozwój w formie linii prostej, spirali czy linii koncentrycznych, to wykresem graficznym mojej twórczości byłby labirynt. Właśnie brak wyjścia świadczy o tym, że jesteśmy na dobrej drodze. W sztuce – oczywiście«. Nadziei musimy zatem szukać w paradoksach”.
14 XII 1997
50Al Pacino, jako niewidomy emerytowany pułkownik Armii Stanów Zjednoczonych w Zapachu kobiety, genialnie gra siłę konwencji, niezniszczalny czar formy, tańcząc z nieznajomą porywające tango.
16 XII 1997
51Caruso, a za nim Lloyd, przejawił niewiarygodną wiarę w formę naturalną? Na wysoką sumę ubezpieczył swój głos od fałszywego dźwięku.
19 XII 1997
52Początek pierwszego z cyklu siedmiu sonetów:
Milczeć nie mogę i wyznać się boję,
że pokochały Ciebie moje oczy;
czoło mi smutek i tęsknota mroczy
i we śnie widzę ciągle oczy Twoje...
1919
Albo taka zwrotka z wiersza Ja (to miało zniknąć, zostało w archiwum, może na chwilę, ale okazało się, że na zawsze):
To ja w kina źrenicach płonę atropiną,
ja dygocę jazz-bandu drewnem w dymnych barach, czarne iskry rozsyłam, jak radio-aparat,
kosmosom zabłąkanym, co jak ja przeminą.
1922
Albo zakończenie Lilii wodnej:
Czas i przestrzeń nas dzieli głębiną –
w ciemnej głębi śmierć cicha, co łączy –
a czas w duszę jad sączy, jad sączy –
przybądź, śmierci... lilijo... dziewczyno...
1921
53Nadzwyczajne. Początek wieku jak żywy. Po prostu ma się ochotę chociaż parę z nich przepisać, ochotę, jakiej nie czułam od lat sześćdziesiątych. Wtedy ręcznie przepisałam do zeszytu z pomarańczową okładką w jedną linię jego tom: Władysław Broniewski, Wiersze, wydane w Paryżu przez Instytut Literacki, 1962. To chyba przez zaskoczenie, bo przecież tamta antycenzuralna motywacja znikła.
20 XII 1997
54Nadzwyczajne! On mógł jednak zrobić wszystko, pieśń dziadowską i sonet, i Wierzyńskiego, i Romanowskiego, i futurystę. Na szczyt:
Na szczyt, na szczyt!
Do szerszych, orlich lotów!...
Tam w górze orzeł wzbit,
Jam z orłem walczyć gotów,
Wśród burz, błyskawic, grzmotów:
Na szczyt, na szczyt!
1914
55Broniewski uważał go za pierwszy swój wiersz, choć wygląda jak ostatni wiersz ducha dziewiętnastego wieku. Jak pocztówka. Po kobiecie, Napoleonie, księciu Józefie orzeł był głównym bohaterem polskiej pocztówki przełomu wieków, pierwszym oczywiście, jeśli idzie o pocztówkę patriotyczną, drukowaną przeważnie w Krakowie.
56„Na szczyt, na szczyt...”. Gdyby było tyle szczytów i orłów w Polsce, ile na pocztówkach, wszyscy bylibyśmy góralami, a ukochane Mazowsze Broniewskiego musiałoby zniknąć.
57Zazwyczaj orły pocztówkowe przysiadały na szczytach. W drodze od romantyzmu do niepodległości. Chociaż chętnie także krążyły w przestworzach, na przykład nad całymi bukietami symboli, albo wydostawały się przy pomocy dzielnych młodzieńców spod płyty grobowej, albo tulone były przez hożą dziewoję – Ojczyznę.
21 XII 1997
58Coś z romantycznych wzorów Broniewskiego – początek Hymnu Orłów (1838) Edmunda Wasilewskiego:
Hej! bracia orły, do lotu!
Na świata brudnego końce!
Przed nami góry-olbrzymy,
Przed nami czernią chmur dymy,
Hej! bracia orły, do lotu!
Przed nami słońce!
22 XII 1997
59Broniewski miał pełną pamięć. Apostoł Beniowskiego, żywa fonoteka. Ostatnia pamięć dziewiętnastego wieku? Znał swoją pamięć i pozostawił ją w archiwum. Nie wyrzucał, chował nawet najbardziej wtórne wierszyki, ale naprawdę uwypuklał rytm własny, deklamacyjny, trudny do zapomnienia i to drukował po tomach. Był poetą prawdziwym. Mógł się przy tej swojej pamięci obsunąć, ale nie.
23 XII 1997
60Wojny, fronty, więzienia, tułaczka, wszystko, a zapisane kartki od 1912 czy 1914 roku zostały, zachowane, trudno to nawet zrozumieć tu, w Warszawie. Poeta rewolucji – archiwistą?
26 XII 1997
61Nakładem Towarzystwa Naukowego Płockiego i wydawnictwa Algo, Płock–Toruń, 1997: Władysław Broniewski, Poezje zebrane – wspaniałe wydanie krytyczne. Jest tego cztery wielkie tomy, dwa i pół tysiąca stron, w tym osiemset pięćdziesiąt stron objaśnień (drobnym drukiem).
62Nieprawdopodobne i fascynujące dzieło życia Feliksy Lichodziejewskiej. Okazało się, że Broniewski miał szczęście! W końcu. W każdym razie jako poeta.
4 I 1998
63Czy Broniewski nigdy nie spał? Chyba nigdy. Myślałam, że to się zaczęło dopiero po drugiej wojnie światowej, ale nie, budził wściekłego Wata jeszcze w więzieniu warszawskim przed wojną i, jak się uważnie przyjrzeć, są ślady bezsenności i w twórczości młodzieńczej.
64A może to z okopów? Z tego spania, budzenia się w tłumie? Poeta mas – człowiekiem samotności?
5 I 1998
65Wzór życia ma dla Broniewskiego wpisany stan wiecznej niezgody, walki, ale i jakiejś ciągłej niewygody. Jakby mu nic nie wystarczało, i nic, oprócz poezji, nie przynosiło ukojenia.
66Początek sonetu III z Siedmiu sonetów:
Przyjdź, o, Rozpaczy siostro Ukojenia!
do prometejskiej przykułem się skały
i wydzierają mi serca kawały
wspomnienia, myśli, uśmiechy, spojrzenia.
67Co mogłoby go zadowolić? Powszechna sprawiedliwość? Czasem wydaje się, że mogłoby to być życie na barce na środku Wisły. Czasem, że nie wystarczyłoby nic oprócz zmartwychwstania tamtych żyjących jeszcze dla niego wszystkich poległych pułków wszystkich wojen. Czasem, że wystarczyłaby nieograniczona aula, gdzie mógłby w nieskończonym czasie deklamować siebie, Słowackiego, Mickiewicza, Pola, Jesienina. Nie przesądzajmy, może właśnie tam przebywa. Nieznośny, podstarzały Jesienin. Czy ktoś może sobie wyobrazić bardzo starego Jesienina? Już prędzej Hemingwaya.
6 I 1998
68W poezji Konopnickiej bóstwa chtoniczne miałyby raj co się zowie ziemski. Tyle że najbardziej ziemski dla niej jest Faun, i to w dodatku chyba pomnik Fauna, a może nawet po prostu Latawica. Dużo w tej poezji aniołów i Ducha Wyższego, a ziemia, pole, okolica bardziej wydaje się urną pełną prochów, łanem łez.
69W wierszach Konopnickiej chyba najczęściej rymującym się słowem jest „ziemia”, a raczej „ziemi”. Do tego, „ciemnemi”, „jasnemi”, „srebrzystemi” i podobne. Dobrze. Tak zostanie. Tego się już nie unowocześni, bo rym się wszystkiemu oprze.
7 I 1998
70Rozwija się moda na anioły i coraz większa na poezję mistyczną, anielską, na średniowieczną, mistyczną muzykę. Wystarczy trochę upału, żeby w całej Europie, prawie dziewięć wieków od powstania, można było usłyszeć przez czyjeś okno pieśni Hildegardy von Bingen.
71Jest w nich przestrzeń i odległość stosowna do słuchania z okna. Ale nie wiadomo, skąd biorą początek. Z jakiegoś dziwnego echa wewnętrznego. Powinno się ich słuchać tak jak z okna, z powietrza, bo to przecież poetka i mistyczka muzyczna. I ona tę muzykę słyszała zewsząd, a przede wszystkim ze sfer niebieskich.
8 I 1998
72„Każda sztuka zawsze dąży do tego, by stać się muzyką” – Walter Pater, Studies in the History of the Renaissance, Giorgione 1873.
9 I 1998
73Przy takich artystach jak Hildegarda von Bingen, wśród takich, jak jej, utworów, traci nagle sens podział, wydawałoby się zrozumiały: na sacrum i profanum, a także na niebiańskie i ziemskie, na tajemnicę i oczywistość, a nawet na wykształcenie i brak wykształcenia. Postać Hildegardy von Bingen (1098–1179) nie pasuje do żadnych podziałów.
10 I 1998
74W Hildegardy von Bingen klasyfikacji społeczeństwa anielskiego, podobno nieco eklektycznej i zawdzięczającej dużo Pseudo-Dionizemu Aeropagicie i św. Benedyktowi, proste anioły miałyby być najmniej doskonałe, doskonalsze to archaniołowie, jeszcze doskonalsze to te, których wizerunki mnie tak przerażały w dzieciństwie, o ludzkiej głowie i ciałach ograniczających się do promieni światła czy płomieni. Czwarte, jeszcze doskonalsze, widziała w marmurowych tunikach. Potem – tak zwane – trony wydawały się świętej Hildegardzie jak zorza poranna. Osobno najdoskonalsze: cherubiny – symbolicznie oznaczające Bożą mądrość, i serafiny – skondensowana, płonąca miłość. I one wszystkie – niezależnie od hierarchii – uprawiają muzykę.
12 I 1998
75Cóż to byłby za szum, śpiew i co za muzyka, gdyby można było je usłyszeć. Ale to one są po stronie poznania.
76Czyste inteligencje w świecie dźwięków. Trudno zrozumieć, bo dźwięki przecież zmysłowe. Więc harmonia ułudą? Chyba że dźwięk to symboliczna nazwa myśli.
14 I 1998
77Z Rymów duchownych (1590) Sebastiana Grabowieckiego:
LXXXVIII
Duchy niebieskie, czyste;
zwierzchnie kręgi i biegi;
i wy, niebieskie, przejźrzyste kryształy,
które, ognie wieczyste
miarkując, w kresiech brzegi
macie; i władze, skąd wszystkie powstały
rzeczy, co się poznały
w świecie: słońce świecące,
wszech żywiołów przeskoki,
wiatry, gromy, obłoki,
zimny i ciepły czas i dżdże moczące,
lody, śniegi i rosy – ku wiecznej chwale Pańskiej nieście głosy!
78Teraz, kiedy panuje wielkie ciążenie kultur młodszych i dynamiczniejszych ku mądrości kultur starszych, mniej dynamicznych i mniej agresywnych w swym stosunku do tego, co przyszłe i niewiadome, okazuje się, już nie po raz pierwszy, że nie tak łatwo przekroczyć tę niewidzialną granicę kompletnego niezrozumienia. Nie wyobrażam sobie, żeby można ująć to krócej i lepiej niż Christopher Isherwood, autor powieści Pożegnanie z Berlinem (1939), przerobionej (1966) na musical Cabaret, według którego nakręcono film (1972) Cabaret (Boba Fosse). Isherwood emigrował z Anglii do Ameryki w roku 1939. On, człowiek już całkiem dorosły i świadomy, poszukiwał. Udał się też w stronę hinduizmu. W jego pamiętniku zapis z 11 lutego 1943 roku: „Dwa dni temu siedzieliśmy nieruchomo w sanktuarium, o brzasku. Zobaczyli nas dwaj chłopcy – roznosiciele porannych gazet. Jeden z nich szepnął drugiemu: »Jezuniu – przez chwilę myślałem, że to prawdziwi ludzie«. A potem wykrzyknął nagle: »Chryste, oni są prawdziwi!«” (W poszukiwaniu azylu, wyb. i przeł. Wacław Sadkowski).
20 I 1998
79Jak trudno pozbyć się własnej historii. Żeby nie wiem jak daleko się usiłowało odejść w rejony ponadczasowości i poezji, na datę z zimy 1943 roku przy tej kapitalnej anegdocie reaguje się wstrząsem.
80Szczęście, że Isherwood zdołał opuścić Europę i nie spotkał go los, który już się na niego szykował.
81Przekleństwo historii nie pozwala mi przeczytać tych dat spokojnie i zwala na mnie całą kartotekę artystów, którzy przetrwali, i tych, co nie przetrwali, i całą statystykę wygnańców.
82Wydaje mi się, że podaje się, iż w tej chwili na stu jedenastu mieszkańców ziemi jeden to wygnaniec. Nawet jeśli coś mylę – zwłaszcza że nikt nie jest wygnany „statystycznie”, ale fizycznie, pojedyńczo, osobiście – nawet jeśli coś mylę, to nigdy jeszcze na ziemi nie było tylu wygnańców ze swego domu. A przecież są też wygnańcy, którzy powrócili, albo zmienili swój status na „emigranta z możliwością wyboru”. Ciekawe, czy ich te statystyki obejmują.
83Warto dłużej pożyć, żeby zobaczyć, jak zachodnie i wschodnioeuropejskie wychowanie, które tyle czasu było zdominowane przez materializm i biologizm, przeżywa załamanie pod naporem mistycyzmu i mnożących się aniołów.
84Warto zobaczyć, jak ludzie wychowani w kulcie monstrualnie rozrośniętej, galopującej fabuły udają się do księgarń, by kupować poezję.
85A do tego, wychowani w niechlujstwie myśli i pogardy dla form kunsztowniejszych, zaczynają podobno pisać sonety.
23 I 1998
86I ja coś tu o Konopnickiej, że padół łez. Inni o telewizji, że zbrodnie. Więc dla odpoczynku biorę z półki Antologię poezji francuskiej Lisowskiego. Otwieram pierwszy tom, tak gdzieś przy spisie treści, i czytam, w tłumaczeniu Szymborskiej:
Jeżeli komu nie w smak jest moje poema,
że prócz krwi, klęsk i rzezi nic nadto w nim nie ma
I tylko trucicielstwa, zdrady, nieprawości
I nic oprócz boleści, i nic prócz wściekłości,
Odpowiem: Przyjacielu, nie szukaj w tym skazy,
Takie mi sztuka dzisiaj dyktuje wyrazy.
Théodore Agrippa d’Aubigné (1551–1630)
Poema tragiczne, Księga II, Książęta. „Dzisiaj”!
25 I 1998
87Pierwszym wierszem Mickiewicza, jaki pamiętam z dzieciństwa, była Rękawiczka Schillera. Tak! Babcia moja, wychowana w języku polskim, rumuńskim i niemieckim w Rumunii, w Czerniowcach, w zaborze austriackim, wykształcona na germanistyce w Wiedniu, w powojennej Warszawie recytowała nam, mojemu bratu Tadziowi i mnie, przede wszystkim Króla Olch Goethego, Rękawiczkę Schillera i Bajki Mickiewicza. Wymieniała ciągle nazwiska tych poetów, a zwłaszcza jednego. Na nim nauczyliśmy się, kogo nazywa się autorem i kogo poetą – to był Adam Mickiewicz. Wiedzieliśmy, że tamci także byli poetami i autorami, a z nimi Mihail Eminescu. I chyba jego słuchaliśmy po rumuńsku. Ale co to było? Chciałabym, żeby to był Sen:
Dziwny sen miałem, ale czym jest śnienie? To tylko wytwór snu, tylko marzenie.
przeł. Anna Kamieńska
88Chyba ktoś inny przeczytał nam O Janku co psom szył buty. Potem dłuższy czas podświadomie umieszczałam Słowackiego w „przegródce” pisarz dla dzieci, jak pana Brzechwę. Bo jednak to jakieś niepoważne z tymi butami dla psów, a Mickiewicz, jak tajemniczy (bo zawsze po niemiecku) Goethe, naprawdę poważny, nawet w Bajkach.
26 I 1998
89Rękawiczka, jak na bajkę przystało, przerażała. Tyle ile trzeba. Wiadomo, że czai się niebezpieczeństwo. Zapewnia to obecność dzikich zwierząt, arena pełna egzotycznych bestii:
Król skinął znowu,
Znowu przemknie się krata,
Szybkimi skoki, chciwy połowu,
Tygrys wylata.
Spoziera z dala
I kłami błyska,
Język wywala, ogonem ciska
I lwa dokoła obiega.
Topiąc wzrok jaszczurczy
Wyje i burczy;
Burcząc na stronie przylega.
Król skinął znowu,
Znowu podwój otwarty,
I z jednego zachowu
Dwa wyskakują lamparty.
[…]
90Dzieje się jakaś dramatyczna akcja uczuć, prawdę mówiąc we wczesnym dzieciństwie dla nas zagadkowych. Jasny był tylko niesamowity nastrój. Z dreszczu przerażenia wybawiał nas w finale dreszcz suspensu. W każdym razie, kiedy już umieliśmy czytać, staliśmy murem za Emrodem (też bajkowe imię). Ale nie czytywaliśmy Rękawiczki, bośmy ją już znali na pamięć. Mówiliśmy ją, napawając się każdą pauzą i każdym zwrotem akcji, zawieszając głos, kiedy tylko skinął król, albo kiedy dzikie zwierzę się zatrzymało i kiedy rękawiczka leci, i kiedy nasz bohater „Emrod przeskoczył zapory”.
91Prawdziwą siłę melodramatyczną zostawialiśmy jednak na chwilę, gdy Emrod próbę przechodzi, ale rzuca Martę (rzucając rękawiczkę). Babcia uświadamiała nam, że tu kryją się zasady przyzwoitości i cała komplikacja uczuć wyższych. „Nie będziesz narażał życia bliźniego twego dla kaprysu. Nie będziesz uczuć wystawiał na pokaz. Nie będziesz miłości poddawał idiotycznym próbom”. Nie do pojęcia! Mimo naszych szczerych wysiłków. Ale czuliśmy ważność zagadnienia, dramatyzm akcji, a przede wszystkim rytm:
Pani, twych dzięków nie trzeba mi wcale.
To rzekł i poszedł, i więcej nie wrócił.
92Nieświadomie zaczęliśmy używać czegoś, co – jak się potem okazało – ma nazwę, mianowicie skrzydlatych słów, bo te dwa wersy zostały już z nami na zawsze i nigdy nie wyszły z użycia. Nic to, że w słowniku Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego Skrzydlate słowa jest tylko jeden z nich: „Pani, twych dzięków nie trzeba mi wcale”, Ballady i romanse (1822), Rękawiczka z Szyllera, i objaśnienie – „przeróbka Friedricha Schillera: Den Dank, Dame, beger ich nicht /Pani, podzięki nie żądam (Handschuh, 1795)”. Czyżby Markiewicz i Romanowski nigdy nie używali tego drugiego wersu jako latającego? To też nie do zrozumienia.
28 I 1998
93Uczucia wyższe, dzikie zwierzęta – nic bez rytmu, bez muzyki. Trudno jednak zrozumieć, co pierwsze. W poezji to było najdziwniejsze, że wszystko było pierwsze – naraz muzyka i uczucia, zwierzęta i ludzie, fantastyczność i rzeczywistość nie do rozplątania, nawet pauzy i przyspieszenia.
30 I 1998
94Po wielu następnych latach Mickiewicza nagle rytm jednego z najlepszych tekstów o poezji, jakie tylko można sobie wyobrazić: O tym Mickiewiczu, jak go mówię (1967) Mirona Białoszewskiego. Tłumaczy te zasady, które nam się wydawały w dzieciństwie zupełnie naturalne, czasem tylko porwała nas kataryna, ale Mickiewicz zbyt łatwo się nie poddawał, a i rodzina nas ciągle przed nią przestrzegała.
95Białoszewski: „Jednakowe długostki są nieraz nie takie jednakowe. Akcentacja gramatyczna przesuwa stopy. Robią się inności. Jak z oberka fokstrot.
96A i w idealnej niby to miarce sylabiczno-tonicznej okazuje się zawsze samoregulacja (to dotyczy już nie tylko autora ale i mnie). Sylaba sylabie równa. I nie. Spółgłoski mają też swoje trwanie w czasie. I tu ukazuje się nowa możliwość autorska. Dykcyjno-ekspresyjna. A może muzyczno-ruchowa. Ale to nowa góra rozważań”.
97Nie może, tylko na pewno „muzyczno-ruchowa”. Wszystko się zgadzało u Mickiewicza. W dzieciństwie każdy jego tekst dał się tańczyć (i odbijał się w szybach poniemieckiej szafy). Jak to się nadzwyczajnie potwierdziło, później, w menuecie z Trzeciej Części Dziadów!
31 I 1998
„Prawdziwa […] muzyka wypływa z pierwiastka niematerialnego. Zobaczmy jej wpływ na poezję. Pewien lekarz polski zauważył, że muzyka hamuje obieg krwi, że powściąga systemat krwionośny, a razem wyzwala systemat nerwowy, tj. wprawia w ruch ów systemat, poprzez który pierwiastek niematerialny zespala się z człowiekiem materialnym. To głębokie postrzeżenie może, jak sądzę, rzucić światło na sporo utworów wyższej poezji, których pierwowzorem jest poemat o Saulu. Pamiętamy, że król ten, miotany wściekłością i wyrzutami sumienia, przyzywał harfiarza, by go uciszył, to jest by uśmierzył gwałtowne wzruszenia jego duszy. Tak więc muzyka, działając na ducha poety, poskramia materię, powściąga jej siły zwierzęce, wyzwala pierwiastek niematerialny. Bez tego oddziaływania poezja zawsze trącić będzie materialną częścią jestestwa ludzkiego; potrafi dobrze wyrazić to, co w nim jest zwierzęcego, okrzyki wściekłości, namiętności, potrafi nawet przedrzeźniać wesołość; nigdy jednak nie osiągnie tej spokojnej wielkości, tych wysokich i boskich uniesień, jakie odczuwamy np. w poezji hebrajskiej i w niektórych ułamkach poezji orfickiej, tworzonych widocznie pod tchnieniem muzyki.
Bez muzyki zatem nie masz poezji lirycznej” – Adam Mickiewicz, Literatura słowiańska. Wykłady w Collège de France. Kurs drugi. Rok 1841–1842. Wykład XIII.
2 II 1998
98„W świecie prozaicznym mamy do czynienia z widzeniem, w poetyckim – z jasnowidzeniem” – Edgar Morin (w artykule Aldo Cazullo z „La Stampy” streszczającym dzisiejsze poglądy Morina – Pogoda dla poezji?, „Forum” 1997, nr 51/52). Zapowiada stulecie poezji. Myśli, że świat, jak on sam, wróci do poetów i do poezji, którą zaniedbał.
99To się układa ciekawie. Bo jakiego poetę najczęściej czyta Morin? Św. Jana od Krzyża. Czyżby w wieku siedemdziesięciu sześciu lat budował awangardowy przyczółek New Age’u? Dlaczego nie? Nie wiadomo jednak, czy miałoby iść o New Age. Ale na pewno idzie o poezję i to o jej romantyczny wzór, według tradycji francuskiej oczywiście, a więc o romantyzm i jego następcę – surrealizm. I teraz miałoby się rozwinąć coś w tej „irracjonalnej” tradycji. Tak uważa.
100Wystarczy jakiś czas pożyć (i to, jak na wiek ludzkości, nie tak znowu długo), a doczeka się człowiek kolejnych nawrotów spirali tradycji.
3 II 1998
101Edgar Morin przywołuje przykład Pendereckiego – awangarda plus tradycja.
4 II 1998
102Symboliczne drzewo alchemików zmieniło się w arboreum Pendereckiego w drzewo-drzewo. To nie dosyć, bo zasadą dochodzenia przez Pendereckiego do istoty rzeczy staje się sadzenie drzew. „Alchemicy uważali, że doskonalenie siebie musi postępować w parze z regeneracją natury. Sadząc drzewa w Lusławicach, w których znalazłem moją Odysową przystań, Itakę, mam wrażenie oczyszczania się, dochodzenia do istoty samego siebie i do istoty muzyki. Według nauk ezoterycznych, poprzez wniknięcie w naturę można było dotknąć owej materii prima, z której alchemicy budowali swoje Opus Magnum. Ja również, szukając formy najbardziej skondensowanej i oszczędnej, myślę o takiej syntezie. […] Wydaje mi się, że tylko poprzez to oczyszczenie, transmutację wszystkiego, co już istniało, można odzyskać prawdziwy i naturalny – uniwersalny język muzyki” (Krzysztof Penderecki, Labirynt czasu. Pięć wykładów na koniec wieku).
5 II 1998
103Artysta żyje niematerialnym, jakąś muzyką sfer, a potem zostaje mnóstwo pamiątek, nuty, rękopisy, płótna, listy, przedmioty. Te pamiątki rodzą następne i następne, chyba że cykl się skończy. Ale czy to może kiedykolwiek dotknąć Mickiewicza?
6 II 1998
104Pamiątka pierwsza:
W antykwariacie przy Piwnej, gdzie kiedyś varsaviana, w połowie lat siedemdziesiątych kupowałam parę, wiele pocztówek i wybierając, patrzę, a twarz przy różnych znaleziskach w trakcie wybierania trzeba zachować pokerową, widzę, że to nie pocztówka. Widocznie kupione z całym zbiorem i potraktowane tak samo, bo też kartonik. Czasem może się trafić coś bez sensu. Ale miałam pewne przeczucie, które się potem sprawdziło. Podejrzewałam, że wśród pocztówek „wygrałam” bilet. Nie, nie bilet wizytowy. Zupełnie co innego.
105Kartonik 15,5 cm na 11,5, ledwie różowy (musiał zmienić przez lata kolor, z czerwonego). Na nim data 12/24 XII 1898 i pomnik Mickiewicza. Na pierwszym planie na ukos dębowa gałąź. U stóp pomnika sterta liści palmowych. Z tyłu pieczątka fioletowa
106A.M. Czyli obchodzę właśnie, opisując go, stulecie (brak jeszcze tylko paru miesięcy) pamiątki jeden. Nie ma nic milszego dla historyka literatury niż pamiątka po pisarzu, poza wszelkim podejrzeniem, datowana.
10719 grudnia 1898 roku w „Gazecie Policyjnej” ukazało się rozporządzenie Oberpolicmajstra, powtórzone przez wszystkie dzienniki, że przy odsłonięciu pomnika mogą być obecne jedynie osoby, które otrzymały od Komitetu budowy pomnika bilety. Miały one kolory: biały, niebieski, czerwony i zielony. Przy czym „Podjazd przed pomnik dozwolony jest tylko Krakowskiem-Przedmieściem od strony Nowego-Światu i ulicą Królewską od strony Mazowieckiej i tylko osobom posiadającym bilety białe, przyczem stangreci powinni mieć na kapeluszach lub czapkach wydane przez Komitet białe bilety”. Z tego samego rozporządzenia, a przedrukowały je nie tylko gazety, ale też Zygmunt Wasilewski, członek-sekretarz Komitetu budowy w Pomniku Mickiewicza w Warszawie 1897–1898 (1899), dowiedziałam się, że gdybym miała ten bilet, jeszcze nie wyblakły – sto lat temu, to przyszłabym pieszo Nowo-Senatorską lub Trębacką, a wyjść by mi dozwolono w stronę Wierzbowej i Nowo-Senatorskiej. Ale sto lat temu ja tego biletu nie miałam.
108Oczywiście ruch kołowy w tym rejonie i ruch kolei konnej na Krakowskim-Przedmieściu, od placu Zamkowego do ulicy Królewskiej wstrzymano.
109Ciekawy był punkt siódmy tej, jak to nazywa Wasilewski, odezwy p. Oberpolicmajstra: „Przy odsłonięciu pomnika publiczność może stać na trotuarach i na środku ulicy, w miejscach wyznaczonych, nie zajmując jednak trotuaru okalającego skwer, po odsłonięciu zaś pomnika i dni następnych publiczność będzie mogła chodzić Krakowskim-Przedmieściem oraz ulicami przyległemi tylko na trotuarach, nie zatrzymując się i nie schodząc na ulicę”.
110Nie zatrzymując się.
7 II 1998
111Pamiątka druga:
Na perskim jarmarku na Wawrzyszewie w końcu lat siedemdziesiątych pewnego mroźnego poranka chciałam kupić zupełnie co innego, to znaczy zadziwiające pocztówki z oflagu czy stalagu, ale zostały dla kogoś odłożone (do dziś nie wiem dla kogo i bardzo tego żałuję). Kupiłam to, co jako dziwnie znajome dostrzegłam kątem oka. Medalik z końca zeszłego wieku. Srebrny, owalny, zwężający się w ułamku ornamentu ku górze. Na srebrze emalia, w jasnych kolorach zimowego nieba, i ten znajomy kształt, którego jeszcze wtedy „w naturze” nie widziałam – pomnik Mickiewicza we Lwowie. To wszystko małe, wysokość 2,5 cm, szerokość w miejscu najszerszym 1,5 cm, mniej więcej w kształcie zwężającej się ku górze, ozdobnie wyciętej malarskiej palety (bez otworu). A jednak jeszcze napisy: w miejscu najszerszym poziomo Pomnik Mickiewicza i u góry, na ukos Lwów.
112Miasto, w którym mój pradziadek, Bolesław Adam Baranowski, c.k. radca dworu, wizytator szkolny, walczył na przełomie wieków o wprowadzenie Mickiewicza do szkół.
8 II 1998
113Pamiątka trzecia, a właściwie pierwsza, całkowicie i bezapelacyjnie pierwsza:
Wśród nielicznych pamiątek rodzinnych (oczywiście zachowanych poza Lwowem i poza Warszawą) ostał się kajet czarny w jedną linię, brzegi kartek lekko czerwone, szerokość 16 cm, wysokość 19,5 cm. Już na drugiej stronie okładki jest notka o zaproszeniu na obchody mickiewiczowskie. Potem pradziadek napisał odczyt, następnie najwyraźniej wydarł go z zeszytu dla lepszego operowania tekstem i włożył go z powrotem, jak można sądzić, już po wygłoszeniu, co trochę zaszkodziło brzegom kartek. Niestety jednej, jedenastej spośród osiemnastu, na których został napisany ten wykład, brakuje.
114Tytuł na pierwszej z wyrwanych kartek: Stanowisko Mickiewicza w literaturze naszej i znaczenie idei przewodnich dzieł jego dla narodu naszego (Odczyt miany w Żółkwi dnia 3. Grudnia 1894 na wieczorku Mickiewiczowskim Towarz. Pedagog.). I przytoczę tu tylko początek, ze względu na pewne obliczenia:
„Za cztery lata będziemy obchodzili setną rocznicę urodzin Adama Mickiewicza. Już przeszło 70 lat minęło od pierwszego jego wystąpienia; 60 lat temu zamknął właściwie swe poetyckie działanie wydaniem najznakomitszego swego utworu poetyckiego, Pana Tadeusza.
Za rok będzie lat 40, jak śmierć zamknęła mu oczy. Licząc czas jednego pokolenia przeciętnie na lat 33, możemy powiedzieć, że już trzecia generacya narodu naszego wypielęgnowana, wychowana duchowo pod wpływem Mickiewiczowskim, karmiona jego duchem, zstępuje do grobu”.
115Dalej Bolesław Adam Baranowski mówi o kształcie poezji polskiej kończącego się właśnie stulecia nadanym jej przez poetę – pogrobowca ojczyzny wolnej. Nie traci przy tym z oczu nadrzędnego celu wprowadzania Mickiewicza w krwioobieg edukacji powszechnej.
„Dzisiaj »Macierz Polska« już kilkadziesiąt tysięcy egzemplarzy Pana Tadeusza w taniem ludowym wydaniu mogła rozsprzedać. Życzenie Mickiewicza poczyna się tedy spełniać; ale wiemy, że ilość analfabetów w narodzie naszym jeszcze jest tak duża, że ta cyfra rozprzedaży Pana Tadeusza jest zaledwie skromną zapowiedzią tego, co być powinno. »Towarzystwo« nasze »Pedagogiczne« pracuje nad ziszczeniem tego życzenia M., ale daleko jeszcze do tego, aby miało spocząć na laurach. Pracujemy w niem, ale miejmy przed oczyma zawsze to, co powiedział wieszcz w swojej Improwizacji w Dziadach. Hasłem naszem powinna być miłość, obejmująca wszystkie klasy, wszystkie stany:
Ale ta miłość moja na świecie,
Ta miłość nie na jednym spoczęła
człowieku Jak owad na róży kwiecie:
Nie na jednej rodzinie, nie na jednym wieku.
Ja kocham cały naród! – objąłem w ramiona
Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia, Przycisnąłem tu do łona,
Jak przyjaciel, kochanek, małżonek, jak ojciec:
Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić,
Chcę nim cały świat zadziwić...”
13 II 1998
116Zemsta sama w sobie jest „obrotowa”, „chodzona”, „przewijana” – taniec z bramkami, ukłonami i odchodzeniem na stronę. Strasznie trudno coś dodać, a ująć wiersz nie pozwala.
117Nie lubię, kiedy wspaniałe rytmy Fredrowskie nabierają ciała i kontuszów, i szalików, co mają obstać za pasy słuckie, choć wiem, że po to pisał.
118Po prostu nie lubię teatru. Chyba że teatr czysty. Więc albo czytać dramaty, albo teatr radiowy, albo teatr-teatr.
119Kantor nie żyje, Białoszewski, który bez teatru przedstawienie mógł na swym pecewu odstawić, jeszcze wcześniej umarł (pierwszy raz użyłam takiego do niego słowa, i po co, wszyscy i tak o tym wiedzą).
120Teatru na Tarczyńskiej nie widziałam. Szkoda, bo Lech Emfazy Stefański w rozmowie z Taranienką w Mironie (Wspomnienia o poecie, zebr. i oprac. H. Kirchner, 1996) mówi: „Począwszy od pierwszej inspiracji aż do ostatniego uderzenia pędzlem, malarz sam panuje nad swoim dziełem. Wypowiada, co chce. Tak samo pracuje poeta liryczny. Natomiast dramaturg daje półfabrykat reżyserowi, który dodaje do niego swój »ćwierćfabrykat«, zmieniają mu to jeszcze scenograf i aktorzy. W profesjonalnym teatrze brak twórcy przedstawienia. Chcieliśmy stworzyć taki rodzaj teatru, który będzie odpowiednikiem twórczości lirycznej poety bądź malarza”.
15 II 1998
121Norwid marzył o teatrze, w którym byłoby miejsce na ciszę, a raczej na wiele cisz, cisze różnorodne. Myślał o ciszy takiej, jak występuje w przyrodzie. Słowo białe, ciche, nienarzucające się, ma według niego wielkie znaczenie – Białe kwiaty.
16 II 1998
122Istota zamiłowań. Reporter zagaduje chłopca w Lalku Herberta: „To znaczy, jesteś amatorem. Lubisz ptaki?”, a na to chłopiec: „Ptaki nie za bardzo. Gołębie lubię”.
18 II 1998
123Hilarego w Hilarym synu Buchaltera (1923) nagle uderza rzeczywistość: „Ten dom, ta ściana, ten ja. Wszystko jest rzeczywiste”. Iwaszkiewicz zrywa ze stylizacją, legendą, fantazją, by podbić miasto, by przejść niewidzialną kładkę od modernizmu do dwudziestolecia, od symbolu miasta do miasta realnego. Wyprowadza się z wiecznego Bagdadu w Ucieczce do Bagdadu (1916), nawet z Kijowa z Zenobii Palmury (1920), z tajemniczych Siedmiu bogatych miast nieśmiertelnego Kościeja (1921).
19 II 1998
124Wszystko (?) rzeczywiste i wszystko pojedyncze. Nagle Warszawa, bo nagle „ja”.
125Może to raczej jakaś rzeczywistość niespodziewana tak bardzo, że i ona nierzeczywista. Wychodzenie z poczwarki wyobraźni. Iwaszkiewicza Jesień w Warszawie z Dionizji (1921):
Cóżem Ci, o Warszawo, ty Wiedeński Dworcze, Uczynił szarobury, żeś wskazał godzinę,
Gdy wszystkie moje myśli bujne i dozorze
Spłynęły i samotną odkryły głębinę
Maj się mój gdzieś w Kijowie między Oktostych
Płonący wydał – zasię śmieszył w Picadorze Nowogrodzkiej ulicy rów sinawo-cichy
Czasami tylko w głębi daje żółte zorze.
Rozstąpcie się, o domy, rozjedźcie tramwaje,
Przez trzeciomostu wiadukt przejrzysty i miodny.
Zejdź mi z oczu, widoku siwy i łagodny.
Dążącemu przez dziwnie pojmowane kraje.
Cóż wy mi poradzicie, na pomnikach wieszcze?
O dziewczynki, marzące o srebrze epolet!
Za mną wrota, przede mną nieskończone wrota
Otworzą się na błękit, na siność, na fiolet!!...
126Nieprawdopodobne kolory ma ta Warszawa – biały, błękitny. W trybie, jakby można powiedzieć, przypuszczającym – „Gdybyż park na błękitno był pomalowany”. Pojawia się ultramaryna, szary – „Ultramaryny dreszcze na szarym asfalcie”, złoty, czy znów szary (?), bo „mgliste aleje” i „Chodniki: dziwna dymów i serc rozterka”, potem znów „Na posiniałym placu szaro-Aleksandra”. „Za chwilę jesień i Nowy Świat w mgłach” – czy to kolory? Potem: „szarobury” „sinawo-cichy”, „żółte zorze”, „miodny”, „siwy”, (srebro), „błękit”, „siność”, „fiolet”, „złotowonne” (kolor?), „różowy”, „tęczowy”, „czarna piana gorącej posoki”.
127„Przejrzysty” to kolor czy cecha konstrukcji? – nadzwyczajny opis Mostu Poniatowskiego: „trzeciomostu wiadukt przejrzysty i miodny”.
128Więc jednak szary zwycięża! A razem mają tak barwny pozór.
22 II 1998
129Wiersz Deotymy spod lodówki (w mieszkaniu nieznanej mi staruszki) Natchnienie:
Natchnienie! Ty gromami bijesz w chaos ciemne. Jedna twa błyskawica, od razu docieka,
Setnych tajników Bóstwa, świata i człowieka.
Cóż, gdy własne twe źródło, to przepaść tajemnic?
Próżno zgłębiać! Najgrubsza zasłona ocienia
Rękę, co wszystkie inne rozdziera zasłony.
O! Ten byłby zaprawdę najwyżej natchniony,
Ktoby zgadł tajemnicę samego natchnienia.
1853
Deotyma, Wybór poezji. Xięga pierwsza (zszyta tu z drugą), Warszawa, nakład i własność Konstantego Treptego, 1898.
130Secesyjna okładka, karton w płótnie kolorowanym i tłoczonym na kształt skóry krokodyla z zielono-brązowym wzorem obramowującym.
23 II 1998
131Pewnego dnia, jakieś może dwa lata temu, trenowałam chodzenie po Tarczyńskiej, bo tam dwie maleńkie galerie (teraz zamknięte). Pogoda, że psa nie wygnać, i tylko silne treningowe postanowienie mogło mnie wygnać tak daleko (o jakieś trzy ulice).
132I nagle w pustej galerii widzę tablicę gipsową, z fantastyczną delikatną mapą, wydaje mi się teraz, że białą na brązowym, ale może to na czarnym, wszystko wyobraźniowe, delikatne i na ciężkim gipsie. Rety! Przecież widzę (może jeszcze druga tablica tam wisiała), że to Dumała, Piotr Dumała po prostu. I właśnie skończyła się wystawa. Przykrość. Ale pani siedząca lituje się i zaprasza mnie na antresolę (prawie po drabinie). Śmiech! Tylko drabiny brakowało!
133Na Tarczyńskiej. Na końcu świata! Więc głośno się martwię i zawracam, ale ta osoba idzie na górę i przynosi mi całe kilogramy płyt gipsowych do filmu Kafka.
134Trzeba być Dumałą, żeby wybrać tak pracochłonną metodę robienia ptasich, drapieżnych rysuneczków filmowych. Wiatr, chodzenie po schodach, oczy w mroku, nóżki metalowego łóżka. Wszystko wydrapie w gipsie, jakby to była wydmuszka.
135Na jednej z płyt był ślad śladów animowania schodzenia po schodach. Ruch. Widać było, którędy ktoś wyszedł z rysunku.
24 II 1998
136Parę tygodni temu tamta osoba z galerii w pewnym opustoszałym mieszkaniu wyjęła spod lodówki podtrzymującą ją paczkę owiniętą w gazetę, a to, co w niej było, przyniosła do mnie. Deotyma, Fantazja:
Zdjęta Pityjskim zapałem,
Do głębi zbezprzytomniała,
Z tęsknoty za Ideałem,
Wyobraźnia – oszalała.
. . . . . . . .
Ludzie jej nie poznali.
Zdumieni, struchleli,
Szukając nowej nazwy zmiennemu zjawisku,
„To Fantazja!” Wykrzyknęli.
I pomyśleć, że kiedyś tyle się natrudziłam, żeby je odróżnić.
25 II 1998
137Wyobraźnię trudno sobie nawet wyobrazić. Jak anioła, który nie jest żadną fantazją, tylko skondensowanym poznaniem w połączeniu z wolną wolą.
138Herbert Oleschko w książce Aniołów dyskretny lot wyróżnia dwie konwencje przedstawiania aniołów, wpadające w pułapkę ograniczeń ludzkiej wyobraźni, „konwencję realistyczną – młodzi mężczyźni, z reguły silni, urodziwi i wytwornie ubrani […]” i „konwencję symboliczną – płomienie, błyskawice, światło, dymy, »ciało« jaśniejące oślepiającym blaskiem, fantastyczne uskrzydlone istoty o ludzkich i zwierzęcych twarzach […]”.
139Nawet poważny znawca problemu, którym autor jest, może się zaplątać w opis na miarę zwyczajną. Czy ten drugi opis nie jest dla anioła „bardziej” realistyczny, jeżeli anioł może mieć jakikolwiek wygląd. Przecież „realistyczne” ciało człowieka to dla anioła przebranie.
26 II 1998
140Każdy portret jest konwencją. Strach w dwuwymiarowych plamach rozpoznać modela. Realność jest trudniejsza niż myślimy. A do niej należy przekład rzeczywistości trójwymiarowej i kolorowej na dwuwymiarową i, na przykład, czarnobiałą.
27 II 1998
141Czytam wiersze spod lodówki. Deotyma w Kamieniach o szafirach, aniołach i poezji (i wszystko się zgadza):
Szafir! Któż jego wejrzenie opisze?
Jak anioł, sieje beznamiętną ciszę,
Z której pogoda uśmiecha się boska.
Krąży też w Azji, (gdzieś pod Himalajem,
Kolebką ludów) odwieczna pogłoska,
Że gdy po grzechu, z tęsknoty za rajem,
Pierwszy poeta śpiewał na tej ziemi,
Anieli, chcący dosłyszeć go z dali,
W okienku nieba szybę wyłamali,
Szczątki jej spadły szkiełkami modremi,
I w szafirowym dziś jeszcze przezroczu,
Światłość anielskich przechowały oczu.
142A że wolę Białoszewskiego „była taka plotka w Biblii” niż „odwieczną pogłoskę” Deotymy, to moja sprawa. I tak się oderwać od niej nie da.
28 II 1998
143Okopy pierwszej wojny światowej roiły się nie tylko od analfabetów, ale i od poetów. Całe to męskie kretowisko zatrudniało się pisaniem listów i wierszy, wyolbrzymianiem pozostawionych poza frontem miłości, które z trudem dościgały potem te marzenia.
144Poczta rozkwitła.
2 III 1998
145Jakieś trzydzieści lat temu moja przyjaciółka zadała na lekcji podczas praktyk w szkole pytanie, czy ktoś wie, kim był Apollinaire. Jeden chłopiec odpowiedział, że wie. – To był grecki bóg miłości!
4 III 1998
146Apollinaire był jednym z tych nieprawdopodobnie pilnych prywatnych i poetyckich korespondentów wojennych, którzy przeszli przez okopy pierwszej wojny światowej. Wydaje się, że wszyscy, którzy tylko umieli czytać i pisać, zapełniali każde pole bitwy, każde bagno, każdy pociąg z rannymi, wzgórza, rowy, szpitale polowe, wszystko. Bezprzykładny, pozbawiony jakiejkolwiek ekologicznej świadomości exodus płci męskiej na pola i łąki. W poszukiwaniu Tanatosa i końca Europy feudalnej. A szli jak na tańce. Z początku.
147Potem – z polskiego punktu widzenia – zaczęło to wyglądać zupełnie inaczej. Jutrzenka.
6 III 1998
148Dla Apollinaire’a jeszcze inaczej. Ochotnik. Musiał się postarać. Ledwie, ledwie francuski, nieślubny, podejrzany o kradzież Mony Lisy. Nie wiadomo co i jeszcze poeta. Niejasne miejsce w społeczeństwie. A tu, na wojnie, w końcu dobrze dogadywał się z kolegami i ze sobą. Okazało się, że wojna jest dla niego niezgorszą dostarczycielką przeżyć estetycznych.
7 III 1998
149Pawlikowska-Jasnorzewska w Szkicowniku poetyckim (VIII–10): „Ludzie z wyobraźnią dawno przewidywali, czym będzie ta druga wojna, którą nie wiadomo jak nazwać – gdyż już poprzednia nosi tytuł »wielkiej«!” („Wiadomości Polskie” z 7 czerwca 1942 roku).
9 III 1998
150Kto jeszcze na świecie mówi „wielka wojna”?
10 III 1998
151To była ostatnia wojna prawdziwej, może prawie prawdziwej, bo jednak cenzurowanej także, korespondencji z wojny – prywatnej korespondencji.
152Druga wojna pogrążyła ludzkość w takim totalitaryzmie i ludobójstwie, że właściwie, sprawę upraszczając, zostało parę nieśmiałych grypsów.
153Oczywiście świat pocztówek musiał ucierpieć. Przed wojną kino, po wojnie radio, po radiu telewizja, w tle cały czas rosnący telefon degradowały korespondencję, usuwały pocztówki do przegródek „turystyka”, „święta”.
11 III 1998
154Ale póki co, żołnierze pierwszej wojny światowej, zwanej „wielką”, zapisali Niagarę papieru.
12 III 1998
155Appollinaire przeżył i napisał romans wojenny na kilkaset listów do Madeleine Pages.
156Rzucił ją wraz z porzuceniem (okolicznościowym – ranny w głowę) wojny. Ona jego wcale. I tak zostało.
13 III 1998
157Wojna była dla niego czasem wzmożonych uczuć. Czasem wyłączonym. Skąd Madeleine miała o tym wiedzieć. Była może niefuturystyczną, niekubistyczną, „nieistyczną” po prostu (choć kto to wie), ale za to bardzo korespondencyjną panienką z Oranu. Apollinaire kochał „izmy”, jeden po drugim, ale programatorem nie był – jego romanse z izmami świetnie opisał Jerzy Kwiatkowski we Wstępie do Wyboru poezji Apollinaire’a.
158Pytanie, czy niczego niepodejrzewająca Madeleine nie była izmem wśród izmów.
159Gdyby Madeleine Pages naprawdę pojęła egzaltację Apollinaire’a wojną, może by sama uciekła. Ale wojna się toczyła i uczucia (do wojny) Apollinaire’a były bardzo na miejscu, bardzo patriotyczne. Zwłaszcza że starał się właśnie o obywatelstwo francuskie.
160Być może to niesprawiedliwie oceniać furor wojenny z czasu wielkiej wojny, mając świadomość pochodzacą z okresu po drugiej wojnie światowej, ale tak już jest, że trudno się wycofać i nie potrzeba. Jednak co dawne jakoś się „warstwami” z dystansu weryfikuje.
14 III 1998
161Kto na przykład wiedział, że futuryzm może dać takie skutki. Albo raczej, że ten odkryty, wrzaskliwy futuryzm jest oznaką czegoś ukrytego, co kiedyś wybuchnie na całą ludzkość.
162Właściwie to fantastyczne i naturalne, że po tych dworach i miastach, głównie miastach, miastach oczywiście – ale one znów nie były tak oddalone od majatków ziemskich, jak się teraz wydaje – w feudalizmie po prostu jeszcze, musiała się ujawnić pochwała ruchu, nowoczesności, maszyny.
163Chyba nikt tego prościej, jaśniej i dyskretniej nie pokazał niż Bertolucci w 1900.
16 III 1998
164Polska gałązka bonapartystyczna odbiła w awangardzie? Anatol Stern tak bardzo chciał, żeby Apollinaire był wnukiem Orlątka. Dlaczego nie. Nieślubny syn mający być później nieślubnym ojcem – Kostrowicki – miałby być synem Króla Rzymu, Napoleona II, Księcia Reichstadtu. Albo...
165Rozumowanie Sterna, który przytacza wszystkie, najbardziej nawet fantastyczne przypuszczenia, ma cechy działalności amatora-poety, co skądinąd obdarza je pewnym urokiem. Choć czasem wprawia w osłupienie. Oto cytat z Domu Apollinaire’a (nie samego poematu Sterna, tylko z książki – biografii domniemanej, którą złożyła już po śmierci Sterna Alicja Sternowa): „Tak czy inaczej, Angelika była kobietą dość swobodnie ujmującą życie. Kto wie, może była również – co często się zdarza kobietom o bujnym temperamencie i burzliwym trybie życia – mitomanką?”. Och! Alicjo! Nie mogłaś tego trochę zredagować? Co? Zdania o tym, kto bywa mitomanem(ką)?
166No dobrze. Książka Sterna Dom Apollinaire’a brnie ciągle w mitomanię, ale co to komu przeszkadza. Jeszcze zabawniej. Poeta mitomanię popierał. Pod warunkiem, że nikt nie doszedł prawdy, której na pewno on sam nie znał. Nie odpowiadał na zaczepki i domniemania. Ani przodek wysoki duchowny, ani wysoki kuzyn, ani książę – żadna hipoteza nie naruszyła jego tajemniczości. Uniknął pułapki ośmieszenia. Pewne jednak profity z przestarzałego, bo sprzed jego pamięci, skandalu, w dodatku naprawdę niezweryfikowanego, czerpał.
167Stern powołuje się na Marcela Ademę, który w roku 1950 przypomina, że od pół wieku szepcze się (bardzo głośno się szepcze) o jakimś wysokim duchownym z Monaco jako o rzekomym ojcu poety. A ten zapewne pociągany skandalizujacą legendą i po prostu przez złośliwość nie zaprzeczał ani nie potwierdzał.
168Zbliża się następne oszałamiające pytanie Sterna: „Mistyfikacja, którą przypisuje mu M. Adema, była poniżej jego lotu. Czy istotnie miałby powód do dumy z domysłów o ojcu-kardynale, on, którego Picasso uwiecznił jako papieża, w tiarze... i z fajką?”.
169Nikt nie wspomina o dumie, tylko o skłonności do surrealistycznej niespodzianki i tajemniczej przygody.
20 III 1998
170Cytat z poematu Anatola Sterna Dom Apollinaire’a:
Pablo rzekł: jesteś mistykiem Polaku
nie powinieneś siedzieć nie przy szklance Bordeaux
ale przy cynowym sarmackim dzbanie
odpowiedziałem:
jesteś kpiarzem mój Hiszpanie
21 III 1998
171Apollinaire-sierotka (powiedzmy, pół-) każdego chętnie wpuszczał na minowe pole fantastycznych przypuszczeń. Sami się pchali.
172Bardzo chciał zostać prawdziwym, zakorzenionym, Francuzem (polskiego pochodzenia?).
22 III 1998
173Z listu do Madeleine:
Trzech jest Polaków znanych w dzisiejszej literaturze, którzy
nie piszą po polsku:
Conrad w Anglii (ma talent).
Przybyszewski w Niemczech.
I ja we Francji.
przeł. Julia Hartwig
23 III 1998
174Rozkaz dzienny „przeczytany przed szeregami”, cytowany (bez daty ani miejsca) przez Sterna – rzecz dzieje się w roku 1916 – „przyznający Wilhelmowi Kostrowickiemu Krzyż Walecznych (Croix de Guerre)”, brzmiał: „Obywatel rosyjski, który zaciągnął się ochotniczo do artylerii na czas wojny, a na własne żądanie został przeniesiony do piechoty w stopniu podporucznika. We wszystkich okolicznościach okazywał zimną krew i pogardę niebezpieczeństwa. Został ciężko ranny w głowę podczas huraganowego ognia artylerii, po czym otrzymał obywatelstwo francuskie”.
24 III 1998
175Z książki Julii Hartwig Apollinaire:
Siedemnastego marca o czwartej po południu Apollinaire zostaje raniony w głowę odłamkiem pocisku, w chwili, gdy korzystając z chwilowej przerwy w działaniach, czytał przysłany mu przez pocztę polową numer „Mercure de France”. Odłamek przedziurawił kask i zranił go w okolicę prawej skroni. Ranę tę otrzymał już pełnoprawny obywatel Republiki Francuskiej, bowiem dziewiątego marca, a więc niespełna przed tygodniem, długotrwałe zabiegi o naturalizację zostały uwieńczone sukcesem.
176Z Cudów wojny Apollinaire’a:
Zapisuję przyszłości w spadku dzieje Guillaume Apollinaire’a
Który był na wojnie i potrafił być wszędzie
W szczęśliwych miastach na tyłach
I w całej reszcie wszechświata
W tych którzy umierają zaplątani w druty kolczaste
W kobietach w armatach w koniach
W zenicie w nadirze i w czterech stronach świata
A także w nieporównanej gorączce czuwania z bronią
I byłoby zapewne jeszcze piękniej
Gdybym mógł przypuszczać że to wszystko w czym jestem
Może być również we mnie
Ale nic się jeszcze w tym kierunku nie dokonało
Bo jestem teraz wszędzie ale we mnie jestem tylko ja sam
przeł. Julia Hartwig
177Apollinaire, poszukując tożsamości w narodach, rodzinach i kosmosach, z dziwną lubością zanurzył się w zjawisku wojny.
27 III 1998
178Początkiem wieku zawładnęła obsesja szybkości, przygody i mechanizacji. W wojnie pojęcia te nabrały nieznanego dotąd znaczenia. Surrealiści, którzy nawet nazwę wzięli z Apollinaire’a, myśleli o wojnie inaczej.
179Jemu zabłysła gwiazda rany. Ich już na zawsze dusiły dymy iperytu i przywalała Destrukcja-Verdun. A przecież on wiedział wszystko o okopach, o szarej maści i o troglodyceniu. Opisywał to w listach. Ciekawe, co by było dalej.
28 III 1998
180Im się zaczęło wydawać, już przed wielką wojną, że życie jest ważniejsze od sztuki. A nie jest? Dziwne pytanie. Tego się nigdy nie rozwiąże, chyba że życie zmusi siłą. Życie jest raczej silniejsze. Zawsze może wygłodzić, postraszyć, a sztuka co?
181Inna moja przyjaciółka parę dni temu jechała warszawskim metrem. Zauważyła, że jakiś młody człowiek czyta dziwnie jej znajomą książkę, ale zupełnie nie mogła skojarzyć jaką. Dręczyło ją to pół drogi. Aż wreszcie udało się jej podejrzeć – Pieśni Maldorora Lautréamonta.
2 IV 1998
182Czy Pawlikowska-Jasnorzewska jest wieszczką (wieszczem)? Nie? Minęło 71 lat od wydania tomiku Dansingu – karnetu balowego. Minęło 86 lat od katastrofy. Tytanik ciągle pod wodą płynie w powietrzu.
183Wieszczenie działa tylko w jedną stronę. Więc Pawlikowska nie może się cofnąć i wsunąć między czas przed katastrofą i czas katastrofy, między depeszę zlekceważoną i depeszę odczytaną.
Tytanic
tańczyli sny wachlarze brylantowe tęcze
ktoś komuś szeptał w tańcu: tak – na śmierć i życie – wszedł steward rzekł a wszyscy stanęli jak wryci
ladies and gentlemen
danger
4 IV 1998
184Że nie ma przepisów na wiersze? W znaczeniu oświeceniowym tego pojęcia?
185Gdyby nie zostały spełnione wymogi ukryte, nikt jako wiersza nie mógłby wiersza rozpoznać. I tu się zaczyna piekło poetów wrzących w oleju potwornych „białych” grafomaństw i bezwyobraźniowych potworków – bękartów wyrozumowania i przyziemności.
186Wielką Matką i Promotorką kiczu, sztampy i ogólnego beztalencia jest masowość.
187Zawsze tak było, że na tysiące przypadków beznadziejnych pojawia się od czasu do czasu jakiś artysta i świat od tego nie zaginął. Ani sztuka.
188Wszyscy i tak czytają te kilka powieści w kółko. Oprócz kilku świętych ksiąg oczywiście. I od czego to zależy? Od tego, czy jest się w strefie tajfunu, czy halnego? Od piasku, skał, od temperatury?
5 IV 1998
189Słowacki Przypowieści i epigramaty:
XXIII
Ani rola, ni handel, ni prac rozdzielenie
Nie jest źrzódłem bogactwa kraju – lecz natchnienie.
6 IV 1998
190Wszyscy w końcu czytają (ci, co czytają) tylko te kilka natchnionych utworów. Wszyscy korzystają z paru natchnionych wynalazków. Ale jakoś brak poetów do wyciągnięcia wniosków.
191Widocznie tak ma być. Musi tysiące pisać, żeby linijka powstała. Natchnienie – dobre sobie.
192Jakoś dość często, kto je ma, z własnego kraju musi uciekać.
7 IV 1998
193Chyba dlatego, że największym marzeniem ograniczonego jest rządzić nieskończonym.
8 IV 1998
194Z powstawaniem poezji jest jak z tymi trzema dniami polskiej wiosny, kiedy niepostrzeżenie wszystko z gołego robi się zielone.
9 IV 1998
195Bo było, podobno, tak. Międzyrzecki, kiedy jeszcze żył, w sierpniu roku 1995 (?) siedział na ławce w Oborach z prof. Marią Janion i prof. Aliną Witkowską. Siedzieli w zieleni i patrzyli na ucięty pień drzewa. Międzyrzecki opowiedział, że kiedyś wieczorem siedział w tym samym miejscu i zobaczył, że na tym właśnie pniu usiadła sowa. Profesor Janion poprosiła go, żeby tę sowę zapisał. Wtedy przez usta poety przemówiła pewna teoria sztuki: „tego nie trzeba opisywać, bo to już jest” – powiedział.
10 IV 1998
196Pewnego dnia, w połowie marca roku 1998, kiedy Międzyrzecki od dawna (od tak niedawna) nie żyje, profesor Janion znajduje, nawet nie we właśnie wydanym tomie Międzyrzeckiego Nieskończona przejrzystość, ale w tekście Lektora w „Tygodniku Powszechnym”, w ostatniej zwrotce wiersza Na zawsze niespodziewaną scenę. „Z innej teorii sztuki” czy z „innej teorii życia” niż tamta oborska? Lektor, poruszony, cytuje:
- Ile to wzruszeń zawierzyliśmy pamięci
Wiedzą jest i wyobraźnią naszą nieskończoną
- Ale tak się tylko mówi
Wszystko to rozwiewa się i kończy na zawsze Uszczęśliwiający sopran lata i szept łąki
Melancholia pożegnań na kolejowych stacjach
W fosforycznych – jak chce Baliński – portach rozstania
I kończą się z niewydolnym oddechem
Miłosne słowa jakich nie śmiem już wypowiedzieć Chociaż krążą we mnie od otwarcia do zamknięcia oczu Słyszę je gdy gęstnieje noc pod jesionami
I na wysoko ścięty pień w oborskim parku
Sfruwa nagle sowa i nieruchomieje
197Przemknęła się, chociaż kiedyś już, sama z siebie, była. Dla nas jest. Nikt z nas nie wiedział przedtem, że byt sowy w wierszu zdawał się zagrożony.
198Mamy tylko to, co jest. Poezja ma wszystko.
1 X 1998
199Wspaniały Różewicz. Na wieczorze poświęconym jemu samemu, ponieważ dostał nagrodę PEN Clubu, Nagrodę Parandowskiego, czytał nam wiersz Staffa. Tak. Tę najpiękniejszą, dedykowaną żonie, Pierwszą przechadzkę:
Będziemy znowu mieszkać w swoim domu, Będziemy stąpać po swych własnych schodach. Nikt jeszcze o tym nie mówi nikomu,
Lecz wiatr już o tym szepce po ogrodach.
[…]
Przejdą dni ciężkie klęski i rozłomu
I zapomnimy o ranach i szkodach...
Będziemy znowu mieszkać w swoim domu,
Będziemy stąpać po swych własnych schodach.
200Wspominał, że kiedy przyszedł niedługo przed śmiercią Staffa do jego domu, Staff pisał właśnie wiersze z cyklu „Ala ma kota”. I Różewicz przeczytał nam z tego cyklu Człowieka:
Czytam historię
I widzę, coś robił
Przez tysiąclecia, Człowiecze!
Zabijałeś, mordowałeś
I wciąż przemyśliwasz,
Jakby to robić lepiej.
Zastanawiam się, czyś godzien,
Aby cię pisać przez wielkie C.
201To weszło do tomiku Dziewięć Muz (1958), który w młodości-dzieciństwie poznałam na pamięć. Pierwszą przechadzkę też oczywiście, bo czego się było uczyć na ruinach:
Nie patrz na smutnych tych ruin zwaliska.
Nie płacz. Co prawda, łzy to rzecz niewieścia. Widzisz: żyjemy, choć śmierć była bliska.
Wyjdźmy z tych pustych ulic na przedmieścia.
Mińmy bezludne tramwajów przystanki...
Nędzna kobieta u bramy wyłomu
Sprzedaje chude, blade obwarzanki...
Będziemy znowu mieszkać w swoim domu.
202A teraz Różewicz odczytywał moje tajne przeżycia dojrzewania do poezji głośno – mówiąc o Staffie w chwili, w której każdy na sali spodziewał się usłyszeć o nim samym – o Różewiczu.
203Pierwsza przechadzka znalazła się naturalnie w wydanym przez Różewicza wyborze wierszy Staffa Kto jest ten dziwny nieznajomy, którego posłowie Różewicz tak zakończył: „Wybór ten jest próbą przedstawienia dramatu współczesnego. Dramatu, któremu na imię Leopold Staff ”. A napisał to 1 stycznia roku 1963 (ja mam wydanie drugie, z roku 1976).
2 X 1998
204Różewicz na wieczorze w PEN Clubie o Ali, która ma kota. „Kiedyś Ala miała kota, a dziś co, w postmodernizmie?”.
205Wydawało się, że elementarz Falskiego przejdzie na wieczność. Co u licha ma Ala?
5 X 1998
206Różewicz zaczął od Żeromskiego. Potem przez Parandowskiego, przez jakiś wiersz wodny (nad wodą stary mistrz) – a przyjaźnili się i spotykali się, Parandowski ze Staffem, w Oborach, Nieborowie czy gdzieś – Różewicz doszedł do czytania nam Staffa.
207Co to za Manhattan te Obory.
208Zawsze byli tacy, co się spotykali, i tacy, co nie. Przed wojną w majątkach znajomych albo w Paryżu. I po wojnie.
209Teraz przyczepiają się do Obór, że socjalistyczne i stadne. Socjalistyczne jak było wszystko, a pisarze, malarze, jak się dobrze zastanowić, to zwierzęta stadne, nawet gdy bez grupy. Wszystkie wspomnienia pełne grupowych przechadzek, knajp, miast ulubionych, ulic zarezerwowanych, spotkań nieustannych. Może dlatego, że to praca samotnicza, odcinająca kompletnie od świata, przynajmniej na kilka godzin dziennie, a może i na lata. Jak się wyjdzie z tego wysilenia i pogrążenia, leci się do innych neurasteników pisania i malowania.
210I nie ustrój może zagrozić tym obyczajom. Jedynym niebezpieczeństwem na horyzoncie spotkań pisarzy jest email, internet, fax. Pisarzom grozi to, co dzieciom. Że zaczną się porozumiewać, nie wstając od klawiatury. Na szczęście pisarze i malarze są bez porównania bardziej konserwatywni niż dzieci i może się jakieś miejsca spotkań uratują.
6 X 1998
211Bez się nie uratował.
212To nietrwały kwiat dwudziestolecia. Z Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej Bez turecki:
Rozwiane minarety,
meczety, kopuły,
w liliowych jaszmakach drzemiące kobiety,
pachnące Stambuły...
Wiersz Słowiki:
Słowiki są dziś nieswoje,
Bzy jak stada krzyżyków.
Chcesz zabić serce moje?
Przecież się nie zabija słowików.
Ostatni bez dwudziestolecia to bez z Kwiatów polskich Tuwima.
7 X 1998
213Różewicz jest poetą draśniętym przez różę i to różę mistyczną i przyziemną naraz, która być może weszła do jego snu z Ołtarza z Isenheim Grünewalda (Róża, inc. To tylko przypadkowe...). A przecież pisał o niej od zawsze. Oto początek wiersza Róża z 1945 roku:
Róża to kwiat
albo imię umarłej dziewczyny
214Pisał o niej ciągle: Kobieta w czerni stąpa po różach, Zielona róża, *** (inc. W katedrze...), W róży.
215Róża w poezji Różewicza to łącznik między światem żywych i umarłych, między młodością i starością, między głębią i zewnętrznością, między niebem a ziemią, których Różewicz nie nazywa niebem i ziemią, między zmysłowością i śmiercią, między życiem sztuki i życiem życia.
216Trafia się i zielona róża piosenkowości. Z wiersza Zielone róże poety:
Odchodząc
nie zbierał burz
ale naręcza róż
a każda była zielona
217Ciągle jest to róża dziwnie niemożliwa. Skoro cały Różewiczowski świat jest niemożliwy, dlaczego akurat róża miałaby być możliwa.
218Tu nawet róża nie może odwołać zaklęcia sprzeczności.
8 X 1998
219Wszyscy odchodzili od zmysłów, że nam wyginą wielkie żółwie z Galapagos. Bo przecież atomy i bomby, i próby, a tymczasem, po osiemnastu zdaje się latach czy dziewiętnastu, wybuchł wulkan i to wprost na żółwie. Rzucono się ratować. W końcu na żółwiach stał kiedyś świat.
220I to się musi zgadzać. Podobno najstarszy dziś zapis na świecie znaleziono zachowany na skorupach żółwi. Szylkretowa biblioteczka?
9 X 1998
221I znowu Różewicz. I metafizyka.
222Na rozdawaniu Nagrody Nike, 4 października w Teatrze Stanisławowskim, puścili na wielkim wideo wypowiedzi nominowanych pisarzy o słowie. Gdy doszło do Różewicza, ujrzeliśmy go w technikolorze, ale bez głosu. Widzimy, że się wścieka, bo dziennikarz, a raczej na ekranie tylko mikrofon, czegoś od niego chce. Robi odstraszające miny i nic! Nagle maszyna się odetkała i usłyszeliśmy. „Bo dla mnie cisza jest tyle samo warta, co słowo”. Oklaski. Oklaski.
223Już właściwie nie słyszeliśmy tego, co nam od nowa puszczono z taśmy, która drugi raz gładko odtworzyła od początku. Trzeba było tak zostawić. Dramaturg by zostawił.
14 X 1998
224Obory. Miałyby być nie tylko Manhattanem i Dzielnicą Łacińską, ale i Monte Carlo? No nie! To tylko pomyłka. Szkoda.
225Otóż numer pisma „Filokartysta” otwiera, jak zwykle i z dużą dla niego korzyścią, szkic Katarzyny Witwickiej. Tym bardziej cenny, że pisze o dobrze jej znanym, jako bardzo nieletniej mieszkance, Konstancinie. W Konstancińskich impresjach pokazuje między innymi pocztówkę, na której widzimy ciekawą budowlę mającą w sobie coś mandżurskiego, coś bajkowo-zamkowego (wieże?) i coś z lekka zimowego i pustynnego (w dali drzewka). Widać datę 6.IX.02. Napis „Konstancia. Obory”. Po prostu piękna. Witwicka wyjaśnia, że Konstancin istniał dopiero pięć lat, a tu już pocztówka, po drugie, że zapewne mamy do czynienia z pomyłką, bo nie Konstancia, ale Konstancin, ale że przecież miał coś zasadniczo wspólnego z imieniem Konstancji hr. z Potulickich Skórzewskiej, więc może trochę i Konstancja; po trzecie Potulicka czy Skórzewska, w żadnym razie nie widzimy na obrazku Obór. Jak się dowiadujemy, jest to Kasyno. Tak drewniane (chyba), egzotyczne kasyno rozpiera się u początku Konstancina na początku wieku.
226Więc nie Obory, a Konstanin. Trudno.
227Ciekawe, ile dzisiaj czekałby taki nowy Konstancin na własną pocztówkę?
19 X 1998
228Widziałam dwa tysiące pocztówek. Podobno. Na wystawie ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Toruniu, wystawa w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
229Wszystkie serio. Dwa tysiące pocztówek serio jest trudne do przeżycia. To piękna i bardzo porządna wystawa, dla kolekcjonera, dla biblioteki, dla katalogu i indeksu, dla historii.
20 X 1998
230W zaskakujących miejscach wydaje się wspaniałe albumy historii miejsca. Nareszcie regionalizm.
231Więc może i dzisiejszy Konstancin miałby szansę.
232Nigdy nie mogę trafić na wierszyki na pocztówkach, a tym razem tak. W antykwariacie. Niezbyt się wysiliłam. Nic z Krasińskiego ani ze Słowackiego. Na pocztówce osiemnaście tłustych szczeniaczków w sali szkolnej. Jeden wdrapał się aż na globus. I wierszyk:
„Jestem Kolumb!” – szczeknął Bas: – i na globus szybko wlazł.
21 X 1998
233Oddaliłam się więc ku poezji wyższej, ku obchodowi. Zakupiłam dla mego przyjaciela w Paryżu płytę kompaktową muzyka i MICKIEWICZ in music: Chopin, Cui, Glinka, Löwe, Mahler, Moniuszko, Paderewski, Rimsky-Korsakov, Szymanowska, Tchaikovsky. Już wykonawców nie podaję, ale też są dobrzy.
234Obawiam się, że urok słowiański powali go zupełnie. I po co Hubert zląkł się polskiego. Przy najlepszych chęciach i pewnej, jak moja, znajomości języka trudno coś pojąć ze słów, zresztą śpiewa się tu w różnych językach (we francuskim nie).
235A jednak jakiś duch zaplątany z tych dworków jesiennych i wczesnowiosennych się przemknął. Co chwila jakieś rozciągnięcie trudne do słuchania nawet przed epoką rocka. I w końcu do czego się spieszyć. Dlaczego kosmiczne pianole naszych czasów tak sprawne i tak niewiarygodnie uzbrojone miałyby przesłonić dym snujący się z palonych na jesieni liści. Na końcu świata można rozpoznać Moniuszkę w Czatach. Ballada No. 2 F‑dur. Op. 38, bez słów, Chopina, wykonywana tu przez Rubinsteina, rozpoczyna ten koncert domowy w wielkim stylu. Szkoda, że nie słychać trzeszczenia niedobranych krzeseł i nikt nie siedzi przy fortepianie, którego nie słychać w kątach salonu. Nikt tu nie siedzi wokół wirtuoza przy świecach. Nie ma telewizji ani profesjonalnego studia. Gdyby tak coraz inna panienka przygotowywała się do wyciągnięcia wysokiego C, albo tylko do pokazania się, gdyby.
236Dużo się tu toczy wokół Świtezianki! „Maria Szymanowska (1789–1831), przyjaciółka Mickiewicza, sławna pianistka, a także kompozytorka – pisze w książeczce dołączonej do płyty Mieczysław Tomaszewski – dała tej balladzie formę pieśni stroficznej i kazała ją śpiewać na nutę wdzięczną i sentymentalną, w rytmie romansowo-balladowym (6/8). Aby wykonać całość (co się rzadko czyni), należałoby powtórzyć melodię osiemnaście razy... Taka była praktyka tamtego czasu, w ten sam sposób Zelter i Reichardt umuzyczniali ballady Goethego, zanim nie przyszli Schubert i Löwe. Świteziankę brano na warsztat muzyczny wielokrotnie. Mikołaj Rimski-Korsakow (1844–1908) w swej pieśniowej miniaturze prezentuje (na sposób impresjonistycznie dźwiękonaśladowczy) jeden tylko moment akcji: kuszenie młodzieńca przez nimfę”.
237Być może inni jakieś inne mają przywidzenia, z daleka, jak u Friedricha, widziane sylwetki:
Każdą noc prawie, o jednej porze,
Pod tym się widzą modrzewiem.
Młody jest strzelcem w tutejszym borze,
Kto jest dziewczyna? Ja nie wiem.
W polszczyźnie a to chłopiec Karusi, a to Świtezianka.
22 X 1998
238Z pocztówek do Świtezianki mam tylko jezioro (więc raczej Świteź) bardzo konwencjonalnie sfotografowane. Pocztówkę wydało Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie.
239Podpis: „Jezioro Świteź, nad którem dumał i tworzył dzieła Adam Mickiewicz”.
25 X 1998
240Spirala czasu? Ni z tego, ni z owego zawróciła do mnie książka Paula Fierensa Le fantastique dans l’art flamand, wydana w 47 roku w Brukseli. Zbyszek Benedyktowicz nie uprzedził mnie, że to będzie ona. Wręczył mi ją niespodziewanie. A to przecież ten elementarz, na którym uczyłam się u pani Jadwigi Packiewiczówny we wczesnych latach sześćdziesiątych. To ta książka zawiodła mnie później do Antwerpii, do Brugii, do Paryża też i do Eskurialu, i do Madrytu, bo chyba w Wiedniu byłam tuż przed jej obejrzeniem, i do Chantilly. Nie byłam w Lizbonie i w paru jeszcze miejscach, gdzie nie było wtedy jeszcze kolejek, jak dziś, do sztuki, a gdzie Flamandowie zostawili te swoje nadzwyczajne ślady.
241Jadwiga Packiewiczówna, o której już w Prywatnej historii poezji opowiedziałam, że w obozie, wywieziona po powstaniu warszawskim, została nazwana Człowiekiem, który był Czwartkiem, bo opowiadała współwięźniarkom Chestertona. Taki opowiadacz był skarbem bezcennym. A opowiadała świetnie. Wiem, bo przecież doskonale opowiedziała mi Flamandów. Po wojnie parę lat spędziła w Belgii. Dziwiła się wprawdzie, kto tym solidnym mieszczanom „podrzucił” tamtych malarzy, ale myślała o nich chyba codziennie.
242A teraz ta książka wraca do mnie na zawsze. Dostaję czasem jakieś przesyłki od pani Jadwigi, z którą toczyłam wieczny bój o wieczność. Ja utrzymywałam, że tamten świat istnieje, ona, że nie. Mnie było łatwiej, bo byłam czterdzieści pięć lat młodsza. Co więcej, ponieważ umówiłyśmy się, że w razie czego da mi jakoś znać, więc wszystkie „znaki” interpretuję na moją korzyść. W każdym razie wątki rozpoczęte przez jej opowiadania i nauki nie kończą się.
243Pisanie o niej doprowadziło do tego, że dowiedziałam się od znanej mi od dzieciństwa Małgosi Łukasiewicz, że jedną z osób z tego samego powstania i tego samego obozu, nazywającą panią Jadwigę Człowiekiem, który był Czwartkiem, była Mama Małgosi, którą przecież też znałam. Wątki się zeszły. Warto pisać prywatną historię, skoro nagle okazuje się, że staje się ona historią po prostu. Wplata się coś i to coś zaczepia o jakąś poprzednią część spirali. I następną.
244Na wystawie Inteligencja polska zobaczyłam zdjęcie z nieujawnianego seminarium Ossowskich, a na nim panią Jadwigę. Że była również poetką, pisałam już kiedyś?
245Być może są piękniejsze książki o malarstwie flamandzkim, ale żadna nie będzie już pierwszą. Żadna nie będzie znakiem.
27 X 1998
246Woda to sen. Jezioro, morze, światło nie wiadomo skąd, odbicia. Coś pod spodem Salvador Dali malował świetlistą skórę morza i podnosił ją. Wszystko, co namalował, wyszło z wody. Skały towarzyszyły mu wszędzie. Skały dzieciństwa. W dzieciństwie, wczesnej młodości malował w lecie w starej pralni, w wannie napełnionej wodą.
247W młodości był chorobliwie nieśmiały.
Przez całe życie wstydził się swojego ciała.
29 X 1998
248Przylądek Canaveral trwa nieporuszony. Z tajemniczego bolidu wydobywa się dym od dołu, jeżeli dół jeszcze coś znaczy, ale pewnie ostatnią sekundę coś znaczy. Cały telewizyjny świat na dworcu. Liczy sekundy. Start na żywo.
249Najstarszy kosmonauta najmłodszym (rangą) kosmonautą. Nieopisany ogień. Światło wieku z dostawą do domu.
250Literatura i tak była pierwsza. Czy warto w ogóle konstruować to wszystko poza wirtualną rzeczywistością wyobraźni? To, co wyobrażone, jest. Czy materia może cokolwiek dodać?
251To, co materialne i sprawdzalne, może być niewyobrażalne. Mnóstwo ludzi do dziś nie wierzy w fakt spaceru ludzi po księżycu.
30 X 1998
252Prawda w literaturze jest bardziej bezwzględna niż w tak zwanej rzeczywistości.
253Rzeczywistość życia jest sprawdzalna i nieobliczalna. Rzeczywistość literatury jest niesprawdzalna i nie do zmienienia.
2 XI 1998
254Żeby nie wiem jakie romantyczne korzenie miała kultura polska, trudno pojąć nieprawdopodobny rozwój świąt Wszystkich Świętych i Zaduszek. To wcale nie ustaje, wręcz przeciwnie, nabiera rozmiarów choinki.
255Co się dzieje? Oczywiście, jak wszyscy, spędziłam wiele czasu w dzieciństwie, poznając z rodziną Powązki. Oczywiście studiowałam je dla historii Warszawy, jako jedyne miejsce ocalałych, jakimś dziwnym cudem, pomników. Oczywiście jako harcerka sprzedawałam harcerskie gałązki świerków albo coś w tym stylu.
256Ale czy tak było zawsze? Tłumy, tyle reklamy. Deptak Polski? Sypialnia Przodków? Dziady? Karnawał? Jarmark próżności?
257O pochodzeniu tego, co dziś się tu objawia w centralnej Polsce, pisała Maria Janion rozumiejąca kresowego ducha romantyzmu obrzędowego. Pisał o tym Czesław Miłosz rozumiejący ducha Kresów i przeświecajacą przezeń pogańszczyznę. Może oni, tam na Wschodzie, zrozumieli coś, co tutaj zrozumieć trudniej. Coś, co wcale nie zniknęło, snuje się wszędzie, między pomnikami w światełkach. Cygańskie Zaduszki są tamtym bliższe niż mazowieckie?
3 XI 1998
258Porwania kwiatów, wykopywanie drzew, rabunek zniczy i nagrobków. Karnawał kwiatów, handlu i rabunku. Coś pogańskiego? Tak zwani poganie mieli być może więcej względów dla grobów. Za mało strażników? Czego? Ziemi czy Nieba?
259Między ziemią i Niebem dziady cmentarne i Dziady Mickiewicza po prostu (sic!). Osmędeusze i śnieg z deszczem.
Była niegdyś róża biała,
róża biała,
Wonne listki w krąg sypała,
rozsypała.
Była kiedyś dusza biała,
śnieżnobiała,
Burza życia ją stargała,
potargała.
260To wiersz Gustawy Karoliny Gawalewiczówny, podobno umieszczony na jej grobie na Powązkach. „Listki” tu nie bez przyczyny, bo po jej śmierci (1906) opublikowano jej listy jako Listki, z przedmową Prusa. Pisywała jako Toporczanka. Pseudonimy kiedyś były dobrze widziane. Gdyby napisać historię mieszczaństwa i świszczypalstwa, byłaby to historia nazwisk, a zwłaszcza nazwisk panieńskich i pseudonimów artystycznych. Na pewno. Reklamę i chwytliwość foniczną też trzeba brać pod uwagę.
4 XI 1998
261Ciekawe, jak dużo ludzi używa jeszcze określenia „świszczypała”. Spokojnie. Nie ukończyłam jeszcze dwustu lat. Ale jednak język przyspieszył. A mnie podoba się jedno tylko nowe słowo. To skrót – spoko.
5 XI 1998
262Gaston Bachelard „Cogito” marzyciela, rozdział świeżo wydanej przez słowo/obraz terytoria, w tłumaczeniu Leszka Brogowskiego, Poetyki marzenia:
Poetyka Marzenia, którą szkicuję, nie jest, rzecz jasna, pod żadnym pozorem Poetyką Poezji. Aby zyskać godność wiersza, dokumenty rozbudzonego oniryzmu, których źródłem jest marzenie, muszą zostać opracowane przez poetę, opracowane niejednokrotnie w długotrwałym procesie. Ale przecież te ukształtowane przez marzenie dokumenty są właśnie materią najodpowiedniejszą po temu, by z niej uformować wiersze.
Dla nas, którzy poetami nie jesteśmy, jest to jeden ze sposobów dotarcia do poezji. Poeci pomagają nam ukierunkować płynną substancję naszych marzeń, podtrzymać ją w ruchu, któremu nadane zostają prawa. Poeta zachowuje wystarczająco wyraźną świadomość marzenia, by zapanować nad misją jego spisania. Zrobić z marzenia dzieło, być autorem w samym marzeniu, jakież to piękne wspieranie bytu!
Bachelard miałby być niepoetą?
15 XI 1998
263Tamten świat nie ustaje w wysiłkach przesłania nam znaków i symboli. Być może jest akurat odwrotnie. To my przesyłamy na tamtą stronę wiersze.
264Czyż Białoszewski nie czytał nam jakiegoś trzynastozgłoskowca jako wiersza podyktowanego przez ducha? Stukaniem? Słowami? Zapomniałam. Takie rzeczy się zapomina? Gdyby to jemu podyktował, pamiętałabym. Ale Białoszewski nie był poetą mediumicznym. Demiurga szanował, ale omijał. Wsłuchiwał się w blokowiskowe poświsty króla ruryka i stąd czerpał także od kawek i od bab blokowych i z historii Mogołów, Egiptu czy Indian. Z kina. Czasem kinu zwrócił. Ale tego właściwie nie znamy.
265Kino dla wtajemniczonych? Czy jest kinem? A poezja masowa? Poezją?
16 XI 1998
266Pewna starsza pani została obudzona przez umarłą. Została obudzona o drugiej w nocy. Nie bez przyczyny. Została obudzona, jeszcze przed pogrzebem, żeby zapisać wiersz. Tak. Wiersz prosto z zaświatów, a może jeszcze ze Styksu, bo jej przyjaciółka nie żyła dopiero od jednego dnia. Czy wiadomo, gdzie się wtedy przebywa? W dodatku, kiedy się zaprzyjaźnionej żywej dyktuje wiersz.
267Nie wiem, czy się umówiła. Ja się umawiałam dużo razy na znaki. A nie mogę stwierdzić, że były. Oprócz znaków trzeba mieć Pytię. Oprócz Pytii psychoanalityka, oprócz psychoanalityka egzorcystę. Ale tego ostatniego tylko w wypadku chęci odepchnięcia jakiegoś agresywnego ducha czarnego, nie w wypadku zaprzyjaźnionej malarki, która podobno tak pięknie malowała powietrze i obłoki, a potem podyktowała wiersz.
268Nie wiem, jaki ten wiersz, o czym. Na pewno wtórny. Wszystkie wiersze mediumiczne są wtórne i muszą być. Bo przecież, kiedy Oni telegrafują, zapisujemy takimi znakami, jakie mamy w swojej podręcznej torbie na wyobraźnię. A zawsze okazuje się, że te są najczęściej używanymi sztampami. Bo skostniała alegoria najbardziej się nadaje na przekaz na drugą stronę niewyobrażalnego. Czyli od nich do nas? Gdyby to było coś zbyt artystycznego i filozoficznego, nie tylko moglibyśmy nie zrozumieć, ale też nie chcielibyśmy tego przyjąć. Nieznane możemy przyjąć łatwiej od zwyczajnego. A Tamci nie są zwyczajni. Byli do tamtej chwili. I nagle nie. Mogli nam opowiadać najdziwniejsze rzeczy, a teraz nawet trudno nam uwierzyć, że mówią. Jakby jeszcze zaczęli od awangardy – zgroza.
269W każdym razie owa pani uwierzyła zmarłej. Wiernie zapisała jej słowa – wierszem.
270Jest coś pocieszającego w tym, że przy ogólnym poglądzie, iż poezja musi upaść, nic takiego naprawdę się nie dzieje.
16 XI 1998
271Myślimy, czujemy konwencją. Wiemy, że Tamci mogą do nas mówić wierszem. Bo wiersz jest uroczysty, uczuciowy i poza życiem (jak błędnie sądzą niektórzy). Toteż nie ma nic dziwnego w tym, że pewna starsza pani dostała wiersz od umarłej.
272Co więcej, kiedy znajdziemy się w środku przekazu, kiedy czujemy się telegrafem świata – tamtego lub tego, to w tym wypadku nieistotne – nie możemy przekazu zatrzymać dla siebie, nawet jeśli jako posłańca spotykają nas różne nieprzyjemności. Żeby nie zmarnować wysiłku zaświatów, owa pani udała się z podyktowanym wierszem w dwa miejsca – na pogrzeb i do współmieszkanek przybytku starości, koleżanek zmarłej, i tam go odczytała.
17 XI 1998
273Młody Iwaszkiewicz nie mógłby sobie nawet przez chwilę wyobrazić starego. Denerwował się. Oznaczał teren, niepewny wyniku. Przymierzał życiorysy. W jego przedwojennej poezji ja wędruje w poszukiwaniu własnej formy, w poszukiwaniu własnej fabuły, w poszukiwaniu uczuć.
274W Mapie pogody i w Muzyce wieczorem kto inny. Z Piosenki (Mapa pogody):
Kwiaty kwitną, drzewa szumią,
Rzeki płyną, ryby dechną,
Świat się zjawia i odpływa
– A obłoki jak obłoki.
Bez żalu, bez urazy, bez nerwowości młodzieńczej.
275Na sesji z okazji osiemdziesięciolecia urodzin Iwaszkiewicza Wajda opowiadał, jakie miał kłopoty przy kręceniu Panien z Wilka. Psychologiczne.
276Z całym swoim napędem zabrał się do roboty. Nie udawało się. Niby słowa pasowały, a świat Wilka się nie wyłaniał. Bo Wajda zaczął innym czasem. Innym niż przedwojenny, niż dawny, niż Iwaszkiewiczowski. Zaczął z innym pojęciem pracy niż praca kobiet w Wilku. Jak to praca? Wydawało mu się, że one tylko ciągle zmęczone, a przecież nic nie robią. Prawda?
277Iwaszkiewiczowi udało się wytłumaczyć, że praca to nie tylko wyczyn sportowy, polityka czy forsowny rejs. Nauczyć dziecko trochę francuskiego, zrobić konfitury na zimę, zająć się ogrodem, zarządzać przecież domem, żyć w rytmie przyrody z dodatkiem marzeń, historii, kultury – to wszystko okazało się pracą. I nagle film ruszył. Wajda opowiedział koniec tamtego świata w rytmie stosownym.
20 XI 1998
278Rytm. Nadzwyczajna scena, w której Krystyna Zachwatowicz, jako Kazia, nakłada do kielichów deser. Wybiera szczypcami owoce i, wkładając je do kieliszków, mówi do Olbrychskiego, jako Wiktora. Mówi, jakby sylaby dzieliła między kolejne wiśnie: „Ja nie mam żadnych zalet ani zasług, a przecie także jestem oddzielona i osobna, i to jest w moim życiu najważniejsze. Te rzeczy decyduje ktoś poza naszymi plecami – ustawia na szachownicy, wilki osobno same, a owce gromadnie. Z tą tylko różnicą, że tutaj owce zjadają wilki, a nie na odwrót”.
279Niezauważalnie kielichy z deserem zmieniają się w figury szachowe, a Kazia w szafarkę Losu. Tyle że to los pisany z małej litery. To kolej rzeczy.
21 XI 1998
280Niektórym wiersze pokazują się w snach. Nie mnie. Niektórzy gubią je po obudzeniu. Ja od razu gubię cały sen.
281Mickiewicz wygrał! Na roku mickiewiczowskim. Reklama wieszcza nic złego mu nie zrobiła. Wręcz przeciwnie. Kupuje się dzieła i opowiada historyjki. Płyty grają. Zosie śpiewają. Nadzwyczajne.
282Sprawdziło się po prostu moje głębokie przekonanie, że Mickiewicz byłby znany, przynajmniej z widzenia, gdyby się o nim naprawdę mówiło. A tak – Gretkowska.
283Oczywiście w nieprzemakalnej telewizji zadają kilku wykształconym osobom wciąż te same pytania. Tam pracują ludzie, którzy nie tylko Mickiewicza jeszcze nie odkryli, ale przede wszystkim siebie. Jeśli ktoś nie ma siebie, czym ma pytać?
24 XI 1998
284NIESPODZIANKA! Nie. Nie chodzi o urodzinki amerykańskie, raczej francuskie, albo może polskie.
285Chyba w listopadzie zeszłego roku Marysia Prussak w sprawach mickiewiczowskich (?) udała się do Paryża. W każdym razie wylądowała na nadzwyczajnej wystawie poświęconej rocznicy powstania Biblioteki Arsenału. Podziwia wspaniałe, iluminowane tomy, przechadza się, rozgląda po gablotach poświęconych dawnym bibliotekarzom Arsenału. Nagle widzi list jednego z nich – Adama Mickiewicza. Odruchowo zapisuje, co widzi, chociaż przecież listy Mickiewicza tu zgromadzone są już opublikowane.
286List skierowany jest do dyrektora Biblioteki i dotyczy kanalizacji. Tak. Bibliotekarz, a raczej biblioteka, pilnie (w kwietniu roku 1854) potrzebowała interwencji hydraulika. A Marysia Prussak dowiedziała się o tym na jesieni roku 1997.
287Przyjechała z tą wiadomością do Warszawy i z początku wydawało się, że list jest już znany, ale nie. Odkryć list na wystawie? To coś nowego. Chociaż podobno w każdym prawie roku znajduje się jakiś list Mickiewicza, albo nawet dwa.
288Krynicki już dawno pisał „końcem wieku”. Poszukiwał symbolicznego sensu we Wszechświecie, Wyższej Obecności, wspólnoty ze światem ludzi i całej Natury. Mieszał Wschód z Zachodem w straszącym dzisiaj wielkie systemy religijne synkretyzmie czy eklektyzmie.
289Przemieniona twarz końca wieku ma wiele zmarszczek pochodzących wprost z lat sześćdziesiątych.
290Większość poetów, nie tylko zmarłych, od dawna porzuciło tamte klimaty. Nie Krynicki.
291Krynicki zawsze był bardzo osobny. Choć na początku trochę usiłował maszerować w nogę. Dla mnie było to dziwne. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych albo miał być Kosmos, albo polityka, albo poezja kultury, albo polityki, albo estetyzm, albo polityka. A Krynicki chciał wszystkiego naraz. No nie. Nie estetyzmu. Być może Wzór Poety jest taki. Dziś widać, jak właśnie w jego poezji przechował się wzór tak zbieżny z nastrojami końca wieku.
27 XI 1998
292Koniec wieku nastaje nie bez zwątpienia w możliwości ingerencji sztuki w życie.
293Wiersz Krynickiego Niestety:
Złe wiersze
nie nawrócą despoty.
Dotyczy to, niestety, także dobrych wierszy.
28 XI 1998
294Czy prawda jest w ogóle dostępna człowiekowi? Poecie? Krynicki wcale nie jest tego pewien. Nie jest tak bardzo zarozumiały w swej poezji jak wielu jego rówieśników. Zakłada, że trzeba jednak starać się ją odkryć. W różnych postaciach. W postaci samotności?
Wiersz xxx [inc.] Zostałem, żeby dzielić los:
Zostałem, żeby dzielić los – a coraz częściej szukam samotności. Przynajmniej w tym
nie jestem osamotniony.
29 XI 1998
295Gaston Bachelard Poetyka marzenia:
Kiedy marzyciel marzenia oddalił już od siebie wszystkie „zainteresowania”, które zagracały codzienne życie, kiedy odizolował się od troski, jaką jest dla niego troska innych, kiedy naprawdę stał się auto rem swojej samotności, kiedy wreszcie może marzyć o jakiejś pięknej stronie wszechświata, nie licząc godzin, taki marzyciel odczuwa wówczas pewien byt, który się w nim otwiera. Nagle marzyciel taki jest marzycielem świata. Otwiera się na świat i świat się przed nim otwiera. Nigdy nie widziało się świata należycie, jeżeli to, co się widziało, nie było przedmiotem marzenia (przeł. Leszek Brogowski).
4 XII 1998
296Bachelard nie kreśli profilu określonego marzyciela. Nadzwyczajny jest jego sposób mówienia o istocie poezji, zawartej w istocie świata (?), w kształcie duszy (?), w filozofii i psychologii.
5 XII 1998
297Białoszewski, marzyciel codzienności, „niespodziewanie” jest wielkim marzycielem istnienia, filozofem istotności. Główny ciężar filozoficzności często spoczywa w jego twórczości w jej części „satyrycznej”. Ironia w stosunku do bytu?
298U Białoszewskiego to czarny humor fizjologii i komedyjki codzienności. Trud istnienia po prostu i trud istnienia fizycznego, trud istnienia pospolitego.
7 XII 1998
299Wśród trudu istnienia Białoszewski nie zaprzestaje poszukiwań cudowności, tyle że to cudowność na poziomie zwykłości. Ciągle się coś poecie zwiduje, śni, nachodzą go przedziwne przypuszczenia. Ale on ich nie umieszcza w romantycznych panoramach, tylko w absolutnej zwykłości. Umieszcza sny na poziomie jawy. One nie są w stanie nawet na jotę zmienić powszedniości. One są powszedniością.
9 XII 1998
300Nadzwyczajną poetką jawy jest Szymborska, mimo iż w jej poezji trafiają się sny. Jednak Tu, Teraz i Na Jawie ciągle nad nimi dominują.
301Ciekawe jest to „Tu” w poezji Szymborskiej, bo to od ja do Kosmosu, od ziarenka do kuli ziemskiej, od tego pokoju do niebytu. A „Teraz”? To może być „teraz ludzkości” – od zawsze do zawsze. Oczywiście z nazwami, Troja, Kanny, Borodino.
27 XII 1998
302Rafał Wojaczek Piosenka starego księżyca (1969):
Ja stary księżyc nie znam swego ojca
Ja stary księżyc nie znam swojej matki
Ja stary księżyc zawsze byłem stary
Tylko młode dziewczęta starsze są ode mnie
Jaskiniowy egipski i polski
Ja stary księżyc jestem Twym koszmarem
Chodzę po Twoim dachu mieszkam w twojej krwi Oświetlam Twoje sny
303Księżyc, krew. Wojaczek był zafascynowany żeńskością. To przecież w tym wierszu pojawia się Mickiewicz jako kobieta.
28 XII 1998
304Lech Majewski kręci film o Wojaczku? Świetnie. Mieć takiego przeklętego poetę i nic! To było nieznośne. Obojętność wszystko może wymazać. Wojaczek ustawił się poza jakimkolwiek oficjalnym czy kontestacyjnym „konstruktywizmem”. Reprezentował siebie. Siebie absolutnego.
29 XII 1998
305Przysnęłam z puszczoną cicho Kawą czy herbatą, nagle słyszę wspaniały cichy fortepian. Otwieram jedno oko. Szczęście. Adam Makowicz.
306I co mówi? Chwali mijający właśnie Rok Gershwinowski za rozprzestrzenianie dobrej muzyki. Złą radzi się nie przejmować. Sama sczeźnie – Makowicz nigdy by nie użył takiego mocnego, negatywnie nacechowanego słowa, więc sama zniknie. Troszczyć się należy o dobrą.
307Zacytował Artura Rubinsteina, który mówił: „my muzycy mamy uzdolnienia, wykształcenie i jesteśmy muzykalni, a kompozytorów mamy z nieba”.
15 III 1999
308Bitwa pod Grunwaldem jedzie na Litwę. Podobno waży ponad dwieście kilogramów. Każdy kilogram został ubezpieczony na prawie 50 000 dolarów. Czy tak?
20 III 1999
309Ubezpieczyć dzieło sztuki! Szczęśliwie wiersze są powtarzalne.
310Bo inaczej. Brr!
311A jednak dzieła Białoszewskiego były całkowicie ulotne. Chyba że zapisane na taśmie.
20 IV 1999
312W „Arkuszu” świetny wiersz Ludmiły Marjańskiej. Obdarty ze skóry uczuć konwencjonalnych. Liryka istotna, podstawowa i do tego rytm piękny. Nic z negliżu, a jednak coś niezmiernie prywatnego oddanego w ogólnym.
313Poezja. Jako prawdziwa – bezwstydna. Omijająca nieistotne szczegóły i przyjęte miarki. Im większy ból to wiersz z obszaru doznań skrajnych. Nikt nieprzyciśnięty do ściany nie pozna tajemnicy paradoksu uczuć, miary świata nieznanego, bo nieużywanego przeważnie. Wstęp bardzo kosztowny.
314Wstrząsający, oszczędny opis oddalania się bliskiego w niebyt pamięci i ruchów.
315Współprzeżycie, współchorowanie, współszukanie na dnie samym. Oto fragment, który wiedzie w stronę nieznaną, w stronę kolorów ukrytych:
I ty przy nim –
z nadzieją chociaż nie masz złudzeń
Wciąż pytasz chociaż wiesz już że ci nie odpowie
Wciąż próbujesz ożywić umysł który gaśnie
A jednak słońce świeci coraz jaśniej
I zieleń jest bujniejsza niż była przed rokiem
I coraz słodsze przyjaźnie głębokie
Jakby chciały udręce twej uczynić zadość
Im większy ból jest tym mocniejsza radość
21 IV 1999
316Realizm. Pojęcie chyba najbardziej względne ze wszystkich określeń sztuki.
317Najpopularniejszy z realizmów trzeba by nazwać realizmem idiotycznym. Ale co chwilę dobija się życia w literaturze i w sztukach wizualnych coraz inne pojęcie realizmu.
318Paul Auster mówił w pewnym wywiadzie o przyjętym powszechnie ograniczaniu tak zwanego realizmu do jakiejś wygładzonej sztampy przyczyn i skutków:
Nie wiem, w jakiej rzeczywistości żyją ci ludzie, ale z pewnością nie jest to moja rzeczywistość. Może to perwersja, ale sądzę, że spędzili zbyt dużo czasu na czytaniu książek. Są tak głęboko pogrążeni w konwencjach tak zwanej realistycznej beletrystyki, że zdeformowało się ich poczucie rzeczywistości. […] Przypuszczalnie dążę do tego, by pisać utwory powieściowe tak niezwykłe jak świat, w którym żyję (Wywiad udzielony Larry’emu McCaffery’emu i Sindzie Gregory, w: Paul Auster Czerwony notatnik, 1998, przeł. Marek Fedyszak).
20 V 1999
319Pytanie: Czy mistyka jest wyrażalna przez język? Odpowiedź: NIE!
320A jednak możliwy jest Słowacki – poezja mistyczna. Mnóstwo ludzi sądzi, że to się da załatwić umysłem. A tu nie.
321Poezja zdolna jest zbliżyć się do mistyki być może bardziej niż traktat filozoficzny?
322No tak. Jeśli tylko weźmiemy się do pytań naprawdę interesujących, prawie od razu natrafiamy na mur. Nie jest żadną wymówką, że wielu nie wie nic o tym murze.
323Mistyka to tajemnica. A więc tu przynajmniej mamy wymówkę. Nie to, że nie chcemy. Nie możemy wyrazić. Ulga! To dlaczego tak trudno porzucić pytania?
324A jednak niewyrażanie jest grzechem. Gdybyśmy nie mieli wyrażać, nie mielibyśmy języka. W dodatku nigdy nie przestajemy. W głowie przesuwa się nam filozoficzno-fabularna, ukryta przed innymi, taśma życia. Znowu Auster, który pisząc o tym, powołuje się na Olivera Sacksa, który „twierdzi, że każdy zdrowy człowiek, każdy człowiek o spójnym poczuciu własnej tożsamości w rzeczywistości cały czas opowiada sobie historię swego życia – idąc po nitce własnej historii. Jednak u ludzi z uszkodzeniem mózgu ta nitka została zerwana”.
325Auster: „Nasze poczucie własnego »ja« jest kształtowane przez rytm naszej świadomości – nie kończący się monolog, trwająca całe życie rozmowa, którą prowadzimy ze sobą. I to odbywa się w całkowitej samotności. Nie sposób wiedzieć, co myśli ktoś inny”.
21 V 1999
326Dlatego być może pisarze tak dziwią spokojną ludność, która samotność pojmuje po prostu – jako brak. A taki ma jeszcze jakiś nadmiar. Przelewa mu się na papier!?
29 V 1999
327Natrafiłam na Kajet. A właściwie kajet na mnie, bo antykwariusz od pocztówek zainteresował się, czy nie zbieram kalendarzyków. Nie. Nie. Nie zbieram niczego po raz pierwszy. Jeżeli zbiorę jakiś kalendarzyk, może się zacząć. Na przykład zacznę zbierać kalendarzyki. Ale jednak postanowił mi pokazać i paff... To nie kalendarzyk, tylko kajet. Kajety zbieram, kiedy oczywiście taki mi się trafi. Zbytnio na rzeczywistość nie naciskam. Wszystkie wpadły mi w ręce zbiegiem okoliczności. Nie bez okoliczności, żem poetka. I przecież w Prywatnej historii poezji kilka już omówiłam i negocjuję następny z właścicielem zapisywaczem, który już dawno na ochotnika się zgłosił po poprzednich opisach, ale to już trwa parę lat – to materializowanie się następnego kajetu. A tu traf.
30 V 1999
328Kajet prawdziwy. Przedwojenny. Bardzo polski, bo: oprawny w surowe płótno i na ukos krajka. Co więcej, wewnątrz zasuszona szarotka. Właściwie to kajecik tylko, bo bardzo małych rozmiarów. Rymowania własne i poetów uznanych. Złote myśli.
329Kajecik właściwie: wysokość 10,5 cm
szerokość 8 cm
grubość 1 cm
papier gładki, brzegi złocone, kartka o wymiarach:
wysokość 10 cm
szerokość 7,5 cm
wierzchnia okładka wypukła, wyklejki brązowozielone, w beżowy wzór przypominający łuski.
330Jest też stempelek, chyba producenta: E. Czapiński [prawdopodobnie, bo dwie litery „iń” nie odbiły się], Kraków – Szewska L. 2.
331Na odwrocie pierwszej wyklejki, na jej białej stronie na ukos w dolnym lewym rogu podpis i data: A[…] B[…], 1926.
332Na pierwszej stronie własny, jak można sądzić, opis wycieczki w numerowanych zwrotkach, które nie zostały zapisane jako wiersz. Ale odznaczają się rymami. Pamietajmy, że mamy do czynienia z dokumentem, który całkowicie nieumyślnie znalazł się w moim posiadaniu, czego być może autorka wcale by sobie nie życzyła. Taka jest cena mijania czasu. Ale też i ocalenia przez kolekcje, zbiory, teorie. Tak. Więc nie będziemy tu analizować tego utworu. Oto Kartuzy 1925:
1) Jak na wycieczce do Kartuz pięknie było, powiedzieć moi państwo, będzie mi miło.
2) Słońca nam nie zakryła ni jedna chmurka, gdy do pociągu siadła już nasza czwórka.
3) W nockeśmy podziwiali śpiewaków dwoje, którzy też mandoliny zabrali swoje.
[…]
10) Lecz, że czas nam przeleciał prędko jak strzała, więc nasza czwórka potem do domu wracała.
333Wycieczka udała się świetnie (aż na szesnaście zwrotek), chociaż każdy poniósł jakąś stratę. Autorka, wydaje się, podarła parasol. Data pod opisem: 28.VI.1925 r. – może kajecik został podpisany o rok później.
334Wiecznym, jednym z najpracowitszych namawiaczy do zapisywania wrażeń, do zapisywania po prostu, jest dla całej ludzkości podróż. Różnie się to dalej rozwija. U posiadaczki notesiku przeszło w zapisywanie wierszy i cytatów, przeważnie poświęconycyh miłości i szczęściu:
A. Mickiewicz
Pamiętaj, że są nieszczęśliwsi od nas, a przecież nie upadają na duchu.
La Rochefoucauld
Człowiek nie jest nigdy ani tak szczęśliwym; ani tak nieszczęśliwym jak sobie zwykle wyobraża.
H. Sienkiewicz (Rodzina Połanieckich)
Kto wszedł w podziemie, tego otacza ciemność, ale ten nie ma jeszcze prawa przeczyć, że ponad sklepieniem istnieje niebo i słońce, światło i ciepło.
Leonardo da Vinci
Gdzie więcej uczucia, tam większe męczeństwo.
Asnyk
Wierz w ducha jasność słoneczną I miłość, która jest wieczną.
31 V 1999
335Taki kajecik wygląda na słaby. A to jednak pisanie sprayem po murach się nie zachowa. I pomyśleć, że nie znosiłam „złotych myśli”, a może Świat, jak Ziemia na żółwiu, na nich się trzyma? Nie mówiąc o poezji, no, powiedzmy, pewnym gatunku poezji.
336Oto napis na murze, którego fotografia znalazła się w książce Anny Dąbrowskiej Język polski, 1998: KOCHAJMY SIĘ, BO NIE ZDĄŻYM.
337Różnica czasów? Między wiecznością u Asnyka, czyli trwaniem, a szybkością naszych czasów, czyli przemijaniem?
1 VI 1999
338Szukając kajetów już opisanych, znalazłam porządnie zawinięte dwa kajety, nieopisane jeszcze wcale, i do tego Tadzio Sobolewski przysłał mi swój świetny kajecik, prawdziwie diaryusz do zapisywania pomysłów, cytatów z poezji i niepoezji, i czego się da. Wygląda na to, że ma takich kilka pięter. Podobno najpierw były to zeszyty normalnej wielkości, teraz zmalały, ale też chyba zgrubiały. No, ale to, nie będąc Tadziem, czyta się wolno, więc chwilowo nie opisuję.
2 VI 1999
339Więc najpierw tamte. Dostałam od właścicielki, która miała świadomość, że to opiszę, więc podpis podaję: ETarasiewiczówna. Kiedyś, kiedy opisałam kajety lektur Marii Janion, ETarasiewiczówna od razu wiedziała, co to za wileńska biblioteka dostarczyła pani profesor stos książek. Czytając o tamtych kajetach, ET powzięła pomysł, żeby oddać mi własny, zgromadzony w dwóch zeszytach, spis lektur.
340Oto jedna z prawdziwych przyjemności pisania Prywatnej historii poezji – odpowiedzi. Bo one się jednak niespodziewanie pojawiają. W tekstach Henryka Berezy. W dopowiedzeniu informacji, o której myślę, że nie ma już w niej żadnego dalszego ciągu. W przekazywanych nieraz pocztą pantoflową reakcjach nieznajomych. W nieoczekiwanych spotkaniach wielbicieli tego samego pisarza bocznej drogi, którego wielbicielką i ja jestem. Różnie. To jest coś, co przywraca życie po prostu, i w końcu także życie literackie. Nie ma nic, co by bardziej było martwe niż martwe życie literackie. Papier z papieru. Ale nawet mikroskopijne wydarzenia mogą je obudzić, a co dopiero niespodziewane historie i historie słów czy dzieł, które ujawniają się nagle pod wpływem czegoś ulotnego, co wydawało się, że dzieje się tylko w nas.
341Za wszystko serdecznie dziękuję!
4 VI 1999
342A kajety przyciągają kajety. Historia poezji przyciąga historię czytania poezji.
343Otóż dziwne są te kajety ETarasiewiczówny. Jeden z roku 1948 (listopad) jest jakby „po kolei”, ale znowu to niemożliwe, bo nikt nie czyta według alfabetycznie ułożonych nazwisk pisarzy, drugi: jakby ktoś – czyli Tarasiewiczówna, dziś Stępniakowa, zapisała te lektury ex post, bo daty roczne dziwnie tu pomieszane.
344W każdym razie chodzi tu o normalne zeszyty, które towarzyszyły nam prawie pół wieku, a nagle znikły i nigdy się już nam się nie ukażą, chociaż znam jeszcze takich, którzy mają podobne zeszyty w kratkę, na zapas.
345Jeden był chyba szesnastokartkowy (bo cieńszych przecież nie było). Chyba był niebieski, ale dziś jest bury i oczywiście, w prostokątnym obramowaniu, miejsce na:
Nazwa przedmiotu
Nazwisko
Imię
Klasa Rok nauki
Rok szkolny
346A. Jeszcze: cena detaliczna zeszytu (chyba, bo niewyraźnie) 7 zł. W środku tylko sześć kratkowanych, zrudziałych kartek. Ołówkiem zrobiona tabelka:
Autor Tytuł Uwagi
347Od razu powiem, że uwag po prostu nie ma. Za to samych książek zapisano tu 231 (alfabetycznie, według autorów, wyłącznie nazwiska), więc trudno sądzić, że zostały przeczytane w jednym tylko miesiącu, kiedy to posiadaczka tego zeszytu miała akurat czternaście lat. Najwięcej tu Żeromskiego, bo 12 utworów, od Dziejów grzechu do Wiernej rzeki. Och, nie, przepraszam, Sienkiewicza – 16. Całość zaczyna się od Serca Amicisa, kończy na Pożegnaniu domu Żurakowskiej.
348Buyno-Arctowa, Bunsch (ciekawe, czy ktoś go jeszcze czyta), Balzac, Czarska, Dickens, Fiedler, Korczak, Kraszewski, Kossak-Szczucka, Makuszyński, Mickiewicz, Słowacki, Rodziewiczówna – 6, Verne, Andrzejewski, Dąbrowska, Boguszewska, Brandys (Miasto niepokonane trzeba dodać, bo przecież pisarze zapisani bez imion).
349Drugi zeszyt z tej samej rodziny, niebieski (?), który także nabrał koloru upływajacego czasu. Kratki na papierze wewnątrz całkiem prawie znikły. Na okładce ramka ośmiokątna i tylko trzy linie bez żadnych specyfikacji i zblakły prawie do zaniku tytuł:
Lektura
ETarasiewiczówna
Na dole nadruk:
Cena brulionu zł 38.–
Brulion 40 kartkowy
350Cały zeszyt lekko pognieciony, a w środku popodklejany miejscami paskami papieru. Nie będę liczyć, ale zdaje się, że ma też doklejone kartki, więc może więcej niż czterdzieści.
351Znowu pisane jednym ciągiem ex post, w roku, jak można sądzić, 1952.
352Widać, że własną ręką czytelniczka wycięła alfabetyczne schodki. Dobrze. Ale daty skaczą.
353Tabelka wygląda tak:
Nr Autor Tytuł Rok przeczytania
354Najwcześniejsza data to rok 1942. Kiedy przejrzymy wszystkie litery, dowiemy się, że w roku 1942, czyli gdy miała lat osiem, przeczytała: Buyno-Arctowej M. Perły księżniczki Maji, Boguszewskiej H. Dzieci znikąd, Czarskiej Lidii Gniazdo książąt Dżawacha i Księżniczkę Dżawacha, Domańskiej Antoniny Historię żółtej ciżemki (a Krysię bezimienną dopiero w roku 1944, chociaż w zeszycie jest nad Historią żółtej ciżemki – autorka wpisów wyraźnie przypomina sobie „do tyłu”. O! Przepraszam. Wzrok mój prześliznął się jakoś po literze D i nie zauważyłam, że spis zaczyna się tu od: Dante Alighieri Boska komedia. Gratulacje. Wszyscy wielcy czytacze robili takie rzeczy, że czytali najgrubsze i największe dzieła filozoficzne w kołysce, a niektórzy to jeszcze dobrze pamiętają. Nie ma zbyt młodego wieku, by poznać Dantego, w dodatku w tym najnudniejszym na świecie przekładzie Porębowicza zapewne. Słusznie przeczytała najpierw boską, odkładając ludzką na potem. Trzeba znać umiar.
355Teraz na literę G: Gomulicki Wiktor Wspomnienia niebieskiego mundurka, Grabowski Jan Puc, Bursztyn i goście. O! Ja też zaczynam zapisywać do tyłu, bo nagle znajduję coś z roku 1941: Grabowski Jan Skrzydlate bractwo.
356Nie podaję tych tajemniczych numerów z lewej strony tabelki, bo naprawdę czytelne są tylko dla właścicielki zeszytu. Czyżby ona miała przedtem jakieś fiszki i tak je potem ułożyła? Nie, chyba nie. Gdybyż miała komputer!
357Znowu do tyłu: 1941, Defoe Robison Kruzoe (dowiaduję się później, 2 VII 1999, że naprawdę to pierwsza poważna książka, którą właścicielka zeszytów przeczytała, właśnie w wieku siedmiu lat), Dygasiński Adolf Cudowne bajki. Więc jednak ten zeszyt zaczyna się od roku 1941 i zawiera 701 pozycji, jak myślę, bo na okładce wśród tajemniczych zapisków liczbowych pojawia się też numer 702, ale w spisach nie mogę go odkryć. Więc jeszcze rok 1942: Konopnicka Maria O krasnoludkach i sierotce Marysi, Lewicka Anna Wśród naszych łąk i borów, Lewis Caroll Ala w krainie czarów, Przyborowski Walery Bitwa pod Raszynem i – załóżmy, że dobrze odczytałam – Rosinkiewicz Kazimierz Ihak mądry osioł, Zakrzewska Helena Zaklęty dwór.
358Skąd się brały te wszystkie książki? Gdzie to się działo tak w środku wojny? Te kajety są już wyraźnie powojenne i na pewno nie z Wilna, ale lektury najwcześniejsze?
359Dowiedziałam się 2 VII 1999, że jednak w roku 1941 i 1942 w Wilnie.
360Przy okazji autorka tej listy powiedziała mi, że w czasie oblężenia Wilna w lecie 1944 roku czytała w kółko Kiddi, dziecię obozu, bo to była jedyna książka w domu, w którym się wtedy z matką znalazła. No i kto to napisał? Każdemu, kogo pytałam, mignęła kiedyś i znikła.
361Tego dnia (5 VII), kiedy już ten tekst oddałam do redakcji, Ania Węgrzyn zaczęła tej powieści szukać w bibliografii przekładów pod „literatura brytyjska” – i znalazła. W roku 1948 ukazało się już wydanie IV. Napisał Robert Leighton, przełożyła Olga Małkowska. Tak.
6 VI 1999
362Tak się wychowuje bibliotekarzy. To nie żarty. Gdzie poznałam właścicielkę tych zeszytów? Tam, gdzie ona była bibliotekarką, a ja czytelniczką, tam, gdzie najwspanialej na świecie skrzypiała podłoga i światło było najprzyjemniejsze, i najszybciej dostawało się książkę, i gdzie pół polonistyki spędziło studia – w bibliotece na Świętojańskiej. To nie wszystko. Czy to nie logiczna kolej rzeczy, że kiedyś, później kierowała katalogiem rzeczowym w Bibliotece Narodowej?
363To przechodzi wyobrażenie, ale przecież ci malutcy przyszli profesorowie i bibliotekarze, a także autorzy programów komputerowych i, na przykład, muzycy czy pisarze zaczynali i zaczynają bardzo wcześnie. Nie możemy jednak o tym wiedzieć w ich dzieciństwie, bo jakiś ruch motylich skrzydeł może się znaleźć między nimi i zaczętą w dzieciństwie pracą, właśnie kiedy już rozłożyli narzędzia. Może nie dojść do wykonania zaczętego zadania. Wiemy tylko o tych, którzy dalszym ciągiem usprawiedliwili rozpoczęcie pracy.
20 VI 1999
364Niektórzy muszą, chcą (?) wytworzyć własne narzędzia. Niektórzy kreatorzy są kreatorami własnego świata zbudowanego własnymi narzędziami. Nie każdemu się może coś takiego udać.
365W Rozmowach na koniec wieku, jakie prowadzą w telewizji, a potem wydają w książkach Piotr Mucharski i Katarzyna Janowska, nareszcie Zbigniew Rybczyński. Wspaniale. Znany od dawna lęk polskich rozmówców przed zbytnią nowoczesnością objawił się także tutaj. Rozmówcy artysty byli zasumowani, że on coś traci, bo zadaje się z rzeczywistością wirtualną, a wiadomo, że ona jest brzydka i groźna. Skąd wiadomo? Wyraźnie rozmówcy się z nią nie zadają. To dlaczego wybrali sobie Rybczyńskiego?
366A poza tym może artysta coś traci, że nie fotografuje twarzy, a piękno, prawda i dobro – w twarzy się ukrywa. A historia filmu? Przewałkowała już tyle razy temat twarzy. Ale z historią filmu rozmówcy Rybczyńskiego, wydawało mi się dotąd, że dobrze wykształceni, także się nie zadawali. Za to zacytowali myśl kolegi artysty, także reżysera, że artysta jest zarozumiały, bo uważa, że kreuje własny realizm. Ależ tak właśnie jest. Tak jest! Kolega reżyser jednak może nie wie, jak wiele teorii realizmu przechadza się wiekiem dwudziestym, i jak to jest w końcu piękne. Kolega, zresztą świetny reżyser krótkich filmów, sytuuje się od razu wobec czegoś od niego niezależnego i może niezrozumiałego, opozycyjnie i personalnie.
21 VI 1999
367Od lat Rybczyński robi maszynę kina całościowego. Maszynę twórczą. Bo przecież jest wynalazcą. Właściwie stara się wymyślić i połączyć wiele maszyn. Nie byłoby problemu, gdyby one służyły do mordowania. Posługuje się często technologią coraz to ulepszaną sektora wojskowego. Wszystko dla obrazu. I to tego, którego nie widać. Dla obrazu, który całe życie rozwija się w naszym mózgu.
368Realizm niewidzialny? Artysta zasady.
30 VI 1999
369ETarasiewiczówna wróciła z Zakopanego i wreszcie mogę się spytać, jak to się stało, że nagle w roku 1948 zapisała kajet listą lektur.
370I niebo biblioteczne się otworzyło! Bo niechcący trafiłam na następny wątek z historii czytelnictwa i historii inteligencji polskiej.
371Otóż w liceum w Mrągowie, gdzie ETarasiewiczówna trafiła po wojnie, uczył, jak się okazuje, Adolf Rożek znany z Rodzinnej Europy Czesława Miłosza jako jego nauczyciel łaciny z Wilna. Oto część charakterystyki Rożka: „Panował nad nami z łatwością, prawie nigdy nie podnosząc głosu, samą swoją z lekka złośliwą powagą. Syn galicyjskiego proletariusza, należał do ostatniego chyba pokolenia tych wychowanków monarchii habsburskiej, którzy wchłaniali od wczesnych lat szkolnych duże porcje łaciny, greki i komentarzy do starożytnych autorów. Na lekcjach troszczył się nie tylko o słownik i gramatykę. Kiedy opuściliśmy Juliusza Cezara i Cycerona, czyli gimnastykę zdań wtrąconych, a zabraliśmy się do
372Owidiusza i Horacego, godziny Rożka zmieniły się w renesansową naukę pięknego łączenia wyrazów”. Wpływ tego nauczyciela sięgał daleko poza literę programu szkolnego.
373Miłosz poświęca mu wiele uwagi. Przede wszystkim obwołuje Settembrinim. Co za rola!
374Sądząc po wpływie na autorkę list lektur, po wojnie Rożek nie zaprzestał działalności wykraczającej poza lekcję. To on w roku 1948 zadał uczniom sporządzenie listy lektur. A kiedy Tarasiewiczówna, mając lat siedemnaście, zaczęła studia, psychologiczne (już na początku roku 1952), zapragnęła sporządzić następną. Uzupełnioną.
375Stąd w końcu wzięły się u mnie te dwa kajety.
6 VII 1999
376Z historii kajetów.
377Po końcu świata, po wojnie, po pożarach, zmianach granic, upadkach kultur, w roku 1958 z okazji Międzynarodowego Kongresu Matematycznego w Edynburgu wydano książkę pt. Księga szkocka, były kajet. Nie wiadomo, dlaczego on właśnie ocalał.
378A było to tak: profesorowie lwowscy, Kazimierz Kuratowski i Stefan Banach, zostali delikatnie poproszeni (to anegdotka z dwudziestolecia międzywojennego) przez kelnerów kawiarni „Szkockiej”, by przestali dla potrzeb swoich dyskusji (podobno o problemie miary Hausdorffa) używać stolika jako tabliczki do notowania wzorów. Wobec tego profesorowie założyli zeszyt. Zostawiali go w kawiarni. I te właśnie kawiarniane notatki nazwane zostały później Księgą szkocką.
7 VII 1999
379Można by ułożyć sennik literatury. Na przykład: Meduzę we śnie widzieć – Micińskiego spotkasz.
380Micińskiego czytać – w kamień się zamienisz.
381Tadeusz Miciński mistrzem w opisywaniu ociężałości jako melancholii. Melancholia we śnie. Melancholia na pograniczu snu i jawy. Archetypiczna ociężałość senna. Jedni spadają z wysoka, inni kamienieją, jak stoją. Wszystko we śnie. Nigdy się na czas nie obudzisz. Robisz się coraz cięższy, coraz bardziej bezwładny, coraz bardziej bezwolny i w końcu zostajesz w przestrzeni i czasie jako kamień. Z wiersza bez tytułu (inc. Wśród traw...):
Wśród traw
omdlały leżę
bezwładnie –
jak senny staw.
Czarne więcierze
czyhają na dnie
i każda żywa
myśl tam przepadnie
wola spoczywa
w zaroślach na dnie.
[…]
To sen mnie łudzi –
to nad grobem wyje
oślepła skarga –
ja głaz myślący –
nie żyję.
Z wiersza Strach:
Idę śpiąc –
nogi mam, jak ciężkie czarne trumny.
382A taka wykładnia? Micińskiego parę lat nie czytać – o poezji mało myślisz. Tak?
383Tak.
8 VII 1999
384Sorakte rzuca się w oczy w Polsce. W polszczyźnie się osadziła. Ciekawe, czy to się utrzyma. Już się myśli, że niepodobna, by jakaś zaginiona tradycja literatury się odrodziła, a tu, na przykład, nieprawdopodobny wysyp sonetów, albo nagle się wszędzie będzie pojawiać Sorakte.
385Na razie Julia Hartwig, z wiersza Już horacjańska zieleń:
ośnieżona Soracte to czub głowy siwej
pogoda lat dojrzałych przed słońca zachodem
386Wiersz horacjański wierszem, a może w Polsce ma się słabość do tego śniegu tam wyżej. W wierszach Julii Hartwig zawsze panował spokój. Z wiersza Korowód:
Grajcie Lully’ego grajcie Debussy’ego
zostawcie Brahmsa w pieczarach mroku
387Bywają takie obrazy, wiersze – nadzwyczaj piękne, ale do domu by się nie zabrało, bo strach. Niech wiszą gdzie indziej, niech co wieczór nawet widują i czytają je inni. Czy Brahms do nich należy? Widocznie.
9 VII 1999
388A więc kajet – piękny notesik, angielski, wiemy, bo złota, owalna nalepka z tyłu na to wskazuje. Wysokość 12,8 cm, szerokość 9 cm, grubość 1,3 cm. Twarda okładka, ciemnozielona, w białą kreską zaznaczonej kwadratowej ramce kogut na tle rustykalnego pejzażu – maki, złotawe chmurki, zielonawe pagórki, zboże, ledwo widoczne gospodarstwo z wielkim drzewem. Tadzio Sobolewski potrafi robić nadzwyczajne zdjęcia pejzażowe, a temu pejzażowi daleko do tamtej subtelności.
389To raczej okładka-plakat. Białymi literami pod obrazkiem napis NOTES. Zszyty czternastoma obrączkami z podwójnych białych drucików przechodzącymi przez dziurki jak zrobione dziurkaczem.
390Przymierzam się do kajetu Tadzia – z Marsa, z Cannes, z Krakowa, skądeś, nie wiadomo skąd. Nigdy nie wiem, skąd przyjdzie kartka, albo korespondecja „publiczna”, do gazet. Jak tak siedzę ciągle w jednym miejscu, wydaje mi się niepoprawnym tułaczem filmu. Świat jest wszędzie. Podobno!
391Właściwie mam ten jeden z jego licznych kajetów i nie mam. Bo to jednak kajet bardzo świadomy swego „kajetostwa”, a w dodatku po prostu dziennik. To notes-kajet z roku 1995. Na pierwszej stronie u góry: „20 V 95 Cannes” [w kółku na prawo jakby potężna dwójka, a może nawet łabędź, nie, jednak dwójka]. Na wklejonej kartce na tylnej okładce: „26–28 VII 95. Sny w Zaosiu (Rymanów) [i tutaj gwiazda narysowana długopisem, w kółku]”. To oddzielone kreską poziomą. W tym notesie mało dat, ale poszczególne notatki oddzielone kreskami, często też zaznaczone pionowymi podwójnymi kreskami z boku.
392Nic się nie miesza. Wyjątkowo ten kajet czytelny. Jak na pamiętnik może wyjątkowo czytelny. Uświadomiłam sobie właśnie, że kajety muszą być czytelne. To należy do charakteru gatunku. Bo przecież one polegają na zaznaczeniu, zacytowaniu, wyjęciu z rzeczywistości codziennej i przeniesieniu do przestrzeni specjalnej, wydzielonej, podkreślonej, bardziej uroczystej. To przestrzeń, gdzie kładziemy rzeczy warte zachodu.
393Notes Tadeusza Sobolewskiego można by od razu wydrukować jako dziennik. W końcu już kawałek swego dziennika kiedyś drukował. Wszystko jest – jawa i sny, i wiersze bywają po francusku i angielsku, niewielkie notatki do przyszłych tekstów o filmach i złote myśli. Właściwie tylko przepisywać. A jednak mam poczucie, że jak coś wyjmę, to zaburzy się rytm własny Tadzia. Będzie po prostu Tadzia powiedzonko, albo się sen opowie.
394Właśnie, sen. Na tylnej okładce wklejony przezroczystą taśmą kawałek z osobnej kartki wydarty. Na nim sen o Miłoszu, który w charakterze wiersza układa cząstki pomarańczy w słupku. Dzieje się to w mieszkaniu Sobolewskich jeszcze na Chłodnej, nie bez udziału Tomka Fiałkowskiego. Śniący Tadzio rozdziela połączone parami cząstki, ze świadomością wspólnej całości wszystkich.
395Świetne. Rytmiczne cząstki pomarańczy. I może jeszcze w kolorach? Nienapisane.
396Więc jednak nie wytrzymałam i opowiedziałam sen Tadzia. Taki kajet wciąga. Po tylu latach myślenia o tych paru, które mam, zaczynają jakoś same do mnie trafiać. Takie jest prawo kolekcji. Kolekcje przyciągają.
397Ludziom śnią się poeci. Znam nawet cały zbiór snów „literackich”, Mickiewicz i inni, ten oczywiście też przyciąga odpowiednie sny.
398Ja jestem z nieśniących, znaczy z niepamiętających snów. Kiedy jeszcze śniłam, nigdy żaden poeta mi się nie ukazał. I raz tylko miałam sen w technikolorze. Trudno przetrzymać jawę, a jeszcze do tego dodać sny? A niektórzy się nawet w tym wprawiają. Wstają cali napamiętani.
10 VII 1999
399Z dziedziny kajetów. Istnieje też legenda, że kiedyś we Lwowie Banach udowodnił już twierdzenie Fermata, zapisał nie w sławnym zeszycie, ale na serwetce, i ta serwetka zaginęła. Podobno teraz zrobił to ktoś z uniwersytetu amerykańskiego. Pewnie w komputerze. Bo już przedtem próby były, ale „dziurawe”. I tak, bez kajetów i z kajetami bawią się matematycy już od osiemnastego wieku. Niech żyją kajety.
11 VII 1999
400Nieraz z tej historii poezji robi się historia czytelnictwa. Bo to tak idzie. Spiralnie. Czytanie. Pisanie. Pisanie. Czytanie. Czytanie. Pisanie.
401Literatura to nie robota dla Kaspara Hausera.
12 VII 1999
402Françoise Sagan została wyrzucona ze szkoły. Oczywiście w stosownym czasie, kiedy jeszcze do szkoły chodziła.
403To było w marcu, zdaje się. Nic nie powiedziała rodzicom. Chodziła po mieście, siedziała na ławce, w każdym razie cały czas czytała. Nareszcie miała czas. Należała do ilu bibliotek? – Do dwunastu! A panie z biblioteki pytały jej, czy te cztery książki, co bierze, to nie za dużo naraz? Tak trwało do lipca, kiedy sprawa się odkryła. Nic. Przeniosła się tylko do domu. Zawsze tak czytała.
404Co zrobiła Saganka, żeby aż wylecieć ze szkoły?
405Spuściła z balkonu szkoły popiersie Moliera. Na sznurku.
15 VII 1999
406Wczoraj umarł Władysław Hasior, poeta prywatny na ścieżkach społecznych, obrzucany ciągle ciężarem beznadziejnych stereotypowych przyzwyczajeń i niechęci.
407Nieszczęsne pomniki. Pomnik to kwintesencja mecenatu ze wszystkimi administracyjnymi konsekwencjami. Prawdziwe rzeźby Hasiora, „wyrwane z ziemi”, z ognia, z natury przeciwne administracji. Artysta przeciwny administracji, nawet gdy to by miało dotyczyć tylko nazwy „rzeźbiarz”, na którą to nazwę ma wystawiony dyplom akademii sztuk pięknych, nie powinien się posuwać do wystawiania pomników.
408Co ma robić, żeby wydobyć swoje płonące figury na wierzch ziemi? Odpowiedź administracji jest zawsze – nic. Nie taki jest potrzebny. Nie dzisiaj. Niedobra chwila dla nowoczesności trwa, odkąd wynaleziono nowoczesność. Ale to odpowiedź druga. Pierwsza – sprzedaj się. Dyplom rzeźbiarza to rzecz bardzo niebezpieczna.
409Powiedzmy, że zacząłby w innym czasie. Dla Hasiora niezbyt dużo by się zmieniło. Może nie żądano by od niego posłannictwa. Więc wszystko odbyłoby się trochę ciszej. I tyle.
16 VII 1999
410Fantastyczne.
411Jak tak się myśli o nieprawdopodobnie nietrwałej sztuce Hasiora, o niepewnych następnej chwili materiałach, o ulotnych ogniach, zwłaszcza teraz, kiedy umarł, trzeba myśleć, że jednak trwałość jest źródłem tej sztuki: ziemia, drzewo, woda, wiatr, żelazo, pamięć.
17 VII 1999
412Hasior kiedyś, 1968: „ostateczna pointa [dzieła sztuki] zależy od prywatnego kapitału poezji, jaki – wierzę – każdy w sobie nosi”.
413Na nieznośny upał tylko wyjść. Dokąd? Do ogrodu. Z Kaspra Twardowskiego, Łódź młodzi z nawałności do brzegu płynąca:
On śliczny ogród, przedtym mnie nieznany,
barzo misternie był wybudowany.
Różne w nim były winnych krzów chłodniki, małogranaty pokryte chodniki,
po płotach wonne cytryny wisiały,
zapach wzbyt wdzięczny z siebie wydawały.
Daktylów wiele na palmach widziałem,
pomarańcz pełne drzewa uważałem,
inszych owoców tam rozmaite dziwy
czynią apetyt do urwania chciwy.
A skorom sadem nakarmił swe oczy,
myśl moja zaraz do wonnych ziół skoczy.
414Kapitalne te arkadie w środku niezmierzonych lasów, wód, bagien, piasków. Wszystko mieli, ale Raju nie? Z dzisiejszej perspektywy Raj Natury wydaje się Rajem prawdziwym. Z dzisiejszej perspektywy trudów życia nie widać. Szkoła przeżycia w wieku siedemnastym nie miała swych specjalnych kursów. Wystarczyło być noworodkiem. I już. Przeżyj.
415A jeśli jeszcze chciałeś być poetą i to nienapiętnowanym przez cenzurę, koniec, przeżyj w odpowiedniej poetyce. Kasper Twardowski przemienił się z czciciela Kupidyna w godnego członka sodalicji mariańskiej. Właściwie trudno czytać jego opis ogrodu jako tekst osobny. Stanowi tu wyłącznie tło dla wizerunków emblematycznych, „zwierciadeł”, pod krzyżem. Ogród – miejsce przestrogi, pokuty, przemiany. Do ogrodu łódź życia Twardowskiego przybiła.
416Ja tylko ochłodzić się chciałam.
417Poezja nie jest tak bezpieczna, jak się czasem sądzi. Dopiero co myślałam tak o rzeźbie.
20 VII 1999
418Jednych poetów nie da się znaleźć przez pięćset lat, jak Villona, a innych po kawałku wszędzie, jak Dantego.
419Dziś wiadomość biblioteczno-funeralna z pierwszych stron gazet.
420Znaleziono prochy Dantego! W bibliotece narodowej we Florencji. Bo gdzie niby powinny być rozrzucone prochy tego, który odtworzył świat? W odtworzonym świecie oczywiście.
421Zgubiły się na jakieś siedemdziesiąt lat.
21 VII 1999
422Może i czytuje się do dzisiaj Horacego, ale nikt go nie słucha. Czy Boska komedia nie mogłaby wystarczyć jako przedmiot kultu trwalszy niż ze spiżu? Nie.
423Jeszcze wyjmują w roku, podobno, 1865 porcyjki prochu z grobu Dantego i rozdają w godne miejsca. W dodatku biliotekarze gubią taką garstkę na okres wielu wojen regionalnych i jednej światowej, i paru nietrwałych okresów pokoju chyba po to, by mogli ją kiedyś znaleźć. I znajdują w roku 1999, tuż przed zapowiadanym przez Nostradamusa końcem świata. A co z prochami innych poetów?
3 IX 1999
Słońce tak pięknie świeciło światu,
Kiedy raz pierwszy ujrzałem Ninę;
Ja kocham Ninę, przepadam, zginę,
Kwiecie granatu.
Jak ona śpiewa, jak ona tańczy,
Kto kiedy widział taką dziewczynę!
Ja kocham Ninę, ja kocham Ninę,
Kwiat pomarańczy.
Szaleństwa mego nie widzę kresu,
Już za wariata po świecie słynę,
Ja kocham Ninę, ja kocham Ninę,
Kwiat aloesu.
Rozum straciłem od tego czaru,
Ogniem się spalę, łzami rozpłynę,
Ja kocham Ninę, ja kocham Ninę,
Kwiat nenufaru.
Ojciec mi daje ogród i rolę,
Stryjo mi daje całą dziedzinę,
Ja Ninę wolę, ja Ninę wolę,
Ja wolę Ninę,
Ninę.
424I czyj to wiersz, którego nie ma w żadnym podręczniku? CZYJ? Może się założymy, że prawie nikt go nie rozpozna.
425Mówię „prawie”, bo bywają jeszcze tacy, co znają świetnie poezję polską. Boję się przegrać? Wręcz przeciwnie. Chciałabym przegrać. Proszę.
426Czyj to wiersz?
427Tego wiersza nie ma ani w Polskiej pieśni miłosnej Jana Lorentowicza, ani w Snuć miłość. Polskiej poezji miłosnej XV–XX w. Włodzimierza Boleckiego.
428Poczekam jeszcze z jeden dzień, nim napiszę tu nazwisko autora. I tytuł.
429To właściwie nic nie zmieni, bo przecież nikt tu, wewnątrz tekstu, nie będzie się nad tym zastanawiał. Chyba że w komputerze. Musiałby się tu ujawnić jakiś wirtualny rozwiązywacz zagadek literackich. Ale w Wordzie go nie ma. Niezaprogramowany.
430Tego by tylko brakowało w dzisiejszej dobie konkursomanii.
4 IX 1999
431Trudno. Zacytuję inny tego samego poety. Tutaj już zupełnie nie mogę podać tytułu na początku, bo za nic nie chcę tak od razu ujawniać tożsamości dziewicy, o którą chodzi. Może to Joanna d’Arc?
Kochanko ducha, dziewico słońca,
Z mieczem i w zbroi hartownej!
Nikt się nie oprze, gdyś jest walcząca,
Nikt się nie oprze, dziewico słońca,
Twojej piękności czarownej!
Gdy miecz ukażesz, gdy hełm przywdziejesz, Białoramienna dziewico!
Gdy na wiatr sztandar śnieżny rozwiejesz,
Zapał szalony w serca rozsiejesz,
Rycerze bronie pochwycą,
Uchwycą tarcze, miecze ostrzone
Wstrząsną w żylastych prawicach,
Z krzykiem rozpaczy rzucą się w stronę,
Gdzie im ukażesz grody zniszczone –
Na których widok zapłomienione
Piekło wystąpi na licach.
A gdy bohater padnie w obronie,
Ty znijdziesz w szacie anioła
I wieniec chwały włożysz na skronie –
Zwycięstwo będziesz śpiewać przy zgonie
I śmierć mu przyjdzie wesoła.
Ty zimne duchy ogniem zapalasz,
W wary przemieniasz chłód lodów,
Ty jedna cudem ludy ocalasz,
Niezwyciężone tłumy obalasz –
432(Dłużej nie da się ukrywać do kogo przemawia poeta. Otóż po prostu do poezji. Dla mnie to dobrze. W końcu piszę historię poezji. Pierwodruk tego wiersza ukazał się w „Bibliotece Warszawskiej” w roku 1844, t. III). Oto ostatni wers tej zwrotki:
Poezjo! Matko narodów!
433Drugiej połowy wiersza Teofila Lenartowicza Wiersza do poezji nie cytuję. Inamorato – piosenka o miłości do Niny to także Lenartowicz. Dokuczano mu, że nie stać go na wydostanie się z opłotków wsi polskiej. I co? Poczuł folklor włoski. Złożył Italii przysługującą jej w wieku dziewiętnastym daninę artysty. I coś więcej. Użył własnej, mazowieckiej metody i... wygrał – to Album włoskie (Lwów 1870), z którego Inamorato pochodzi.
6 IX 1999
434Dopiero co, jakieś dwa, trzy miesiące temu, pisałam o siedmioletniej czytelniczce Boskiej komedii, ETarasiewiczównie.
435A tu nagle w autobiografii Yehudi Menuhina znajduję, że na wakacjach, kiedy miał lat trzynaście, a jego siostry Hephzibah dziewięć lat i Yaltah siedem lat, czytali sobie codziennie Boską komedię.
436Ci, co mają zdążyć, muszą zacząć bardzo wcześnie. Ale kiedy się tak czyta wspomnienia Menuhina, to rzuca się w oczy, że rodzeństwo Menuhin było galernikami sztuki. Chociaż Yehudi Menuhin wcale się na to nie uskarża. Wręcz przeciwnie. Właściwie nie należy się wtrącać. Zdaje się, że mieli szczęśliwe dzieciństwo, i do tego nie musieli się uczyć fizyki, za to intensywnie uczyli się kolejnych języków i literatur. Ominęła ich głupota szkoły, ale trzydziestoletni Menuhin był już spracowanym człowiekiem po całym życiu zawodowstwa. Musiał żyć dwa razy.
7 IX 1999
437Rodzice Yehudi Menuhina nie pomylili się, przemycając go – dwuletniego, w 1918 – na koncerty symfoniczne w San Francisco.
15 IX 1999
438Miłosz odczytał wiersz z jeszcze nieistniejącego tomu. Fantastyczne. Coraz gorzej widzi, coraz gorzej słyszy, ale zauważa każdą ze wspaniałych kobiet przechodzących ulicą. I pragnie ich. Nie jako tych właśnie istot poszczególnych, ale „wewnątrz” swego pragnienia wszystkiego.
16 IX 1999
439Popołudnie Miłosza odbyło się z okazji ukazania się pierwszych trzech tomów jego dzieł zebranych. Zdziwił się, że tyle napisał. Czterdzieści tomów.
440Właściwie to szkoda, że rozmowy z Watem już się nazywają: Mój wiek. Tak powinny się nazywać dzieła Miłosza. Nieświadomie oddał mu tytuł.
441Miłosz ma osiemdziesiąt osiem lat. Targi Polskiej Książki – dziesięć.
17 IX 1999
442W którychś drzwiach Pałacu stał młodzieniec i rozdawał swoje malutkie, własnym przemysłem zrobione „tomiki”, w każdym siedem wierszy – Piotr Szreniawski.
443Papier ksero. Biały. Wysokość 7 cm, szerokość 5,3 cm. Grubość dwóch złożonych karteczek, z których składa się każdy karnecik. Skoro już są i zrobione osobiście, nazwę je kajecikami. Chociaż są to już właściwie publikacje w bardzo niewielkim nakładzie. A... Zszyte metalową zszywką. Raz.
444Mam trzy. Piotr Szreniawski: zabiera owcę, ktoś tędy szedł i kto kim i co kto.
445Zauważyła go Małgosia Łukasiewicz w kryzysie nadmiaru książek – posiadanych. (A przecież sama przetłumaczyła czterdzieści! Może to jest tylko kryzys mieszkań z socjalizmu? I cen mieszkań w Warszawie).
446Zauważyła go niby to „programowo”, bo inne, większe i grubsze książki (to znaczy wszystkie inne niż tamte kajeciki) zostawiała z westchnieniem na ich targowych miejscach. Ale naprawdę dlatego, że coś w nich jest pociągającego. Parę wierszy, kameralność? Że ktoś dba o ciągłość? Że ktoś chce przerwać ciągłość i wyosobnić się? Że ktoś napisał kilka godnych uwagi utworów.
447Kameralność kontra megamasowość? I to może wygrać?
448Nikt nie myśli masowością i nie czyta wierszy jednocześnie na wszystkich kontynentach ani we wszystkich tomikach. To wygra! W trzecim tysiącleciu wygra kameralny.
449Dostałam od Małgosi zabiera owcę. Potem, w drzwiach, dowiedziałam się od autora, że ma w sumie pięć tak zrobionych i że przybył z zagłębia poetów, z Lublina.
450Może to ten nowy?
18 IX 1999
451Bajka kolista. Piotr Szreniawski zabiera owcę:
co zrobi wilk z kapustą?
Zabiera owcę i wraca
po kapustę a owcę zostawia
na drugim brzegu, bierze
wilka wraca po owcę,
zabiera kapustę
Bez odpowiedzi.
20 IX 1999
452W sierpniu (21–22) w „Gazecie Wyborczej” ukazała się notatka, że teraz właśnie, po stu dwudziestu czterech latach i dwóch dniach, znaleziono w dębie (tak, w dębie) butelkę (tak, butelkę) z kartką (tak, z kartką). Było to w Kosinie koło Łańcuta. Niestety dąb właśnie został powalony przez czas. Ale zostawił nam niesłychany list. Brzmi on tak:
Rok 1875, 10 sierpnia
Dąb stary, jak naturaliści twierdzą, tak 400 lat mniej więcej. Z powodu wielkiej dziury we wnątrz dla utrzymania go, a raczej wzmocnienia, pełnomocnik Dóbr Przeworskiej Ordynacyi, polecił wnętrze jego wymurować, co w dniu dzisiejszym niżej podpisany Administrator folwarku Kosiny, zawoławszy murarzy, dopełnia.
21 IX 1999
453Kapitalne. Nie byliśmy i nie mogliśmy być przy narodzinach dębu, jak nigdy nie jesteśmy przy narodzinach poety, bo o jego powołaniu dowiadujemy się nie w trakcie ludzkich narodzin, lecz nie wiadomo właściwie kiedy. Z punktu widzenia bycia poetą zawsze zadziwia czczenie rocznic debiutu.
454Nie możemy co do dnia się dowiedzieć, kiedy zasadzono ten dąb. Może sam się zasiał? Ale nagle dowiedzieliśmy się, co się zdarzyło w czasie między naszym dniem dzisiejszym i dniem jego narodzin. Zyskał metrykę w wieku już przeszło dojrzałym.
22 IX 1999
455Nie tylko dąb, bo nie ma metryki Warszawa jako stolica. Mówili kiedyś o niej, że nie urodziła się przy tronie.
456A Zamek? Także znaleziono jego spóźnioną metrykę. Z roku 1619. Bo wtedy uznano za ukończoną przebudowę Zamku i ukryto w złotej gałce pod iglicą Wieży Zygmuntowskiej pergamin z tą informacją.
23 IX 1999
457Mowa była o przebudowie Zamku, dopiero co, dla Zygmunta III Wazy, w roku 1619. A my już przecież współżyjemy z fantomem Zamku i jest 1999. Nawet do Biblii niedaleko. Nie tak znów dużo pokoleń, co dopiero do młodego dębu czy nowego Zamku.
24 IX 1999
458Właściwie czasem się zastanawiałam, czy warto stawiać daty przy tych zapiskach. Ale niby one nic, nic, nic, a tu nagle Szymborska, na przykład, Nobla dostaje i odbiera. Czy to by dobrze wyglądało – „notatka nr 177 albo bez numeru: Szymborska dostała Nobla”?
25 IX 1999
459Trudno będzie się przyzwyczaić na początku daty rocznej pisać dwójkę zamiast jedynki. Samo pisanie daty jest już dostatecznie dziwne, chociaż słońce upiera się, by wschodzić i zachodzić, co nieco ułatwia nam podział życia na dni, nie ułatwiając przemijalności, której z punktu widzenia naszego wewnętrznego poczucia ciagłości nic nie usprawiedliwia.
30 IX 1999
460Ze Stanisława Balińskiego Wieczoru w Teatrze Wielkim (Trzy poematy o Warszawie, 1945) dedykowanego Janinie i Antoniemu Słonimskim, z części drugiej Matki poetów:
Szły na wieczór ubrane odświętnie i ślicznie, Trochę burżuazyjnie, trochę romantycznie, Wciągając w przedpokoju białe rękawiczki,
Myte pilnie benzyną, jak pudrem policzki,
A następnie skrapiane perfumą Pinauda,
Jaśminem, bo na jaśmin była wtedy moda.
A wracały z teatru rozmarzone z lekka,
Jak z podróży, co była piękna i daleka,
I przez śpiące mieszkanie szły, jak smuga cienia, Położyć nam przy łóżku afisz z przedstawienia.
A gdy nazajutrz rano ciemny świt zimowy
Na zaśnieżonych szybach zaczynał zakwitać, Odnajdywałem afisz, leżący u głowy,
I z afisza uczyłem się, jak ze snu, czytać,
Z nazwisk polskich aktorów, z tytułów opery
Składałem pierwsze zgłoski i litery.
Gdy inne matki wiodły swych synów od młodu
Na słońce, na powietrze, w las i do ogrodu,
One nas prowadziły, tłumiąc podniecenie,
Między dwa rzędy krzeseł, ku błyszczącej scenie,
Gdzie był gaj Niepoprawnych, sny Strasznego dworu, Renesanse wawelskie i noc Elsynoru.
I szeptały do ucha znachorskie nauki,
Że to jest tylko piękne, co płynie ze sztuki […]
461Czy to tam? Czy to tam należy szukać początku poezjowania poety Balińskiego? W podkładanych w nocy afiszach teatralnych? Światło sztuki? Kaganek sztuki w domu?
462Niestety nie jest to zbyt dobry wiersz, jak to poezja programowa.
463Ale sugestywny.
2 X 1999
464Novalis:
Poezja jest wielką sztuką transcendentalnego uzdrawiania. Poeta jest więc transcendentalnym lekarzem.
Poezja gospodarzy bólem i rozkoszą, przyjemnością i przykrością, fałszem i prawdą, zdrowiem i chorobą. Łączy wszystko dla swego wielkiego celu celów – wyniesienia człowieka ponad siebie samego (przeł. Jerzy Prokopiuk).
POETA HOLISTYCZNY NA TRZECIE TYSIĄCLECIE.
To jest program!
4 X 1999
465Novalis pisał, nie oglądając się na żadne podziały wieczności. Nie tysiąclecia go interesowały, ale wszechobecność sztuki. Poezja była dla niego podstawą społeczeństwa.
466Wszystko się zgadza. To tylko kwestia czasu. Dzieci kwiaty były ciężkimi prozaikami i szarymi nudziarzami przy tych, którzy zrobią następną, holistyczną, rewolucję poetycką.
467I to się zacznie od krajów postkomunistycznych, gdzie chwilowo doszło wśród młodych (ale dorosłych) do paroksyzmu wyścigu szczurów. Dzieci tych zawodników pękną, ale czy tego doczekamy, nie wiadomo.
6 X 1999
468W twórczości Słowackiego chmura aniołów. Rozproszony anioł przenika jego pejzaż.
469Słowacki właściwie mógłby być poetą na dzisiaj. Jest poetą na dzisiaj. A jednak Rok Słowackiego przechodzi prawie bez echa. Mickiewicz zabrał wszystko. I jeszcze na koniec przecisnął się przez medium i wciągnął nas do zaścianka.
470A Sen srebrny Salomei, a... No tak. Nikt Anhellego nie będzie filmował, bo żaden widz by tego nie wytrzymał.
471Sama mistyka jest nie do wytrzymania. Mistyk musi, bo żyje objawieniem, ale z boku dochodzi go przeważnie wyłącznie powątpiewanie.
8 X 1999
472Dla Słowackiego-mistyka Słowo jest Kosmosem. Nadawałby się na holistycznego poetę przyszłości.
Panie! My twoi odwieczni synowie:
Panie! My twoi odwieczni synowie
Byliśmy Słowem – przed początkiem – w Słowie,
Tyś pełny światła w godzinach tajemnych
Czuł nas – a światła odłączył od ciemnych,
Odtąd... czas stoi na form tajemnicach,
Na słońcach, gwiazdach, globach i księżycach.
473Anioł-światło zarazem widzialny i niewidzialny porusza się w pejzażu kosmicznym, którego widzialnym przejawem są świecące ciała niebieskie. A co z czasem? – „odwieczni synowie”, „godzina tajemna”, czas stojący na „form tajemnicach”, czas stojący na „słońcach, gwiazdach, globach i księżycach”. Nie do pojęcia. Czy czas tajemny równa się czasowi gwiezdnemu, planetarnemu, temu czasowi, który znamy i który wyraża się długością cienia?
474Kocham Pana Tadeusza, ale on dalej niż do matecznika nie zagląda. No tak. Znaki roku 1812. Może przesadzam.
475Do bycia poetą przyszłości Mickiewicz pretendować może jednak jako autor Dziadów, nie jako autor Pana Tadeusza.
Novalis:
Wszystko, co mistyczne, ma charakter osobowy, a zatem jest elementarną odmianą kosmosu (przeł. J. Prokopiuk).
12 X 1999
476Z historii poezji, z historii poezji Iwaszkiewicza, z historii duszy, z historii przemiany życia – we wrześniowym, poświęconym dobru, numerze „Znaku” rozmowa z Wiktorem Osiatyńskim (rozmawiają Wojciech Bonowicz i Łukasz Tischner). Tytuł: Odzyskać odwagę by czuć. Na początku wyodrębnione kursywą: Kiedy obserwuję ludzi z ruchu Anonimowych Alkoholików czy więźniów, przekonuję się, że głównie wybaczenie i afirmacja pomagają i przemieniają. Uważam zresztą, że dobroć, podobnie jak zło, jest zakaźna.
477Wiktor Osiatyński, pytany o rolę religijności w jego wychodzeniu z choroby alkoholowej, przedstawił swe oddalania się i zbliżania do religii i rozczarowania instytucjonalne. W końcu, po przedstawieniu owych rozczarowań, mówi: „Od tej pory najczęstszą modlitwą, którą wypowiadam, jest wiersz Iwaszkiewicza napisany w Monreale na Sycylii w 1954 roku:
Greckie oblicze w złotej chwale
Widziałem w świętym Monreale
I straszne czułem w sercu żale.
I w pieniu przerażonych mnichów,
W spadaniu wody do kielichów,
Świat wydał mi się tylko pychą.
I kwiat widziałem cynamonu,
Jak cicho rozkwitł w bożym domu,
Pełen zapachu, pełen sromu.
Padłem. I bóg, jak mała pszczoła
wśród woni krążył dookoła
I wołał tak, jak nikt nie woła.
478Dla mnie to jest modlitwa. Codziennie rano medytuję – czytam poezję, Ewangelię, książeczki medytacyjne. Po przeczytaniu około pięciu tekstów odbywam mentalną wycieczkę do mojego raju na ziemi, na wyspę Manui na Hawajach. […] A potem, jeśli potrafię się skupić, powtarzam w pamięci to, co przeczytałem w tych moich pięciu tekstach, i nasłuchuję”.
21 X 1999
479Wiktor Osiatyński – jeden z największych potępieńców i największy ozdrowieniec mojego pokolenia, no i oczywiście naszego liceum, imienia Słowackiego. Wszedł tu drzwiami iwaszkiewiczowskimi. Nie wiem, dlaczego mnie to choć trochę dziwi. A kółko dramatyczne pod opieką Boukołowskiego? Wiktor Osiatyński nigdy nie stronił od poezji i nawet najbardziej pijany nie stronił od nauki.
480Wystarczy poczekać jakieś trzydzieści pięć lat i zapewne się wyjaśni, co i kto może się dostać do historii poezji (choćby i prywatnej), a kto i co – nie.
22 X 1999
481Teksty poetyckie jako teksty medytacyjne. Wielu czytających używa ich do tego, ale niewielu tak to wyraźnie formułuje. Zarówno dosadność cechująca Osiatyńskiego, jak i szkoła Ameryki, jak i szkoła mówienia między Anonimowymi Alkoholikami, jak i „odarcie ze skóry” za pomocą przeżyć krańcowych – wszystko to pozwala mu powiedzieć wprost o wielu rzeczach, które w Polsce jeszcze pozostają „poza kadrem”.
482Cokolwiek by mówić, to dotyczy także poezji. Każdy człowiek, również z tak zwanym wyższym wykształceniem, bez wstydu może się u nas przyznać do nieznajomości czy nieuzasadnionej niechęci, czy pewnej dozy pogardy dla poezji. Jest w tym coś nadzwyczajnego. W kraju, gdzie mamy dwóch noblistów poetów i gdzie tradycja poetycka jest wiele razy silniejsza niż prozatorska. Czy trzeba uznać, że historyk profesor Kieniewicz stanowił relikt XIX wieku, kiedy przypominamy sobie, jak potrafił na konferencjach naukowych nie tylko powołać się na stosowny fragment poetycki, ale jeszcze go z pamięci zacytować?
5 XI 1999
483Miron Białoszewski: „Pełne bycie poezji to czytanie na głos, mówienie jej”(Rozkurz).
6 XI 1999
484Z Białoszewskim nic nie było podobne do siebie. Nabierało tajemniczego blasku codzienności i brzęczało jak pszczoła.
JEDZIEMY WZDŁUŻ NILU (Rozkurz):
Rano budzę się na swoim ławo-łożu,
przecieram szybę, stajemy,
sarkofag górny pyta
- i co pan widzi?
- krowę...
- jak to?
- no, chłop egipski idzie z krową między płotem
a peronem, świat jest podobny do siebie.
18 XI 1999
485Dostałam GOLEMA! (od Agaty Araszkiewicz i Roberta Sołtyka). Z miastem trzeba uważać. Nigdy nie wiemy, czy ktoś/coś się nie zmaterializuje. Jakaś fantazja. I to ja mówię? Czcicielka różnorodności?
486Ten dostany oczywiście ma kolor gliniany, dwoje lub troje oczu, uszy boksera, i żadnych ust. Jego brązowa glina (bo to chyba gips) ściągnięta jest jakimiś pasami i klamrami. Od obręczy na nodze oderwany łańcuch. Zbyt zgrabny według naszych dzisiejszych norm urody nie jest: 18,5 cm wysokości i 15 cm szerokości w ramionach, długość stopy 7,5 cm.
487Nie powinnam się bać, ale troche się boję, bo nie wiem, kiedy ruszy. Ten Meyrinka ruszał co 33 lata. Czy mam dużo czasu?
19 XI 1999
488Jeszcze stoi!
489Gustav Meyrink wyszedł z jakiejś legendy chyba. Opowiadano o nim niestworzone historie, że mieszka z jakimiś egzotycznymi zwierzętami, że w jego pokoju rośnie drzewo, które przebija dach. Był mistrzem poszukiwań w stylu New Age’u. Próbował wszystkiego, co tylko jest lub wydaje się tajemne, także według mody dzisiejszej, a pod koniec życia przeszedł z protestantyzmu na buddyzm. Zmistyfikował swój życiorys, jak tylko się dało. Niech żyją nieślubni synowie! – Oni zrobili cuda dla światowej literatury.
490Czy warto czytać niemistyfikatorów?
491Czy warto czytać coś, co nie jest o mieście?
492Tu – w mieście – kondensuje się twórczość. Tu nasila się realność. Tu rodzi się nierealność.
493O Golemie (1915) Meyrinka nie wiadomo nawet, czy to się dzieje we śnie, czy na jawie, ale wiadomo świetnie, gdzie się to dzieje. Praga nie tylko jest piękna. Trzeba mieć jeszcze szczęście do mitu. Praga ma. I niech nikt mi nie zacznie tu uzasadniać historycznie. W końcu Dublin nie jest Pragą, a Joyce’a miał i dlatego nigdy nie umrze.
494Jak mówi bohater Golema: nikt nie nosi się z myślą, że spotka Golema. A pewnego dnia... Kto go zobaczy, może zapaść w letarg na jedno uderzenie serca, a następnie podążyć za zjawą. Zjawa z gliny? Obcy człowiek, bez zarostu, z żółtą twarzą. Krok utykający. Widocznie od tego oderwanego łańcucha. Obcy, ale modny. Od końca lat trzydziestych ubiegłego wieku, kiedy to się ukazał utwór Rabin z Pragi. Wtedy zwyciężył ten praski, bo legenda przecież już przedtem była.
20 XI 1999
495W Golemie Meyrinka opisany jest pokój, do którego nie ma żadnego wejścia. Jego istnienie odkryto, ponieważ w jakimś domu było o jedno, zakratowane, okno za dużo. Ale to znowu nie wydawało się zbyt pewne. Więc jakiego użyto domowego sposobu na odkrycie kryjówki zjawy? We wszystkich oknach wywieszono bieliznę i to jedno zostało. Drugi raz już nikt nie mógł go odnaleźć. Jak poezja ze snu. Masz już nadzwyczajny wiersz. Już „rozwieszona bielizna”. Już, już rozpoznajesz okno ze snu. Masz. Zapisujesz – a to coś bez sensu.
496Ciągle okazuje się, że fantastyka nie wynika bynajmniej z chęci znalezienia grządki kwiatu paproci, ale z poszukiwania sensu, systemu, klucza do najnormalniejszej rzeczywistości, cokolwiek by to miało znaczyć. Jeśli w ogóle jest jakaś norma w rzeczywistości, oprócz bycia oczywiście.
21 XI 1999
497Tworzenie fantastyki, prawdziwej fantastyki, a nie produkowanie płaskich zielonych ludzików, jest bardzo pracochłonne. Trzeba dobrze znać realność. Trzeba dobrze operować elementami zwyczajności. Trzeba, żeby to nadzwyczaj mocno siedziało w języku, i dopiero. A alchemia tego, co fantastyczne, jest równie łatwa do znalezienia jak wzór na otrzymanie złota „z niczego”.
498Można też być filozofem i odkrywcą, jak Stanisław Lem, a on dopiero studiuje.
22 XI 1999
499Trudno wytrzymać z bardziej lub mniej realistycznymi historyjkami. Każdy chciałby napisać powieść, ale nie urodziliśmy się Proustem czy Joyce’em, a wydarzenia są takie nudne!
500Z Rozmyślań Marka Aureliusza:
44. Każde zdarzenie jest tak zwykłe i znane jak róża na wiosnę i owoc w jesieni. Czymś takim jest bowiem i choroba, i śmierć, i potwarz, i zasadzka, i wszystko to, co głupców cieszy lub smuci.
23 XI 1999
501Zalew historyjek, rozmytych i pozbawionych znaczenia, pointowanych raz na sekundę przez rzeszę specjalistów leje się z telewizorów. Ale są przecież jeszcze dzieci, dla których to pierwszy dzień, pierwsza róża na wiosnę i owoc w jesieni.
502Przejąć się tym? Ależ się przejmują i naśladują, i opowiadają sobie z płonącymi uszami.
503Powinno się powołać nie tylko instytucję lekarza rodzinnego, ale i opowiadacza rodzinnego (który mógłby się posługiwać także książką). Tyle że jako instytucja, może by „z natury”, jak teraz się mówi, „przynudzał”. I tak to pomysł przestarzały i przechwycony przez media. Najważniejszą rzeczą, w ostatecznym rozrachunku, okazuje się prawda przeżycia tych historyjek.
24 XI 1999
504Maria Pruszkowska w Przyślę Panu list i klucz opisała historię – przedwojenną – pewnej pensjonarki, zagorzałej czytelniczki, która dziwnie chudła, bladła, zapadała się w sobie i zdradzała dziwne objawy przerażenia. Okazało się, że tak się wczuła w bohatera Jaszczura, iż z kratkowanego papieru zrobiła replikę jaszczura i wdała się w niebezpieczną zabawę z losem. Za zjedzenie ciastka czy inne rozkosze musiała sobie odkroić kawałek życia i gdyby dalej tak szło, nie wiadomo, czy by nie zmarła na literaturę.
26 XI 1999
505Wtajemniczenie w śmierć i fatalizm nie do przemożenia dziwnie pociąga młodych. Jaszczur wciąga. To skazanie, zdjęcie odpowiedzialności. Oni właśnie mają decydować, wchodzą w życie, a tu ktoś, coś, decyduje za Ciebie. Ale groza – płaci się strachem, cierpieniem.
506Książka inicjacyjna. Książka trująca.
507Bo bywają książki trujące. Chociaż w pewnym wieku można dostać gorączki od nietrujących także. Ale Jaszczur jakoś i oczyszczający, bo wyjście z odurzenia musi być jaśniejsze.
508W jakimś roku 1981 przeprowadziłam prywatną ankietę i Jaszczur okazał się książką bardzo czytaną. Wtedy.
509Mimo że Jaszczur ma pewne cechy schematyzmu, nie starzeje się jednak, jak Cierpienia młodego Wertera, na przykład.
510Marzenia o milionach i rozpuście czytelnika nic nie kosztują, bo to bajka. W dodaku wyraźnie zostaliśmy ostrzeżeni, więc i strach, i wygoda.
27 XI 1999
511Gra toczy się o czas (pamiętajmy, że nie istnieje sam, tylko czasoprzestrzeń, a może i coś jeszcze trzeba by dodać, gdybyśmy sami mieli więcej wymiarów niż mamy).
512O czas! Oto Józefa Baki z Uwagi różne rzeczy ostatecznych, koniec części 20 pt. Młodym uwaga:
Nie bądź sadłem czy jak masło:
Niejednemu życie zgasło!
Czas drogi!
Sąd srogi!
Co minie,
Upłynie.
Nie dopędzisz wczora cugiem,
Nie wyorzesz jutra pługiem.
Minęło,
Zniknęło!
Bez zwrotu,
Powrotu.
29 XI 1999
513Kapitalny kawałek Olgi Tokarczuk w ostatnim numerze „Pokazu” (III kwartał 1999) poświęconym rozczłonkowanej wystawie Sąd Ostateczny, numerze zastępującym zaplanowaną przez Elżbietę Dzikowską i Wiesławę Wierzchowską wielką księgę mającą towarzyszyć wystawie. W każdym razie w malutkim wielkim eseju Koniec czasu Olga Tokarczuk dziwi się, jak ludzie mogli poważnie traktować dawne przedstawienia Sądu Ostatecznego, i opisuje archaniołów z fresku Giotta zwijających czas jak dywan: „Ci znudzeni Archaniołowie o nieobecnych twarzach, jak bramkarze przy spelunce o czwartej nad ranem, ich zmęczone oczekiwanie na najmniejszy ruch ręki Pana, żeby nam w końcu oznajmić: Proszę Państwa, zamykamy!”.
514Ale to dowcip. A cały tekst poświęcony jest temu, że nie mogąc sobie dać rady z czasem prawdziwym, czyli czasem niezmiernie skomplikowanym, nie do pojęcia i niekończącym się tak łatwo, a może wcale, ludzie wymyślają koniec namacalny. „Jednakże – pisze Tokarczuk – niewielu z nas wie, że jesteśmy władcami czasu. Źródła czasu znajdują się bowiem wewnątrz nas, w stanie psychicznym zwanym rzeczywistością, gdzie wszystko, co się zdarzyło i zdarzy, istnieje teraz równocześnie. Jak w komputerze. Jedne zdarzenia są rozpakowane i zachodzą w całej swojej rozciągłości, leniwie i obszernie dzieją się fakt po fakcie. Inne – są jeszcze spakowane, trwają w potencji, drżąc leciutko. Wystarczy jeden ruch powieki. Dotyk palca, a rozwiną się nieoczekiwanie. Takie są na przykład wojny. W gruncie rzeczy nikt nie wie, skąd się biorą. Wygląda na to, że trwają jak te komputerowe pliki w magazynach rzeczywistości i uwalnia je niewiarygodnie drobna przyczyna”.
515Trochę wygląda to na zamawianie, bo chyba można dojść, skąd biorą się wojny, ale to ich trwanie w magazynach rzeczywistości – to właśnie to. Kiedy mówimy, „te wojny nigdy się nie skończą”, już wiemy, że tylko czekają, o ile już się nie toczą. A zawsze któraś się toczy.
516Tak, właśnie tak. Czas to równoczesność.
2 XII 1999
517W Jaszczurze czas rozumiany jest jako linearny, a koniec czasu widoczny. Co z tego, skoro wszystko wokół równoczesne. Dlatego powieści realistycznej nie da się napisać. Choćby użyć nie wiadomo nawet jak wielorakiej polifoniczności. Jaszczur to jednak powieść fantastyczna. Dlatego może, czy mogła, wywierać taki magnetyczny wpływ na czytelników? Jako baśń?
518Dzieci mają swoje potwory, młodzież swoje, dorośli swoje, starcy jeszcze inne.
519Teraz nie tylko unisex, ale i unipotwory – dla wszystkich grup wiekowych naraz, przeważnie pochodzenia filmowego. Ludzie opowiadali to zawsze i zawsze grupowo. Dokładało się tylko kawałki. Podmieniało się niektóre szczegóły w legendach. Tyle że teraz podmienia to cała ekipa naraz, a nie kolejni opowiadacze i kolejne pokolenia. Wszystko przyspieszyło, gubiąc po drodze morały i przestrogi. Straszą dla straszenia.
4 XII 1999
520Czy czas się zmienił?
521Z wiersza Władysława Sebyły Wiosna (t. Koncert egotyczny, 1934):
Paruje ziemia słodkim sokiem
i na topolach dwóch
zielonym wykwitł już obłokiem
przejrzystych listków puch.
Jakieś kałuże w krąg się mienią
i słychać tupot jakichś nóg,
i dudni głucho w oddaleniu
Warszawy huk.
I nad nim spełnione czyny moje,
nad skręty fal, nad brzeg i las
gnany wiosennym niepokojem
grzmi uchodzący czas.
522Miasto czas kondensuje (w huk?). Pory roku natury liczą go, a zarazem niwelują. W kółko wiosna, w kółko lato, zima, jesień, wiosna. Odrodzone zapomina o tym, co się przeżyło. A wzorujemy się na naturze. Ona ma swój zegar. Miasto młodziutkie, ledwo listki puszcza w historii świata. Nie wiadomo tylko, czy za chwilę jej nie skończy – tej historii. Tyle że w Apokalipsie za tym, dającym się zniszczyć, świta nowe, niezniszczalne.
22 XII 1999
523O szóstej rano puściłam sobie na piątce Michela Tourniera, który spokojnie opowiada historie znane z Biblii.
524Wydarzenie z Noem bardzo, według niego, pasuje do naszej dzisiejszej wrażliwości ekologicznej. Ratować ginące gatunki!
24 XII 1999
525W książeczce adresowej, w miejscu na „w razie wypadku zawiadomić:” Edward Stachura wpisał: „Boga”.
1 I 2000
526Po prostu chciałam napisać tę datę.
527Nic się nie dzieje z tego, co podobno mogłoby. Sławna „pluskwa 2000” nie działa, a komputer tak. Stulecie jeszcze się kończy, a świat na razie nie.
5 I 2000
528Czyli skończyły się lata Mickiewicza, Słowackiego, Chopina? I pomyśleć, że tak nie lubię rocznicowości. Przez wzgląd na poetów (zaliczmy tu i Chopina, pamiętając również o jego listach) powinnam polubić. Rocznica to reklama. Zupełnie bez sensu, ale działa. Pan Tadeusz jako świeże bułeczki.
20 I 2000
529Tadeusz Różewicz Domek:
Ja domek dla umarłych
znaleźli tu swoje
ostatnie schronienie
Imię nieprawdopodobnie trafne: „domek dla umarłych”.
530Bez optymizmu „życia po życiu” dzień po dniu rozmawia z nimi. Przypomina im się. Przypomina nam ich. Przypomina przeszłe i niedokonane. Rozważa zagubione.
531Jedyna zasada istnienia – literatura. Bez tablicy „Dom Literatury”. Tynki ani balkony nie odpadną, ale wydaje się, że cały ten świat może się tak łatwo zachwiać. Tak się wydaje.
532A jednak nie. Nic się już nie zachwieje. Wszystko to zostanie na swoich niewidocznych miejscach dzięki czasowi, który Różewicz poświęcił umarłym. Nic nie może się stać. Malarz Wróblewski już na zawsze rozmawia z poetą. Co znaczy, że poeta mówi do siebie. Tak utrzymuje – poemat Opowiadania dydaktyczne, 1962 – a jak jest? Do kogo mówi, przy odsłoniętej kurtynie, bo przecież my to słyszymy? Do nas? Do siebie?
533Gdybym powiedziała coś o „tłumie duchów”, nikt by nie poznał, że to mogłoby być o poezji Różewicza.
534Więc kim oni są? „Nieduchami”? Nazwałabym ich rozmówcami.
535Tłum rozmówców? Wyłania się. Dialogi „wychodzą na wierzch”. Poeta-dramaturg pisze życiorysy-rozmowy. Jeszcze jeden umarły i jeszcze jeden. Bez omijania żywych, bo dedykacje, na przykład.
22 I 2000
536Dlaczego „domek dla umarłych”, a nie dom czy schronisko? Może jednak w tle lekki jak mgła cień mniemania, że chodzi o skrzydlatych. Jak domek dla ptaków? A może dla lalek? „Domek” u takiego niezdrabniającego poety musi znaczyć. Umarli jako ptaki. Umarli jako lalki.
537Wierność. Cechą poety Różewicza jest wierność. Czy tylko starego poety Różewicza? Nie, bo przecież idzie o Staffa. A Staff od zawsze. Brat. Matka. Album rodzinne.
23 I 2000
538Kto jest umarłym u Różewicza? Wiersz W środku życia:
Po końcu świata
po śmierci
znalazłem się w środku życia
stwarzałem siebie budowałem życie
ludzi zwierzęta krajobrazy
to jest stół mówiłem
to jest stół
na stole leży chleb nóż
nóż służy do krajania chleba
chlebem karmią się ludzie
[…]
to jest woda mówiłem
gładziłem ręką fale
i rozmawiałem z rzeką
wodo mówiłem
dobra wodo
to ja jestem
człowiek mówił do wody
mówił do księżyca
do kwiatów deszczu
do ptaków
do nieba
milczało niebo
milczała ziemia
jeśli usłyszał głos
który płynął
z ziemi wody i nieba
to był głos drugiego człowieka
1955
24 I 2000
539„Po śmierci […] w środku życia”. Więc jest jakieś życie po życiu, czy raczej po istnieniu świata. Kto żyje? A kto tu umarł?
540Wszyscy u Różewicza żyją w żyjących. Wszyscy, znaczy żywi i umarli. A może raczej wszyscy w poetach. A może wszyscy w słowie, które nie wiadomo, czy może ich unieść. Bo słowo naruszył wiek dwudziesty.
541Osoby dramatu to poeci różnych czasów, malarze różnych epok, krewni i nieznajomi, poeta-ja. Tłok tu panuje niesłychany. Wydaje się, że im dalej, tym większy.
25 I 2000
542Ogłoszono, że Różewicz dostał nagrodę paryskiej „Kultury”.
26 I 2000
543Roślinami poezji Różewicza są: róża – mistyczna, zwykła, metaforyczna, ogrodowa, i drzewo – dąb Mickiewicza, drzewo – metaforyczne, drzewo w kształcie poezji. Wiersz *** (poezja nie zawsze...) z 13 października 1988:
po pięćdziesięciu latach
pisania
poezja
może się objawić
poecie
w kształcie drzewa
odlatującego
ptaka
światła
544Właśnie w „Odrze” Jadwigi Żylińskiej Tajemnica ziół: „Gdy z popiołów tytanów powstali ludzie, drzewa wzięły ich w opiekę, dały im schron i niejednego uratowały użyczając mu swojej postaci”. Skoro ludziom użyczyły, cóż dopiero poezji.
27 I 2000
545Godzina siódma rano. Cytują w radiu Różewicza, który utrzymuje, że nie chce mu się uprawiać czynności pisania wierszy (jako „administracyjnej”), woli siedzieć na słońcu, na przykład.
546Twierdzi, że ma dwadzieścia wierszy o poecie, który przylepił się do lepu na muchy, a on sam nie może się od tych wierszy odlepić.
547Godzina siódma wieczorem. W „Gazecie Wyborczej” wywiad przeprowadzony przez Annę Żebrowską.
548Żebrowska porwała się na pytanie o „relacje z Panem B.”. Odpowiedź Różewicza: „– O, to długa rozmowa na przyszłość. Moim bogiem w poezji jest Mickiewicz. Jest taka anegdota, że go w Paryżu zaproszono do któregoś z salonów na poważną dyskusję filozoficzną. Mickiewicz odpowiedział, że nie przyjdzie, bo o Panu Bogu przy herbacie nie rozmawia”.
549W tym wywiadzie Różewicz nazywa siebie komediopisarzem. Trudno to pojąć, ale gdyby nazwać go „ironiopisarzem”, pojęłoby się.
550W końcu wypadałoby porzucić ten ton uroczysty, wobec ironisty, który wpuszcza nas w różne nierozwiązywalne i nieotwieralne czarne pułapki i nas tam zostawia. „Komediopisarz” – niezłe określenie. Poniżej pewnego progu rozpaczy może znane nam ze świata bardziej obojętnego gatunki mogą się „powtarzać”? Alternatywna komedia różewiczowska? Dlaczego nie.
551Należy się spodziewać, że to jeszcze jedna pułapka, więc się nie zapędzajmy. W końcu terminologia najmniej jest tu ważna. Poeta, który napisał może parę tysięcy wersów o tym, że nie da się pisać, i zajął tym tłumy czytelników, dostarczając im poezji wysokiego lotu, jest w stanie wymyślić nowy gatunek – prawda?
552Zresztą komedia na pewno jest starsza od wszystkich gatunków i na pewno bawiła już ludzi w jaskiniach. Bo co tam mieli robić, jeśli nic do upolowania się nie nawijało, a jeszcze nie zrobiło się ciemno. Chyba przy swym ciężkim życiu nie odgrywali tragedii. Chociaż, jeśliby sądzić po rozrywkach ludzi dwudziestego wieku, to i tragedie mogli w jaskiniach wystawiać.
28 I 2000
553Okazuje się (Matka odchodzi, 1999), że matka Tadeusza Różewicza poradziła się jego starszego brata – Janusza – w kwestii wyboru imienia dla noworodka. Janusz chciał, by nadać mu imię: „Tadeusz Kościuszko”.
30 I 2000
554Sienkiewiczowi – pisarzowi historycznemu i realiście bajkowemu – Huysmans nie mógł się podobać, ani jako naturalista, ani jako dekadent. Sztuczna sztuczność Huysmansa musiała wytrącać Sienkiewicza z równowagi.
555Fragment listu Henryka Sienkiewicza z 22 lutego 1890. „Koperta: J. Wielmożna Pani Jadwiga Janczewska, Kraków, Studencka 11. Stemple pocztowe: Zakopane [dalej nie odbite]. – Krakau, 23 2 90, Kraków”:
...A rebours Huysmansa, ucznia Zoli. Co za szczególna książka i dziwaczna – aż do chińszczyzny lub potworności. Nie jest ona ciekawa sama przez się, ale jako objaw. Człowiek w wysokim stopniu newrozy i zużycia, usuwa się od towarz[ystwa] i mebluje mieszkanie – więc:
I: Traktat o kolorach ścian.
II: Mebli. –
III: Rysunki, obrazy.
IV: Rośliny.
V: Perfumy.
Więcej się nic nie dzieje. Jest także traktat o autorach łacińskich. Obecnie przeczytałem 2/3 tomu, nie więcej. Ten pan jest tak przerafinowany, że aż zdeprawowany – ale nic w nim nie ma (Henryk Sienkiewicz, Listy, opracowała [świetnie] Maria Bokszczanin, Warszawa 1996).
2 II 2000
556„Więcej nic się nie dzieje”. Rzeczywiście dzieje chimerycznego ja dla Sienkiewicza nie mogą przecież stanowić akcji powieści. Kolekcjonerski historycyzm Huysmansa nie ma nic wspólnego z historycznym światem motywującym postępowanie bohaterów sienkiewiczowskich.
557W każdym razie, kiedy się dziś natykamy na Sienkiewicza na plakatach, w telewizji, wszędzie – a obecny był tu cały wiek – to nie myślimy w żadnym wypadku o tym, czy czytał Na wspak i co mógł sobie o tym pomyśleć. Czytał.
3 II 2000
558Sienkiewicz z wielkim entuzjazmem traktował nowoczesność. W jego listach znajduje się i pochwała młodego wynalazku – odkrytej karty pocztowej, i pochwała świecących silnym elektrycznym światłem gruszek żarówek, i wzmianka, że uczy się jeździć na welocypedzie, że nie wspomnę o rysowanych przez Sienkiewicza ludziach na welocypedach.
559„Nowoczesność” Na wspak dziś jest dość niezrozumiała. Trzeba się dać porwać dekadenckiemu pięknu kiczowatej myśli, nawet jeśli się sądzi, że to dzieło świetne. A ja tak sądzę.
560Kicz, jak i arcydzieło to sprawa proporcji, podziału przestrzeni i czasu, sprawa powietrza. Kicz dusi, arcydzieło orzeźwia? Byłoby nieźle badać jak astmę. I doszłoby się może do dokładnej symetryczności, która tak często w dziełach ludzkich w kicz się przeradza. Co innego Natura. Tutaj każdy płatek śniegu, wraz ze swą symetrią, kpi sobie z naszych dzieł.
4 II 2000
561Jednak Huysmans doskonale rozpoznał teren późniejszej antropologii, która wyszedłszy z eklektycznej kolekcji kultur, wytworzyła nowy sposób rozumienia świata.
5 II 2000
562Piękny wiersz sztambuchowy przypisany przez Iwaszkiewicza Annie Świderkównie Ogród Epikura, w końcu tak niedawny, bo to Mapa pogody (1977), a tyle pojęć, które zginęły lub giną właśnie na naszych oczach:
W życie bywały bławatki
niebieskie jak oczy mej matki
a na lewadzie powoje
czułe jak białe zmierzchnice
w lesie jasne naparstnice
kwiaty młodości mojej
563„Wspomnień zawoje”, „tataraki”, „stawów zdroje”, nawet „raki” – starożytność.
7 II 2000
564Iwaszkiewicz pochodzi jeszcze z kultury, która uczyła posługiwać się słowem wiązanym.
23 II 2000
565Henryk Sienkiewicz z Krakowa, 23 II 1899, do siostry, Jadwigi Janczewskiej: „Henisko pisze wypracowanie polskie: pożegnanie Hektora z Andromachą. Pozwolono im pisać prozą lub wierszem, więc pisze wierszem, i do tego oktawą. Zbudował już cztery, a ma do jutra napisać jeszcze dwie. Niezłe! Ale wolałbym, żeby się wprawiał w prozę”.
566I bardzo słusznie, bo pisarze polscy, jak wszyscy na świecie, zaczynają od wierszy, ale i, jak może wyłącznie polscy, przy tym pozostają. Gdyby syn Sienkiewicza został wielkim prozaikiem... No nie. Zgroza.
567Po prostu mamy wspaniałych poetów – i dużo.
568Dwie Nagrody Nobla z poezji polskiej za jednego pokolenia czytelników! Właściwie to niemożliwe. A jest.
25 II 2000
569Pomnikowe czasy. Każdy ciągnie lub pcha jakiś brąz albo kamień.
26 II 2000
570Kapitalne były zarzuty Wysokiej Komisji do ostatniego już retuszu pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie.
„Z członków Komitetu oświadczyli się z gotowością pojechania do Carrary na swój koszt Sienkiewicz, Radziwiłł i Kronnenberg” (Pomnik Mickiewicza w Warszawie. 1897–1898. Skreślił Zygmunt Wasilewski, członek-sekretarz Komitetu Budowy). Komitet dobrał sobie malarza i krytyka sztuki Stanisława Witkiewicza, a także prof. Leonarda Marconiego, architekta i rzeźbiarza, i wszyscy oni udali się do Włoch oceniać dzieło Godebskiego. Zakwestionowali ułożenie ręki lewej, płaszcz polecono zmienić na pelerynę z czasów Mickiewicza, lewa noga miała się silniej i pewniej oprzeć na podstawie. Miano też zmienić na „naturalniejszą i bardziej urozmaiconą modelację, któraby charakteryzowała rozmaitą miąszość mięśni i bliższą powierzchni lub głębszą obecność kości pod skórą”.
27 II 2000
571Miętosić Mickiewicza? Wymagania portretu reprezentacyjnego.
28 II 2000
572Zwłaszcza lewa ręka Mickiewicza (z pomnika) była przedmiotem szczegółowej analizy zarówno ze względu na sztukę, jak i na życie. Z protokołu spisanego w Carrarze w dniu 21 listopada 1897:
1) Ręka lewa oparta na boku powyżej biodra, ma być opuszczona, tak, żeby się opierała na samem biodrze. Przy czem fałdy płaszcza, które w modelu obwijają się dokoła łokcia, bez wyraźnego scharakteryzowania, co je utrzymuje, mają być ręką przyciśnięte lub podtrzymane. Pan Witkiewicz żądał, aby ręka była całkiem opuszczona, a to dla nadania większej prostoty i jednolitości figurze i usunięcia cechy rozmyślnego pozowania. Pan Godebski jednak, opierajac się na tem, że takie oparcie ręki na biodrze było zwykłym ruchem Mickiewicza, że zresztą urozmaicenie linji figur wymaga takiego zgięcia w łokciu, zdania tego nie uwzględnił.
573Być może nie da się zbudować pomnika bez cech umyślnego pozowania, nawet jeśli będzie to pomnik wiatru. Idea pomnika powoduje poruszenie zamkniętego koła od uczuć do pozowania i od samozadowolenia (Pomnika? No tak, chyba – per procura – samego pomnika) do uczuć.
574Trudno się dziś wypowiadać kąśliwie o pomniku Mickiewicza w Warszawie. Nie tylko to jedno z ładniejszych w niej miejsc. To pomnik po przejściach. Cała pompa 24 XII 1898 i niezwykłe stężenie uczuć przekroczyły ramy działania jakichkolwiek pomników, jakie by tylko można pomyśleć. Było coś niezwykłego w powietrzu i w samej organizacji tej uroczystości.
575W Warszawie „poszły” wszystkie kwiaty i nawet liście z paproci i palm uprawianych w donicach przez mieszkańców terenu otaczającego Krakowskie Przedmieście.
576I w tym wszystkim jeden z czcigodnych motorów tego wybuchu wzruszenia – Sienkiewicz.
29 II 2000
577(2000 i w dodatku przestępny. Podobno niektórzy programiści zapomnieli nie tylko o zmianie w dacie rocznej jedynki na dwójkę, ale i o 29 lutego. Dziś znów dyżurują w ochronie przed pluskwą, teraz pluskwą dwudziestego dziewiątego. Ciekawe, czy jeszcze coś się okaże).
578W liście już cytowanym Sienkiewicz pisze:
Wyobraź sobie, proponowano mi tu jako niezrównanemu stawiaczowi pomników, żebym stanął na czele komitetu, który zamierza dźwignąć pomnik Słowackiemu i Krasińskiemu razem; są jakoby na to jakieś pieniądze, dość znaczne. Oczywiście – nie głupim! Zresztą przypuszczam, że gdyby stali na jednej podstawie, pewnej pięknej nocy poobgryzaliby sobie nosy.
2 III 2000
579Adam Mickiewicz, Literatura słowiańska. Wykłady w Collège de France. Kurs drugi. Rok 1841–1842. Wykład XIII:
Cóż to jest […] poezja liryczna bez liry? Kim są poeci, którzy niby śpiewają, nie tylko nie układając muzyki do swych pieśni, ale zgoła jej nie słysząc w sobie? Muzyka nie jest wtórem towarzyszącym poezji lirycznej, lecz stanowi jej istotną część, to jej dusza, życie i światło. Tu okazuje się cała wzniosłość muzyki narodowej, śpiewu narodowego dla literatury narodowej: widzimy przyczynę, dla której w krajach, gdzie lud przestaje śpiewać, poeci muszą nieodzownie zaniechać tworzenia prawdziwej poezji lirycznej.
580Muzyka. Nie idzie wyłącznie o muzykę ludową, idzie o rytm poezji, serca, rytm krwi i oddechu. Znowu fizjologia. Wszyscy poeci to czują. Ci, którzy posługują się wyłącznie rozumem, upadają.
581Ktoś mnie spytał, dlaczego w moim wywiadzie z samą sobą na wydanej części Prywatnej historii poezji na pytanie o ulubione miejsce we Wszechświecie odpowiadam „niekończąca się biblioteka w połączeniu z niekończącą się galerią obrazów”. A co z muzyką?
582Rzeczywiście. Zaczęłam się zastanawiać i nagle pojęłam, że muzyka znalazła się tu „wewnątrz” – wewnątrz poezji, czyli, inaczej mówiąc, wewnątrz biblioteki.
583Na początku była muzyka.
584Na początku był wiatr – harfa eolska. Na początku tchnienie.
7 III 2000
Prawdziwa […] muzyka wypływa z pierwiastka niematerialnego. Zobaczmy jej wpływ na poezję. Pewien lekarz polski zauważył, że muzyka hamuje obieg krwi, że powściąga systemat krwionośny, a razem wyzwala systemat nerwowy, tj. wprawia w ruch ów systemat, poprzez który pierwiastek niematerialny zespala się z człowiekiem materialnym. […] Bez tego oddziaływania poezja zawsze trącić będzie materialną częścią jestestwa ludzkiego; potrafi dobrze wyrazić to, co w nim jest zwierzęcego, okrzyki wściekłości, namiętności, potrafi nawet przedrzeźniać wesołość; nigdy jednak nie osiągnie tej spokojnej wielkości, tych wysokich i boskich uniesień, jakie odczuwamy np. w poezji hebrajskiej i w niektórych ułamkach poezji orfickiej, tworzonych widocznie pod tchnieniem muzyki.
Bez muzyki zatem nie masz poezji lirycznej – Adam Mickiewicz, Literatura słowiańska.Wykłady w Collège de France. Kurs drugi. Rok 1841–1842. Wykład XIII.
585To mój ukochany wykład mickiewiczowski. Już go tutaj cytowałam, ale chętnie przepisałabym go cały parę razy. Czy nie chcieliście nigdy kupić parę razy jakiejś nadzwyczajnęj ksiażki? – Więc jednak muzyka.
586Wszystko jest nią przeniknięte i widocznie stała się dla mnie przezroczysta.
587Janusz Drzewucki, Smaki słowa. Szkice o poezji. Co za przyjemność. Książka wyjątkowo zrównoważona, porządna a do tego dobrze napisana – jedna z niewielu pociech wśród chaotycznej, skomercjalizowanej lub kompletnie zagubionej krytyki dzisiejszej. Najczęściej ma się uczucie, że krytycy pojawili się nie wiadomo skąd i tam też odchodzą. Każde dzieło jest dla nich pierwszym, niewinnym odkryciem bez jakichkolwiek paranteli.
588Odwrotnie krytyka Drzewuckiego, który jest jednym z nielicznych pracujących równo i zawsze krytykiem z własnymi, stabilnymi kryteriami. Poezja w jego opisie nie odrywa się nigdy od historii poezji i historii poetów. „Obywatel »małego kraju na planecie Fantasmagorii« (samookreślenie Drzewuckiego pochodzi od Krynickiego) cały czas pracuje”.
10 III 2000
589Anna Iwaszkiewiczowa sądzi o pocztówkach (z reprodukcjami) mniej więcej to samo co Miriam.
Dzienniki, Rzym, 8 V 1924:
W ogóle doszłam do przekonania, że popularyzowanie wszystkich dzieł sztuki przez pocztówki jest po prostu zohydzaniem wszystkiego. Trzeba patrząc się na te rzeczy zapomnieć, jak one wyglądały w reprodukcji, i uczyć się patrzeć na nowo. Jest to zupełnie ta sama historia co z muzyką: uczymy dzieci na Bachu i Beethovenie, którego wtedy nie rozumieją, a później, kiedy dojrzeją, muszą przezwyciężyć to swoje dawne słyszenie tych rzeczy, to przyzwyczajenie do nich, wtedy dopiero nagle odkrywa się cuda; pamiętam moje powtórne narodzenie się Beethovena, była to niezapomniana rewelacja (oczywiście także w Moskwie).
Zenon Przesmycki (Miriam), Pro arte:
Co do kopii z obrazów i w ogóle reprodukcji z wielkich dzieł sztuki na kartach pocztowych, uważamy je za stanowczo niestosowne. Pomijamy szkodę, jaka może wyniknąć z nie dość dobrej reprodukcji; pomijamy, że częstokroć dzieło traci wiele na zmniejszeniu go do rozmiarów świstka pocztowego; protestujemy w ogóle przeciwko tego rodzaju wulgaryzacji. Arcydzieło sztuki winno być oglądane w skupieniu i z poszanowaniem, nie zaś na kartce, którą po jakimś czasie w kąt się rzuca. Zbyt łatwy dostęp do arcyutworów spoufala z nimi zanadto przeciętnych widzów i przyucza do lekceważenia tego, co powinno być świętem.
590Jestem wręcz przeciwnego zdania. Wychowałam się na pocztówkach i z trudem nazbieranych prospektach z Targów Ksiażki i wcale nie musiałam się przestawiać, samo mnie przestawiało, jeśli któryś obraz udało mi się zobaczyć potem. Ale ja nigdy nie chciałam być aktorką ani pielęgniarką, ani nawet malarką, jednak pamiętam dobrze, jak chciałam być SKIRĄ.
591Sztuka reprodukcji niezwykle się rozwinęła, ale nie mogę żyć całkiem bez oryginałów. To nie jest usposobienie najlepsze, jeżeli, jak ja, w ogóle się nie opuszcza Warszawy. W każdym razie nie pójdę chyba na malarstwo katalońskie, bo pod Zachętą cały czas kolejka.
592Gdyby tak Miriam przysłał z góry coś o używaniu sztuki w reklamach telewizyjnych! Kiedyś usłyszałam w księgarni muzycznej na Nowym Świecie, jak ekspedientka tłumaczy jakimś młodym ludziom, że fragment tej „boskiej” muzyki z reklamy, której wszędzie poszukują, oddaje całość charakteru owego użytego utworu operowego: „bo oni zawsze biorą najlepsze kawałki i tam potem nic nie ma, a i tak ani kasety, ani płyty z tą arią nie mamy”. Tak. „Tam potem nic nie ma”.
11 III 2000
593Przy tak nadzwyczajnych reprodukcjach muzyki, jak jest dzisiaj, nic nie zastępuje, zawsze niedoskonałego, koncertu na żywo.
12 III 2000
594Kiedykolwiek odtwarzano III Symfonię Karola Szymanowskiego, Iwaszkiewiczowa biegła jej słuchać. Wśród całej muzyki Dzienników króluje III Symfonia.
13 III 2000
595Trudno znaleźć poważniejszy obraz roślin niż w poezji młodopolskiej. Przedzierając się przez róże i lilie, czuje się ciężar symbolu. Wiersze jako wazony, wiersze jako dywany, wiersze jako ogrody.
596Maryla Czerkawska, sonet Jaskry:
Zarosły moczar – liście bujne, duże,
Soki do życia czerpią z trzęsawiska...
Gdzieniegdzie kropla czystej wody błyska,
Spadając cicho w rdzawych wód kałuże.
15 III 2000
597We wstępie (bardzo ciekawym) do zbioru opowiadań Angeli Carter Czarna Wenus (świetnie przełożonym, wstęp i przekład Aleksandra Ambros) coś niesłychanego.
598I pomyśleć, że już się kiedyś zastanawiałam w Prywatnej historii poezji nad, powiedzmy, funkcją przybierania listowiem bohaterów literackich czy, lepiej, dramatycznych, bo była mowa o Ofelii, a właściwie o liściach, które liczyła po przedstawieniu aktorka grająca Ofelię (a wszystko w wierszu Szymborskiej) i o Pustelniku z Dziadów.
599Były mi sympatyczne te zielone, delikatne i ekologiczne znaki szaleństwa.
600Czyżbym musiała nieco zmienić mój pogląd na przybieranie się gałęziami, które przecież nieraz w literaturze występuje?
601Co tu mówić o literaturze, nawet o literaturze realizmu zwanego magicznym, od występowania w niej wątków całkowicie fantastycznych, kiedy to świat jest szalony. Z listkami wszystko w porządku. Z literaturą też.
602Teraz życie:
Angela Carter zmarła 16 lutego 1992 roku Londynie.
Zobowiązała Salmana Rushdiego, żeby podczas uroczystości żałobnych przeczytał wiersz siedemnastowiecznego poety metafizycznego Andrew Marvella On a Drop of Dew. Rushdie przybył w towarzystwie ochroniarzy, przybranych dla kamuflażu gałęziami gęstego listowia. I tak uczestnicy pogrzebu czołowej przedstawicielki brytyjskiego realizmu magicznego, a zarazem jednej z najwytrawniejszych znawczyń dzieła Szekspira, ujrzeli na własne oczy, jak rusza z miejsca las birnamski.
17 III 2000
603Gdyby Kicia Kocia Białoszewskiego była tenorem, mogłaby tak zaśpiewać:
Głos (tenor)
Lecę, śpiewam, rosnę –
Czuję wiosnę!
Miłością płonę,
Miłością chcę żyć –
Kochać – to być!
A to Kornel Ujejski Vita Nuova z roku 1888.
18 III 2000
604Kornel Ujejski. Czy to było sto lat temu? Myśmy się przecież w liceum uczyli Maratonu na pamięć. Pewna uczennica z naszej szkoły przełożyła Maraton na łacinę. Czy to mi się mogło przyśnić? Nie słyszałam, przynajmniej od stu lat, żeby komuś przyśnił się Ujejski. A owa tłumaczka Maratonu została następnie zasłużoną wykładowczynią na filologii klasycznej, więc chyba nie mogłam tej historyjki wymyślić.
19 III 2000
605Rodzynkiem mojej kolekcji pocztówek jest pełna seria rozpisanego na dwanaście pocztówek Chorału Ujejskiego.
606Nota bene, ostatnio natrafiłam na ciekawy opis różnych pocztówek z punktu widzenia ich wartości dla kolekcjonerów, gdzie cytowano „Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej”, niewinnie, po prostu jako patriotyczny „tytuł pocztówki”, wyraźnie bez świadomości, że ten tekst ma jakiś tytuł albo jakiegoś autora.
607Na mojej, drukowanej we Lwowie, serii z początku wieku znajdują się obrazki Z historii Polski K. S. Wolskiego, ręcznie kolorowane, i także nie ma autora ani tytułu wiersza. Na przykład: Detronizacja Cara Mikołaja I jako Króla Polskiego w Zamku Warszawskim 25 stycznia 1831 R. według współczesnego obrazu, albo Szela i Metternich na stosie poległych, albo Śmierć Levitoux w Cytadeli Warszawskiej. Na pierwszej z serii znajdujemy też nuty. Oto początek Chorału:
Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej
Do Ciebie, Panie, bije ten głos;
Skarga to straszna, jęk to ostatni,
Od takich modłów bieleje włos.
20 III 2000
608Kornel Ujejski to przecież też jeden z „orłowych” poetów. Orły i słowiki:
Dawniej, o, dawniej tyle orłów było!
Czy to nad zamkiem, czy to nad mogiłą
[…]
I duch narodu miał orłowe krzyki –
A teraz co? Poszedł na słowiki.
Śpiewają piewcy z miłością, z nadzieją,
Dla czuwających przez całą noc pieją,
Tylko sarkają senni na te ptaki,
I tylko szydzą z nich nocne hulaki;
Lecz gdy się brzaski jutrzenne oznaczą,
Słowiki ścichną – a orły zakraczą!
O, bracia orły! O, bracia rówieśni!
Wstańcie! Bo koniec już słowiczej pieśni!
Rozwińcie skrzydła – do lotu, do lotu!
Ja wam zaśpiewam pieśń chwały i grzmotu!
[…]
22 III 2000
609Świetnie powiedziane „poszedł na słowiki”. I właściwie teraz, kiedy teoretycznie mógłby też pójść na słowiki, jakoś już i bzów, i słowików nie stało. Dobrze, że jeszcze parę mogło sobie pośpiewać w dwudziestoleciu. Dawno nie słyszałam w poezji słowa „słowik”.
20 IV 2000
610Odkąd dowiadujemy się, w związku z rozpoczynającym się nadzwyczaj ciekawym serialem o dinozaurach, gdzie wreszcie dinozaury jak żywe i żrą na naszych oczach paprocie i siebie nawzajem, i czasem, wprawdzie podobno bardzo rzadko, giną w pożarze – więc odkąd dowiadujemy się, że pozostałością dinozaurów na Ziemi są ptaki, to chyba trzeba zweryfikować nasze uczucia do słowika.
21 IV 2000
611Krzysztof Kamil Baczyński – wiersze jako słowiki – Madrygał:
O fauno moja: łagodne zwierzęta
kontynentów opasłych i wysp z majoliki.
Już przybywacie, białe słonie smutku
i niepisanych wierszy brzęczące słowiki.
612Niesamowite są wiersze Baczyńskiego o zwierzętach. Zwierzęta są tu braćmi pokrzywdzonymi, cierpiącymi, mającymi niepodważalny udział w micie utraconej Arkadii, w przebierankach, maskach, alegoriach kultury i uczuć, w bolesnym doświadczaniu życia poza rajem.
613Zakończenie Madrygału:
Pod wiatru złamanym drzewem
czekam w spalonym raju
na ciebie, fauno, i straconą Ewę.
614Wiersz Z psem po prostu poświęcony jest psu: Poświęcam psu Danowi, synowi Toma.
615W całej poezji polskiej trudno by szukać takiego wiersza jak Krzyż:
Za tych – co batem ścięte liście,
za tych – co ptaki z wosku lane,
tych – co im krew znużeniem tryśnie,
i tych – co wbici cieniem w ścianę –
i za zwierzęta konające,
którym powoli oczy bledną –
–chciałbyś odrzucić Bogu – życie,
umrzeć raz drugi jak Zbawiciel;
ale zawarty w tobie upływ
krwi; i związane ręce w supły,
bo ty nie twórczym niepokojem,
a tylko – że się patrzeć boisz.
25.XI.41 r.
Zakończenie wiersza Lasem:
Patrzę wam prosto w oczy, a krok mój jest wiekiem.
Gdzie las się kończy nagle fioletowym ostem –
–myśliwy z psem, który też był kiedyś człowiekiem.
Listopad 40 r.
616Zwierzęta to piękno, to życie, to czucie. Czasem wydaje się, że Baczyński musiał znać też te dawne obrazki, na których zwierzęta w strojach myśliwych niosą na kiju upolowanego myśliwego. Ale u Baczyńskiego nie ma problemu zemsty. Jest problem winy. Krzywda maluczkich, w tym zwierząt.
617Kto jest kim w poezji Baczyńskiego, w jego świecie ludzko-zwierzęcym? Podstawowe znaczenie ma dla niego zdolność cierpienia, a tę ze zwierzętami dzielimy.
618Zwierzęta tak dobrze na swych grzbietach noszą symboliczność, alegoryczność, metaforyczność. U Baczyńskiego mają wiele rzeczy do noszenia. Oto wiersz Piosenka:
Upływa lęku biały jeleń
w motylim pląsie nóg.
I dalej:
Gazele snu na oczy nasuń,
gdy jesień ziewa – płowy lew.
22 IV 2000
619Skądinąd i Ujejski na słowiki chadzał, bo nie tak dawno, dopiero w roku 1993, ukazały się wiersze miłosne tegoż do Leonii Wildowej (żony księgarza lwowskiego Karola Wilda): Kornel Ujejski, Poezje nieznane. Z rękopisu opracował i wstępem poprzedził Zbigniew Sudolski. Fragment podobny do Kici Koci także stąd pochodzi. Ale i inne w tym zbiorze bywają. Wiersz bez tytułu:
Jak mam do ciebie przemówić?
Milczenie będzież wymową?
Na jakich gwiazdach mam łowić
Cudowne dla ciebie słowo?...
Gdy ludzkiej mowy nie cenię,
Niełatwo zbędę się troski –
Chyba się cały zamienię
W miłośne dźwięki i zgłoski!
620Więc, gdy już tak bardzo odszedł, zawrócił, by z zaświatu postawić kropkę nad romansem.
23 IV 2000
621Tenzin Giaco, Dalajlama, Wolność na wygnaniu. Autobiografia (przeł. Adam Kozieł):
Kiedy byłem dzieckiem, Lhasę odwiedziło chyba dziesięciu Europejczyków [...w tym] angielski lekarz, którego nazwiska nie mogę sobie przypomnieć. Nigdy jednak nie zapomnę dnia, kiedy wezwano go do Norbulingki, żeby wyleczył pawia, który miał pod okiem torbiel. Przyglądałem mu się uważnie i ze zdumieniem słuchałem, jak przemawia uspokajająco do ptaka, mieszając dialekt lhaski z grzecznościowym tybetańskim (są to dwa zupełnie różne języki). Pamiętam, że osłupiałem, kiedy ten dziwny człowiek powiedział: „Wielce czcigodny pawiu!”.
24 IV 2000
622Niektóre odkrycia są naprawdę kłopotliwe. Ledwie się przebolało słowika, już i pawia trzeba by traktować jak potomka dinozaura?
26 IV 2000
623Czuł się drzewem. Białoszewski chciał być drzewem. Chociaż krępujące to niechodzenie, ale przedtem już leżał. Żył dłuższy czas tylko leżąc. Od leżenia tylko krok do bycia drzewem. Chciał być drzewem chodzącym. Patrz Ruszę z miejsca w tomie Odczepić się 1978.
27 IV 2000
624Świteź ma wieszcza. Krym i Rzym, i Wilno, i podziemia warszawskiej Katedry. Wieszcza mają blokowiska – to Stróż-Latarnik.
625Z wiersza Na nowym punkcie (t. Odczepić się, 1978):
Potem w ramach wywiadu
– Co pan powie o człowieku?
Niech pan powie o kwiatach. A ja nic.
– Jest pan tym stróżem rzeczywistości.
– Właśnie stróżem.
– Kto ci kupił takie róże?
– Sam sobie.
– O –
Inna sprawa, czy stróż może być wieszczem. Może?
626Koniec wiersza Mirona Białoszewskiego Ja stróż latarnik nadaję z mrówkowca (t. Odczepić się):
Mińmy.
My.
Wy, co latacie
i jesteście popychani.
627Nieprawdopodobny Białoszewski. W sposób prosty i niespodziewanie zrozumiały w krótkim wierszyku zaprojektował blok z cechami realności, z cechami wysokości, z cechami metafizyczności. Latający jako naddatek.
628Kto lata? Kto jest popychany? Jakiej przestrzeni strzeże poeta?
28 IV 2000
629Pustej.
630Przestrzeń blokowisk u Białoszewskiego to Mars Warszawy. Jakieś hałasy rur, jakieś klatki, korytarze, jakieś widoki na topole, na ptaki. Samotność latarnika, który nad swym wysokim gniazdem ma jeszcze hałasującą podłogę.
631Gdyby nie poezja, bylibyśmy w miejscu beznadziejnym. Przekład na sztukę ratuje.
632A już dezintegracja miała się udać.
633Przecież to specjalnie mieszano środowiska. Rozdzielano i napuszczano jedne na drugie, żeby się rządziło masą.
29 IV 2000
634Blokowiska rosły i więdły w tej samej chwili.
30 IV 2000
635„w nocy wszystkie zielska szare”
Miron Białoszewski Przejeżdżam teraz w dzień kłusem (t. Odczepić się).
1 V 2000
636Paweł Althamer, rok urodzenia 1967 i blok-potwór na Bródnie, rok urodzenia niepodany, lata siedemdziesiąte. Typowy produkt dobrobytu schyłkowego socjalizmu. Wielka płyta, dziesięć pięter, sto siedemdziesiąt rodzin.
637Udało mu się – Althamerowi – zintegrować nieintegrowalne (integrowane?).
638Umówił się ze wszystkimi, że zapalą i zgaszą światła w jednym czasie w sposób zaplanowany. Wobec czego 27 lutego 2000 roku ukazał się tłumom (bo były i tłumy) i fotografom napis „2000”.
639(Galeria) Foksal, bo i ona jedną z matek dzieła, wyszła na Krasnobrodzką 13.
640Niedowierzający wyszli na dudka.
2 V 2000
641Białoszewski z musu decydował się na dostrzeżenie pewnych objawów stanu starości, ale być starym poetą nie zamierzał.
642Różewicz decyduje się być starym poetą. Czy za Staffem? Nie. Staff nigdy by nie pomyślał o emeryturze, albo, powiedzmy, może nie o „emerytalnym” słowie w wierszu. Leopold Staff, List (t. Dziewięć muz, 1958):
Pytasz mnie, jak się czuję. Tak jak czuć się może Człowiek dość pełnoletni w końcu listopada,
Gdy w niebie zmierzch pochmurny i błoto na dworze, A za oknem bez przerwy deszcz ze śniegiem pada.
[…]
I jestem zawsze ufny i pełen pewności,
Czekając niezachwianie tej chwili jedynej,
Gdy ujrzę, że na świecie są same radości,
I zegar na raz wszystkie wskazuje godziny.
1953
Tadeusza Różewicza prognoza do roku 2000:
mój najlepszy wiersz
nie został jeszcze napisany
brzmi to jak obietnica
i pogróżka pod adresem
warszawskich poetów
mogę ich jednak pocieszyć
że mój najgorszy wiersz
też nie został napisany
tymczasem czytam
stare gazety
i przesiaduję w kuchni
poeta emeritus
643I to w tomie zawsze fragment wydanym w roku 1996. Jednak ten 2000 każdemu się wciskał w wyobraźnię. I zupełnie niespodziewanie dla wszystkich przybył. Już 1996 człowieka postarzał, a co dopiero 2000.
644Ale to tylko prognoza do 2000, a emerytura czasowa. Zanim się spostrzegliśmy, Różewicz został starym poetą.
645Już w marcu 1989 roku twierdził, że daje uciekać wierszom. Nie zmusza się do realizowania ich. Przeciwnie niż dawniej.
646Wiersz teraz (t. Płaskorzeźba):
dawniej
czuwałem
w każdej chwili
mogła mnie napaść poezja
biegłem do utraty tchu
za obrazem który się poruszył
647W czytaniu książek (t. Płaskorzeźba) czas zachowuje się jak czas. Niewidocznie. Ledwie urodzony w roku 1921, ledwie zaczytany w czymś w roku 1978, już czyta co innego w roku 1984, ale rzuca to, żeby kontynuować lektury z roku 1978. Coraz częściej nie zdąża dokończyć listów, wierszy, opowiadań, a one coraz częściej nie zdążą osiągnąć adresata.
19 maja 1988 roku
byłem w Buczkowicach
u Stanisława Gębali
właśnie zegar na kościelnej wieży
wybił godzinę dwunastą
Głos Rembranta (z książki którą zamknąłem):
Zostań w domu
– mówił do młodego artysty,
który chciał jechać w świat –
zostań w domu. Życia nie starczy
na poznanie cudów, jakie
się tam znajdują...
siedzę pod jabłonką
na otwartym zeszycie drżą
cienie gałęzi
jabłonka przekwita
płatki opadają na stolik
na trawę na książkę
3 V 2000
648Nie można pojąć, dlaczego Gustaw Zemła wprowadził Henryka Sienkiewicza w depresję. Tak smutnego spojrzenia nie ma żaden z pomników Warszawy, a powody by się znalazły. Nie tylko „Bar... wzięty!”.
649Nowy pomnik w Łazienkach jest piękny w swoim dziewiętnastowiecznym rodzaju. Zemła dziewiętnastowieczny, na zamówienie państwa Porczyńskich. Jakby tam stał wiecznie. Bluszcz i zieleń. Może dobrze, że się nie widzą z Chopinem.
650Dopiero co natknęłam się (23 II 2000, Prywatna historia poezji, 29 II 2000) na list Sienkiewicza (z 23 II 1899) w sprawie wspólnego (nigdy nie powstał) pomnika Krasińskiego i Słowackiego, a już stoi pomnik Sienkiewicza.
5 V 2000
651Przez Warszawę przeszły szkoły imienia Sienkiewicza. Właściwie najciekawsze było to, że poziom znudzenia nie odstawał od normy znudzenia nastolatków w szkole. W każdym razie podobno tak wyglądało. Może to pozór. Dziś, w obecności szkół jego imienia, odsłonięto jego pomnik. Niektórzy mieli stroje historyczne – z wypożyczalni.
7 V 2000
652Do mej historii kajetów. Pierwszy kajet zaginiony, ale opisany.
653Maria Kurecka Niedokończona gawęda:
Urzeczenie antykiem trwało do ostatnich szkolnych lat, a nawet się pogłębiało. Gruby, chyba z 600-kartkowy gładki brulion w połyskliwej, tekturowej, jasnobrązowej okładce, spojony ciemnobrunatnym pasem płótna na grzbiecie opatrzyłam ozdobnym napisem Silva rerum latinarum i gromadziłam w nim skrzętnie – prócz przydatnych składniowo-gramatycznych zawiłości – przeróżne sentencje, anegdoty bądź luźne wiadomości. Uzbierał się ten skarbczyk wcale spory i gdy opuszczałam szkołę, odkupić go chciano nawet za niebagatelne wówczas 20 złotych – ale rozstać się z nim nie mogłam, wskutek czego, jak zwykle, utraciłam go już niebawem i na zawsze. (Gdzieżeście zeszyty nasze o śnieżnobiałym papierze, niepowrotne bruliony wspaniałe w połyskliwie czarnych, ceratowych okładkach z jaskrawocynobrowym brzegiem – dotychczas gładkość waszą i zapach czuję).
9 V 2000
654Czasem Prywatna historia poezji sama zmienia się w kajet, w którym nie wiadomo co się nagle znajdzie. Kajety przyciągają kajety, a drobne notatki drobne notatki. Rachunek z Sambora, znaleziony przez Piotra Matywieckiego, poetę – i bibliotekarza kiedyś – w książce w Bibliotece Uniwersyteckiej, opisany u mnie, przyciągnął znaleziska z Biblioteki Instytutu Badań Literackich.
655Z samego wnętrza. Gdzie duchy i byty.
656W Pałacu Staszica wszyscy błądzą, tylko bibliotekarze nie.
657Bibliotekę widać z Nowego Światu, jak biegnie (stoi) przez cały budynek. Ale spróbujcie się tam dostać! Proszę bardzo. Portierki mają już wielką wprawę we wskazywaniu drogi. Mimo to ciągle spotyka się błąkających się nowych i nawet dawnych czytelników. Czasami, idąc do pracy, słyszy się ciche westchnienia, głośne jęki i okrzyki, a nawet cichutkie wycia. Rzadko kiedy człowiek idący tak zwanym półpiętrem, bo są i całe piętra Pałacu, nie zostanie zaczepiony przez zabłąkaną duszę. Niektórzy może snują się tu od lat i dziesięcioleci?
658Istotę Pałacu stanowi tajemnica. I podziały. Jego wnętrze zmienia się ciągle. Konserwator zabytków pozwala go przedzielać nietrwale i trwale remontować. Zaskakujące przepierzenia rodem z powojennej Warszawy, ale dużo ładniejsze dzisiaj, pojawiają się i znikają. Olbrzymie kartoteki bibliografii dzielą i łączą sale i pokoiki. Katalogi wędrują. Każdy musi się znaleźć w labiryncie, żeby wypożyczyć książkę. Że to czasami labirynt bez żywopłotów i innych ścian wewnętrznych? To niewiele zmienia. Wejdźcie, a zostaniecie od razu zapytani, gdzie mianowicie znajduje się litera „p” lub „z”, lub może katalog czasopism.
659W żadną fachową systematykę nie wchodzę, bo byśmy jej już nigdy nie opuścili.
660Od wejścia do Pałacu Staszica znajdujecie się w przestrzeni bajecznej. W środku miasta. Z widokiem na reklamowe igraszki i manifestacje zdążające pod sejm, z akustycznymi efektami najtłoczniejszego skrzyżowania. Z wciskającym się lufcikami smogiem.
661Nic się tu jednak nie wciśnie. Żaden Minotaur. Każdym się zajmą dziwne istoty, których ogólny chaos się nie ima.
662Zresztą jak? Zasadą biblioteki jest porządek i praca. Haszyszem – cisza.
663Pewnego piątku, bo w mieście wszystko dzieje się w piątek, ledwie przebrzmiała planowa manifestacja taksówkarzy z klaksonami, nagle odezwały się nieprawdopodobne dźwięki, coś jakby bębny afrykańskie. To były bębny afrykańskie! Obwieszczające jakiś zbliżający się koncert.
10 V 2000
664Najpierw jakieś ćwiczenia podpisu (?) jakby dziewiętnastowieczne – pokazała mi Małgorzata Twornicka. Tajemnicza karteczka, z której za mało wynikało, a jednak widziało się czas.
665Jakie to było nazwisko?
666Przez szacunek dla upływającego czasu oddałam tę karteczkę natychmiast i teraz nie wiem.
667W bibliotece często się coś ukaże i znika. Wydaje się materialne i realne, a za chwilę nie jest ani takie, ani takie.
11 V 2000
668Wydawało mi się, że znalazłam „pana Zielonkę”, którego szukał już Tuwim. Tego z warszawskiego powiedzenia „jadziem panie Zielonka”. Mignął mi i wsiąkł. Już kilkanaście lat mnie męczy. Ale nic. Nie natrafiam na niego. Może to było coś z historii tramwajów?
669Wydaje mi się, że wszystko przejrzałam. Może Duch Biblioteki ulituje się i odnajdę go.
670Sama napisałam, że twórca pomnika Sobieskiego przy Agrykoli chciał popełnić samobójstwo z powodu krytyki swego dzieła, i nie mogę tego odnaleźć. A to, w odróżnieniu od wątpliwego pana Zielonki, na pewno musiało się kryć w pałacowym labiryncie, bo ja nic w Warszawie nie wymyślałam.
671Czasem zaczyna się lubić przypisy.
14 V 2000
672Teresa Borys odbiła mi na ksero trzy wąskie kartki. Jedna to blankiet, tabelka, przez całość której idzie notatka:
Warszawa, d. 7/8 1919
Telefon 14-86
Nota dla m. p. Śliwińskiego
Smolna 7
Prosimy o łaskawe wydanie walizy do pokrowca
H. Waśniewska
Tyle. Nic więcej nie wiemy.
673Na pasku gładkiego, trochę pożółkłego papieru kawałek wiersza:
Mają też twą wymówkę, iż chleb na nie drogi, Wżdy z nim kmiotek nie zrówna w dostatku ubogi. Kupiec klaska zęboma, pali go korzenie
Dobrem mi nam zaleje ono zapalenie...
Kmiotek tylko w niedzielę piwa trochę skusi,
Już na to cały tydzień ciężko robić musi.
Na pożółkłej kartce złożonej przez całą wysokość (papier kancelaryjny w jedną linię):
Za komorne odebrałem od dnia 28/I
do dnia 11/II roku 1918
Potocki za luty 54,60
Zientara aconto za sierpień 4,–
Wilinska Walerja za stycz 5,–
Wilinski Kowal na grudzień 14,50
Feldberg aconto za styczeń 5,20
Murawiec aconto listopada 2,50
Gajewski czerwi 1,75, lipi 3,25 5,–
Leszko aconto za styczeń 2,–
Kornacki pazdzi 5,00, listo 6,25 11,20
Polakowski aconto maja 10,–
Pestka Włady „ „ lipca 5,–
Lipińska Fran „ „ grudnia 15,–
Podolska po Dominczykowy od dnia 1 lutego 1918 roku mar 5,–
139,10
Trojak grud 2,50 styc 2,50 5,–
144,10
Wydatki
reperacja sufitu wsieni mar 5,–
Kolenda Kominiarza mar 2,50
stróża nocnego 2,–
9,50
16 V 2000
674Niespodziewane jako rachunek!
675Magazyn biblioteczny wciąga. Potrzyma, potrzyma i puści na upał i hałas. Zresztą tam się przecież nie wchodzi. Wszystko rozgrywa się w czytelni.
17 V 2000
676Biblioteka Adama Patrzyka na okładce Pamiętnika mistycznego. W dodatku przysłał mi niespodziewanie złotą, pomarańczową, zieloną bibliotekę. Wciągającą.
677Niełatwo namalować labirynt en face. A on zawsze stawia widza przed bibliotekami, o których wiemy, że są nieskończone, rozległe, idące w głąb. Codziennie widzę na tym obrazku, bo to mały portret olbrzymiej biblioteki. Niebieski zegar bez godziny jako księżyc zamkniętej przestrzeni. Codziennie wciąga mnie labirynt.
678Nie wiadomo dlaczego tyle wspólnego ma droga dążąca do odległego horyzontu i labirynt. Wydawałoby się, że nie ma dalszych sobie tworów. A działają podobnie.
679Żal niewrażliwych na wołanie przestrzeni.
20 V 2000
680Biblioteki Patrzyka kosmiczne. Jakby mieszkańcy tych labiryntów wymarli. Pozostawiając tylko tajemnicze światła. Może dla czytelników, którzy się kiedyś pojawią?
21 V 2000
681Biblioteka Białoszewskiego – ta, którą ujawniał – nie miała żadnych cech tajemniczości. Z Rozkurzu:
Rano
Byłem w głównym mieście – bez znudzenia jeżdżę po mostach – i w parku Skaryszewskim. Bucha w nos. Gorąc ze słońcem. Zielenina. Śpiewy. Nowe układy. Nie mogę znaleźć wypożyczalni książek. Czuję się jak na wakacjach. Przykrość przy wysiadaniu do siebie. Na skraju łączki rozkraczyła się wierzba, coś ją rozłupało, ale rosła dalej po swojemu, zieloniutka. A tu już po niej. Najemnik odrąbywał pień. To ten gust ludzkości.
2 VII 2000
682Nie ma nic tak złego w poezji jak marne realizacje „łatwych” lub „charakterystycznych” gatunków. Zły poeta staje się poetą upiornym, gdy sięga, na przykład, po limeryk. Co gorsza, powodzenie w zewnętrznym naśladownictwie formy złego poetę zawsze pobudza. A już nie ma dla niego nic rozkoszniejszego niż gatunki polszczyźnie niezbyt przyswojone, jak limeryk właśnie czy haiku. Ukochana przez złych poetów pustota w foremce filozoficznej.
3 VII 2000
683Edward Dwurnik Miasta diagonalne – malarstwo „sylabotoniczne”.
684Łapię się na tym, że się zastanawiam, czy sylaba jest ukośna. A jest?
4 VII 2000
685Coś nas zmusza, żeby w cieniu ideału umościć sobie gniazdko codzienności.
686Ideał – sztuka czysta.
687Codzienność – sztuka historyczna.
5 VII 2000
688Dwoje artystów – świadkowie naszego życia, dzień po dniu. Naszego i cudzego. Jak to się stało. Dzień po dniu. To Anna Beata Bohdziewicz i Edward Dwurnik.
689Właściwie odruchowo uważa się malarstwo historyczne za trupa. Ale żyje i ma się nieźle.
690Powiedzmy, że nazwiemy to nawet reportażem. Dzieło tych dwojga przewyższa każdy reportaż. Nie tylko pod względem jakości. To poza dyskusją. Ale i pod względem wielkości i ciągłości.
691Powiedzmy, że nazwiemy to dziennikiem. Zresztą Bohdziewicz już tak nazwała: Fotodziennikiem.
692Odejdziemy i zostanie tych dwoje, którym się nigdy nie nudzi. Leń artystyczny, lęk przed pustą kartką czy kliszą, lęk przed czasem – nic ich nie powstrzymuje. Dziennik fotograficzny Bohdziewicz i dziennik malarski Edwarda Dwurnika znaczą ślad, ciąg i rytm dni.
693Zwłaszcza Dwurnik jest artystą rytmu.
6 VII 2000
694Katalog cyklu Od grudnia do czerwca (Bydgoszcz, Bytom 1997) – poświęconego zabitym bezpośrednio lub pośrednio w następstwie stanu wojennego. Najpełniejsza monografia Dwurnika.
695Wreszcie, po latach, znajduję tu wypowiedź Dwurnika o rytmie. Jego miasto – nazwijmy to miastem, bo to jest miastem – zaczęło się od Nikifora, od roku 1965. Właśnie chciał malować architekturę, właśnie malował architekturę i wtedy, w Kielcach, zobaczył wystawę Nikifora. To był przełom tak wielki, że zaczął numerować swoje obrazy ze względu na ten przełom od pierwszego, z dnia 13 VI 1965.
696Opałka numeruje chwile. Dwurnik numeruje utwory.
7 VII 2000
697Dwurnik zobaczywszy obrazki Nikifora nie tylko zrozumiał, co ma robić z pejzażem, ale i ruszył w Polskę, by zostać wędrownym artystą. „Pracowałem w plenerze, siadywałem na ulicach małych miasteczek i rysowałem do upadłego, rysowałem i malowałem akwarelką; narażałem się na zaczepki, drwiny, czasem prawie głodowałem, doprowadzałem się do takich krańcowych stanów, no, prawie paranoja. Pod koniec dnia wpadałem w pewien rodzaj transu, który wynikał z takiego rytmu, małego ruchu ołówkiem, i to zobaczyłem wyraźnie, po latach, w obrazkach Nikifora, że jest u niego ten specyficzny rytm, taka motoryczność, powtarzanie się pewnych elementów, które »ukryte« w obrazie oddziaływują na ludzi z dużą siłą, to jest prawie abstrakcyjne, irracjonalne, ale daje niezwykły efekt” (O Nikiforze z Edwardem Dwurnikiem, „Odra” 1996, nr 4).
7 VII 2000
698Połączyły się rytmy architektury, rytmy bruzd, rytmy obłoków z rytmami Nikifora i Dwurnika.
699To poezja.
23 VII 2000
700W naszej połowie wieku niewielu się z haiku uratowało. A raczej niewielu uratowało nas – Miłosz, Grochowiak...
24 VII 2000
701Stanisław Grochowiak, haiku XII, Demony z t. Haiku‑images (1978). Część piąta:
Nie są puste ani pełne
Ani zaczęte ni też dokończone
Płacz więźnie im w gardzielach
Brak formy w okrucieństwie
702Czy to nie jest istotą demonów? Jakoś tak nie wprost, a tak niezwykle prosto prześwituje tu barok Grochowiaka. Błyszczy rozpacz.
703Tom Haiku‑images ukazał się już po śmierci Grochowiaka. Demony zostały przez niego opuszczone. A przecież zrobił coś, żeby być poetą przeklętym, jednak brakowało warunków historycznych. Socjalizm wszystko umiał przekręcić. Lubił formalności. Wszędzie napisane, na przykład, że studiował polonistykę nawet na dwóch uniwersytetach, a tego było parę tygodni razem. I co z tego? Robił z językiem, co chciał. Nie bez wysiłku oczywiście: XIX, Poezja, Haiku‑animaux z t. Haiku‑images:
Od rana zawiązuję biały kitel śniegu i hajda do gawry
Śpiący niedźwiedź wynajął mnie jako pedicurzystę
Piłując okrwawione pazury myślę:
Cóż za podniecający zawód
704Ciekawe, czy on tak sam podawał wszędzie? Możliwe. A przecież i tak by pisał. I tak pisał. A tradycję znał, mieszkał w niej i wychodził, trzasnąwszy drzwiami, kiedy chciał.
705Grochowiak urośnie.
29 VII 2000
706Co to właściwie za masowość u Dwurnika. To nie prosta powtarzalność. To ten architektoniczny i fizjologiczny rytm, który poczuł i którego zaczął używać, podziwiając Nikifora.
707Już kilka razy w Prywatnej historii poezji pisałam o tym, że poezja dla poetów jest w oczywisty i ścisły sposób związana z fizjologią. Okazuje się, że dla malarza – malarstwo.
708Bardzo się ucieszyłam, kiedy Jacek Łukasiewicz, poeta-profesor, w dzisiejszej audycji o Grochowiaku, gdzie wystąpiliśmy razem, choć nagrani osobno, powiedział, że wygląd, fizyczność poety ma związek nie tylko z osobistym charakterem, ale w pewnym sensie z twórczością. Znając Grochowiaka od chłopca, mógł nam opowiedzieć i opowiedział o różnych jego wyglądach.
30 VII 2000
709Denerwujący jest częsty pogląd publiczności, że prawda o artyście to to, co on je, pije lub jak przeklina. Zmyśleniem ma być jego praca właściwa. Rzadko kto umie opisać całość artysty, nie odrywając jego pisarskiej sygnatury od portretu, uważanego za wyraz „prawdziwego życia”. Jacek Łukasiewicz umie.
31 VII 2000
710Ciągle myślę o historii, z którą ktoś do mnie specjalnie zadzwonił. Otóż pewna mała dziewczynka – podobno ma cztery lata – zapytała swej babci: „Gdzie ja byłam, kiedy jeszcze się nie urodziłam?” – „W niebie” – odpowiedziała babcia. – „A gdzie będę kiedy umrę?” – „W niebie” – odpowiedziała babcia. – „To po co ten spacerek?” – zapytała wnuczka.
711Stanisław Grochowiak z Menueta, t. Menuet z pogrzebaczem (1958):
Mysz nas nawiedzi, przyfrunie sowa,
Szakal przyczłapie z obwisłą szczęką,
Kornik zacyka do drzwi tak cienko,
Jakby żałował czegoś, trumienko,
Jakby żałował...
712Menuet, a nie spacerek? Dawno już nie słyszałam, żeby to ktoś cytował. W latach sześćdziesiątych – ciągle.
713A teraz rozczulają się nad barem mlecznym... w Zachęcie!
13 VIII 2000
714Nieprawdopodobna rzęsa czeka na swojego łabędzia, ale nic. Łabędzie z Nieborowa wyprowadziły się. Przebojem lata millenijnego (?) są szerszenie. Statystycznie znacznie mniej wojownicze niż łabędzie, sławę mają znacznie gorszą.
12 VIII 2000
715Spotyka się szczurek z chomikiem i zaczyna biadać.
– Ty, chomik, to masz szczęście. Ty masz futerko i ja mam futerko. Jesteśmy tacy podobni. Prawie jednego wzrostu. A jednak Ciebie noszą na rękach. Wszyscy Cię lubią, a mnie ścigają, tępią. Powiedz mi, co to jest!
716Chomik myśli, myśli. Wreszcie mówi.
– Oj, szczurku, ale ty musisz mieć... marketing.
13 VIII 2000
717Nie wiadomo, kto ma lepszy: szerszenie czy szczury. Słowa chomika przypominały mi się bez przerwy. Aż tu nagle wypchnęły je inne słowa. Jak to szło?
Poezja to jest złoty szerszeń,
więc siada się i pisze wiersze [w oryg. u Gałczyńskiego „co kąsa, więc się pisze wiersze” – przyp. red.].
Tak?
718Przecież te szerszenie w Nieborowie najchętniej wpadają do ulubionego pokoju Gałczyńskiego, od którego dzisiaj nazwę wzięła cała ta wieża.
719Niobe to Niobe, ale szerszenie wyglądały, jakby się miały wziąć nie wiadomo skąd.
14 VIII 2000
720Ciągle sprawdza się moja „edukacyjna” teoria wyobraźni poetyckiej. Tylko to można z niej wyjąć, co zostało włożone, nauczone. Pod tym względem poeta, wydawałoby się, w oczywisty sposób podobny jest do komputera.
15 VIII 2000
721Lem jednak już wiele lat temu opisał, co się stanie, kiedy zaprojektujemy komputer-poetę. To jeden z najświetniejszych jego pomysłów.
16 VIII 2000
722Pomińmy fazę, kiedy komputer zaczął pisać nieskończony utwór składający się, zdaje się, z samych wyrazów zaczynających się na literę c. I parę innych etapów. W końcu twórcy komputera-poety, żeby nabrał skojarzeń, musieli mu zacząć wpisywać całą historię rozwoju kultury po kolei i draństwo się rozleciało.
723Nie. Nie narzekam na komputer.
724Ani nie zamierzam rozwiązać sprawy szerszenia w poezji Gałczyńskiego jednoznacznie.
725Szerszenie jednak przypomniały mi, że należy stale uważać.
726Na interpretację.
17 VIII 2000
727Wziąwszy pod uwagę, że życia poety nie da się powtórzyć ani że nie bylibyśmy w stanie „upilnować” toku jego myślenia, musimy się pogodzić z szerszeniami niewiadomego pochodzenia.
20 VIII 2000
728Trudno się oderwać od Grochowiaka. Wciągający poeta. Trudno się oderwać od Jerzego Kwiatkowskiego. Rok za rokiem, miesiąc za miesiącem z poezją. Którykolwiek wybierze się rok, miesiąc – poezja.
729Kwiecień 1958 – ten miesiąc, bo tak się złożyło. Ten rok, bo to wyjątkowy okres krytyki. Jeszcze musuje październik, dopiero rośnie poezja: „Groteska Grochowiaka nabiera tu sensu nadzwyczaj charakterystycznego dla bardzo żywych obecnie zjawisk polskiej literatury, tak gorliwie lansowanych przez Artura Sandauera. Jest wyrazem pasji autokompromitacjonizmu, która kieruje dziś piórami Mrożka i Dygata. Stąd także swoisty wdzięk erotyki Grochowiaka, uroda jej pokory:
Tobie by potrzeba zalotnych niedźwiedzi,
Że z niedźwiedzich kożuchów wyjdziesz Venus z fluktów,
A tu taki małżonek jak piątkowy śledzik
Obsypany liryką i popiołem smutku.
(Uroda pokory)
730Tak więc – poezja Grochowiaka znajduje się niejako w centrum współczesności”.
21 VIII 2000
731Odnowiony, liryczny, drobny, poeta popaździernikowy rozebrał się z watowanej kurtki soc. „Obsypany liryką”. Coś w tym przypadkowego albo niezręcznego. Pokuta smutku. W centrum współczesności, z futer wywija się Wenus popaździernikowa.
24 VIII 2000
732Właściwie powinnam lubić masowość. Ale trudno się zmusić.
25 VIII 2000
733To dlatego, że pocztówka wszystko upupi:
Dzielni ludzie są w Łowiczu,
A wesołość w ich obliczu
A czy chłopcy, czy niewiasty
Noszą zawsze strój pasiasty.
734Podpis pod pocztówką z około 1930 roku, wydaną przez Salon Malarzy Polskich w Krakowie. Na obrazku widoczne dzieci w stroju. Mam też dzieło tego samego twórcy z Wilna i stroje wieśniaków z okolic. Tylko że tam dzieci nie tak zalotne i, jak się należy, z mamusią.
26 VIII 2000
735Potwory rymowania gotowe mi popsuć wszystko.
736A przecież Łowicki Ośrodek Kultury i Archiwum Państwowe m. st. Warszawy Oddział w Łowiczu wydały solidną i pełną regionalnych, pięknych okazów książkę: Edward Miziołek, Łowicka pocztówka 1899–1999. Tutaj trochę znajomych pocztówek z kolekcji Andrzeja Chmielewskiego. Odrastające Księstwo Łowickie.
27 VIII 2000
737Stacjonowanie wojsk nadawało tempa produkcji pocztówek. Długi i wytrwały front niemiecko-rosyjski w czasie pierwszej wojny pożerał nieustannie każdy rodzaj pocztówki krajobrazowej i folklorystycznej. Brało się klisze dawne i rugowało napisy polskie, zastępując je niemieckimi, jak potem nieraz na starych zapasach zastemplowywało się niemieckie i pisało polskie.
738Chwilowo idzie o pocztówkę niemiecką. Skomponowaną w ten sposób, że z wyrysowanego dzwonu czy raczej rogu obfitości wysypują się widoki Łowicza. Są to klisze dawne, jak twierdzi autor albumu. Widać na nich naniesione napisy niemieckie. Żołnierz tę obfitość wysyłał gdzieś tam do rodziców. Na czarnym tle u góry wielki napis: „Gruss aus” i na rogu-dzwonie: „Lowitsch”.
739Front pod Łowiczem zatrzymał się na długo. Nad Rawką po raz pierwszy w historii Niemcy, w roku 1915, użyli gazów. W trzecim ataku gazowym wiatr się zmienił i oprócz rosyjskiego zginęło także sporo wojska niemieckiego.
740Profesor Szapiro zaprowadził nas trzy lata temu do dziewięćdziesięcioletniego garncarza w Bolimowie. Parę metrów od jego domu jest historyczny słupek z bańką na broń chemiczną „z epoki”. Garncarz opowiadał, a właściwie już jego dzieci, że przecież po obu stronach były polskie chłopaki, więc kiedy potrzebna była woda, krzyczęli na drugą stronę frontu, żeby tamci przestali na chwilę strzelać i w przerwie nabierali wody. Podobno w tym miejscu front stał osiem miesięcy.
741Ale i tak gaz bojowy nie został nazwany od Bolimowa, lecz od Ypres, miasta belgijskiego (Flandria). Trzeba powiedzieć, że front nie miał tam końca i nie nadążano z tworzeniem cmentarzy.
742Z powodu zmiennego wiatru Niemcy wystawili w Łowiczu pomnik poległym „niemieckim bohaterom i mężnym rosyjskim wojskom”, jak podobno głosił napis na jednej z pocztówek.
28 VIII 2000
743Ilekroć jestem w Nieborowie, znosi mnie w stronę pierwszej wojny światowej.
744Paradoksalnie, jakoś teraz łatwiej do niej docierać niż wcześniej. W latach siedemdziesiątych, kiedy całkowicie wciągnął mnie surrealizm, nie było łatwo się zorientować.
7 IX 2000
745Ledwie (w lipcu) pomyślałam: ciekawe, czy były podobne warszawskie? Już dzisiaj Tomek Żukowski przysyła mi kupioną przez niego specjalnie do mojej kolekcji – ten sam wzór z Warszawy. Tyle że nieco kolorowany. Zamiast „Lowitsch” mamy napis „Warschau” i oczywiście widoczki warszawskie z napisami niemieckimi.
746W ten sposób po raz pierwszy posiadłam pocztówkę z widokiem cerkwi przy Placu na Rozdrożu. Szybko to idzie. Te zmiany nazw, pomników i świątyń. Niemcy w każdym razie drukowali wszystko na gorąco. Chyba w jedną noc narysowali wybuchy rujnujące warszawskie mosty wysadzone przez uciekających – w czasie pierwszej wojny – Rosjan i puścili je jako pocztówki propagandowe.
747Pocztówka z pozdrowieniami z Warszawy nie została napisana w Warszawie. Jak głosi napis kopiowym (jak i reszta listu) ołówkiem: „Kornenburg 26/XII. 915”. To kartka do rodziców w Czechach, po czesku i ze znaczkiem austriackim.
8 IX 2000
748Bolimów – najciekawsze miejsce świata.
749Gaz iperyt to przecież jeden z najważniejszych bohaterów mojego życia. To przecież ojciec surrealizmu, którego matką była pierwsza wojna światowa i którego dziadkiem był ten romantyzm francuski, jakiego we Francji właściwie nie było.
20 IX 2000
750Właściwie nie podejrzewałoby się Kurta Vonneguta o przeżywanie w Nowym Jorku zderzenia kultur, ale tak. Jego rok urodzenia: 1922. Książka z roku 1997: Trzęsienie czasu.
751Staram, staram się nie zamieszczać tu za dużych cytatów. Ale cóż robić, kiedy powolny upływ czasu wymaga długiego opisu. I tak nie pomieszczę tutaj tych dwóch rozdziałków (56 i 57), o które chodzi. Oto kawałek z Trzęsienia czasu:
Jako zagorzały luddysta, podobnie jak Pstrąg i Ned Ludd – być może, ale tylko być może, legendarny robotnik, który dewastował maszyny, jak się przypuszcza w Leicestershire w Anglii na początku dziewiętnastego wieku – upieram się przy dziobaniu w zwykłą maszynę do pisania. Ciągle jestem o parę pokoleń do przodu wobec Williama Styrona i Stephena Kinga, którzy, podobnie jak Pstrąg, piszą długopisami w zwykłych zeszytach. Maszynopis poprawiam za pomocą ołówka albo długopisu. Mam sprawę na Manhattanie. Dzwonię do kobiety, która od stuleci zajmuje się przepisywaniem moich maszynopisów. Ona również nie ma komputera. Może powinienem się jej pozbyć. Wyprowadziła się z miasta do małej miejscowości z dala od centrum. Pytam, jaką mam pogodę. Pytam, czy w karmniku pojawiły się ostatnio jakieś niezwykłe ptaki. Pytam, czy wiewiórki wymyśliły, jak się dostać do karmnika, i tak dalej.
Owszem, wiewiórki znalazły sposób na karmnik. Jeśli muszą, potrafią zamienić się w cyrkowców na trapezie. […] Mówię, że mam dla niej kilka stron do przepisania. Ona: „Dobrze”. Będę musiał je przesłać pocztą, bo faksu kobieta też nie ma. (przeł. Andrzej Chajewski)
752Vonnegut reprezentuje jeszcze kulturę rozmowy. Przesunięcie granic i jeszcze trochę, i przesunięcie.
21 IX 2000
753Już w pierwszym emailu od Bożeny Shallcross z Bógwiekąd w stanie Indiana, gdzie wykłada na uniwersytecie, dostałam wiadomość, że kolibry przylatują do karmników na jej balkonie. Tak.
24 IX 2000
754Marc Chagall twierdził, że nie można żyć bez poezji i bez miłości.
755Z powodu nasycenia poezją wybierał Biblię.
756Czy ktokolwiek przed nim mógłby uwierzyć, że da się namalować Pieśń nad pieśniami?
26 IX 2000
757Właściwie, jak teraz tak myślę, to miałam doskonałe warunki do zaszczepienia się we mnie poezji.
758Od niemowlęctwa mi coś deklamowano w różnych językach nawet. Na pewno przed piątym rokiem życia słyszałam jakiś wierszyk po francusku, po rumuńsku, nie mówiąc o tym, że nie oszczędzano mi arcydzieł poezji polskiej i niemieckiej.
759Przypominam sobie to właśnie teraz, bo w PEN Clubie ma być wieczór poświęcony Wacławowi Borowemu, mojemu ciotecznemu dziadkowi przecież. To znaczy mężowi Julii, siostry mojego dziadka Tadeusza (to imię rodzinne) Baranowskiego.
760Kiedy usiłuję sobie go przypomnieć – Borowego, nie dziadka, bo dziadek umarł, kiedy mój ojciec miał sześć lat – widzę i słyszę zawsze to samo. Musiał mnie widocznie brać na ręce i deklamować wiersze, bo pamiętam jego twarz w wielkim zbliżeniu i jakieś rytmy, choć nie wiem jakie. Wielokrotnie Borowy przypominał mi się, kiedy słyszałam Lokomotywę. Więc załóżmy, że i ona wśród tych wierszy była. W każdym razie niewątpliwie łączy się on dla mnie z najwcześniejszym wspomnieniem poezji w moim życiu.
761Nie dlatego, że Babcia i Rodzice nie mówili mi wierszy, ale to było codziennie, a deklamacje Borowego łączyły się dla mnie z uniesieniem wysoko, ze zmianą perspektywy i z czymś świątecznie miłym, chociaż widywałam Go częściej niż w święta.
762Coś musi być przełomowego w wieku pięciu lat, bo wielu ludzi opowiada jakieś najważniejsze historie w życiu z wieku pięciu lat. W każdym razie Borowy umarł w październiku 1950 roku. Ja miałam wtedy pięć lat.
763Jego śmierć jest w moim życiu pierwszą śmiercią, jaką pamiętam.
764A teraz minęło pięćdziesiąt lat?
27 IX 2000
765Że nie będę odkrywcza. Różnica kultur między moim dzieciństwem w zrujnowanej Warszawie, i zdziesiątkowanym społeczeństwie, i dzisiaj, być może nie jest aż tak jaskrawa jak między kulturą pustyni i Nowego Jorku.
766Ale ciekawe jednak, czy wszyscy na świecie przed nami czuli się tak samo obco?
767No cóż. Dobrze jednak, że wybrałam poezję. Mogę w miarę bezkarnie zadawać dziecinne pytania.
768Borowy został dla mnie za jakąś nieprzekraczalną granicą epok.
769Więc nie. Pięćdziesiąt lat nie jest wcale dziwne.
28 IX 2000
770Borowy zrobił, co mógł, dla ratowania skarbów, książek i dzieł sztuki przed wywózką ich w czasie wojny do Rzeszy. Był wśród najpracowitszych i nieznających strachu bibliotekarzy i muzealników.
771Straszny i wspaniały jest jeden z jego, zanotowanych w dzienniku, opisów niedostępnej dla mieszkańców popowstaniowej Warszawy, kiedy pod okiem Niemców zamierzających wywieźć najcenniejsze okazy musiał z innymi fachowcami pod niemiecką eskortą wjeżdżać do środka miasta.
7723 grudnia 1944 roku są w kamienicy Baryczków: „W pewnej chwili przerywamy pracę, żeby wyjść na Rynek Starego Miasta. Tak sobie mniej więcej wyobrażałem góry Hoggaru na Saharze. Cały plac poryty lejami od bomb, zasypany blachą z dachów, cegłą i miazgą tynku. Najlepiej utrzymała się strona między Nowomiejską a Krzywym Kołem: fasady wprawdzie poszczerbione i częściowo ścięte, ale wszystkie stoją: wnętrza zresztą wypalone, dachy zmienione, gruzy sypią się na ulicę. Świetny to jeszcze stan wobec strony od Krzywego Koła do Celnej, na której nie ma ani jednej fasady (dom przedostatni tylko wystercza jakimś wysokim dosyć kikutem). Między Dunajem a Zapieckiem stosunkowo mocno się trzymają obydwie fasady Kamienicy Książąt Mazowieckich, choć bardzo pokaleczone, w stanie też jakim takim utrzymały się dwie fasady w środku (jedna z fragmentem łuku gotyckiego), obydwie zresztą szczerb pełne i ścięte. Z Fukiera gruzy tylko. W głębi Świętojańskiej czerwieni się oskalpowana boczna ściana kościoła Jezuitów, za nią majaczeje jedna z iglic Katedry, nad resztą Świętojańskiej (o ile z oddali sądzić można) panuje przestwór powietrzny”.
2 X 2000
773Kiedy Maria Janion zaczęła „Nagrodę Nike dostała książka Matka...”, rozległy się takie oklaski, że nie mogła dokończyć i teatr się zatrząsł. Ciekawe, jak by się zatrząsł, gdyby Różewicz nie dostał Nike. Ale dobrze było to widzieć i słyszeć.
3 X 2000
774Szkoda, że go nie było, ale może to i bardziej teatralnie wyszło. A przecież prawie żaden z pisarzy polskich poczucia teatru nie ma. Zachowują się jak te szare myszki i dają się tak traktować dziennikarzom.
775Była, zdaje się, kilka lat temu jakaś skandalistka, ale nawet nazwiska się nie pamięta, to co to za skandal. Dobrze chociaż, że Nike pewne emocje publiczne wzbudza, a przy okazji o książkach się wspomina.
776A Matka odchodzi niesamowita. Szczególnie sam pamiętnik matki o wsi na początku wieku i wrażający się już na zawsze w pamięć, chciałoby się może powiedzieć – w serce, wiersz Domek:
Ja domek dla zmarłych
znaleźli tu swoje
ostatnie schronienie
4 X 2000
777Tadeusz Różewicz Powrót z Matka odchodzi, 1999:
Nagle otworzy się okno
i matka mnie zawoła
już czas wracać
rozstąpi się ściana
wejdę do nieba w zabłoconych butach
778Widocznie ten odcinek miał być taki. Ruiny. Śmierć. Pamięć. Zapisać znaczy zapamiętać? Zapisać znaczy stworzyć?
779Różewicz nie może mówić, bo po Zagładzie. A my, po Różewiczu, o uczuciach?
7 X 2000
780Nieprawdopodobne powodzenie ma zielnik księdza Jana Twardowskiego. Kiedyś robiło się zielniki samemu, a właściwie samej. Także matka i babka księdza tym się w wolnych chwilach zatrudniały.
781Kapitalne. Gdyby nie ksiądz-poeta, nikt by nawet tego słowa nie pamiętał.
782Ciekawe, czy ktoś by pamiętał słowo „poezja”. Bo ksiądz-poeta jest chyba najlepiej sprzedającym się poetą w Polsce.
8 X 2000
783Dobrze. Nie mówię już tak. Bo jednak utrzymuję, że z poezją jest cały czas świetnie.
784A przecież nie będę szła tropem myśli wydawców, którzy utrzymują, że żadne książki nie idą, ale dziwnie pracy nie zmieniają.
9 X 2000
785Na Krajowych Targach Książki wielkim powodzeniem cieszy się stoisko z nagraniami głosów ptaków. Można było złowić sikorkę, słowika, bractwo mieszane.
786Dwuznaczna sprawa. Poezja naturalna w konserwie.
12 X 2000
787W drukowanej już w książce części Prywatnej historii poezji pomieściłam pewną, moją ukochaną, historyjkę. Ponieważ było to już bardzo dawno – 20 III 1996 – pozwolę sobie ją zacytować: Z historii poezji współczesnej, z pierwszej strony „Gazety Wyborczej”. Z pierwszej strony! Z dnia 18 III 1996. Oto ta, nadana wyraźnie na cały świat wiadomość:
Wielbłąd wrócił z wojny
Wielbłądzica, która zaginęła parę lat temu, powróciła do domu. Jest zdrowa, a w dodatku spodziewa się potomstwa. – Wielbłądy znane są ze swego przywiązania do ludzi, ale to był prawdziwy cud – stwierdził uradowany właściciel, kuwejcki rolnik Mohammed al-Auwaishir. Powrót dawnej podopiecznej uczcił napisaniem poematu.
REUTER
788Wielokrotnie zastanawiałam się nad tym, jak straszny stylistycznie musiał być ten poemat i jak ważny sam wielbłąd.
789Nagle. Czytam sławną książkę Kwiat pustyni. Z namiotu Nomadów do Nowego Jorku, napisaną przez jedną z najpiękniejszych i najbardziej znanych kobiet świata, Waris Dirie, wspólnie z Cathleen Miller. Waris – imię oznaczające właśnie kwiat, który pojawia się na krótką chwilę po deszczu na pustyni. Waris to też imię jednej z najsłynniejszych modelek, która mając około trzynastu lat uciekła w chwili, gdy miała zostać „oddana w małżeństwo” dużo starszemu mężczyźnie, i po wielu nieprawdopodobnych perypetiach przekształciła się z nomadki z pustyni w nomadkę światowej reklamy. Sławna jest jej walka o prawa afrykańskich kobiet, zwłaszcza walka ze zwyczajem obrzezywania, okaleczania kobiet, który to zwyczaj okupują one nie tylko stałym cierpieniem, lecz i często życiem.
790W Kwiecie pustyni znajduję wielbłąda:
W Somalii wielbłąd to zwierzę-legenda. Żyje tam więcej wielbłądów niż w jakimkolwiek innym kraju na świecie, więcej niż ludzi. W moim ojczystym kraju ogromnie długą tradycję ma poezja przekazywana ustnie, a znaczna część jej strof poświęcona jest wielbłądom. Mama często śpiewała starą pieśń, której treść z grubsza brzmiała tak: „Mój wielbłąd zniknął ze złoczyńcą – zabił go albo skradł. Błagam i modlę się – zwróć mi wielbłąda”. Znaczenie wielbłądów wpajano mi od wczesnego dzieciństwa, były dla naszej społeczności czymś bezcennym, bo na pustyni nie da się bez nich żyć. Jak to ujął somalijski poeta:
Wielbłądzica to matka
temu, kto ją ma.
Wielbład to tętnica,
w której życie gra.
To prawda. Wiebłąd jest nawet miarą ludzkiego życia: gdy zostanie popełnione zabójstwo, klan zabójcy musi oddać klanowi ofiary sto wielbłądów. Jeżeli tak się nie stanie, klan ofiary ma prawo pozbawić zabójcę życia. Zwyczajowa opłata za narzeczoną też jest uiszczana w wielbłądach. Na co dzień wielbłądy zwyczajnie utrzymywały nas przy życiu (z ang. przeł. Marek Wrześniewski).
13 X 2000
791Koń ma duszę w sobie – to tytuł antologii Łucji Ginkowej z cyklu „Biblioteki Romantycznej” pod red. Marii Janion.
792Wstrząsająca. Koń druhem, towarzyszem boju, ratunkiem od złego, fantazją, widziadłem. Nawet grabarzem.
793Koń i woda. Koń i pustynia. Koń – piękno.
794Łucja Ginko zna się na koniach rzeczywistych. Była sprawozdawcą na wyścigach.
795Aż dziw, ile tu „konia i pustyni”. Ale tak.
796Koń ustępuje wielbłądowi w ostatecznej chwili braku wody. Nawet w opisie romantycznym.
797Dla mnie tętent konia romantycznego to Duma o Wacławie Rzewuskim Słowackiego:
Po morzach wędrował – był kiedyś Farysem,
Pod palmą spoczywał, pod ciemnym cyprysem,
Z modlitwą Araba był w gmachach Khaaba,
Odwiedzał proroka grobowce.
Koń jego arabski był biały bez skazy.
Siedmiokroć na koniu przeleciał step Gazy,
I stał przed kościołem, i korném bił czołem,
Jak czynią w Solimie wędrowce.
15 X 2000
798Oczywiście jest i powrót konia z wojny. Samego.
799W dodatku to utwór Wincentego Pola, z którego twórczości dałaby się wykroić osobna antologia koniowi poświęcona. Niestety tutaj, kiedy już cały pułk przeszedł, a Jontka z Ożogi nie widać, koń wiedziony przez ułana odrywa się nagle od oddziału:
Koń się szarpnął przed górką,
Zarżał, urwał wodze,
I poleciał po drodze
Co wyskok w podwórko.
„O! dla Boga! Dla Boga!
Skądże go to macie?
Wszak to konik z Ożoga,
Konik po mym bracie.
Oj! Sierota już chata,
Kiedy on zabity!
Gdzieżeś podział mi brata
Koniu jabłkowity?
16 X 2000
800Małgosia Łukasiewicz utrzymuje, że żaden polski moment historyczny bez konia się nie obejdzie, nawet kiedy bez koni się obywa. Nawet ona sama tego doświadczyła. Przykładem wspomnienie Waldemara Kuczyńskiego z Jaworza, gdzie w paru słowach i ona sama na spacerniaku, i Rayzacher zostali porównani do „szlachetnego zwierzęcia”.
801Oczywiście pożyczam Obóz Waldemara Kuczyńskiego i otwiera mi się od razu na odpowiedniej stronie: „Bokiem po głębokim śniegu mija nas Małgosia Łukasiewicz. Wdzięczny kłus, cienkie pęciny, wysoko podnosi nogi. Lekkość. Za nią bardzo husarsko Maciej Rayzacher, obrońca nienarodzonych, a tu kandydat na dyrektora jaworzańskiego teatru internowanych”.
17 X 2000
802Cudownie! Mam w ręce prawdziwy, materialny, bardzo podobny sam do siebie (bo wygląda tak jak poprzednie) trzeci tom Antologii poezji francuskiej Lisowskiego. To wiek dziewiętnasty – olbrzym. W dodatku Lisowski zrobił coś dla mnie. Uwzględnił tych pomniejszych romantyków, do których odwoływali się surrealiści i których uczynili swymi rodzicami.
803Nie wiadomo, czy czytać wiersze francuskie, polskie, czy noty Lisowskiego. Powinny zostać wydrukowane osobno jako wspaniały, tak zwany „autorski” słownik poetów francuskich. Tylko żeby ukazał się już tom czwarty i ostatni, to by można jakoś przeprowadzić.
23 X 2000
804Czy to nie u Jules’a Supervielle’a uszy za koniem goniły?
805No tak. W Stworzeniu zwierząt przełożonym przez Jerzego Kwiatkowskiego:
Koniowi brak było tylko uszu, lecz on sam nic o tym nie wiedział, całkiem zajęty uwalnianiem się w galopie od własnego cienia. Uszy dogoniły go w pełnym biegu. Nie wyszły jeszcze z podziwu i nie przestawały obracać się na wszystkie strony.
– Chodzą słuchy – rzekł koń – że nikt nie będzie mógł mnie doścignąć. Nie bardzo jeszcze wiem, co to znaczy, zgaduję jednak, że będę miał dzięki temu powód do dumy.
806Supervielle dziwnie bliski był światu zwierząt, bogów, chimer, cudów. Nie poddał się ani bankowości, ani francuskiemu racjonalizmowi. Niech żyje Montevideo! Supervielle Montevideo, przeł. Zbigniew Bieńkowski:
Rodziłem się, a przez okno
Przejeżdżał wolant jak tchnienie.
[…]
Trochę mej duszy pomknęło
Po szynie niebieskiej w niebo.
Inne jej trochę przywarło
Do skrawka papieru na wietrze
I potknąwszy się o kamień
Tłumiło swój żar uwięziony.
Ranek obliczał swe ptaki
Wciąż zaczynając od nowa.
27 X 2000
807Z Pierre’a Reverdy’ego Zamiast wstępu, z szesnastostronicowego druczku, który w roku 1939 wydali razem Zbigniew Bieńkowski i Julian Rogoziński (wyd. miesięcznik literacko-społeczny „Orka”):
Poeta jest olbrzymem, który bez trudu przechodzi przez ucho igielne, i jednocześnie karłem wypełniającym wszechświat.
przeł. Julian Rogoziński
808Poeta oksymoroniczny. A jaki inny może być? Czy jego istnienie nie należy do kategorii rzeczy niemożliwych?
29 X 2000
W pnączach ogrodu schowaną
Spostrzegłem Różę w łzach całą.
Płacząc, obficie zraszała
Drugą różę, mniej różaną.
Joséphin Soulary Dwie róże, przeł. Krystyna Rodowska
809Dobrze jest czytać przekłady Krystyny Rodowskiej. Jest w nich zawsze jakaś powaga w traktowaniu tekstu, który przekłada, i przyjemność wynikająca z melodyjności, która może się niespodziewanie pojawić wśród hałasu tak zwanej rzeczywistości. Zmorą przekładów jest przerabianie przez niektórych wszystkiego na jedno kopyto i robienie z dowolnego wyboru jednej niekończącej się kiełbasy. To człowieka z Rodowską nie spotyka.
810Nic. Tak sobie poczytuję Antologię Lisowskiego. Przekłady przekładami, ale te notki – jak to się mówiło? Delicje?
30 X 2000
811Na pierwszy rzut oka Jerzy Kwiatkowski nie przypominał romantyka, a jednak wybierał romantyzm przeciw klasycyzmowi, sen przeciw jasności dnia. Nad horyzontem gwiazda psychoanalizy, za plecami gwiazda romantyzmu.
...poezja Michaux w zdecydowany sposób odcina się od tej strony psychiki, którą Jung nazywa Personą, inaczej: maską. Od tej wersji „ja”, która powstaje „na styku”: człowiek społeczeństwo i stanowi rezultat procesu przystosowywania się człowieka do społeczeństwa. Michaux wydaje się tu odwracać normalny porządek rzeczy, wydaje się mówić: to, co jest we mnie „oficjalne”, „publiczne”, „zewnętrzne”, „społeczne” – to moja ściśle prywatna sprawa. Światu – mogę jedynie wyjawić najbardziej intymne przeżycia psychiczne. Inaczej, egzystencjalistycznie, po Jaspersowsku rzecz określając, powiedzieć można, że w poezji Michaux nie istnieje Norma Dnia. Istnieje wyłącznie Pasja Nocy. (Moi, non. Rzecz o Henri Michaux, w: Poezje bez granic, Kraków 1967)
812W ten sposób zaczyna zarysowywać się przed nami Michaux-samotnik, „obcy”, „outsider”.
813Wizja przeciw równaniu – artykuł Kwiatkowskiego z 1958 roku wywołał burzę. I spadł na głowę Harasymowiczowi, który był w nim głównym, pochwalanym oczywiście, romantykiem wschodzących poetów.
7 XI 2000
814Pytanie. Czy dużo było Francji w Polsce po roku 1945? Oczywiście każdy myśli przede wszystkim o poezji własnej młodości. Dobrze mi się trafiło. Lata sześćdziesiąte wybuchły wszystkimi poezjami naraz. Właściwie już koniec lat pięćdziesiątych był taki. Ale ja jeszcze o tym tak dobrze nie wiedziałam. Dopiero zaczynałam czytać. W dzieciństwie lepiej czytałam nuty niż litery, a i tak bym nie powiedziała, że robiłam to perfekcyjnie.
815No tak. Ale nuty odchodziły właśnie – wraz z francuskim. Trafiłam na końcówkę przedwojennej inteligencji (tak zwanej).
816Jak dzisiaj o tym myślę, to poezja francuska była wszędzie. Ale czy to prawda?
8 XI 2000
817Pierwszy tom Antologii poezji francuskiej Lisowskiego na trzecim roku polonistyki nosiliśmy cały dzień pod pachą (a przecież to nie było łatwe ze względu na gabaryty). Byli tacy, co nie nosili. Ale nie wszyscy uważają poezję za pępek świata. Trudno.
9 XI 2000
818Zabierając się do pisania do książki zbiorowej dla Instytutu o krytykach z „linii francuskiej”, nie przypuszczałam, że mnie tak złapie – tęsknota za pisaniem i mówieniem Zbigniewa Bieńkowskiego, Juliana Rogozińskiego, Jerzego Kwiatkowskiego, którego właściwie nawet nie znałam.
819Z własnymi wierszami do „Twórczości”, do Ziemowita Fedeckiego przyszłam po raz pierwszy, mając lat dziewiętnaście, myśląc: jak spadać, to z wysokiego konia. I nie spadłam. Za jakimś drugim razem.
820Po dobrych paru latach przyszłam do „Twórczości”, do Bieńkowskiego, żeby zacząć pisać takie „twórczościowe” teksty przeglądowe z literatury francuskiej. Bieńkowski był okropnie poparzony, ponieważ właśnie tego, czy poprzedniego, dnia gotował jakieś pieluszki czy makaron, bo miał chyba świeżo urodzoną córeczkę. I mówiąc o tym i jednocześnie o pewnym pisarzu francuskim i o sytuacji w literaturze polskiej i o Supervielle’u, i nie wiem o czym jeszcze, zamówił u mnie tekst.
821I tu stop! Ponieważ zaczęłam czytać samego Bieńkowskiego i tego pisarza, i tak dalej. Aż do dzisiaj. Nie będę mówić, o jakiego pisarza chodziło. Dzisiaj już i tak nikt by się nim nie przejął.
822Przeszło na wieczność. Morał: „Nie czytaj za dużo!”.
823Pełno jest takich, co na tym poprzestają.
19 XI 2000
824Szczęśliwie Telewizja Polonia nastawiona jest na zagranicę i dodatkowo bardzo ma mało pieniędzy i dlatego puszcza bardzo wiele powtórzeń programów o polskiej sztuce i może sobie pozwolić – w sensie, że nie ma tu tak ostrej cenzury idiotyzmu, jak w innych programach – nawet na dłuższą rozmowę z wielkim polskim kompozytorem.
825Wojciech Kilar ma spojrzenie jak nie z tego świata. Według własnych słów: „Jest najlepszym sobą. Nikt nie jest lepszy od Kilara i Kilar nie jest lepszy od nikogo”. Nie interesują go rankingi.
826Ciekawe, że nie doszedł do Krzesanego przez Tatry, ale do Tatr przez muzykę. Dopiero po Krzesanym zaczął całymi miesiącami chodzić po górach.
827Wśród mistrzów Kilara miejsce Karola Szymanowskiego zostaje ciągle nienaruszone.
1 XII 2000
828A listopad spokojnie trwa. Na Mianowskiego wśród domów kasztan z klasycznymi wrześniowo-październikowymi liśćmi (oczywiście większość uleciała). Nad nim żółciutka brzoza. We dnie słońce. W nocy żółte, nowomodne latarnie, wokół których jasno nadzwyczaj, spokojnie pogłębiają jesień.
829Co jest?
830Bo scenografia do Nocy listopadowej się nie zgadza. Oto didaskalia Wyspiańskiego do Sceny X (i ostatniej):
Drzewa wielkim schyliły się skłonem
bezlistnych, sczerniałych gałęzi.
Cała droga liściem uścielona,
które wiatr rozgarnia drgające. […]
831„Bezlistne” – to trochę dziś umowne. Kiedy wczoraj stałam wiele minut na Nowowiejskiej, zewsząd wychylały się kępy zapomnianych liści. Śnieg podobno gdzieś jest – daleko.
832Niech żyje dziura ozonowa. A może niektórzy chcą do cieplarni?!
833Niepokoje o wnuki.
2 XII 2000
834Didaskalia do Sceny IX Nocy listopadowej:
Teatrum Stanisława Augusta
W Stanisławowskim parku, na ostrowie
jest teatrum Króla Jegomości.
Ponad wodą na podium jest scena,
przeciw sceny na kamiennym otoczu
siedli w tronach wielcy tragikowie.
Co się kiedy na tej scenie dzieje, patrzą oni, co dzieła tworzyli.
I tej nocy, gdy się jesień sili,
zeszedł księżyc w drzew suchych przeźroczu,
i w tym dziwnym odblasku księżyca
sterczą ruiny i w gruzach świątynie.
O północy, o dwunastej godzinie
przyszli ci, co w wojennym czynie
polegli, przyszli gromadą
i na stopniach na podium przysiedli,
oczekujący.
Skoro jesień nie mija i jest niedziela. Może sprawdzić?
3 XII 2000
835Trudno! Mam razem zszyte Warszawiankę, Noc listopadową i Wesele i nie mogę się powstrzymać. Czytam Wesele. Zawsze czytam Wesele. Teraz już nie codziennie. Scena VII:
PAN MŁODY:
Takie zimno bardzo rano;
noc tę dzisiaj nieprzespaną
zapamiętam długie czasy.
POETA: Zapewne, noc to poślubna,
ta jest zawsze siłopróbna.
PAN MŁODY: Trochę to, co inne jeszcze.
Ujęły mnie jakieś kleszcze
przestrachu, ogromne grozy.
Uląkłem się nagle prozy,
jaka jest we fantastycznym świecie:
że to, co jest tu przed nami żywe,
Tak się nagle wiatrem zmiecie;
że my próżno wyciągamy ręce
do widziadeł – bo to są widziadła,
i tak mi fantazja zbladła,
bo już się była układła
do snu we widziadeł lesie.
4 XII 2000
836Zawsze u Wyspiańskiego jest pejzaż, jakieś wiatry, rośliny, gałęzie, liście, śniegi.
837Nigdy nie poruszamy się w przestrzeni abstrakcyjnej, pustej, czy to chodzi o historię, z Warszawianki:
CHÓR:
Hej, kto Polak, na bagnety!
Żyj swobodo, Polsko żyj!
Takim hasłem cnej podniety
trąbo nasza wrogom grzmij!
(w czasie śpiewu wchodzi ŻOŁNIERZ, stary wiarus, prosty szeregowiec z dywizji generała Żymirskiego, wchodzi zbłocony, schlapany, oprószony śniegiem; […];
czy idzie o fantastykę, mitologię, z Nocy listopadowej:
NIKE SPOD CHERONEI:
Posępna weszła i cmentarna
i wiew przynosi grobów, blada,
i wieńce nosi choinowe,
i ciska, – ręce składa, –
to wznosi je tragicznie nad głowę
i jakby wieszczka rozpowiada gestem
wróżąca jedno słowo: biada.
[…]
838Chociaż te wieńce choinowe wprowadzi. Niech żyją liście.
10 XII 2000
839Nareszcie zobaczyłam okładkę do Ciemnego świecidła Wata w oryginale. Jeżeli tak można powiedzieć o projekcie do okładki. Bo chyba jednak okładką w oryginale jest sama okładka. A więc zobaczyłam tę niemożliwą, z części ludzkich, zwierzęcych (ptasich) i ze światła, zjawę Lebensteina. Na wystawie, kapitalnej, Wiek Wata w Bibliotece Narodowej.
840Autorzy wystawy, Jan Zieliński (teraz z Berna) i Katarzyna Raczkowska (cały czas z Biblioteki Narodowej), zrobili coś dziwnego – nieprzytomnie ciekawą wystawę literacką. A to znowu tak często się nie zdarza.
841W dodatku niezwykły wernisaż. Bo odbył się minikoncert pt. Ale co, utwór Doroty Szwarcman skomponowany do trzech wierszy Aleksandra Wata, i to metafizycznych i białych, do Nokturnu 4, Snu flaminga i Na stoku góry najogromniejszej.
15 I 2001
842Ale co wykonali:
Marcin Bornus-Szczyciński – kontratenor
Agnieszka Rychlik – skrzypce barokowe
Marta Papuzińska – skrzypce barokowe
Piotr Rzeczycki – altówka
Marek Toporowski – klawesyn włoski
843Nareszcie barok Wata został należycie uhonorowany. Zarówno przez malarza, jak i przez kompozytorkę.
844Wielkie ilości baroków w poezji dzisiejszej, wczorajszej, ale to się gdzieś chowa w suche analizy i tam pozostaje. Nie wiemy, co słyszymy, co widzimy, co czytamy?
18 I 2001
845Autorzy wystawy Wata udali się jakąś ścieżką boczną (może raczej szeroką drogą, bo to wielka wystawa), oddalając się od sztampy takich wystaw.
846Cytat, plan wystawy z przewodnika po niej: „Przestrzeń wystawy została zorganizowana wokół centralnie położonej Komnaty Serca.
847Otacza ją osiem następujących po sobie części:
Wzrastanie. Lata 1900–1919
Futuryzm i Nowa Sztuka. Lata 1919–1925
Poszukiwania. Lata 1925–1929
W stronę komunizmu. Lata 1929–1933
Praca u Gebethnera. Lata 1933–1939
Lwów. Więzienia sowieckie. Kazachstan. Nawrócenie. Lata 1939–1946
Powrót do Kraju. Sprzeciw wobec socrealizmu. Choroba. Lata 1946–1959
Emigracja. Lata 1959–1967
Część pierwsza z ósmą spotykają się u wejścia do sali wystawowej, zamykając symbolicznie krąg narodzin i śmierci. Z ich spotkania wynika ostatnia część wystawy:
Dzieło żywe. Lata 1967–2000”.
19 I 2001
848Coś takiego! „Komnata serca”. Świetnie się tu prezentuje i w dodatku wszyscy natychmiast zapamiętują to określenie, które nie przyszłoby nigdy do głowy Watowi. On zawsze miał wyłącznie głowę, co wydaje się nadzwyczaj dziwne u poety tak w końcu natchnionego.
20 I 2001
849Aleksander Wat, z Kaligrafii, Saint-Mandé, Zaduszki, 1956:
Jestem syn księżycowy, a nie słoneczny.
Jestem zatem mózgowy, a nie serdeczny.
Fala tu zachłanna, lecz nie odwieczna.
Śmierć jest nieustanna, nie-ostateczna.
21 I 2001
850Dwa beżowe (koloru lepszego pakowego papieru, bo z tego są) poskręcane wielkie drzewa podpierają (okręcone są wokół kolumn) sufit wystawy. Jedno to Drzewo Życia, drugie Drzewo Poznania.
851Wat, Wierzby w Ałma‑Acie, Ałma-Ata, styczeń, 1942:
Wierzby są wszędzie wierzbami
Pięknaś w szronie i blasku, wierzbo ałmaatyńska.
Lecz jeśli cię zapomnę, sucha wierzbo z ulicy Rozbrat, niech uschnie moja ręka!
W Przypomnieniu Wenecji Drzewo Śmierci:
Rdzawy marmur w czarnych wodach
srebro płynie w rudej toni
różowieje światło gołąb
motyl zadrgał i ulata.
Pod kopułą indygową
czarne drzewo pruje wody
srebro tonie w szklanej toni.
[…]
Niknie cień, głos dogorywa
milkną senne barytony
pluska wiosło w trupiej bryi.
Czarne wody czarny Styks.
Jadę jadę na zagładę
upojony duchem złym.
9 II 2001
852Symbolistyczna wystawa Watowska. Uciekał, uciekał, aż ten cały metafizyczny świat zakręcił i wrócił do niego.
853To przecież nie tylko kwestia punktu widzenia przywiązanego do początku wieku Zielińskiego?
854Jakiś prywatny symbolizm wynurzający się ze śródziemnomorskiej, europejskiej tradycji nadaje tajemniczy połysk prawie każdemu wierszowi Wata.
855Szczęśliwie Wat podawał przy wierszach miejsce ich powstania. W ten sposób miejsca znane świetnie artystom wieku dziewiętnastego i początku dwudziestego co chwila się pojawiają. Straż poetycka, poza naszą świadomością, całymi wiekami przekazuje posągi, obrazy, koncerty, góry, jeziora, ulice.
856Wat, Zobaczone z pociągu:
Na turni z bazaltu
Zabitej w odmęty
Nad wód seledynem
Złoty posążek:
Panna Medea
Stoi na wietrze.
857Nagle Los wszystko przenosi. Pod spodem Ameryka.
858Dziwny wiersz pt. Z naszeptów magnetofonowych, San Francisco, czerwiec 1965 r.:
Co tu po mnie w widmowym mieście San Francisco?
Byłem małym dostawcą fląder do żołnierskiego stołu,
a marzyłem: lancknechtem być! Pożary wzniecać
w zdobycznych miastach!
859Przeniesienie marzeń. Europejczyka. Przenoszenie motywów drogą mentalną.
10 II 2001
860Nieprawdopodobna jest droga przeniesienia mentalności przez Tamarę Łempicką, wraz z tworzonymi przez malarkę mitami (Laura Claridge nazywa to konfabulacjami). Moskwa, Sankt Petersburg, Warszawa, Paryż, Wenecja, Rzym, Pompeje, i sto innych miast, w końcu Houston.
11 II 2001
861Wszyscy chcieli się dostać do Pałacu Kultury na Tamarę, tłoczyć się i podglądać.
862Życiorys i historia twórczości Tamary Łempickiej fantastycznie pasują do chwili obecnej, tutaj, w Polsce. Wiek dwudziesty zakłamał się do niemożliwości, twierdząc, że o Sztuce nie powinien decydować Rynek. Oczywiście. To niby jasne dla nas, z dwudziestego wieku. Ale prawda sztuki sytuuje się po prostu gdzie indziej. I nie ma nic wspólnego z tą całą propagandą. Wiąże się to jedynie z tym, czy będziesz w encyklopedii sztuki, czy nie.
863Łempickiej brak, chociaż może jest wybitniejsza niż setki tych w encyklopedii się znajdujących. To kara za jedyną prawdę, jakiej się trzymała. Claridge, Tamara Łempicka: „Malowała w celach komercyjnych, jak robią to niemal wszyscy artyści, ale w przeciwieństwie do większości z nich z dumą się do tego przyznawała”.
864Może i sprawa jest bardziej skomplikowana, ale kiedy przyjrzeć się bliżej dwóm Hiszpanom uznawanym za gigantów dwudziestego wieku, co sądzić? Picasso i Dali zostawili po sobie komnaty Midasa.
865Dziś, w Polsce, wszystkim zaczęły się mylić popularne czytadła z arcydziełami, pieniądze ze sztuką, sztuka z ozdobą i tak dalej.
12 II 2001
866Sprzeczności?
867A Aleksander Wat, który nie mógł się zdecydować (oczywiście, kiedy już w końcu miał wolność wyboru), czy chce grać rolę ofiary, czy wywyższonego, zwycięzcy. Męczyła go choroba. A rola?
868Więc to wiek dwudziesty?
13 II 2001
869Aleksander Wat Przed Weimarskim autoportretem Dürera (w dwóch wariacjach), pierwsza zwrotka drugiej wariacji:
„Skąd?” – „Od śmierci,” – „Dokąd?” – „Do śmierci.”
„A ty? – „Z życia. Do życia.”
„Kto ty jesteś?” – „Ja jestem Ty.
Ty jesteś moim odbiciem.
Albo odwrotnie.”
- „Jak ustalić, kto czyim jest odbiciem?”
- „Nie ustalisz. Lustra nie ma.”
14 II 2001
870Jakoś Wat nie chce mnie opuścić. Wszędzie ze mną chodzi – wierszami, odbiciami w nieistniejącym.
871Na wystawie Przeraźliwe echo trąby żałosnej do wieczności wzywającej. Śmierć w kulturze dawnej Polski od średniowiecza do końca XVIII wieku oczywiście nie opuszczał mnie. Bo i dlaczego miałby opuszczać. Jego nie opuszczała kontemplacja śmiertelności.
872Wat, Kaligrafie 2:
Jestem syn księżycowy, a nie słoneczny.
Jestem zatem mózgowy, a nie serdeczny.
Fala tu zachłanna, lecz nie odwieczna.
Śmierć jest nieustanna, nie-ostateczna.
873To mi się przypominało jako Watowski refren. Więc znowu do Ciemnego świecidła i nie wiadomo co wybrać. Zaduszki 1956 w Saint-Mandé? Czym jest? Czymże?
Agonia nie jest śmiercią, ani życiem nie jest,
ani Sein zum Tod mądrego Heideggera,
nie życiem też jest w śmierci i nie jest śmiercią w życiu, nie walką ich, choć walkę po grecku oznacza,
agonia nie jest w życiu śmierci przeżywaniem
i nie do śmierci życia przygotowywaniem,
i nie jest w lagrach śmierci życia zakładnikiem,
ani „między” – między zgonem a prze-życiem.
15 II 2001
874W katalogu wystawy Śmierć w kulturze mówi się o tym, że w dziełach przygotowujących do dobrej śmierci niesłychanie plastycznie przedstawiane są obrzydlistwa i męki piekła, a ogólnikowo szczęśliwość niebieska.
875A jak by miało być? Niektórzy twierdzą, że Sąd Ostateczny toczy się cały czas. Wobec tego piekło, a przynajmniej czyściec powinniśmy już znać, a bezcielesnej szczęśliwości na pewno nie.
Dałbym Berło yz Koroną
Bymię stańca uwolniono
O! Nader przykre niestety
Które śmierć skacze Ballety
To tekst króla z Tańca śmierci z kościoła Bernardynów w Krakowie.
876Epoka nie ma tu nic do rzeczy. Tyle że w baroku trochę więcej ozdobności, choc dla mniejszej liczby ludzi.
877Tamte komiksy (jak Taniec śmierci) miały za sobą sankcje niebieskie. Co znaczy przy tym cała strasząca biblioteka i kinoteka dzisiejsza?
17 II 2001
878Nie mogłam się powstrzymać od kupienia pocztówki, na której elegancki młodzieniec w muszce, twardym kołnierzyku i brązowej marynarce w jednej dłoni wznosi bukiet fiołków, drugą, także z fiołkami, przyciska do piersi. Otoczony jest gałązkami róż, które tworzą wokół niego kółko, a górą, przez niebo pocztówki wjeżdża na stację pociąg. Lokomotywa dymi, niebo się czerwieni. Bo to pocztówka kolorowana i wzór pewnie sprzed roku 1907, bo tyle pustego miejsca, jakby jeszcze na odwrocie wolno było umieszczać tylko adres i ludzie pisali po awersie.
879Data jest taka:
Dnia 26/7 25, więc później, ale może zrobiona ze starej kliszy.
Adres: Szanowna Pani, A. Tychanowicz, W miejscu „Tekst życzeń”:
w Dniu twego Imienia Zasyłam ci Kochana Andziu Serdeczne Życzenia jakie tylko Sobie od Boga Życzysz Życzliwa (bez znaków przestankowych)
M. Gołaszewska
880No tak. Przedtem nie dostrzegłam dyskretnej pieczątki: Made in France. Fabrique en France. Jest jakiś napis nad drzwiami dworca, ale to może być wszędzie. Ogólnoeuropejski parowóz.
881Zanim się spostrzegłam, kupiłam. Bo czar pociągów jakoś przejechał z wieku dziewiętnastego w dwudziesty. A teraz odbija się nostalgicznie już trzeci wiek (niedługo, dopiero jakieś siedem tygodni).
20 II 2001
882Wiersz Aleksandra Wata, z roku 1925, Przyjaciel wagonów:
Miliony wagonów pędzą puste, bez pasażerów,
w strajku biorą udział wszystkie wagony świata.
Tylko na dachu jednego jedynego siedzi przyjaciel wagonów
i pocichutku gwiżdżąc mruga do wieczoru.
21 II 2001
883Henri Cartier Bresson mówił, że „nie należy chcieć, należy być gotowym”. Fotografował, jak mówił, kolegów, nie będąc zawodowym portrecistą – Alberto Giacometti, Balthus, Ezra Pound, Henri Matisse.
884„Fotografia jako taka właściwie mnie nie pociąga”. Chodziło mu o obecność wewnątrz wydarzeń. Najtrudniejsi według niego są politycy i aktorzy. „Za dobrze znają swój zawód”. Oni sami projektują sytuację. A on chciał być złodziejaszkiem chwil.
22 II 2001
885Z Aleksandrem Watem, który „chodzi za mną” ostatnio, chodzą za mną jego gusta. No trudno. Nie będę odgrzebywać produkcji Gebethnera z lat 1933–1939, bo i tak to nie było wolne, wirtualne chciałoby się powiedzieć, wydawnictwo Wata, tylko jak zwykle wynik walki różności. Ale Wat był tytanem czytelnictwa i jego mapa literatury współczesnej sprawdziła się. Wszystkich lepszych usiłował podkraść innym wydawnictwom i udawało mu się. (O płaceniu pisarzom przez wydawców nie mówimy. Te tradycje odżyły, chociaż na usprawiedliwienie dużej liczby dzisiejszych wydawców trzeba powiedzieć, że oni po prostu wyłonili się z dziury w ziemi ekonomii).
886Na wystawie Wiek Wata, autorstwa Jana Zielińskiego i Katarzyny Raczkowskiej, która była, jest i długo będzie jedną z najlepszych w ogóle wystaw literackich, mnóstwo jest cytatów do każdego etapu życia i pracy Wata. Parę bardzo dobrych do tego cytatów z Mojego wieku mówi o guście Wata-pracownika Gebethnera.
887Można zajrzeć do: Katarzyna Raczkowska, Wiek Wata. Przewodnik po wystawie (Biblioteka Narodowa, Warszawa 2000).
23 II 2001
888Pytanie, czy kolekcjonerstwo może rozpoznać jakikolwiek z porządków świata? Czy to nie będzie zawsze „kupa”, jedno po drugim, jedno po drugim? Czy z tego coś może wyniknąć?
889Porządek segregatora nigdy nie będzie porządkiem świata. Wat właśnie przeciw temu się w młodości zbuntował. Przeciwko wizji świata jako dekadenckiej, wysublimowanej kolekcji wszystkiego.
890Można, co prawda, powiedzieć, że diuk Jan z powieści Huysmansa „Na wspak”, arcykolekcjoner, poniósł jednak kompletne fiasko. Całkowicie wyniszczył swe chimeryczne „ja”, które w swej absolutnej, symbolicznej „duchowości”, złożonej z kolekcji strzępów duchowości różnych wieków, z kolekcji nastrojów, zapachów, widoków, wrażeń klimatycznych i kto wie jeszcze czego, stało się karykaturą doznań zmysłowych. Wszystko, w czym żyje i czym żyje diuk Jan, staje się za jego wolą kolekcją, a on sam, nieustannie kolekcjom poddany, staje się jakby wtórnie ich tworem. Wszystko trzyma w pewnym ordynku symboliczny język kolekcji. Ten sztuczny twór to worek treningowy młodego Wata.
891Czy przez to osiągnął niewinność? Na pewno nie! Ale jego rozbiór ociekającej farbą dekoracji przełomu wieków w JA z jednej i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka udał się. W paru egzemplarzach? Dzisiaj bierze odwet. I stare dekoracje, i stary młody bunt szeleszczą już ze starości. Ale na wystawie Wiek Wata w Bibliotece Narodowej wszystko nagle nabiera sensu. W czytaniu Wata od nowa nabiera sensu. A on jeszcze będzie czytany od nowa. Zwłaszcza jako poeta.
24 II 2001
892Stanisław Lem przypomniał sobie – Świat na krawędzi, ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski (Kraków 2000) – „słowa Goethego w rozmowie z Eckermannem: że nigdy nie powinno się rozmawiać z krytykami. Eckermann na to – A gdyby oskarżyli pana o kradzież srebrnych łyżeczek? – Też nie – odpowiedział Goethe, i miał naturalnie rację”.
25 II 2001
893Lem w Świecie na krawędzi...: „Kiedyś wstałem o północy, by grzebać w encyklopedii, bo wydawać mi się zaczęło, że słynny sonet I nie miłować ciężko i miłować... napisał Sarbiewski. Oczywiście autorem jest Sęp-Szarzyński; pomyłkę moją usprawiedliwia fakt, że się zbudziłem w środku nocy”.
2 III 2001
894Ulice pełne młodych ze słuchawkami na uszach. Czasem któryś podryguje, jakby coś słyszał. W szybkim rytmie.
895Ciekawe, czy któryś słyszy Dajmoniona? Nie, no nie. Oni wpuszczają głosy zewnętrzne.
3 III 2001
OSOBY:
SŁUCHACZ – CZESŁAW MIŁOSZ
GŁOS WEWNĘTRZNY – DAJMONION
Z wiersza Do Dajmoniona, t. Na brzegu rzeki, 1994:
I zdaje się, że kiedy inni
Kochają, nienawidzą, rozpaczają, dążą,
Ja byłem tylko zajęty wsłuchiwaniem się
W twoje niejasne nuty, żeby zmienić je w słowa.
Zakończenie wiersza Ars poetica?:
Ten pożytek z poezji, że nam przypomina
Jak trudno jest pozostać tą samą osobą,
bo dom nasz jest otwarty, we drzwiach nie ma klucza
a niewidzialni goście wchodzą i wychodzą.
Co tutaj opowiadam, poezją, zgoda, nie jest.
Bo wiersze wolno pisać rzadko i niechętnie,
pod nieznośnym przymusem i tylko z nadzieją,
że dobre, nie złe duchy, mają w nas instrument.
Berkeley, 1968
Początek wiersza Do poezji pisanego w Warszawie, 1942:
Poezjo, jeżeli zawiniłem, za twój biorąc głos
Ten ze mnie powstający głos bólu, głos ludzki, Przebacz, do poplątanych skarg tak niepodobna Jak biała morska fala do koralowych moczarów.
896Nieodgadniony duch, który zmusza poetów. Zmusza poetów. Zmusza. Zmusza. Natręctwo poetyzowania niektórych doprowadziło do szału, wielu otworzyło skrót do grafomanii. Duch zły? Czy dobry? Prawdziwszy niż owieczka Dolly. Bezwzględniejszy niż tajfun.
4 III 2001
897Wydaje się, że wystarczy odpowiednio długo poczekać, albo odpowiednio dawno poszukać, a natchnienie, wiedza, wrażliwość Miłosza dostarczy odpowiedzi i pytań na okazję każdej z naszych potrzeb. Może nie tak całkiem do końca, bo jego wrażliwość przeważnie „nie przyjmuje” sztuk plastycznych, nie wikła się w muzykę. Wiersz o malarstwie holenderskim Realizm, t. Na brzegu rzeki, 1994:
A jednak to tutaj, chleb, talerz cynowy,
Półobrana cytryna, orzechy i chleb
Trwają, i to tak mocno, że trudno nie wierzyć.
[…]
To wieczne jest, dlatego, że raz było,
Przez jedną chwilę istniejąc i niknąc.
898Śpiewając z namalowanymi chóralną pieśń, poeta przemienia się w dawno minionego, choć nie wiadomo, czy namalowanego. Zwycięstwo niejednoznaczności poezji nad realizmem malarstwa. Mimochodem?
899Przeważnie Miłosz pozostaje w kręgu idei, poezji, albo czerpie „bezpośrednio” z natury.
900Musiałam do tej bezpośredniości dodać cudzysłów, bo przecież Miłosz dostarczył tak wielu dowodów na swój dwuznaczny i niezwykle w końcu intelektualny stosunek do natury, że trudno go naprawdę uznać za bezpośredni.
5 III 2001
901Z Prywatnych obowiązków, Legenda miasta potwora: Jakieś centrum mityczne, do którego dążą przybysze. Centrum, o które chcą się dowiedzieć od tubylców, którzy wierzą w czarodziejskie centrum odbijające się w głodnych tajemnicy oczach przybyszy. Nie mogą go znaleźć ani jedni, ani drudzy. A przecież wierzą, mówi Czesław Miłosz, w tajemnicze serce miasta, a może raczej w cmentarz przeszłości, jakieś ukryte miejsce, gdzie podobno udają się słonie i lwy, i inne żywe, kiedy przeczuwają śmierć. Idą do jakiegoś „serca puszczy”, by tam umrzeć. Bo przecież nie znajduje się tak łatwo ich kości (w miejscach dostępnych).
902Przybysze i tubylcy miejscy szukają i nie znajdują. Centrum mityczne jest w nich (wraz z tendencją do rozrastania się). Szukają więc z całą wolą odkrycia źródła tajemniczości i znajdują to, co wytworzyli. Mit.
903Pół życia zajmuje nam wyłudzanie prezentów od losu, w kształcie czegokolwiek ciekawego, pociągającego, i pakowanie w maskujące i ozdabiające papiery dodające jeszcze wartości mitologicznych. W drugim pół powinniśmy je sami otworzyć, ale czasem już się nie możemy na to zdobyć. W drugim pół możemy zostać pisarzami, a przecież często już wybraliśmy i nie mamy na to czasu.
15 III 2001
904Poeci zajmują nagle jakieś miejsce w wirtualnej przestrzeni w moim nie wiem czym – mózgu? I nie chcą się stamtąd przez pewien czas wyprowadzić. Był w odwiedzinach Wat ostatnio. Z powodu wystawy w Bibliotece Narodowej tak przyzostał. Ja zresztą wcale go nie znałam. Ani pani Oli Watowej.
905Teraz Miłosz. Bardzo słusznie. Dziś moje urodziny i warto myśleć o Miłoszu, który za małą chwilkę, 30 czerwca, skończy dziewięćdziesiąt lat.
16 III 2001
906Miłosz dużo myśli o innych poetach. Wśród poetów to wcale nie reguła. I właściwie mało który zrobiłby to dla Wata, co Miłosz. Nawet gdyby był zaciekawiony tymi przeżyciami z Mojego wieku. A przecież sam miał tyle do zrobienia.
17 III 2001
907Wiem, wiem. Miłosz pisze, że trzeba opisać Wata z jego własnym dużym zakresem. Bo przecież ta poezja naładowana kulturowo do granic wytrzymałości. Dużo jest do zrobienia. To wszystko przyjdzie. Są już młodzi do odczytania tego.
908Czesław Miłosz, O wierszach Aleksandra Wata, Prywatne obowiązki, Paryż 1972: „Jakim cudem ktoś tworzy dzieło poetyckie tej jakości dopiero po pięćdziesiątce i to w krótkich momentach ulgi, przejaśnienia, zostawionych mu przez chorobę? Wysoka pozycja Wata w środowisku literackim przez kilka dziesiątków lat była raczej pozycją tego, który mówi, niż tego, który pisze”.
19 III 2001
909Tymczasem nie widać wcale równorzędnego poety, pisarza, rozmówcy dla Miłosza, zwłaszcza młodego. Wszyscy wyglądają, jakby się dla niego musieli uczyć nie całkiem znanego języka. A, co więcej, wcale się nie uczą.
20 III 2001
910Czy dajmonion występuje w niepoliczalnej ilości postaci?
911Czy wobec tego różni dajmonionowie mogą się spotykać, jak podobno mogą Aniołowie Stróże?
21 III 2001
912Już drugi raz czytam Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski. To rozmowa z roku 2000.
913Lem o energii młodości: „...energia rozkłada się nierównomiernie. Kiedy zadzwonił do mnie Czesław Miłosz, bym podpisał list do Rosjan w sprawie Czeczenii, zaskoczony byłem timbre’em jego głosu: to jest głos czterdziestoparoletniego mężczyzny! A bywają ludzie znacznie młodsi, którzy mówią starczym, zbolałym głosem nie dlatego, że starców odgrywają, tylko dlatego, że nimi są!”.
22 III 2001
914Miłosz należy do tych twórców-szczęśliwców, których starość kwitnie. Dowodem tom To z roku 2000.
915Doświadczył tego Iwaszkiewicz.
916Im więcej o starości poza nachalną publicystyką, im więcej o śmierci poza nieprzyzwoitą sensacją, tym bliżej będziemy naszej lepszej starości, naszej przedłużonej rzeczywistości. No dobrze. Nie mieszajmy poezji czystej do spraw do załatwienia. Ale bez niej jak żyć? Gdzie się zaczyna czystość? Poza ciałem? Poezja i tak go nie ma. A te rozważania z rozdzielaniem w dwudziestym wieku poezji od potrzeby duszy, i „podmiotu lirycznego” od poety już i tak wszystko, niechcący, jeszcze bardziej pomieszały.
917Wiersz 1900, t. To. Jak się porozumieć z umarłymi? Samo przeniesienie w rok 1900 jakoś nie wystarcza, błyskają tylko w lustrach nierozpoznawalne refleksy, osoby nie do dosięgnięcia – Mariola, Stefania, Lilka.
918Ostatnia zwrotka wiersza:
Jeżeli wypadły poza czas i przestrzeń,
powinny być tam, gdzie cesarz Tyberiusz,
albo łowcy bizonów sprzed lat dwunastu tysięcy.
Ale one ciągle blisko i tylko oddalają się,
powoli, rok za rokiem,
jakby dalej brały udział w naszym nieczystym balu.
24 III 2001
919Co to by była czystość poezji bezwzględna? Nie czystość bez materii, czyli ciała (?). Ale czystość bez zbędnego bagażu czego, teorii (?). To harfa eolska?
5 IV 2001
920Nie zaglądam do archipelagu – poezja internetowa. Może szkoda, ale trudno by było wrócić. To podobno ocean. W dodatku normalizacja. Mniejsza o treści. Do tego jestem przyzwyczajona przecież. Stereotyp jest żywiołem ludzkości. Dlaczego nie miałby grasować w poezji?
921Bez skrępowania zgłaszają się do mnie młodzi, którzy mają problemy ze składnią (a raczej nie mają, bo jest im całkiem obojętna) polską, ale chcą mi przedstawić swe utwory po angielsku.
922Może mają rację, że nie po polsku. Jak się nie ma nic do powiedzenia, to po co po polsku?
923Wydawało mi się, że może coś się czepiam, ale kiedy zwierzyłam się Biserce Rajčić, ona dopiero mi opowiedziała. Była na zjeździe poetów z całego świata. I oni tam, z Japonii i Kanady i jakiegokolwiek kraju, wszyscy bardzo zadowoleni z siebie czytali jedną poetycką, angielskojęzyczną kiełbasę pokrojoną na plasterki oznaczone imionami poszczególnych zjazdowiczów. Nijakiej poszczególności tam nie było i cały duch Muz upadł w proch i zapomnienie. Wróciła zmęczona i zniesmaczona. Ona, która całe życie trawi na szlifowaniu języka.
6 IV 2001
924Właściwie dużo nie stoi na przeszkodzie, by języki się połączyły w jednym angielskim, który zresztą się przez to całkiem zmieni. Jakieś może tysiąc lat, albo coś koło tego, może, powiedzmy, dziewięćset dziewięćdziesiąt dziewięć pozwoli pojawić się prawdziwej poezji?
11 IV 2001
925W innych dziedzinach to samo.
926Już w roku 1972 w Wielkiej Brytanii przyjęto prawo europejskie dotyczące np. ważenia na kilogramy, a nie na funty. A tutaj, dzisiaj, przydarza się taka historia. Cytuję za „Rzeczpospolitą” z dzisiaj, z satyrycznej, choć sprawa jest poważna, notatki pt. Najsłynniejsza kiść bananów: „Wyrok, jaki otrzymał brytyjski sklepikarz, Steven Thoburn za to, że nie chciał sprzedawać warzyw i owoców na kilogramy, lecz na funty – sześć lat z zawieszeniem – jest bardzo wysoki. Już nikt nie ma wątpliwości, że kiść bananów, która ważyła dwa funty, a nie 0,90718 kg, będzie najsłynniejsza na świecie.
927Thoburn używał dawnych miar, bo tak chciała większość jego klientów. Nie wszyscy jednak. Jeden z klientów złożył doniesienie o przestępstwie”.
928Ciekawe, ile to wytrzyma. Bo Wieża Babel nawet nie doczekała się wiechy? Tyle że teraz nie trzeba nawet kataklizmu pomieszania języków. Mogą się nie porozumieć jednym. Bez problemu.
12 IV 2001
929Wspólny język już raz się nie udał, ale kto się przejmuje tymi starożytnymi historiami?
930Nie udało się esperanto. Udał się Bliss, rodzaj międzynarodowego języka zbudowanego na symbolach obrazkowych. Ale udał się w stosunku do ludzi, którzy nie mają wyjścia, bo nie mogą pisać ani mówić. Są przyparci do muru. Tylko człowiek przyparty do muru korzysta z niektórych narzędzi. Aż dziwne, że człowiek także wymyślił jednak tyle przedmiotów zbędnych. Właściwie nie wiadomo, jak to się stało.
931Zbędność jest czymś dziwnym i pięknym.
932Poezja w każdym razie powstała jako niezbędna (chyba!). Kołysanka? Pieśń wioślarska? No tak. Twierdzę, że wiatr. Ale on JEST niezbędny.
15 IV 2001
933Młodość dziwnie jest przereklamowana. Czy nikt potem nie pamięta, jak był przeważnie nieszczęśliwy? No tak. Miało się lepsze nogi i płuca. Ale szczęście?
934Czesław Miłosz, Młodość, t. Dalsze okolice, 1991:
Twoja nieszczęśliwa i głupia młodość.
Twoje przybycie z prowincji do miasta.
Zapotniałe szyby tramwajów, ruchliwa nędza w tłumie. Przerażenie, kiedy wszedłeś do lokalu, który dla ciebie za drogi.
Ale wszystko za drogie. Za wysokie.
Ci tutaj muszą spostrzec twoje nieobycie
I niemodne ubranie i niezgrabność.
Nie było nikogo, kto by przy tobie stanął i powiedział
– Jesteś ładnym chłopcem,
Jesteś silny i zdrów,
Twoje nieszczęścia są urojone.
935Miłosz wyraźnie pamięta swą młodość. Miało się większe nieszczęścia niż potem. Progi może były za wysokie, ale nieszczęścia latały nisko i zawsze w młodego trafiły.
18 IV 2001
936Dwa dni sesji o twórczości Miłosza – 17 i 18 kwietnia. Czyli po ile sekund na rok jego życia? Przecież to z okazji dziewięćdziesięciolecia.
937Jestem szczęśliwą sąsiadką stulatki. Skończyła sto lat. Chyba 9 lutego. Żadnych wierszy nie słyszałam, ale widziałam ważne podpisy i ważne kwiaty. W końcu całymi miesiącami jesteśmy tu same na piętrze. Mam prawo do zobaczenia dyplomów i kwiatów. Rano, koło szóstej, słyszę uspokajające skrobanie i brzęczenie. To sąsiadka otwiera drzwi z łańcucha. Próbuje, czy w ogóle się otworzą. A ja z nią. Wiem, co robi, ale gra z losem mnie się udziela. Czy się otworzą? Tak, otworzyły się. Uchyla je.
938Wiersz Dalsze okolice, t. Dalsze okolice, 1991:
Chciałbyś usłyszeć, jak to jest w starości?
Pewnie, że o tym kraju niewiele wiadomo
Aż trafimy tam sami, bez prawa powrotu.
[…]
12. Wolałbym powiedzieć: „Jestem nasycony.
Co było do zaznania w tym życiu, zaznałem”.
Ale jestem jak ten, kto nieśmiało uchyla firanki
Żeby patrzeć na niezrozumiałe dla niego święto.
Starość przegląda się w młodości. Miłosz przegląda się we wszystkich czasach naraz. Dobrze mu mówić. W starości.
Dalsze okolice:
5. Nie chciałbym być znów młody, choć zazdroszczę. Nawet nie wiedzą, jacy są szczęśliwi.
Powinni witać hymnem wschody słońca,
Co dzień układać pieśni nad pieśniami.
Ale od siebie nie mógłbym być wolny,
W mój los i geny wplątałbym się znowu.
Lepiej, że taka nędza dana tylko raz.
939No więc jak z tymi hymnami o świcie? Chyba nic na świecie nie jest tak zmistyfikowane jak samo pojęcie młodości.
19 IV 2001
940Jacek Łukasiewicz zawsze znajdzie jakąś, nazwijmy to, „ludzką” stronę poezji.
941Modne słowo empatia. Może to empatia. W końcu jest profesorem-poetą. Empatia do tej roli pasuje. On do tej roli pasuje.
942Kiedy na koniec sesji o Miłoszu profesor Łukasiewicz nagle wygłosił płomienne przemówienie o tym, jakim ewenementem jest istnienie Miłosza, wszyscy zrobili się młodsi, bardziej zadowoleni z literatury polskiej niż przedtem.
943Oczywiście, że to Łukasiewicz musiał pisać o ludziach-poetach w poezji Miłosza.
944Często myślę o świetnym Oku poematu Łukasiewicza. Czasem otwieram je na ostatnim zdaniu, które brzmi: „W poematach wielogłosowych średnich rozmiarów z dominantą liryczną wypowiadające «ja« nieraz spogląda na świat z ironią. Nigdy jednak – wbrew stwarzanym często pozorom – nie spogląda tak na siebie”. Właśnie.
945Niektóre dzieła nabrałyby arcydzielności, gdyby ich „ja” choć raz się z siebie naprawdę uśmiało.
946A gdyby choć raz, jak człowiek, zapłakało? Czy korona by mu spadła – temu „ja”?
947Piękna analiza Niobe Gałczyńskiego. W końcu dziś poemat jak inne. Ten miał dar od Boga. Nie wiadomo, jak to robił, a zawsze „na swoje” wyszedł – w poezji. „Dla tych – pisze Łukasiewicz – którzy poetyczność swą znaleźli w Zaczarowanej dorożce, żartu zaś, absurdu, ale i pozytywnej ideologii pracy uczyli się z »Zielonych Gęsi«, Niobe w on czas była odtrutką na panegiryczne poematy”.
20 IV 2001
948Właściwie nigdy nie wiadomo, kiedy Miłosz z referującego świat zmieni się w aforystę (i z powrotem).
21 IV 2001
949Mają podobno zostać owady.
950Miłosz myśli chyba, że belladonna. Początek wiersza Oset i pokrzywa, z t. Dalsze okolice:
[…] „le chardon et la haute
Ortie et l’ennemie d’enfance belladona”
O. Miłosz
Oset, pokrzywa, łopuch, belladonna
Mają przyszłość. Ich są pustkowia
I zardzewiałe tory, niebo, cisza.
6 V 2001 [Nieborów]
951Że to już dla niektórych się pobyt kończy, więc zaprosiła nas Teresa Dunin Wąsowicz do pokoju swego (Garderoba) na górne piętro do pałacu.
952Widok z góry, kiedy się ciągle stąpa po ziemi tylko, daje wrażenie niespodziewane. Panuje się niby to nad krajobrazem i nad ruchem ludzi, ale tylko w umysłach „wyższych”. Bo, jak dla mnie, właśnie traci się kontakt z ludźmi, zyskuje jedynie z daleką perspektywą.
953I jak to tam było u Słowackiego? Trzeba po powrocie znaleźć. Chwilowo przypomina mi się tylko chyba Jasiukiewicz (?) na podejrzanej konstrukcji szczycie Mont-Blanc.
954Słowacki bardzo lubił górne widoki.
15 V 2001 [Warszawa]
955Jak się wzięłam do Ogrodów romantyków (1978) Ryszarda Przybylskiego, w serii Biblioteki romantycznej pod redakcją Janion, to po pierwsze oderwać się nie mogłam, zwłaszcza po Nieborowie, a po drugie znalazłam śmieszny Słowackiego widok z góry. List z 22 września 1833: „Najukochańsza Matko! Otóż i masz wizerunek Genewy, ale nie takiej, jaką ja co dnia widzę – sztycharz bowiem, jak zwykle, wlazł na jakiś komin i stamtąd niewidzianą dla chodzących po ziemi Genewę odmalował. Widzicie z dala góry – jest to Mont-Blanc. Widzę go co dnia lepiej z mojego ogrodu. Woda, która tu odmalowana, jest to rzeka Rhodan. Ja zaś widzę Genewę wyciągajacą szyję nad jeziorem... Nie mogłem dostać lepszego wizerunku, więc wam siaki taki posyłam... Piękny to kraj! Patrząc na niego, mimowolnie nieraz myśląc o tobie, mamo, powtarzam słowa piosenki Goethego:
Czy znasz ten kraj? Znasz go, o moja miła!
Tam byłby raj, gdybyś ty ze mną była...
16 V 2001
956Z Juliusza Słowackiego W Szwajcarii (1839):
Gdym z góry spojrzał na dolinę naszą,
Szalet się oku wydawał jak trumna,
Maleńki, cichy; kiedym spojrzał z góry:
Nasz ogród z wiszeń jak cmentarz ponury;
I niespokojne o nas gołębice,
I zadumane o nas w łąkach trzody;
Ziemia smutniejsza, błękitniejsze wody,
Zabite śmierci ćwiekiem okiennice;
Wszystko zaczęło mnie straszyć i smucić,
Jakbyśmy nigdy nie mieli powrócić.
23 V 2001
957Na starość Norwid był dumny, że zdążył zwędrować Polskę jeszcze przed pojawieniem się kolei. Tak niedawno, a to już następny wiek minął.
958Otwieram wiersze i natrafiam oczywiście na Pożegnanie Bérangera. Norwid tłumaczył go w Paryżu w Zaduszki roku 1857. „Oczywiście” na to musiałam trafić, bo jutro Lisowski odbiera Nagrodę Księgarzy, „Premiera miesiąca”, i przecież dziś zasadniczo czytam tylko trzeci tom Antologii poezji francuskiej i tam też Pożegnanie w przekładzie Norwida.
959W Antologii coraz się natrafia na jakieś celnie umieszczone „klocki”. Na przykład: Jules Lefèvre-Deumier Drogi żelazne, w przekładzie Lisowskiego. Bez nostalgii za czasem sprzed kolei i bez samej kolei wiek dziewiętnasty po prostu nieważny. „Owe żelazne koleiny, po których biec musimy nie zbaczając ani na jotę, unoszeni przez siłę równie ślepą i prawie równie nieokiełznaną jak grom, czyż nie są obrazem niewzruszonego losu, który nas gna i którego jesteśmy więźniami, nawet gdy sądzimy, że nad nim panujemy? Wydaje nam się, że oszczędzamy czas, bośmy przyspieszyli. Lecz te błyskawiczne podróże skracają nam tylko życie, które jest wolną przeprawą na drugi brzeg”.
26 V 2001
960Książki dziwnie przypominają ruchome piaski. Przesuwają się, wysuwają na wierzch, znikają według reguł tylko im właściwych, kiedy tylko zejdą z półek. Ciekawe, że gdy się je raz wyjmie, nie chcą się potem zmieścić. W żaden sposób. Bo przecież mam świetnie podzielone, ale w żadnym dziale nie ma już miejsca. Słupki i obrazki mnie wypędzą z domu. Reguły nie do uchwycenia.
961Nagle słupki. Wysunął się na wierzch tomik Dariusza Suski Wszyscy nasi drodzy zakopani (2000).
962I przecież to tomik znakomity. Co lubię, to składnię świetnie użytą, nie do rozplątania. Wiersze nie do zacytowania, bo mają w sobie jakiś stylizowany monolog wewnętrzny, będący nierozłączną całością, której nijak nie da się pokroić. Znalazłam jeden wiersz, chyba, którego, i tak według mnie dokonując nadużycia, można kawałeczek odkroić. Z wiersza Chomik mi się zepsuł, trzecia, ostatnia zwrotka:
chomik nam się zepsuł i kto go naprawi
szukamy fachowca (co najmniej anioła)
żeby znowu przebierał łapkami (niech sprawi)
i jadał nam z ręki i biegał po stołach
963A groza? A dziadek po śmierci? Właściwie nie bardzo się udało pokroić ten wiersz. Ale zwrotkę zostawmy, bo się tu ujawnia natrętny, zagarniający rytm tych wierszy. Też świetny, bo po odłożeniu tomu nie można się tak łatwo uwolnić ani od rytmu, ani od wywijających się jednych z drugich zdań, ani od śmiertelnych obrazów.
964Wydaje się, że to forma zamknięta, jak Jarosława Marka Rymkiewicza. Rymkiewicz jednak dużo tą swoją formą zrobił, więc nie ma co się bać.
965W dodatku, jeśli się tak umie posługiwać składnią jak Suska, nie ma obawy, dużo jeszcze można zrobić.
27 V 2001
966Właściwie wydawałoby się, że dziecinna naiwność została już bardzo wyeksploatowana, ale czasem trafi się coś arcydzielnego w tej dziedzinie. U Suski taki ton jakiś połyskuje. Coś z widzenia dziecka i coś z dorosłego patrzącego na dziecko.
967Wszyscy obserwują śmierć, przeżywają swych umarłych krewnych, śnią ich. Zabijają jakieś małe żywe organizmy, kiedy są dziećmi, niechcący i chcący. Jako dzieci nie rozumieją (?), a jako dorośli żałują. Jako dorośli nie radzą sobie także z dzieckiem w sobie, które nie rozumiało albo zabijało. Jako dorośli wierzą (?), że czas zawróci.
968Jako dorośli i jako dzieci bez przerwy obcują z członkami swojej rodziny. Niezależnie od tego, gdzie tamci się znajdują, po której stronie ostatecznej chwili.
969Niebo tu tylko jako metafora śmierci. Sugeruje się tu, że anioły mile widziane. Pewien malarz o rękach „jak skrzydła anioła” twierdzi, że „wokoło tu rządzi diabeł”. W labiryncie, który nie wydaje się otwarty.
970Dariusz Suska ma własny ton. A może, powiedzmy, śmierć ma dla niego swój ton, swoją ciemną muzyczność. To ona trzyma rozwijający się kłębek. W labiryncie, który nie wydaje się otwarty na końcu żadnej z dróg, chociaż nie ma to nic wspólnego z tamtą materialną metaforą Słowackiego: „Zabite śmierci ćwiekiem okiennice”.
971Tylko posiadanie własnego świata i narzucenie go nam przez chwilę pozwala uczynić istniejącym nieistniejący mur na końcu każdej drogi z wyobrażonego labiryntu.
28 V 2001
972W ostatnim, trzyczęściowym tomie Dzienników Nałkowskiej, 1945–1954, wśród nielicznych wątków stałych wątek spalonej, straconej biblioteki:
Paryż, 24 III 1946 – Każda wolna chwila pełna jest wartości i piękna. Jak przed laty Quai Voltaire, Bariera nad Sekwaną, książki. Można długo przewracać i odejść, siedzący w oddaleniu na krzesełku księgarz lub księgarka, robiąca coś na drutach, nie wyraża niepokoju ani niechęci. Ale kupuję znów, wybieram najcieńsze i najlepsze. No i tanie. Myśl o spalonej bibliotece jest nie tyle smutna, co niepokojąca. To, co już teraz zdążę zebrać, będzie tak mało i takie inne. Przy tym zawsze rozważone w zestawieniu z tamtymi półkami.
[…]
Mądralin, 19 IX 1953 – Ta lektura jest ucztą. I pytam, czemu po dziecinnych entuzjazmach i „miłości”, wyrażonej w wierszu: „Za kilka lat, gdy ja urosnę i będę piękna” – uważałam za innymi, że to jest zły pisarz [Nałkowska czyta Grający szczyt Jellenty], deklamujący. Teraz zmieniam zdanie. […]
Spalenie się całej mej biblioteki odcięło mię od tamtych wspomnień i wartości. A tutaj je tak niespodziewanie znajduję.
[…] Postanawiam zaglądać do biblioteki Związku, może do innych.
973Narzucającym się stanem Nałkowskiej w Dziennikach powojennych jest obcość. Te wymagania od niej w dziedzinie polityki, w dziedzinie społecznikostwa (któremu już nawet nazwę po wojnie odebrano i podmieniono) zaprogramowanego odgórnie w sferze pragnień i zapotrzebowań ludzi naokoło – to wszystko ją zjadło. W dodatku poczucie i realne posuwanie się starości.
974Obcość, odczuta też przez Kamieńską, którą następnie zacytował Miłosz – nie do uwierzenia kostium własnej starości.
29 V 2001
975No i na co my będziemy czekać?!
976Koniec Dzienników Nałkowskiej. Koniec jej życia. Koniec naszej ciekawości. Bez dalszego ciągu po ćwierć wieku?
977Koniec przypisów Hani Kirchner. I nikt nam już nie będzie robił takiego słownika biograficznego. Młodsze pokolenia nie będą miały niczego takiego, choćby sobie zrobiły nie wiem ile stron internetowych.
12 VI 2001
978Mój ulubiony wątek kajetów!
979Mówili w Dobrych książkach (TVP 1), że Zygmunt Kubiak ma siedemdziesiąt dwa lata. Coś takiego! Właściwie nie byłoby mi to wcale tutaj potrzebne, gdyby nie jego własne wyznanie o dzieciństwie (dobrze wiedzieć, w jakim wieku to mówi).
980W czasie wojny uczęszczał oczywiście na tajne komplety i tam uczył się łaciny. Do tego, mając lat trzynaście, pożyczył od znajomych gramatykę grecką i całą przepisał do szkolnych kajetów (sam Kubiak użył tego słowa). To zostało w nim już na zawsze.
981Właściwie powinniśmy o tej formacji myśleć jako o skamienielinie, a o jego młodzieńczym wykształceniu jako o tajnym wątku wojny i okupacji. Po wojnie zresztą wielokrotnie ujawnianym. Ale z drugiej strony niespodzianka. Tutaj, gdzie taka była przerwa w nauczaniu łaciny w szkole, gdzie mitologia, jak można sądzić, zmienia się w głupawe dobranocki, jego Mitologia Greków i Rzymian właśnie, zdaje się, zbliża się do trzystu tysięcy nakładu.
982Możemy założyć, że nikt dzisiaj nie przepisuje gramatyki greckiej. Ale skąd się wzięli ci wszyscy czytelnicy, którzy mieli nie czytać. Nawet jeśli założymy, że tylko kupili i wstawili na półkę, to i tak wydaje się to nadzwyczajne.
13 VI 2001
983Ciągle czytam Wittlina. Dziś Przyjaźnie poetyckie (1995) – tom jego przekładów – opracował i posłowiem opatrzył Zygmunt Kubiak.
984Kubiak pisze o słynnym przekładzie wiersza Audena Say This City Has Ten Milion Souls... – To miasto... „Jest to utwór przejmujący i przepiękny, a przekład nawet przewyższa pod tymi względami oryginał. To dużo powiedziane, ale myślę, że tak jest. Pierwszeństwo zaś w samym tym utworze przyznałbym strofie będącej jednym z tych w literaturze światowej tekstów, które najmocniej, jak mniemam, wyrażają grozę i niedolę naszego, kończącego się już, XX wieku. Gdy powiedziałem o tym Halinie Wittlinowej, rzekła mi, iż kiedykolwiek ich rodzina miała w swej wojennej wędrówce kłopoty paszportowo-wizowe, powtarzali sobie, na pociechę, własnie tę strofę:
The consul banged the table and said:
»If you’ve got no passport you’re officialy dead«:
But we are still alive, my dear, but we are still alive.
Pan konsul pięścią w stół walił i wołał w swym gabinecie:
»Skoro nie macie paszportów, to dla mnie nie żyjecie!«
A jednak jeszcze wciąż żywi jesteśmy,
a jednak, mój drogi, wciąż jeszcze żywi jesteśmy...”
14 VI 2001
985Początek wiersza Józefa Wittlina Ściśle osobiste:
Już krew znużona w mych żyłach ostyga
i własne ciało jest mi obcym ciałem.
O, jak mi obrzydł ten stary dziadyga,
którym się stałem.
[…]
Trupem za życia sam sobie już cuchnę,
więc jak nie tęsknić do wonności raju,
gdy sztuczne zęby ze strachu szczękają –
nimiż to będę gryzł ziemię-matuchnę?
Wrzesień 1968
986To charakterystyczne. Wittlin, tak w swych wypowiedziach miły dla innych, tak franciszkański, okropnie się na swej starości wyżywa. Kiedy Białoszewski ośmielił się pisać o swych zębach, pamiętam, jakie to budziło oburzenie. Wokół starości jest jeszcze więcej obłudy niż wokół jakiegokolwiek okresu w życiu. Można zrozumieć, że ktoś nie chce pisać o sztucznych zębach, a i Wittlin robi to, używając ironii, bo na poważnie byłoby trudniej. Nie jest bowiem takim plebejskim (czytaj, wypowiadającym się na temat rzeczy, o których w tak zwanym towarzystwie się nie mówi) pisarzem jak Białoszewski.
987Wittlin czuje się obcy samemu sobie. To także przeżywa Nałkowska, to Kamieńska, to Miłosz.
15 VI 2001
988Starość to obcość? Głównie wobec siebie? Tak wygląda.
989Kiedy wydałam książkę To jest wasze życie, dużo ludzi czytało ją także jako książkę o starości, chociaż ona wcale nie jest o tym. Zupełnie nie.
990Pewnego dnia dzwoni Zosia Chądzyńska, najmłodsza osoba z całej Warszawy i mówi: mam do ciebie jedną wielką pretensję! Dlaczego nie opisałaś późnej starości? – To przyjdzie, mówię. Przyjdzie.
991A co do obcości – wystarczy być poetą.
16 VI 2001
992Franciszek tak często bywa wstydliwym świętym. Choć wszystko ma, co w historii trzeba. Okres wyszumienia się i okres nawrócenia. Czasem ktoś ukradkiem do niego się przyzna. Czasem do części jego uczuć, bo już psa omija. Trochę głupio być poetą franciszkańskim. Staff mógł sobie pozwolić, ale później – dopiero Twardowski.
993Pod tym względem nie ma podobnego do Wittlina. Bezwstydnie, raz za razem przyznawał się do św. Franciszka.
994Józef Wittlin Lament barana ofiarnego:
Dlaczego ja? Dlatego żem zwierzę
i nie mam duszy? A za to mam rogi
mocno w cierniowym krzaku zaplątane,
tak abym nie mógł uciekać przed nożem
obłąkanego z przerażenia starca?
Ich mędrcy mówią, że od dnia szóstego
stworzenia świata – na górze Morijah
czekam na ten nóż, by moja szyja
była przecięta, a nie szyja chłopca,
i bym za niego na tej wiązce chrustu
spłonął.
Aby zaś swędu mych palonych jelit,
smrodu mej krzywdy krzyczącej do nieba,
nie czuł Ten, który od starego ojca
tak przeraźliwej zażądał ofiary,
posłuszny starzec nasypał do ognia
wonnych korzeni, żywicy, kadzidła,
nardu i mirtu...
I był Mu przyjemny
dym mojej męki, woń mego konania.
[…]
Ach, dmijcie sobie w oba moje rogi,
pod Ścianą Płaczu
mój ból się nie liczy,
mój strach nieważny, bo ja nie mam duszy.
I tylko jeden raz w dziejach tej ziemi
braćmi zwierzęta nazwał – święty człowiek.
1968
995Ciekawe, że ten pacyfista-ekspresjonista nigdy nie pasował nawet do stylistyki bebechowatości pacyfistycznej i nigdy żadnych bebechów dla straszenia (wojskowych wszędzie, a cywilów poza frontem) nie wypruwał. Jego Sól ziemi ma łagodny przebieg. Ale bebechy barana ofiarnego może opisać – za tego, kto nie ma głosu, się zastawi.
17 VI 2001
996Świetna nuda z Hymnu niepokoju, obłędu i nudy (1919–1920). Ciekawe, co by napisał teraz, gdyby ze swym ironicznym spojrzeniem, i tą wrażliwością, dzisiaj debiutował.
Ludzie ziewają przeciągle,
dusze ich gryzą paznokcie,
ziewają oczy kochanek,
ziewają zmysły i żądze,
ziewają wszystkie zachwyty,
szczytne zapały i skrzydła
niezłomnych orłów ziewają.
Wszechświat rozdziawił swą paszczę,
tysiączne wywalił języki
i ziewa.
Uaaaaaaaaaaaaaaa -
997Ochotnik wielkiej wojny. Ochotnik wrażliwości. Ochotnik poezji. Ochotnik (mimo woli) dwudziestego wieku. Ochotnik osobności.
18 VI 2001
998Orfeusz w piekle XX wieku Józefa Wittlina, Paryż 1963, jest książką zadziwiającą. No, dobrze, to wielka część dzieła autora. I niby nie ma się co bogactwu dziwić. A jednak osłupia tragiczna aktualnosć tej książki. Jakąś niesłychaną wrażliwość na istotę spraw miał Wittlin. A istota przeważnie jakoś dziwnie nie przemija. I teraz, kiedy jesteśmy już w wieku dwudziestym pierwszym, bez trudu możemy rozpoznać najważniejsze rysy wojny, ale także pokoju i współczucia mieszkańca, przepraszam – uczestnika, super-uczestnika wieku ubiegłego.
19 VI 2001
999Józef Wittlin, Tragiczny Gogol (1952), w Orfeusz w piekle XX wieku, Paryż 1963:
Żyjemy dziś w czasach gruntownej rehabilitacji, ba – nawet nobilitacji strachu. Zapoczątkował ją człowiek żyjący równocześnie z Gogolem, i to w niedalekiej od Petersburga Kopenhadze. Oczywiście Kierkegaard (1823– 1853), o którym Gogol chyba nie słyszał, tak jak on – nie słyszał o Gogolu. Kierkegaard uważał trwogę w połączeniu z wiarą za środek zbawienia duszy. W jego kapitalnej „Trwodze i drżeniu” czytamy: „gdyby człowiek był zwierzęciem lub aniołem, nie popadłby w trwogę. Jest on atoli syntezą zwierzęcia i anioła i dlatego umie się trwożyć... Tym większy jest człowiek, im bardziej się trwoży”. Jak widzimy, Kierkegard bliższy był Pascala niż ideałów kozackich.
29 VI 2001
1000Znowu zaczęłam pisać datę od 19... Czyżbym pomyliła się o wiek?
30 VI 2001
1001Pod latarnią ciemno. Przecież Dzienniki Nałkowskiej to historia kajetów.
1002Z Noty wydawniczej Hanny Kirchner z VI tomu: „Tekst Dzienników z lat 1945–54 zawarty w tomie VI składa się z czterech odrębnych partii rękopisu:
Tekst podstawowy zamknięty w zeszytach 51–63, od daty 18 I 1945 do XII 1954.
Zapiski dziennikowe wpisane do Zeszytów z rachunkami (tytuł wydawcy) od daty VII 1951 do 11 [!] XII 1954.
Zapiski w Dzienniku biura (tytuł ZN) z lat 1948–54.
Notatki do dziennika z różnych epok [tytuł ZN] i Zapiski odnalezione [tytuł wydawcy]”.
1003Czyżby to był wpływ na mnie ćwierćwiekowego obcowania z kajetami – co prawda w formie grubych tomów z przypisami, więc nie wiem czy to się liczy.
1 VII 2001
1004Notatka pod datą 4 XI [19]53, środa: „Uroczystość Staffa w ZLP. Referat Sandauera, recytacje Małyniczówny (Stara! W okularach! Szepcząca!) i Mileckiego. Ciepła rozmowa ze Staffem. Wyznanie, że w młodości i ja, ale poezja mnie opuściła. Tuwim mówi, że ma teczkę z napisem Nałkowska, ofiarowuje się dać mi moje poezje”. Początek przypisu Kirchner:
„że w młodości i ja” – Nałkowska debiutowała w 1898 wierszem Pamiętam w „Przeglądzie Tygodniowym” (nr 41). Mając lat 13 i 14 intensywnie uprawiała poezję. Zachował się rękopiśmienny zbiór jej dziewczęcych wierszy, imitujący książkę, zatytułowany: Pierwociny. Nastroje i obrazki. Tom I. Górki. Nakładem autorki. 1897 r. oraz: Tom II. Górki. Nakładem autorki. 1897/1898 r. Tom I liczył sobie wraz ze spisem rzeczy 128 stron formatu zeszytowego, tom II – 115 stron i poprzedzony był kartką z czterowierszem zapisanym obcą ręką:
O vous que votre age defend
Riez! Tout vous caresse encore,
Jouez! Chantez, soyez l’enfent
Soyez la fleur, soyez l’aurore!
1005Ciekawe, ciekawe. Takie dziecko przeważnie nie chce być dzieckiem. Dziwna panienka.
1006Sama się sobie dziwiła potem, kiedyś, gdy czytała je następnie po latach. To wiadomo na pewno. Świadczą o tym dopiski. Swoją drogą, ale ona była systematyczna, porządna, wrażliwa na przemijanie czasu, szanująca dokumentację.
1007Oto jeszcze cytat, fragment już cytowanego przeze mnie przypisu, w którym Kirchner wymienia wiersze charakterystyczne dla epoki i „emocjonalnego rozchwiania nastolatki”: „Dlaczego nie kryję mego bólu, Głębina ducha, Rezygnacja (»Życia mi dajcie!«), Oda do bólu, Z jęków agonii (»Już płacz mi tylko został i łzy. Zresztą milczenie samotne – ponure – grobowe«), W płaczu (»Wyście kłamali – jam wam wierzyła«) – na tym wierszu ołówkiem napisane: »Jezus Maria!! Czy ja byłam przy zdrowych zmysłach? ZN 6 V 1909«”.
1008Była. Dzieciństwo, jak wiadomo, jest często stanem ponurym, nie mówiąc o młodości. Ale powszechne jest mistyfikowanie szczęścia młodości. Ponadto to kwestia estetyki epoki. Niektóre wydają się bardziej obłąkane niż inne.
7 VII 2001
1009A niektóre dzieciństwa dziwniejsze niż inne.
1010Słyszeliśmy już o siedmioletnich poetach. Ale o dziesięcioletnich historykach literatury nie.
1011Profesor Henryk Markiewicz właśnie w „Twórczości” (nr 7, 2001) rozpoczął opowieść pod tytułem Mój życiorys polonistyczny z historią w tle. I oczywiście jest także o kajetach.
1012W każdym razie zwierza się też, kiedy zakończył, ledwo rozpoczętą, karierę historyka, bo jednak wolał historię literatury. Otóż z powodu unieruchomienia w domu (koklusz) na kilka miesięcy zdołał napisać dziełko o powstaniu listopadowym – 80 stron papieru tzw. kancelaryjnego. Uczynił to, mając lat dziesięć, na podstawie prac Mochnackiego, Śliwińskiego i Sokołowskiego.
1013Błogosławione choroby dziecięce. Jeszcze do niedawna przysparzały ludzkości uważnych pożeraczy lektur. Cała historia czytania, a także pisania, pełna jest chorujących dzieci.
8 VII 2001
1014Z historii kajetów: „Na wakacjach po klasie V przeczytałem wszystkie, których jeszcze nie znałem, utwory trzech wieszczów (w wydaniu Bibliteki Arcydzieł Literatury), monografie Kallenbacha o Mickiewiczu i Grzymały-Siedleckiego o Wyspiańskim, Współczesną literaturę polską Feldmana, nadto – jakieś utwory Kochanowskiego, Felińskiego, Niemcewicza, Pola, Kraszewskiego, Sienkiewicza, Rodziewiczówny, Ajschylosa i Kiplinga, a w dodatku jeszcze – nie wiadomo po co – trzytomowe Królestwo polskie Balzera. Wyglada to niewiarygodnie, ale odpisuję tę listę ze swojego zeszytu polskiego na klasę VI”.
1015No dobrze. Nie mogę przecież przepisywać zbyt wielu cytatów z „Twórczości”, bo w końcu to w „Twórczości” ukazuje się Prywatna historia poezji. Ale czy ten kajet nie jest stworzony dla mojej historii kajetów.
1016Teraz pochwała największego wynalazku ludzkości, czyli... papieru!
1017Ta część życiorysu profesora Markiewicza kończy się na czasach powojennych, kiedy to wrócił on z ZSRR. Nic nie jest tak, jak było. Ciągłość świata została przerwana.
1018Nie muszę tu powtarzać własnymi słowami życiorysu profesora Markiewicza, żeby móc się zadziwić. Przecież to nie pierwsza taka historia. Po tych nieprawdopodobnych wojnach, zmianach, śmierciach, pożarach, emigracjach i wywózkach, ratują się jakieś dziecinne zeszyty z zapiskami z kultury, która przecież także powinna zginąć. To by było logiczne. Ale logiki żadnej tu nie ma. A przecież papier wydaje się taki delikatny, taki kruchy, łatwopalny.
10 VII 2001
1019Kiedy Markiewicz prawie już umiera z głodu, chyba w roku 1942, w Andiżanie pielęgniarka oprócz dokarmiania go „zorganizowanym” jedzeniem zastosowała i inną kurację: „Przyniosła mi też Zwięzły podręcznik literatury polskiej Konstantego Wojciechowskiego, a przede wszystkim przysłane z Londynu tomiki poezji – Alarm Słonimskiego i Wielką podróż Balińskiego”.
1020Markiewicz zaczyna nawet naśladować Balińskiego. Więc pisał wiersze. Tak.
Kiedy leżysz samotny w łóżku szpitalnym
I spływa ukojeniem noc po dniu upalnym,
Wtedy rojami wspomnień błękitnieją kąty –
I jesteś w Polsce. W roku trzydziestym dziewiątym.
Znów ulice Krakowa z uśmiechem przemierzasz
I hejnałem cię wita Maryjacka wieża,
Znów oglądasz z daleka roztęsknionym okiem
Ponad kopcem Kościuszki różowe obłoki.
12 VII 2001, godzina szósta i cztery minuty
1021Raz odnotowuję godzinę, bo to godzina mojego prawdziwego zmartwienia. Otóż mam w rękach parę tomów, tomików kruchych, które, bez użycia do założonych planów, muszę odnieść do Biblioteki IBL-u, skąd je pożyczyłam jakiś czas temu. Są to Kornela Ujejskiego dwutomowe Poezje w wydaniu Brockhausa z roku 1912, nowe wydanie wyboru autora, a także – nakładem Księgarni Jelenia i Langa, Przemyśl 1893, Drobne poemata i urywki, wydanie drugie pomnożone. Oddam też Wybór poezji w opracowaniu prof. dra Michała Janika, wydanie drugie uzupełnione i rozszerzone z roku 1924, Kraków. To I seria Biblioteki Narodowej, nr 37.
1022No i rozstanę się z Maratonem i Skargami Jeremiasza w opracowaniu dra Adama Bara, docenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, nakładem Księgarni Stefana Kamińskiego.
1023Wszystko to uczynię bez zrobienia wyboru poezji Ujejskiego dla pewnego pięknego, małego wydawnictwa rodzinnego z Krakowa, które, ku mojemu miłemu zdumieniu, zamówiło go u mnie. A już myślałam, że się uda. Teraz zrobić wydanie popularne, lecz wcale nie małe, Ujejskiego, to by była gratka. Ale załamanie rynku księgarskiego! Poczekam. To takie dziwne wydawnictwo, że za jakiś czas może się udać.
1024Przynajmniej wiadomo. To nie wykręt. Szkoda tylko, że to taki zawód. W socjalizmie brak papieru, w gospodarce rynkowej brak rynku.
1025Ze wstępu Janika do wydania Biblioteki Narodowej: „Był Ujejski lirykiem o nastroju patrjotycznym. Ten nastrój przeważał zasadniczo nad innymi; wierszy egotycznych zostawił stosunkowo niewiele”.
1026Ujejski nie lubił egotyzmu, nie chciał być poetą, który „poszedł na słowiki”. Z mojego ulubionego wiersza Ujejskiego Orły i słowiki:
I duch narodu miał orłowe krzyki –
A teraz co? Poszedł na słowiki.
1027Ulubionego przeze mnie dzisiaj. Bo kiedyś, w szkole, byłam poważniejsza i przywiązana do Maratonu.
15 VII 2001
1028Miłosz o Józefie Wittlinie w związku z wydaniem w Krakowie Orfeusza w piekle XX wieku, Mój Wittlin, „Dekada Literacka” 2001, nr 5/6: „...Wittlin w Nowym Jorku obracał się nie tylko w towarzystwie Polaków. W czasie wojny znaleźli się tam liczni pisarze i artyści języka niemieckiego z Austrii, Węgier i Niemiec. Było to bardzo specyficzne środowisko, jakby dalszy ciąg monarchii habsburskiej i Niemiec weimarskich, z takimi nazwiskami jak: Herman Broch, autor Śmierci Wergilego, czy Bela Bartok. Wittlin właściwie nadal był pisarzem Lwowa i Galicji Wschodniej jako części monarchii Habsburgów. Poza krótkim intermedium jego pobytu w Warszawie, można rzec, że wyemigrował do Nowego Jorku ze Lwowa”.
16 VII 2001
1029W poszukiwaniu Wittlina, Lwowa i Wiednia trafiłam wreszcie do, tyle razy odkładanego przeze mnie na później, pamiętnika Hugona Steinhausa pt. Wspomnienia i zapiski, w opracowaniu Aleksandry Zgorzelskiej, Londyn 1992. (Od razu sobie zapiszę, bo potem mi ucieknie. Z notatki sprzed strony tytułowej: „Część I ukazała się w miesięczniku »Znak« w 1970 r. (nr 187, styczeń, s. 42–106 oraz nr 188/189, luty–marzec, s. 306–338); część II (5 tomów, 727 kart) zdeponowana jest w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu pod sygnaturą 16189/II)”.
17 VII 2001
1030Oczywiście zaraz na początku natrafiłam na koklusz i już myślałam, że mały profesor Steinhaus opisze lektury. I że ten koklusz da się połaczyć z kokluszem małego profesora Henryka Markiewicza, który napisał w ciągu długiego leczenia historię powstania listopadowego. Ten koklusz łączył się z poszukiwaniem przez Steinhausa morza za pomocą pójścia z biegiem rzeki w Kołobrzegu. Pod nieświadomość opiekującej się nim ciotki oczywiście. Morze znalazł. On się też znalazł.
1031Już na tej samej stronie (17), ciągle jako dziecko, zapada na tajemniczą chorobę. Ma jakieś niewyjaśnione czerwone plamy na nodze i trzymają go w łóżku, w strasznych nudach, aż trzy miesiące.
Najciekawszą książkę, mianowicie Wieczory czwartkowe Kramsztyka, przeczytałem co najmniej dziesięć razy. Były to doskonałe popularne pogadanki dla dzieci z zakresu fizyki. Moja Matka wpadła na pomysł dania mi Tomka Sawyera i opowiadań Marka Twaina w tłumaczeniu niemieckim. Zabrałem się do tej lektury bez znajomości języka – poza kilkoma słowami usłyszanymi w Kołobrzegu – i bez słownika. O niektóre wyrazy pytałem rodziców, potem coraz rzadziej było to potrzebne. Tak nauczyłem się języka niemieckiego, sam nie wiedząc jak.
18 VII 2001
1032Tak się składa, że śledzę właściwie od lat dziecinne przygody z książkami, w jakichś wspomnieniach, w kajetach. I powiedzmy sobie, że głównym wrażeniem z obserwacji tego wątku jest to, że wszystkie dzieci twórcze zrobiły olbrzymi skok spuszczone ze smyczy idiotyzmu szkolnego.
1033Faktycznie pobudził je przeważnie inny rodzaj nudy, jakieś unieruchomienie, zamknięcie, choroba, nawet wojna (wojna jako nuda? – Tak. I ten model istniał. Powiedzmy – chwilami).
1034Rzecz polega raczej na tym, że przy tych dzieciach w odpowiednim czasie i miejscu biblioteka w ogóle była.
20 VIII 2001
1035Dziwne te menuety poetów polskich.
1036Menuet z Menueta z Pogrzebaczem Stanisława Grochowiaka – niezmiernej piękności wierszyk zaczyna się od zwrotki:
Podaj mi rączkę, trumienko. Konik
Wędzidło gryzie, chrapami świszcze.
Już stangret wciska czaszkę na piszczel.
Dziurawą trabkę bierze do dłoni.
1037Menuet śmierci już się zaczyna. Może zresztą nie ma w tym nic dziwnego, bo przecież od bardzo dawna przedstawiano ten proces jako taniec. Tak czy tak ta elegancja rytmu miała stawić opór znaczeniu słów.
1038Ale, kiedy słyszy się o menuecie, czy nie przypomina się od razu: „Jak ślicznie, lekko tańczysz Pan!”? W takt menueta z „Don Juana”. To Dama na balu z trzeciej części Dziadów zwraca się do Senatora, z całą siłą nienawiści i z całą słodyczą obłudy.
25 VIII 2001
1039Bardzo trzeba uważać na czyścioszków. Grochowiak to wiedział. Z wiersza Czyści:
Są bo na świecie ludzie tak wymyci
Że gdy przechodzą
Nawet pies nie warknie
Choć ani święci
Ani też są cisi
27 VIII 2001
1040W pięćdziesiątym szóstym roku miałam jedenaście lat i jeszcze wcale nie wpadałam na pomysł, żeby interesować się poezją. Poezja była. Wokoło. Na półkach mnóstwo tomów stało, mówiło się na pamięć. Śpiewało. Ale mnie niczego czytać się nie chciało. Zupełnie. Miałam chyba czternaście, kiedy zaczęłam regularnie czytać książki. Przedtem więcej czytałam nut niż liter.
28 VIII 2001
1041Dopiero później zorientowałam się, jakim nieprawdopodobnym wybuchem poezji był Październik. Może nawet zrozumiałam to dopiero w końcu lat siedemdziesiątych, kiedy często przestawałam z Białoszewskim.
1042Może nie zdawałam sobie z tego sprawy do tak późnego czasu, bo zupełnie (jak starta) znikła z mojej pamięci tamta socrealistyczna poezja. U nas w domu zawsze czytało się co innego. A w szkole muzycznej nikt nic nie czytał, bo był wyścig szczurów (nic się jeszcze nie wiedziało o tej nazwie), gra ambicji (tylko w sprawie muzyki, no, może i wyglądu, trzeba się było prezentować, tak) i dominował ogólny brak porządnej nauki czegokolwiek poza muzyką. Jak poszłam potem do zwykłej szkoły, nic nie umiałam.
29 VIII 2001
1043Bo ja się naturalnie w tym przechadzałam, w rytmie majowego kiermaszu w Alejach Ujazdowskich. Myślałam, że tak ma być. Kupa poetów. Na szczycie Staff, za nim Tuwim, potem cała reszta. Rodzina mnie wszędzie prowadzała, gdzie poeci. Tylko Mickiewicz i Goethe już nie żyli, więc ich zobaczyć nie mogłam. Wiedziałam też, że niektórzy mogą się pojawić wraz z białym koniem, bo są gdzieś za morzami.
1044Ale żeby mnie to bezpośrednio dotyczyło? Nigdy w życiu.
30 VIII 2001
1045Nie wiedziałam, że stało się coś tak bardzo nowego jak wybuch poezji.
1046Pod ręką miałam raczej tylko wiersze poetów debiutujących przed wojną i Wierszy sródziemnomorskich Wata nie musiałam potem szukać po antykwariatach. Czytało się Gałczyńskiego, Tadeusza Kubiaka, po którym ślad dzisiaj zaginął, a przecież znaliśmy go na pamięć.
31 VIII 2001
1047Właściwie i o Grochowiaku, i o Białoszewskim dowiedziałam się później. Ale może tak było ze wszystkimi. Najczęściej także dowiadywali się później. Na rozprzestrzenienie się tego wybuchu trzeba było czasu.
1048A Grochowiak nie żyje już od ćwierć wieku. Umarł 2 września 1976. Dzisiaj tak trudno się odplątać od Grochowiaka, jeśli się tylko do niego zajrzy. Te wciągające rytmy! Tylko trzeba zaglądać! Nowa prowincja. Po Skamandrytach, po awangardach. Nowa codzienność i nowe święta. A wydawało się długo, że to nie może pójść dalej. Że na prowincji codzienności właściwie nie mamy już czego szukać.
1049Dzisiaj Zaduszki tak się rozrosły, że co roku obejmują swymi obchodami i dekoracjami całą Polskę. Ale takiej poezji jak Osmędeusze Białoszewskiego (i Heringa) ani Tramwaj Wszystkich Świętych Grochowiaka nie ma na lekarstwo. Początek Tramwaju Wszystkich Świętych:
Oto jest tramwaj Wszystkich Świętych
Ciężki od plonu jak stodoła
Sunie żałobny i brzemienny
W ten złoty dzień dla Nieboszczyków
Wieńce szeleszczą pachną płaszcze
Woń świec i duszny zapach kwiatów
A płaszcze pachną naftaliną
A kwiaty pachną katafalkiem
Dla Bródna świeczki dla Powązek
Wiezie poduszki z obrazkami
twarze umarłych w porcelanie
Bardzo uprzejmie i słonecznie
1050Może dzisiaj nie ma już takiej prowincji. To wszystko dalej się przecież dzieje, ale może my już nie jesteśmy prowincjuszami Warszawy, tylko Telewizji.
3 IX 2001
1051Kantor nie żyje, Białoszewski, który bez teatru przedstawienie mógł na swym pecewu odstawić, jeszcze wcześniej umarł (pierwszy raz użyłam takiego do niego słowa, i po co, wszyscy i tak o tym wiedzą).
1052Teatru na Tarczyńskiej nie widziałam. Szkoda, bo Lech Emfazy Stefański w rozmowie z Taranienką w Mironie [Wspomnienia o poecie, zebr. i oprac. H. Kirchner, 1996] mówi: „Począwszy od pierwszej inspiracji aż do ostatniego uderzenia pędzlem, malarz sam panuje nad swoim dziełem. Wypowiada, co chce. Tak samo pracuje poeta liryczny. Natomiast dramaturg daje półfabrykat reżyserowi, który dodaje do niego swój »ćwierćfabrykat«, zmieniają mu to jeszcze scenograf i aktorzy. W profesjonalnym teatrze brak twórcy przedstawienia. Chcieliśmy stworzyć taki rodzaj teatru, który będzie odpowiednikiem twórczości lirycznej poety bądź malarza”.
6 IX 2001
1053Bo taka jakaś rocznicowość panuje. Za parę dni – 12 września –Lem kończy osiemdziesiątkę. Kiedyś w Lemie wybierało się wolność. Tu, na wschodzie Europy w kółko czytało się SF jako prawdę „prawdziwszą”.
1054Tylko Miłosz, według terminologii Stryjkowskiego, ma tyle co wszyscy. Bo przecież tak o sobie mówił Stryjkowski, mając lat dziewięćdziesiąt.
1055Osiemdziesiąt i osiemdziesiąt – 9 października Różewicz skończy. Żeby nie wspominać o urodzinach Julii Hartwig.
1056Dobre pokolenie. Jest czasem taki wysyp talentów. Zdaje się rok urodzenia 1910 przyniósł szczęście literaturze polskiej, zwłaszcza historii literatury. A potem nagle posucha.
7 IX 2001
1057Nadejście bezwzględnej poezji, która żąda dla siebie jedynego największego i najwyższego miejsca, jest zawsze momentem trudnym i tajemniczym. Z wiersza Zwiastowanie z t. Zawsze fragment, 1998:
Zwiastowanie poezji
budzi w człowieku
pełnym życia
popłoch
1058No dobrze, dzisiaj Różewicz wie, że tak z poezją jest, i wtedy wiedział – w młodości, tylko się nie przyznawał. Co z tego wynikło?! Całe życie pisania, że nie można już pisać po katastrofie.
1059Ale się przeżyło. I to jest ta dziwność Różewiczowska? Bo przy nieprawdopodobnej ilości przyjaciół i gości wprowadzonych przez Różewicza do jego poezji, a więc przy naładowaniu uczuciami panuje tu również jakaś zasadnicza obcość. Czy to zdziwienie przeżyciem – dłużej niż brat, niż matka, niż przyjaciele?
1060Właściwie tego się nawet nie zauważa, że podstawą każdego życia jest zwykłe trwanie. Myślenie o życiu przeważnie zaczyna się w literaturze od wydarzeniowości. Nigdy od pustej kartki. A Różewicz siedzi nad pustą kartką. Jego pusta kartka była zapisana, ale już nie jest. A nawet jeśli, to język ludzkości, w którym ta kartka była zapisana, dostał w XX wieku afazji.
1061Twórczością Różewicza rządzi długie spojrzenie za oddalającymi się zmarłymi. Gdyby cała ludzkość tak się zachowywała, nie byłoby dalszego ciągu.
8 IX 2001
1062Tadeusz Różewicz rozmowa z Przyjacielem, t. Płaskorzeźba:
myślę że wiersze
z tamtego świata
nie mówią
o ojczyźnie
matce ojcu braciach
milczą o Oświęcimiu
milczą o Katyniu
są jak drzewa
skamieniałe
w moich oczach
okrywają się zielonym liściem
szumią
na tym padole łez
pisuję jeszcze
poezje
zostawiam w nich język
razem z wnętrznościami
1063Różewicz często „porusza się”, chyba porusza się to złe określenie, w jakimś skamienieniu, w zastygłej pamięci.
1064Drzewo poezji puszcza jednak liście, jakby przeciw niemu. Chociaż to tylko podstęp. Bo przecież on wie, że sam szuka tych liści, gdzieś za sceną, kiedy my tego nie widzimy. A potem nam je pokazuje jak czarodziej. Różewicz czarodziejem? No nie. Chyba by się obraził.
1065Ale jest coś innego. Im dalej w jego poezje, tym bardziej to widać. To przecież prawdziwy liryk.
1066To są ciągle rzeczy o uczuciach.
1067Konstanty Ildefons Gałczyński i Jerzy Zagórski to poeci małżeństwa. Tadeusz Różewicz – przyjaźni.
1068A jednak pisze książki rodzinne. Więc jest czy nie jest poetą obcości.
1069Nie. Człowiek, poeta, który nazwał się „domkiem dla zmarłych”, jest raczej poetą bliskości. I w ten sposób znowu, analizując Różewicza, możemy się sami zapędzić w zaułki sprzeczności i niemożliwości. Ale tak zapewne ma być.
15 IX 2001
1070Parę dni nie dało się pisać, bo trudno było odejść od telewizora. Atak na Amerykę w czasie realnym – 11 IX 2001. Właściwie podświadomość mówiła, że telewizor powinien przestać, a wojna zacząć. Chociaż już się zaczęła.
16 IX 2001
1071Tadeusz Różewicz zawsze fragment, t. Zawsze fragment:
PS
nie minęło wiele lat
znów się zmienił w oczach
świat (ten rym gniecie mnie jak odcisk)
no kończ już kończ
prosi wiersz...
a więc minęło 17 lat
i jakiś „fundamentalista”
przygarnięty na łono Ameryki
korzystając „z prawa do wolności
i szczęścia” wysadzić chciał w powietrze
World Trade Center
może nie smakowała mu kawa
więc (sobie) pomyślał
w imię boga sprawiedliwego
wysadzę ten drapacz chmur
do nieba
razem z tysiącem ludzi
jest to człowiek (zapewne)
„głęboko wierzący”
a nie jakiś tam sceptyk
racjonalista ateista
tu zauważyłem
że z nadmiaru gorliwości
niszczę delikatną tkankę poezji
i konstrukcję wiersza
więc kończę i stawiam kropkę
(Quandoque bonus...)
grudzień 1975 – lipiec 1995
1072To jeszcze zamach poprzedni.
1073Ale trudno przestać myśleć o tym post scriptum do poematu zawsze fragment. W takich chwilach, kiedy człowiek, jak praktykowało się w dawnych czasach, ma ochotę wyłącznie cytować poetę, wie się, że to on jest od mówienia.
3 X 2001
Norwida szczególnie zajmowały „ludów przedświty”, wartości najstarszych przekazów literackich i retour éternel – wieczny powrót do początków sztuki, bowiem był przekonany, że twórczość wielkich poetów stanowi bezcenne źródło poznania historycznego. Pisał, że: „Pierwszymi historykami są poeci, a pod ich nieobecność starcy; dalej kronikarze i dopiero właściwi historycy” oraz że „pierwotny umysłowy człowiek jest poetą”
(Aleksandra Melbechowska-Luty, Sztukmistrz. Twórczość artystyczna i myśl o sztuce Cypriana Norwida, 2001).
1074Jasne, że pierwszymi historykami byli poeci. Wiadomo przecież, kto nas zaprowadził do Troi. Biorąc pod uwagę, że głównymi źródłami według Norwida była Biblia i pisma starożytnych, dowodów na prawdziwość tego poglądu mamy aż za dużo. Co powoduje, że w Ziemi Świętej podobno niektóre kamienie, na których odpoczywał Chrystus, lub gdzie objawienia, dublują się. Bo poeci i prorocy mówią, a ludzie interpretują, jak sobie chcą. A przecież po wiekach czy jest jakiś inny wybór? Historia, okazuje się (w wieku dojrzałym), nie zatrzymuje się w swym pędzie i jasne, że tylko poeta może ją schwycić. Ale większość o tym nie wie i stawia na urzędników.
10 X 2001
1075Lubię go. Ale to naprawdę denerwujące, kiedy w tej gadającej księdze cytatów, jaką jest Norwid, możemy znaleźć sądy zupełnie przeciwstawne na wszelkie przez niego ukochane tematy. Dlatego chyba żadna twórczość wielkich dziewiętnastowiecznych nie podlegała może tak częstym przeinaczeniom i jawnym nadużyciom interpretacyjnym jak poezja Norwida. Ale przecież on sam do tego najbardziej kusi.
1076Książka Melbechowskiej-Luty dlatego uczciwa, że ona starała się „obiektywnie” (co za bzdurne pojęcie, ale nie ma innego) zapisać, co on myśli o sztuce, o swojej roli w sztuce, o roli sztuki w jego życiu, o zawodzie sztukmistrza. Wychodzimy z tej lektury o wiele bogatsi, ale czy uspokojeni? Ledwo się rzuci okiem na jakieś dzieło Norwida, już nas szarpie w różne strony.
12 X 2001
1077Norwid ze wszystkich sił dążył do ideału, do dobra, piękna, prawdy (i miłości). Oczywiście, że to nieznośne. Każdemu mógł się narazić, a najbardziej sobie. Nie nadążał za sobą, a może trzeba powiedzieć – przed sobą.
1078Korczak miał coś z Norwida. Może przez ten skrajny idealizm i dydaktyzm.
1079Nie można zrozumieć, o co to chodzi z tą pękniętą ich formą. Obaj drażnili wielu. Musieli. Bo przecież trudno było ich zadowolić.
13 X 2001
1080Norwid to artysta dzisiaj niemożliwy.
14 X 2001
1081Norwid chciał być jednak artystą totalnym.
15 X 2001
1082Nagle wraca do mnie książka, na którą się rzucam właściwie z powodu Józefa Wittlina. To wspomnienia Lwa Kaltenbergha (1910–1989) Ułamki stłuczonego lustra. Dziecińswo na Kresach. Tamten Lwów (1991). Ale to wspomnienia za późne i dla Wittlina nic takiego nie znajduję. Ale przypomina mi się, że na początku Prywatnej historii poezji przyrzekałam sobie opisywać także wygląd poety, bo poeta ciągle tylko jakimś cieniem bez ciała, łapać jakoś osobowość, która umyka w opisach twórczości.
1083Przypomniało mi się, bo najciekawszym fragmentem książki Kaltenbergha okazał się portret Leona Chwistka: „Powiedzmy sobie, że Chwistek mógłby łatwo być nie tylko bohaterem legend, ale i tworzyć ich »tło« ze względu na swój monumentalny format: na postaci szerokiej, grubokościstej, barczystej można by oprzeć balkon czy gzyms jak na kariatydzie, bez obawy, że się złamie czy runie. To wrażenie atletycznej siły potęgowała głowa mocno osadzona na barkach. Dobrze ją wyrzeźbił August Zamoyski: rysy są zdecydowane, jednoznaczne, wyryte z rozmachem. Oczy, nieco wypukłe, patrzą zza okrągłych szkieł okularów z intensywną natarczywością, uważnie i z odrobiną migocącego w nich uśmieszku. Ten uśmiech zresztą to jakby kamerton całej postaci. Chwistek jak mało kto przepada za kpiną i – czasami – autopersyflażem, który dostrzec i pochwycić mogą tylko bardziej z nim zżyci albo po prostu lepiej go znający”.
1084Drobny przypis: Lew Kaltenbergh, także autor książki o Norwidzie – Dno czary.
18 X 2001
1085Norwid Specjalności:
1
Czemu? Ten świat – nie jako Eden,
Czemu – nie Ideałem?
– Słuchaj, dwóch ludzi znałem:
Ach! Z tych dwóch... cóż byłby za jeden!
1086Tak się zaczyna satyryczny wierszyk. Czasem ten Norwid nadałby się do robienia gazetek ściennych. Ale te genialne cytaty, które każdego tak kuszą!
1087Nie miał tego kosza, który ma Szymborska. Do odcedzania wierszy.
20 X 2001
1088Norwid Do spółczesnych (Oda):
I pożegnałem kraj, i brzegi znane
Odepchnąłem nogą, jak wioślarz z łodzi
Ziemię odpycha – i jak? Ogarnia on pianę
Leniwo-płynną – i luźną...
Kraj! – gdzie każdy-czyn za wcześnie wschodzi,
Ale – książka-każda... za późno!
1089I ja muszę uważać, bo już mnie wciąga znany podwodny wir, który utopił niejednego, a którym jest cytowanie Norwida. Czy jednak nie chciałoby się napisać takiej strofki? Chciałoby się. Ale już jest.
1090Może u Norwida najbardziej drażniący jest ten nacisk? On zawsze nadużywa akcentów. Gdy za dużo ma być ważne, wszystko się spłaszcza.
1091Ukazał się, w Noir sur Blanc, pierwszy tom Kwintetu awiniońskiego, Monsieur, albo Książę Ciemności Lawrence’a Durrella i to w przekładzie Anny Kołyszko: „Sztuka prozy rządzi się synkopowym myśleniem; gdyż niewyrażone myśli gotują się w sercu. Myśl przypomina rzadkiego ptaka, którego nie sposób zobaczyć. Widzi się tylko drżącą gałąź, z której właśnie sfrunął”.
1092Nie wiadomo co w Durrellu jest tak wspaniale fabularnego, ostrego i czułego jednocześnie. Właściwe przecież ja już powieści nie chcę czytać, a on zawsze człowieka złapie.
1093Ale jeszcze nie jestem chyba na etapie listów. W każdym razie nie na jego i Millera. Na etapie listów jest Jerzy Pilch. O czym dowiedzieliśmy się z okazji otrzymania przez niego Nagrody Nike. Kapitalnie przemówił. Zakończył listem Czechowa.
23 X 2001
1094Czy nie macie takich książek, które z chęcią byście całe przepisali? Taka jest rozmowa Wołkowa z Brodskim. Po pierwsze robili to kilkanaście lat. Po drugie są na podobnym poziomie intelektualnym, czego nie można się spodziewać po dziennikarzach, którzy zazwyczaj takie rozmowy prowadzą. Po trzecie oni to naprawdę kochają. Znaczy kochają sztukę.
1095Solomon Wołkow, Świat poety, rozmowy z Josifem Brodskim I (przeł. Jan Gondowicz, PIW 2001):
Brodski: […] Ja na przykład zająłem się literaturą z jednego względu: bo daje ci sakramencki gaz. Kombinując na przykład wers, kojarzysz ze sobą rzeczy zasadniczo zwykle dla ciebie niedostępne.
Oto, czemu warto zajmować się literaturą. I dlaczego byłaby ideałem jako zajęcie dla każdego. To ewidentna konieczność biologiczna. Obowiązek jednostki wobec samej siebie, wobec własnego DNA... [rozstrzelenie moje, MB].
24 X 2001
1096Świat poety:
Brodski: Sztuka jest ze swej natury hierarchiczna. Podobnie – odruchowo – świadomość literata. W tej hierarchii poezja stoi ponad prozą. Choćby dlatego, że jest starsza. Poezja – to w ogóle ogromnie dziwna sprawa. To własność duchowa i troglodyty, i snoba. Jest na nią miejsce i w epoce kamiennej, i w awangardowym salonie. Proza natomiast wymaga dojrzałego społeczeństwa, złożonych struktur i, niech już będzie, że utrwalonych klas.
Działanie poety wychodzi od głosu, od dźwięku. Sens nie jest dlań tak ważny, jak się zwykle sądzi. Różnica między fonetyką a semantyką niemal nie istnieje.
1097To ostatnie zdanie dziwne się wydaje zwłaszcza w ustach poety, którego każdą wypowiedź uważa się za naznaczoną jakimś nie tylko znaczeniem, ale nawet nadznaczeniem.
25 X 2001
1098To nie znaczy, że rzucam Norwida. Wcale nie. Przypomniał mi się jego utworek bez tytułu [Poważny pielgrzym]:
AUTOR
Poważny pielgrzym, mimo szron i błoto,
Idzie i wzdycha piechotą...
CHÓR
Musiał się wybrać wcześnie, przed mrozami,
Bo byłby wzdychał saniami...
1099A Norwid wiedział, o czym mówi, bo choć był czcicielem nowoczesności, wychwalał się, że przewędrował Polskę jeszcze przed powstaniem kolei żelaznych.
26 X 2001
1100Z wiersza Juliana Tuwima Do Staffa, 1929:
Byłeś mi wielką nowiną,
Przyniosłeś dar uroczy.
Poldziu! Chodźmy na wino,
Pomilczmy na cztery oczy.
1101Tyle myślę o Różewiczu, że musiałam trafić na ten wiersz. Nie ta poetyka. Nie ten czas.
1102Chyba jednak Różewicz jest ostatnim z uczniów Staffa? Chociaż sądząc po tym, jaka rzeka sonetów płynie do mnie, po opublikowaniu przed laty antologii sonetu polskiego, powinnam może myśleć inaczej. No tak, ale mówimy tu o wielkich uczniach.
29 X 2001
1103Z wiersza Różewicza bez tytułu (inc. Wygaśnięcie Absolutu niszczy..., t. Płaskorzeźba):
wymierają pewne gatunki
motyli ptaków
poetów
o imionach dziwnych i pięknych
Miriam Staff Leśmian
Tuwim Lechoń Jastrun
Norwid
17 XI 2001
1104Z Raportu z oblężonego Miasta, a właściwie cytat z książki Herbert Jacka Łukasiewicza:
„i jeśli Miasto padnie a ocaleje jeden
on będzie niósł Miasto w sobie po drogach wygnania
on będzie Miasto
Raport z oblężonego Miasta
1105Charakterystyczne, ojczyzna była dla Zbigniewa Herberta miastem, jak grecka polis. Nie był poetą wsi – ani ziemiańskiej, ani chłopskiej.
1106W poezji Herberta rzadko pojawia się bezpośredni obraz Lwowa, wszystko jednak, co nie dotyczy dzieciństwa, lat chłopięcych i najwcześniejszej młodości – jest stamtąd”.
18 XI 2001
1107Łukasiewicz: „O Panu Cogito napisano bardzo wiele. Pojawił się w samą porę, stał się tarczą pomiędzy poetą a czytelnikiem. Tarcza ta podnosiła się i opuszczała. Opuszczona dawała wrażenie pełnego utożsamienia podmiotu i postaci, podniesiona – broniła autora przed agresją odbiorców i także odwrotnie: odbiorców przed pochopnością czy nieumiarkowaniem autora. Herbert prowadził złożoną grę”.
1108Czytam dalej. Nieźle by było, gdyby wszyscy popularyzujący poezję pisali takie książki.
19 XI 2001
1109Okazuje się, że Kubuś Puchatek jest osobą z tak dobrego towarzystwa, że nawet „Viva” poświęca mu tekst pełen fotografii. Oburzenie czytelników polskich jest wielkie! Bowiem z „Vivy” wszyscy mogą się dowiedzieć, oczywiście ci, którzy dotąd o tym nie wiedzieli, że Kubuś Puchatek, Kłapouchy (wygląda na bardzo połatanego), Tygrysek, Kangurzyca i Prosiaczek na stałe przebywają w Stanach Zjednoczonych, w Bibliotece Publicznej Nowego Jorku. Na zdjęciu tylko Prosiaczek zachowuje dobry humor.
1110Z tego widzimy, że Kubuś Puchatek należy do współczesności. Bo, jak wiadomo, wszystko, co współczesne, przenoszone jest do Nowego Jorku.
1111Ten bezsensowny (na pewno dobrze opłacony) pomysł przypomina mi wspaniały tekst Gałczyńskiego Jak zostać Polakiem. Geografia: „Polska leży w Europie Centralnej, a nie na peryferiach cywilizacji, jak np. Ameryka. Z położenia centralnego wynikają siłą rzeczy skłonności centralizacyjne, czyli wszystko przenosi się do Warszawy. W najbliższych dniach ma być przeniesiona nawet Wieża Mariacka tudzież pomnik Zyblikiewicza wraz z cokołem i podstawą, i tą babcią, która tam zawsze siedzi na ławce. Z uwagi tedy na powyższe masowe przenoszenie się słusznym jest, iż może zaistnieć obawa, że z czasem Kraków stanie się li tylko rodzajem przenośni”.
1112No tak, ale co tu mówić, skoro nawet „Przekrój” przenosi się do Warszawy. Mamy płakać po Kubusiu Puchatku wywiezionym na obcy ląd?
1113Miłość Polaków do Kubusia Puchatka jest równie niewytłumaczalna jak miłość Japończyków do Chopina.
20 XI 2001
1114Czyżby z tekstu w „Vivie” wynikało, że ktoś z parlamentu brytyjskiego ma ambicję repatriowania Kubusia Puchatka?
22 XI 2001
1115W Węźle gordyjskim Zbigniewa Herberta nagle natykamy się na tekst pt. A.A. Milne, 1882–1956. Jest to po prostu nekrolog drukowany w „Twórczości”, 1956, nr 4. A jednak napisany z pasją, która dziś wydaje się nawet dość dziwna, zważywszy, że znamy już zamknięte dzieło poety.
111656 rok to pewnie pierwsza chwila po socrealizmie, w której w ogóle można by publicznie o Puchatku pomyśleć. A Herbert swoją puchatkową kampanię zaczął już w roku 1955.
23 XI 2001
1117W przypisach Pawła Kądzieli do Węzła gordyjskiego Herberta znajdujemy, że starał się on wprowadzić Kubusia Puchatka do repertuaru teatrów dziecięcych. Ale, jak zwykle, niemożność. Ministerstwo Kultury bez mocy przerobowych. Uciekający przez okna urzędnicy. Może z tymi oknami przesadził, w jakimś liście to opisując. Ale kto ze starszych piszących nie pamięta dyskretnie zatrzaskiwanych drzwi albo Wajdowskiego, z Człowieka z marmuru korytarza w telewizji, jak dziś się nazywa – „publicznej”.
1118Herbert przedstawił Kubusia Puchatka jako sielankę, w której pojawia się na końcu pęknięcie: „Dzieje się to wtedy, gdy Krzyś zwierza się Kubusiowi, w słowach pełnych delikatnych uczuć i poezji, że wkrótce idzie do szkoły. W świecie sielanki jednak nic się nie kończy i nikt nie umiera. Jest przecież Zaczarowane Miejsce Spotkań, gdzie rośnie »cicha, zielona trawa, gęsta i jedwabista«.
1119Tu także spotykają się poeci arkadyjscy”.
1120Co chwilę Herbert widzi coś przez okulary poezji. Widać to w jego pismach o sztuce. A tych, okazuje się, jest o wiele, wiele więcej, niż myśleliśmy. Nawet niż myśleli ci, którzy się trochę więcej niż inni nim interesowali.
1121Ale to wszystko nie wyjaśnia, dlaczego cała puchatkowa ferajna mieszka w szklanej klatce, całkowicie pozbawionej ogrodu, gdzieś za oceanem.
24 XI 2001
1122Właściwie coraz więcej książek poetyckich zalega księgarnie. Niektóre nawet są kupowane (klasyka, Nobel i ksiądz Twardowski). Nie przekłada się to na faktyczne jej „używanie”. Czas, kiedy profesor Stefan Kieniewicz z różnych okazji całymi stronami z pamięci mówił poezją, minął. Czy okazje się skończyły, czy poezja?
1123A tu w reportażu Agnieszki Czajkowskiej pt. Mrówki to wrzód („Gazeta Wyborcza” 10–11 XI 2001). Mrówki to drobni, przygraniczni przemytnicy, którzy wiele razy dziennie przechodzą przez granicę. Mowa o mrówkach na granicy polsko-ukraińskiej, o przemycaniu papierosów. Pomińmy aspekt społeczny – dużo biedy, bezrobocia. Pomińmy straty budżetu państwa. Nagle wyłania się kwestia poetycka. Tytuł ostatniego rozdziałku to cytat z wiersza Szymborskiej pt. Psalm: „pomiędzy lewym a prawym butem strażnika”. Ptak i mrówka jako duchy i ciałka wolne.
1124Jedna z mrówek: „– Jak stałam w kolejce w powrotną stronę, smutno mi się zrobiło – opowiada Krysia. – Ktoś powiedział wiersz jakiejś polskiej poetki o tym, że dla takiej mrówki czy ptaka to nie ma granic. Przechodzi takie coś przez granicę państwa i żaden celnik nie widzi.
1125– A jak się ta poetka nazywa? – dopytuje się Lenka.
– Skąd mam wiedzieć? Ja jednego wiersza w życiu nie przeczytałam. Ale ten facet, co o tym mówił, to jakiś nowy. Wykształcony chyba”.
1126W każdym razie przygotował się z wiersza o nieszczelności granic państwowych. Tu i chmury, i piaski, i kamyki, i ptaki, i mrówki, i listki ligustru bezustannie przekraczają granice.
1127Z Psalmu Szymborskiej:
Czy muszę wymienić ptaka za ptakiem jak leci
albo jak właśnie przysiada na opuszczonym szlabanie? Niechby to nawet był wróbel a już ma ogon ościenny,
choć dzióbek jeszcze tutejszy. W dodatku – ależ się wierci!
Z nieprzeliczonych owadów poprzestanę na mrówce, która pomiędzy lewym a prawym butem strażnika
na pytanie: skąd dokąd – nie poczuwa się do odpowiedzi.
2 XII 2001
1128Cytaty mądre i zabawne, wybrał Henryk Markiewicz, kończą się tak:
* * *
Libro completo
Saltat scriptor pede laeto.
Skończywszy książkę,
Przepisywacz wesoło tańcuje.
Napis końcowy na średniowiecznych rękopisach.
1129Kapitalny cytacik. Profesor Markiewicz zna dobrze duszę piszącego, bo taką duszę ma.
1130A dusza piszącego dąży do tej jednej chwili tak krótkiej, bo już w drugiej piszącemu przypomina się termin albo niedokończony wątek i koniec tańcowania.
3 XII 2001
1131Widzę oczywiście różnicę między przepisywaczem a piszącym i profesor Markiewicz nie byłby profesorem Markiewiczem, gdyby nie użył tego cytatu tak precyzyjnie. Bo przecież był tu przepisywaczem, jako człowiek cytujący. Ale coś mi się wydaje, że tamten cytowany tańcujący wyboru nijakiego nie miał.
4 XII 2001
1132Oczywiście natychmiast w całości przeczytałam tę książeczkę, jak zawsze robię z wyborami latających słów. Tylko słowników nie udaje mi się tak szybko przeczytać. A właśnie złapałam się na czytaniu nowego słownika ortograficznego PWN-u, który zamówiła sobie pod choinkę moja bratowa, nauczycielka. Zaskakujący pojawił się element. Mianowicie są tu zaznaczone części wyrazu, które nie powinny być rozdzielane w przenoszeniu. Bo przecież komputery robią, co chcą. A przepisywacze nie muszą im wcale na to pozwalać. W końcu nikt im nie każe ręcznie iluminować dzieła. Ale mogliby nie niszczyć wyrazów.
1133Muszę zresztą przyznać, że chwilowo najbardziej rzuca się w uszy (bo to przeważnie słyszy się w radiu lub w telewizji) korozja związków frazeologicznych.
5 XII 2001
1134Każdy, kto myśli poetami, nosi ze sobą inną biblioteczkę podręczną.
1135Ciekawość mnie zżera, jakie są te cudze. Ze zbiorku Henryka Markiewicza:
LEOPOLD STAFF
Daleko pójdę, z daleka wrócę,
Dokąd ja pójdę i wrócę skąd?
Zdobędę wszystko, gdy wszystko rzucę,
Odzyskam bezmiar, straciwszy kąt.
Ucho igielne. Początek wiersza (1912)
1136Jednak w Staffie zawsze coś można znaleźć. Ciekawe, że przeszedł on w sferę upodobań popularnych, a rzadko ukazuje się ludziom, którzy sądzą, że znajdują się na górce (nieoceniony Mrożek ze swoimi kazaniami). No nie. Tak. Tak. Jest przecież Różewicz.
1137Z Markiewicza:
LEW TOŁSTOJ
Pisać należy tylko wtedy, gdy nie możesz nie pisać
List do Leonida Andrejewa z 21 X 1908
Cytat niedokładny
1138Jestem wdzięczna, że w nieco tajemniczy sposób pojawiła się u mnie ta książka.
6 XII 2001
1139W latach siedemdziesiątych, a Kazimiera Iłłakowiczówna umarła w roku 1983, wielu ludzi interesowało się jej życiem, jej tajemniczą obecnością, odległością od dróg głównych. Ale ciągle pozostawała obecnością intrygującą. Kilka razy publikowane było zdjęcie (chyba Danuty Łomaczewskiej), na którym widoczny był właściwie tylko kapelusz, pod którym Iłlakowiczówna ukrywała upływ czasu.
1140Była artystką życiorysu. Należała do tych, którzy czynią życie ciekawszym i ważniejszym, ponieważ sami je za takie uważają.
27 XII 2001
1141Kapelusz zasłaniający Iłłakowiczównę to forma. Ona ciągle pracowała nad formą. Usiłowała panować nad wszystkim, nad swoim (nie do opanowania) życiem, nawet kiedy nic już nie widziała. Joanna Kulmowa w Ciułaniu siebie (1995) opowiada, że Iłłakowiczówna pod koniec życia zwierzała się, że kiedy nikogo nie ma, siada i powtarza gramatykę rumuńską albo węgierską. Sposób na formę – gramatyka. Czy jest bardziej znany, powszechniejszy sposób na świecie niż stosowanie gramatyki?
1142Zasadniczo wydawałoby się, że nikt nie traktuje go jako sposobu na formę życia.
29 XII 2001
1143W niesamowity sposób zaczęła się przyjaźń Kulmowej z Iłłakowiczówną. Jeszcze w latach pięćdziesiątych Kulmowa opublikowała w „Szpilkach” pewien wiersz. Niespodziewanie dostała od nieznanej jej Iłłakowiczówny list z namalowanym przez nią motylem i tekstem: „Łaskawa Koleżanko, z prawdziwym zachwytem przeczytałam Pani utwór o kimś, kto nie dopuszczony do mieszkania w Warszawie, przynajmniej kupił sobie grób na Powązkach, bo ja to właśnie zrobiłam d. 4. II. 57 (kwatera 81, rząd 3, nr 24). Z serdecznym uznaniem Kazimiera Iłłakowiczówna”.
1 I 2002
1144Więc napisałam pierwszy raz tę symetryczną datę roczną. I nic się nie stało? Teraz już wszystko jedno. Już jesteśmy wewnątrz umownego trzeciego tysiąclecia.
1145Julian Rogoziński zawsze mówił, że wszystko czyta wyłącznie dla przyjemności. Tylko że potem to się zmienia w pracę. W każdym razie z okazji Świąt czytam dla przyjemności, a głos Rogozińskiego się trochę ze mnie natrząsa.
2 I 2002
1146W świadomości formy trudno dorównać Alessandro Baricco. Zawsze jakoś umie tchnąć życie w kolejne konwencje, udając, że wszystko z brzucha. Z brzucha oceanu?
1147Żal, że powieść Ocean morze Baricco nie została napisana po polsku, wcale mnie z czasem nie opuszcza.
1148Nie można się oderwać od jego tekstu „Traviata” obnażona. Anatomia opery opublikowanego w stulecie śmierci Verdiego w „La Repubblica” 27 I 2001 (tłum. Wojciech Bońkowski, „Zeszyty Literackie” nr 76).
1149Nieoczekiwane, przewrotne zakończenie:
Kogoś o umyśle liberalnym, laickim i libertyńskim finał Traviaty może tylko doprowadzić do mdłości. Ale zwykle nie jesteśmy nigdy na tyle liberalni, laiccy czy libertyńscy, żeby w takiej chwili czuć mdłości. W takiej chwili wzruszamy się, Traviata pozostaje dla nas bajką ze szczęśliwym zakończeniem, przebraną w szaty nieszczęśliwego romansu. Goryczy przydaje cena, którą nieuchronnie trzeba zapłacić śmierci. Nie jest to może piękne, ale nadal bijemy brawo, gdy ktoś się żeni, i rodzimy dzieci, by nie umierać w osamotnieniu.
Oto jaka jest Opera: jak nikt inny umie obnażyć najgorsze cechy.
1150Chociaż pogląd Baricco jest mi bliski, to jednak jego mistrzowski przewód myślowy doprowadzający do takiego wniosku jest doprawdy zaskakujący.
1151Właściwie opera miała już dawno się zestarzeć.
3 I 2002
1152Przede wszystkim w librettach znajdujemy idealny zbiór stereotypów, uprzedzeń, przesądów i bajek. I jeszcze śpiewają do wiersza. Trudno to wytrzymać.
1153Libretto operowe można wytrzymać wyłącznie, kiedy zostanie opowiedziane przez Jacka Sempolińskiego. On może nawet najbardziej wyświechtanemu nadać niespotykany urok i dziwnie logiczny (jak na operę) przewód myślowy. I to artysta, w którego twórczości śladu opery nie ma.
1154Chociaż. Czy ja wiem. Może za operowe można by uznać te jego słynne rozdarcia i przetarcia obrazów?
4 I 2002
1155W rozmowach na nowy wiek t. 1 (2001) prowadzonych przez Katarzynę Janowską i Piotra Mucharskiego Jacek Sempoliński na pytanie: „...Czy forma jest wyznacznikiem sztuki?”, odpowiada: „Forma istnieje, nie wiadomo gdzie... W jakiejś przestrzeni duchowo-materialnej i czasem za pomocą magicznych chwytów wciela się w dzieło. Raz dzieje się to łatwo, a kiedy indziej wcale – nie chce jej się, jest leniwa”.
1156Przerzucić odpowiedzialność na formę. To jest pomysł! Jasne, że jest leniwa. Nie lubi się ujawniać, nie lubi, żeby ją zaczepiać, właściwie niczego nie lubi. Oprócz może końcowego efektu. Ale jak do niego dotrwać. Raczej jak go sprowokować.
1157Jacek Sempoliński zaczął rysować, mając sześć lat. „Rysowałem lamparta albo angielski krążownik, bo w ten sposób mogłem wziąć go w posiadanie. Rysowanie, a potem malowanie, było dla mnie tym samym, co akt posiadania. A zawładnięcie znaczyło tyle, co poznanie... Nie byłem wtedy oczywiście świadom spraw sztuki, ale dziś sobie uprzytamniam, że dwie siły: umysłowe poznanie i namiętność posiadania były w tym akcie połączone”.
1158Rozmowa nazywa się Jacek Sempoliński o źródłach twórczości i o tym jest. Ale mogłaby się też nazywać „o ciele, posiadaniu, o całości i o szczęściu”.
1159Sztuki plastyczne to zmysłowość czysta. No może nieco zabrudzona farbą czy gliną. W tym kontekście nie dziwi wyznanie malarza, jak się starał uwolnić od farby, zdrapując ją aż do (operowych?) dziur.
6 I 2002
1160Elizabeth Barrett Browning, poetka – dziś znikający punkt (przynajmniej w Polsce), wydostała się z ojcowskiego uwięzienia (dla jej dobra) za pomocą poezji i krytyki literackiej. Tak. Nie całkiem sama. Z zasadniczą pomocą przyszłego męża – Roberta Browninga, z którym połączyły ją dyskusje poetyckie i za którego ta poważnie chora kobieta wyszła w roku 1846.
1161Sonet XIV, Jeśli musisz mię kochać..., przeł. Zofia Reutt-Witkowska, cykl Sonety z portugalskiego (1850):
Porwać się może na strzępy. Niechaj się nie snowa Miłość twa przeto, iż mi dłoń twa łzy ociera – Miłość stracić, zapomnieć łez łatwo, gdy owa Litość stworzenie nędzne przygarnęła szczera!
Dla Miłości mię jeno kochaj, wiecznie nowa
mogła trwać na wieki – Ta, co nie umiera.
7 I 2002
1162Miłość podobno przedłużyła jej życie. Miłość podobno pomogła jej pisać. No i poezja ją uzdrowiła. Do czasu. Najpierw zależna od ojca, potem uzależniona podobno od morfiny. Nie. To nie to... Ona tego nie chciała. Podobno wtedy podawano morfinę gruźlikom, a potem nawet w remisji trudno się było odplątać.
1163Elizabeth Barrett Browning XLIII Ukochany, Tyś mi znosił..., przeł. Ludmiła Marjańska, Sonety z portugalskiego:
Już zarosło gorzką rutą, zielskiem chorym,
I czekają, byś je plewił. Lecz nie głuszy
Chwast tej róży, tego bluszczu! Do tej pory
Brałam kwiaty, dziś niech ciebie bukiet wzruszy.
Naucz wzrok swój rozpoznawać ich kolory,
Powiedz sercu, że korzeniem tkwią w mej duszy.
8 I 2002
1164Nie spotkałam jeszcze wierszy o iglakach. A przecież znacznie łatwiej znaleźć na Mazowszu, na przykład, balkon bez balustrady (straszy takich wiele) niż nowy ogród bez iglaków. A róże i bluszcze? Róże owszem. Ale częściej zużyte opony niż bluszcze. Może snobizm i pisma kolorowe to odmienią.
9 I 2002
1165Trudno zauważyć moment, kiedy jakaś powieść przygodowa czy SF, z początku czytana przez dorosłych, ląduje w pokoju dziecinnym. Swoją drogą już może pokój dziecinny nie istnieje, w każdym razie nie dla książek. Powiedzmy, że tak bywało. Mody na pewne powieści i wiersze mijają. I trudno się domyślić dlaczego. Mody na wiersze o określonych kwiatach mijają szybciej.
1166Haiku ze zbiorku Czesława Miłosza Haiku, 1992:
Różę kwitnącą
Koło drogi
Zjadł mój koń
Basho
Albo takie:
Opadły kwiat
Wrócił na gałąź?
To był motyl
Moritake (1472–1549)
20 I 2002
1167Jelena Szwarc Zwierzokwiat, przeł. Adam Pomorski, „Zeszyty Literackie” nr 76:
Drzewo Judy się kwieciem okryje,
Biegnącym po pniu lila kwiatem.
[…]
Już już wykwitnie kwiat płomienia
Z członeczków, z kości, spod czaszki sklepienia,
Wedle herbarium zaś – Elena arborea –
W Hiperborejach mroźnych swój areał
W ogrodach z cegły ma, w trawie z kamienia,
Już i spod powiek ciemne wschodzą mi goździki, Jam niezapominajka i krzak róży dzikiej,
Rzekłbyś, ogrodnik obłąkany żebro
Zaszczepił mi z najcięższą kwietną leprą.
1168Nigdy nie wiem, kiedy dopadnie mnie Linke. Niemożliwy, ekspresjonistyczny, a może surrealistyczny, fragment krajobrazu ciała w przyrodzie, kultury w naturze, przemijania w trwaniu Jeleny Szwarc kazał mi przypomnieć sobie jego krajobraz. To wszystko z ruin, z gruzów, z „nienaturalnej” mieszaniny miasta z czającą się przyrodą. Żeby kwiaty obzywać trądem? Ale to właśnie dobrze, razem z ogrodami z cegły i trawą z kamienia pasuje do wyobraźni Bronisława Wojciecha Linkego. Jego ukochaną powieścią (inicjacyjną) jest Malte Rilkego. Pejzażem, do którego ciągle wracał, jest ten liszajowaty opis kamienicy na początku powieści (stoi tak wysoko, żeby nikt nie mógł pożyczyć, że sama nie mogę się teraz do niej dostać i sprawdzić).
1169Bywają krajobrazy nie do namalowania, ale możliwe w literaturze. Jednocześnie można zauważyć, że publiczność znacznie szybciej odsądzi od czci i wiary malarza używającego metafory niż pisarza używającego metafory.
1170Bo przecież, jak wiadomo, człowiek wszystko widzi, co namalowane, prawda? I każdy wie o co chodzi. Bo przecież widać!
25 I 2002
1171Maja Komorowska w „Gazecie Telewizyjnej” 25–31 I 2002 (rozmawiała Beata Matkowska-Święs): „Twórczość powinna się odwoływać do wyobraźni, a nie zamieniać się tylko w psychoanalizę”.
1172Co znaczy forma w wyrażaniu uczuć, niebędąca tylko ilustracją ich swobodnego upustu, uświadomił Mai Komorowskiej Grotowski.
26 I 2002
1173Tyle tylko, że wyobraźni trzeba uczyć. Tak jak zresztą stale uczy się Maja Komorowska, ale przeważnie nie uczą się dzieci w szkole.
2 II 2002
1174Jan Lemański Mur, „Chimera” 1901, t. II:
Zaciszy jest tu chłodność, upleciona z cieni;
Jest w niszy zielonawy satyr, skryty w bluszcze, Cyprysy, jak mnichowie, stoją zamyśleni
I pluszcze zdrój w cysternie, ciekący przez rysy.
Za murem morze wbiega raz po raz w skał nyże, Lazurem wód uderzy i ścieka po żwirze.
1175Skąd mi się przyplątal tutaj Lemański? No dobrze. Nie jest to poeta, którego czyta się codziennie. Ale nadzwyczajnie pasował do moich rozmyślań o kwiatach i murach. W katalogu „Chimery” ten cytat znalazł się z powodu inicjacyjnej roli Italii w życiu artystycznym naszych poetów i malarzy.
1176I ten cytat przyplątał mi się z tamtego wspaniałego katalogu, nadzwyczajnej wystawy W kręgu „Chimery”. Sztuka i literatura polskiego modernizmu. Katalog – pamiętnik wystawy 25 IX 1979 r. – 30 V 1980 r., Muzeum Literatury im. Mickiewicza w Warszawie. A to książka piękna, którą czytam często, nawet po prostu spis eksponatów (wśród których były i moje pocztówki, patrz pozycja w katalogu 180, 181 i 191– to album oprawiony prywatnie ok. 1900).
1177Scenariusz wystawy: Mirosława Puchalska (IBL PAN), Wojciech Chmurzyński (Muzeum Literatury); Projekt i opracowanie plastyczne: Krzysztof Burnatowicz; Konsultacja naukowa: prof. dr Michał Głowiński (IBL PAN), doc. dr Wiesław Juszczak (Instytut Sztuki PAN); Komisarz wystawy Wojciech Chmurzyński.
1178Opracowanie katalogu: Mirosława Puchalska, Wojciech Chmurzyński; Opracowanie graficzne i techniczne katalogu: Jan Heydrich.
1179W tym katalogu pełno też odpowiednich cytatów – także cytowany tu przeze mnie Lemański. A czytam to wszystko znowu, bo 22 stycznia umarła Mira – Mirosława Puchalska. Jedyny taki duch modernizmu przełomu wieków. Umarła moja, i oczywiście nie tylko moja, nadzwyczajna rozmówczyni. Wydawało się, że ot tak, z marszu może zinterpretować rzeczy najtrudniejsze i wymagające wielu studiów i tak robiła na różnych sesjach. Była bibliografką i pogotowiem bibliograficznym o niesamowitym zakresie. A prawie nie dało się wydobyć interpretacji zapisanej, bo nigdy nie była gotowa.
1180Mira – wcielenie perfekcjonizmu i merytoryczności – opuściła nas.
1181Co będzie?
3 II 2002
1182Co za pogoda. Cudowna niebiesko-słoneczna wiosna. Bazie na leszczynie. Niebo w rzekach. Wszyscy rzucili się spacerować i oglądać swoje ogrody.
1183Z tomu Haiku Miłosza:
Co za księżyc –
Złodziej przystaje
Żeby śpiewać.
Buson
5 II 2002
1184Czytając Wittlina, czytam też Staffa. A to list na pogodę lutową naszą w tym roku i na wyjazdy w góry w sam raz. Zacytowała go Irena Maciejewska w książce Leopold Staff. Lwowski okres twórczości: Leopold Staff do Ostapa Ortwina 4 VI 1910 – „W tajemnicy Ci powiem (na razie), że zdaje się, zostanę tu przez wakacje. Bilet, możliwe, z małą stratą sprzedałem Kozickiemu. Wakacji we Lwowie spędzać nie będę, a na Poronin, gdzie żyje się drożej niż na Capri, a gorzej i nudniej, i puściej, nie mam bardzo ochoty. Zbrzydła mi trochę już kompania, która się tam zbiera, żyje i pije. To ostatnie jest tam też stratą czasu i pieniędzy, której tu nie ma, bo nie ma sposobności, a korzysta na tym wypoczęta zawsze i wyspana głowa i ciągła, równa możność, ochota i nastrój pisania”.
7 II 2002
1185No tak. Wittlin chyba nigdy tego nie miał. Tej „wyspanej głowy, równej możności, ochoty i nastroju pisania”. Dlatego Sól ziemi nie miała dalszego ciągu. Chociaż podobno był dalszy ciąg, który nie miał gdzie zginąć tylko właśnie w Portugalii.
1186To należy do historii wojen. One nie wiadomo dlaczego ratują czasem papiery niemożliwe do uratowania i pochłaniają te, które mogłyby się uratować. Jak by się wydawało, bo przecież, skoro się nie uratowały, widocznie nie mogły.
8 II 2002
1187Józef Wittlin dobrze wyraził uniwersalność Wierzyńskiego: „Proszę tylko zrewidować swoje życie, a z pewnością jakaś część tego życia znajdzie się odtworzona w poezji Wierzyńskiego”. To z przemówienia Józefa Wittlina na wieczorze w Nowym Jorku 28 marca 1954 roku z okazji 35-lecia pracy twórczej Wierzyńskiego, z opracowanej przez Pawła Kądzielę książki Wspomnienia o Kazimierzu Wierzyńskim i dalej: „...wybiorę pewien epizod z mego życia, czasu ostatniej wojny, kiedy to wspólnie z Wierzyńskim spędziłem jesień w Lizbonie. Otwieram jeden z moich ulubionych tomów jego wierszy: Różę wiatrów. I znajduję tam utwór pod tytułem: Jesień w Lizbonie.
1188I czytam te piękne wiersze:
Świat mnie trafił jak pocisk, i z tego rozgromu Tylko to ocalało, co już nie jest moje.
Mnie też trafił świat jak pocisk. Mnie też”.
10 II 2002
1189Podobno Wittlina bolał świat. Podobno Wittlina bolało powietrze. Podobno z takim człowiekiem trudno wytrzymać, bo życie codzienne musi się toczyć, a pisarz musi pisać i tak dalej, i tak codziennie.
1190Jak wielu mówi, mógłby napisać więcej. Widocznie nie mógł, skoro nie napisał.
1191Pisanie jest po prostu bardzo niebezpiecznie i niehigieniczne. Dowodem na to są Dzienniki Lechonia, który katuje się codziennie, że znów nic nie napisał.
1192To coś jak ta „przegrana” w „Życiowej szansie”. W końcu nikt tu nie ryzykuje własnymi pieniędzmi. Przeważnie wychodzi ze studia telewizyjnego z czymś, jak każdy pisarz po prostu. Twórczość, naddatek życia. Tyle że trudno się z tego utrzymać.
1193Scherzo Wittlina z t. Hymny (1920):
Wszak nie zniesiecie, abym umarł z głodu,
wy, co tak błogo kiwacie głowami,
winem mych rytmów słodko upojeni,
rozkołysani i rozanieleni.
Już mi obrzydło zjadać na śniadanie
jajko Kolumba na miękko lub twardo,
a na wieczerzę – wspaniałe szpinaki
z sławnych figowych liści Pra-Adama!
(...)
„Ja, Józef Wittlin, piewca z bożej łaski,
artifex tęgi, bez wszelkiej pohyby,
nędzarz przed Bogiem, lecz książę
udzielny w królestwie złudy, majaków i szału:
– nie mam pieniędzy!”
12 II 2002
1194Józef Roth i Józef Wittlin, koledzy z Wiednia i koledzy z Wielkiej Wojny. Sami się pchali. Wszystko naraz kłębiło im się w głowach. Naraz męski obowiązek i pacyfizm, filozofia i „prawdziwe życie”. Przyjaźnili się jeszcze zdaje się z trzecim Józefem ze Lwowa – Józefem Mayenem. Profesor Mayenowa wskazywała na jakąś półkę, mówiąc, że są tam listy od Józefa Rotha i od Józefa Wittlina. W okresie pełnego rozkwitu żelaznej kurtyny brzmiało to co najmniej dziwnie. Niestety, Mayen już nie żył.
13 II 2002
1195Teraz, kiedy najmłodszym jakieś korzenie odrastają z nieprawdopodobnych regionów wyszarpane, przydaliby się ci trzej Józefowie (a Mayen umiał mówić wieloma językami i odmianami języków Austro-Węgier). Oni mogliby nam może coś wytłumaczyć. Ale co? Początek wieku? Studia w Wiedniu? Bardzo bym chciała. Bo przecież i moja babka studiowała tam na początku wieku. W tym nieistniejącym mieście.
1196Domy stoją. Ludzie mieszkają, a dowiedzieć się o tamtym Wiedniu nie sposób. Chyba że za dobrą monetę weźmie się dowcipki krakowskie i krakowskie austriackie gadanie.
1197Tu Zjednoczona Europa, a tu coraz więcej ojczyzn na tej samej niewidzialnej mapie. Co to się porobiło! Czasy takie. Sól ziemi akurat świetnie się nadaje na nieistniejącą ojczyznę, do której tylu ludzi dziś tęskni. Nie dlatego, że cesarstwo przedstawione przez Wittlina nieprawdziwe. Wręcz przeciwnie. Chodzi o to, że on uchwycił coś nie do uchwycenia, jakąś właśnie prawdę.
1198Ciekawe, że Sól ziemi, zanikająca wśród nieczytania jak wspomnienie cesarstwa, pozostała powieścią tak bardzo dwudziestowieczną. Tak samo na początku wieku dwudziestego pierwszego, jak w pierwszej połowie wieku dwudziestego.
14 II 2002
1199Koszmarne są wiersze wojenne, a raczej antywojenne z okresu Wielkiej Wojny i nie trzeba już dziś czytać tomu Tęcza łez i krwi, żeby pozostawić w pamięci raczej jego wiersze piękne.
1200Pierwszy wiersz z tego tomu to Szkoła. Tak się zaczyna. Z punktu widzenia muzyczności okropnie i widać, jak nie używając rymów częstochowskich, można zrobić potworną częstochowszczyznę:
Zwiedzałem dzisiaj szkolny dom,
Podobny innym wcale.
Nad bramą kwitł Czerwony Krzyż
Na czystej tła pobiale,
Zmieniono na szpitale.
Zwiedzałem dom, gdzie mieszka ból
I kędy leczą rany.
A każdą z ran tych otwarł cios
Przez bratnią dłoń zadany.
Każdego, co tam leży, twarz
Jest biała jak te ściany.
1201Ale z punktu widzenia historii nic się w ludzkości nie zmienia. Tradycja szkoły jako szpitala i tradycja milknięcia ptaków: wiersz Ptactwo w czas wojny, tradycja uchodźstwa: wiersz Wychodźcy, a nawet tradycja psucia poezji przez armaty – wszystko trwa.
3 III 2002
1202Niesamowity numer „Literatury na Świecie” poświęcony Berlinowi. Wyłania się wspaniałe miasto w potężnej literaturze. Ujawnia się to, o czym zawsze wiedziałam, że sztuka pochodzi od miasta. Do rozumienia tego nie trzeba być Peiperem. Chociaż on to wiedział bardzo dobrze.
1203Natura raczej chce cię wchłonąć. Cofnąć do prastanu. Narzuca czas pór roku, dni. Możesz się tylko rozpłynąć.
1204Nawet z krótkich wakacji w Naturze trudno powrócić.
1205Miasto pobudza, odkrywa, dokonuje nieprzeliczonych zmian i wrzuca po prostu w sztuczność. Czy każde? To może stanowić problem. Miasto Berlin tak!
A Berlin jest fantastyczny. Takie miasto jak Berlin to niewychowany, bezczelny, inteligentny łajdak, akceptujący to, co mu się podoba, i odrzucający to, co mu się już sprzykrzyło. Tu, w wielkim mieście, czuć naprawdę, że istnieją duchowe fale, przetaczające się niczym kipiel nad życiem towarzyskim. Tu artysta zmuszony jest nasłuchiwać. Gdzie indziej mógłby, zatkawszy sobie uszy, pogrążyć się w ignorancji. Tu nie może. Musi raczej stale zbierać w garść swoje człowieczeństwo, a ten napierający zewsząd przymus wychodzi mu na korzyść. (Robert Walser, Berlin i artysta, przeł. Małgorzata Łukasiewicz).
4 III 2002
1206Właściwie wydaje mi się, że zawiść nie jest moją główną cechą. Ale zazdroszczę w zastępstwie Warszawy. Dziś... Berlin za chwilę powróci do swego wiecznego charakteru. Z Warszawą nie jest chyba tak dobrze. Ale może się mylę. Na pewno się mylę.
1207Ale jak czytam tę wspaniałą literaturę „berlińską”, miasta o pełnej osobowości, muszę się zamyślić.
5 III 2002
1208Pocztówka Krosienka zadziwiająca. Cały komiks. Jest ganek spowity wijącą się roślinnością i wśród tego ganku ledwie mieści się hoża dziewoja, która ma przed sobą zapewne krosienka, ale patrzy tęsknie w bok (że tęsknie, tylko się domyślamy, że w bok – widzimy). Na jakimś trzecim, albo i czwartym planie widzimy człowieka w cylindrze i ubraniu stosownym jadącego na jasnym koniu (pocztówka czarno-biała). Ale wijąca się przez całość girlandą roślinność przedziela pocztówkę i na dole widzimy już pewnie dziewoję tę samą (coś na się przyrzuciła), wyglądającą z okienka. Pod okienkiem ten zapewne, co na czwartym planie jeszcze był w drodze – ciągniony na sznurku za pysk konia przez amorka z motylimi skrzydełkami pod okienko. Koń jest chyba całkiem biały. Ogon ma dobrze przystrzyżony i uniesiony. Nóżką grzebie. Młodzieniec, który wygląda jak dzisiejszy starzejący się bankowiec, nie tylko ma wąsy, ale i pod bok się trzyma czy co? Ona udaje niepewną. On udaje ciągnionego.
1209I wierszyk oczywiście:
Darmo mi matko stawiasz
Krosienka
Inna mnie teraz myśl wiedzie.
Ach pozwól proszę wyjrzeć z okienka
Czyli mój Jasio nie jedzie.
1210Producent pocztówki także się podpisał, bo może głównie o to chodziło, żeby się fabryka skojarzyła z czymś, co zainteresuje każdego – „Fabryka gilz J. Marchelskiego”.
1211Zapomniałam napisać, dlaczego nadałam im tytuł. Bo one go mają po prostu. Tu żadnych niedomówień nie ma. Bo pocztówka niedomówień nie toleruje. Nie po to istnieją sztampy, żebyśmy jeszcze się fatygowali domyślaniem się, o co autorowi chodziło. Zresztą nie po to istnieje pocztówka, żeby istniał autor.
6 III 2002
1212Mam teorię, która naprawdę się sprawdza, że jeśli zobaczę jakąś pocztówkę i zapragnę ją mieć, to prędzej czy później wpadnie w moje ręce, chociaż to przecież nie jest najbardziej prawdopodobne na świecie. Z Krosienkami też tak było. Bo przecież po raz pierwszy widziałam je reprodukowane w Janusza Dunina Karta pocztowa – perspektywa księgoznawcza i literacka, w: Aksjosemiotyce karty pocztowej pod redakcją Pawła Lubasia. A teraz je mam.
7 III 2002
1213Teraz zaczynam się domyślać, co odczuwali prawdziwi korespondenci, czciciele poczty rannej i popołudniowej, i wszelcy smarowacze papieru, kiedy zagroziła im pocztówka. Skrócona, a co najważniejsze ujawniająca tajemnice, co wielu gorszyło, forma.
1214Dziś trzeba o tym myśleć. W dobie poczty elektronicznej, która zje wszystko i wszystko też może niespodziewanie wyrzygać. Albo jeszcze szybciej połknąć. A specjalista przeczyta każdy list nawet za oceanem.
8 III 2002
1215Pewna redaktorka chciała mi zrobić przyjemność i zrobiła. Ściągnęła z Internetu nie wiadomo ile teraźniejszych, specjalnie tam wprowadzonych pocztówek z aniołami różnej postury i kolorystyki. Przeraziłam się nie na żarty.
1216Bo żartować można z kiczem przestarzałym, a z tym, co nas otacza jako szum informacyjny, nie sposób walczyć. Kicz w ogóle nie żartuje. Nawet jak się śmieje. Kicz rechocze.
12 III 2002
1217Słyszałam już różne wyrażenia oznaczające pisanie [literatury]. Niektórzy utrzymują nawet, że tłuką kamienie na drodze. Niezbyt to zachęcające, ale wbrew pozorom nie ci tak mówią, których literaturę czyta się najciężej.
1218Ale żeby zaraz „latawce”!
Fragment listu Henryka Sienkiewicza z 11 marca 1890 z Como, „Hotel Volta”, do Jadwigi Janczewskiej w Krakowie: „Do roboty Latawca wziąłem się już regularnie. – Czasem mam ochotę do pisania, czasem nie mam do niczego ochoty”. I przypis Marii Bokszczanin: „Tak Sienkiewicz nazywał swoją twórczość literacką, która przynosić miała czytelnikom radość podobną do tej, jaką Dickowi Babeley z Dawida Copperfielda Dickensa sprawiało klejenie latawców. Autor Bez dogmatu zasiadł wówczas do pisania II tomu tej powieści” (Henryk Sienkiewicz Listy, Tom II. Część druga [Jadwiga i Edward Janczewscy], oprac., wstęp i przyp. Maria Bokszczanin, PIW 1996).
1219Bez dogmatu jako latawiec? Chyba to właśnie nazywamy literaturą.
17 III 2002
1220Zmiany ciśnień nie do wytrzymania. Wiatry i skoki bez przerwy. Ale podtrzymuje mnie Sienkiewicz, którego przecież nie czytuję w ogóle. Ale listy bardzo ciekawe. No i oczywiście kiedyś, kiedy miałam jakieś dziesięć lat, a może jedenaście, kiedy jeszcze nic w ogóle nie czytałam jednym ciurkiem, przeczytałam Quo vadis. I dostałam autentycznej gorączki.
1221Teraz omijam, najwyżej zbiorę jakieś z Quo vadis pocztówki.
1222On lubił pocztówki. A właśnie się zaczęły. Ludzkość zwróciła mu z nawiązką. W pocztówkach.
1223List z soboty 20/11 1886 z Aten do Jadwigi Janczewskiej (z t. II, cz. I): „Szczęściem listy dzisiejsze poprawiły mi humor. Zresztą jestem pomszczony przez Eola. Wczoraj jeszcze była cudowna cisza i pogoda, dziś Eur, Not, Zefir i Boreasz dały sobie zrok na Archipelagu. (Zrok – staropolski wyraz = rende-vouz – zapamiętać!) Chodziłem na Lycabetes i mało mi głowy nie urwało – wicher niesie tumany kurzu, a duszno, a gorąco, a swąd! – musi to być młodszy syn Sammumu afrykańskiego. Co się dzieje na morzu i jaka chwiejba, łatwo odgadnąć”.
18 III 2002
1224Sienkiewicz sam dostawał gorączki od Quo vadis, bo nic nie zrobiło takiego boomu w Europie jak to.
1225Ponieważ w Rosji prawo nie chroniło własnych obywateli i Rosja nie podpisała żadnych stosownych konwencji, w całej Europie bogacono się na Sienkiewiczu, który tylko z Ameryki podobno tantiemy dostawał. On jednak na samo to nie uskarża się za bardzo, z trudem tylko znosi sam „potop” quovadisowy. Raz nic mu nie płacono, a raz podpisywano umowy. Ale i tak trzeba było starać się coś załatwić.
122624 IV 1913 pisze do Jadwigi Janczewskiej o dwóch sensacjach w Warszawie. Druga to zamordowanie Władysława Lubeckiego. Pierwsza: „W Warszawie pięć kinematografów produkuje Quo vadis. Kompania francuska Film d’Art, z którą przed pięciu laty zawarłem kontrakt, procesuje rzymską Cines. Kozakiewicz telegrafował, że mają mi zapłacić najmniej 10 000 fr. Odpisałem, że to mało. I istotnie to jest mało, ale pewnie nie dostanę nic. Do Paryża wyjechał znajomy mój adwokat Wilczewski (ten, którego jakiś student rosyjski chciał zamordować w wagonie) i ma przy sposobności dowiedzieć się, jak sprawa stoi, a raczej jak się obróci”.
1227W końcu, jak wyjaśnia dokładnie Bokszczanin, Sienkiewicz z olbrzymich sum, jakie zarobiono na filmach według Quo vadis, nie zyskał ani centyma.
20 III 2002
1228Pocztówki sienkiewiczowskie, ilustracje całymi albumami od razu zaprojektowane, strasznie szeleszczą. Właściwie nic się nie sprawdza. Może opera byłaby dobra (bo tego dopiero wcale nie chce mi się słuchać ani oglądać).
1229List z Warszawy do Abbazji, do Jadwigi Janczewskiej. Wtorek 4 października 1899: „Siadam teraz ostro do Krzyżaków, bo trzeba z tym skończyć. Nie uwierzysz, jakie to wrażenie robi w Poznańskiem i w Prusach, zwłaszcza jak czyta to lud. Wszystkie ludowe gazety drukują to sobie jak swoje, a ja nie protestuję. Zabawne także jest, że konsul rosyjski w Szczecinie, niejaki pan de Folbarth, robi z tego operę, która ma być przedstawiona w Weimarze”. Tak.
13 IV 2002
1230Znowu natrafiam na pocztówkę Fabryki gilz J. Marchelskiego.
1231Też oczywiście z początku wieku dwudziestego.
1232Znowu gilzy i miłość. Pod drzewem na tle płotku i na tle krytej słomą chałupy (gilzy wszędzie ważne) widzimy młodzieńca w stroju ludowym obejmującego też na ludowo przystrojoną pannę. I wierszyk:
Staś mi pierścionek przyniósł z jarmarku
Józio z prześlicznych róż wianek;
Tyś mi żadnego nie dał podarku
Lecz Janku tyś mój kochanek.
Rytmy, które zaginęły w zbiorach, które nigdy nie są gotowe.
20 IV 2002
1233Podobno ze złotego okresu pocztówki zostało na świecie siedem miliardów poczówek. Tak podają źródła z lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. To i tak niewiele. Oczywiście zostały nie w Warszawie. Ale to tylko wskazuje, że nikt się nie przejmuje korespondencją – papierową. A to ostatnia chwila.
1234Papierowa poezja jeszcze działa.
1235A przecież to i tak wynaturzenie, bo przecież poezja to dźwięk.
21 IV 2002
1236W roku 1955 blisko jeszcze było do codzienności z dwudziestolecia. Wiersz bez tytułu:
Uliczki takie dobrze znam
Skrzypiące szczudła domów
Chodziłem nimi tu i tam
W dzieciństwie rozmarzonym
1237Dobrze. Skamandryta nie użyłby tu „szczudeł”. Wtedy jeszcze ławki, tramwaje, dorożki. A to Andrzej Bursa.
2 V 2002
1238Nagle powrócił poemat Tadeusza Różewicza Acheron w samo południe, wraz z Ryszardem Przybylskim, który na końcu książki Mityczna przestrzeń uczuć dziękuje poecie: „Za te »papiery«, które uniknęły ognia, składam Poecie serdeczne podziękowanie”. Bo Różewicz miał w Gliwicach piec kaflowy, który widocznie od czasu do czasu pożerał „resztki”. W roku 1967 Różewicz przysłał paczkę papierów ocalonych, bo Przybylski wyraził zainteresowanie Acheronem...
1239„»Odczytałem« te rękopisy – pisze Przybylski – dopiero po trzydziestu kilku latach, ale w końcu »odczytywać« poetów należy dopiero wówczas, kiedy zjawia się iskra zrozumienia”.
1240Właściwie nie powinnam pisać, że „nagle powrócił Acheron...”. Oczywiście, że nie, Acheron, nawet jeśli jest akurat tylko Kłodnicą w Gliwicach, to podstawowy krajobraz Różewicza. Rzeka, rzeczka, coś jakby kanał, niknie chwilami pod ziemią, na której piekło.
1241W poemacie krótka fabuła:
dzieciństwo
zanurzało się
Tak się kończy część C. Część D, ostatnia, kończy się „złowieniem”.
1242Przybylski:
Już w wariancie pierwszej części była wyraźna wzmianka, że został złowiony przez Nikta. Obok wersu:
lina żyłka jest długa
dopisał:
Nikt pospiesznie droluje
W końcu jednak wykreślił tę informację, ponieważ tematowi Złowionego poświęcił inny poemat, nad którym równolegle pracował. W Acheronie natomiast stwierdził, że kiedy płynie się wstecz, z zamkniętymi ustami, do źródeł swego „ja”, hak może pokaleczyć usata. Zapamiętana przeszłość może być bolesna: Chcesz płynąć w rzece czasu bez bólu, płyń z nurtem, do przodu.
wtedy pojmuję
jeszcze raz
że moim zadaniem
jest zgoda
odzyskuję swobodę
lekkość
włos
lina wydłuża się
w nieskończoność odpływam
razem z moim czasem
[…]
Na miejscu stoickiego losu Różewicz umieścił Nikta: nieokreśloną obecność objawiającą się jako konieczność. Jego Nikt to jakby czysta funkcja, której skutków doznajemy, chociaż ich sprawca pozostaje ukryty i nieuchwytny.
1243My tych papierów nie mieliśmy szczęścia widzieć. A Nikt może się tu przedostać z innych wierszy. Ale czy dzisiaj? Matka odchodzi i Nasz starszy brat to jakby nowy Acheron. Już nic nie jest takie jak przedtem. A przecież chodzi właśnie o przeszłość.
4 VI 2002
1244Właściwie cytowanie poezji jest niemożliwe.
1245Powiedzmy, chce się zacytować Marcina Sendeckiego. Nie da się. I może to najbardziej wskazuje na jego poetycki charakter. Zwłaszcza w czasach, kiedy zacytowanie całego utworu może doprowadzić do sprawy sądowej.
1246A jeśli on się nie da rozmontować? I często się nie da.
1247Na tym polegają błędy interpretacji wierszy Szymborskiej. Ironia podzielona. Paradoks rozdarty. Złota myśl ujednoznaczniona. Stworzenia, kamienie, krople policzone. Cytować całe wiersze? No nie, to czas i dzisiaj też pieniądze.
1248Wziąwszy pod uwagę, że trzeba by nadawać je jakąś specjalną pocztą głosową, żeby dowiedzieć się o nich wszystkiego, nikt nigdy nie miałby czasu na takie „czytanie”, „słuchanie”.
10 VI 2002
1249Przypominają, że w tym miesiącu będzie osiemdziesięciolecie urodzin Białoszewskiego.
1250Jakoś nie mogę go sobie wyobrazić w innym wieku niż ten, w którym go poznałam. I pomyśleć, że młodsza ode mnie koleżanka szkolna zdążyła bywać w Teatrze na Tarczyńskiej, a ja nie. I w piwnicy na Barskiej, gdzie Magda Umer (?), a ja nie. I to wtedy, gdy w całym mieście były dwie rzeczy „z dzisiem” (nikt już nie używa tego wyrażenia). A ja uczyłam się wtedy sanskrytu (i się nie nauczyłam)? No nie. Przeszłość jest tak samo nieprzewidywalna jak przyszłość.
1251Wtrąca się czas i stąd w nawiasach.
14 VI 2002
1252Miron Białoszewski z Rozkurzu: „Pełne bycie poezji to czytanie na głos, mówienie jej. Bo co to za poezja czytana po cichu?
1253Stwierdziłem, że istnieją trzy rodzaje czytania: Na głos.
1254Po cichu, ale z wyobrażeniem pełnego brzmienia. Po cichu, ale bez wyobrażenia brzmienia.
1255Pierwsze dwa rodzaje oczywiste. Zacząłem kilka dni temu badać ten trzeci rodzaj. Zaskoczenie. Okazało się, że nie ma czytania po cichu bez wyobrażenia brzmienia. Można czytać po łebkach, skokami, może brzmieć tekst w naszych uszach wyobraźni poza naszą świadomością, ale brzmi. Nie ma czytania po cichu głuchego. Zwłaszcza poezji”.
15 VI 2002
1256U Przybylskiego w Mitycznej przestrzeni naszych uczuć Białoszewski nie występuje. „Jego współczesnymi” są zawsze Iwaszkiewicz i Różewicz, no i oczywiście ci wszyscy, którzy kiedyś byli dla nas „klasycystami”, a teraz sami zostali klasykami i jakoś grupowe przymiotniki same odpadły.
1257Białoszewski ze starożytnością się nie kojarzy. Panuje przekonanie, że mity nie dla niego. Antyk won.
1258Wielu oszukał. Na pewno nie Przybylskiego. Po prostu on chodzi innymi ścieżkami. Ale tak zwaną opinię publiczną Białoszewski stale oszukiwał, że z życia prosto, że nic z antyku, że leży sobie na łóżku i będzie leżał całe życie i tym podobne. Sam to na sobie próbował i sam o sobie puszczał jak Słonimski dowcipy.
16 VI 2002
1259Białoszewski początek Walki na sny z Kabaretu Kici Koci:
1
(Bicia w drzwi, łomoty)
HELENA TROJAŃSKA (lata w najwyższym podnieceniu)
Menelaos! Po 10 latach! Co robić? Co robić?
Gdzie Parys? Może to on?... Któryś idzie...
GŁOS KASANDRY
Idzie
(wkracza BŁ. SIWULA z W. W.)
To ja.
HELENA TROJAŃSKA (budzi się jako KICIA KOCIA) Sen-mara, ale to był głos Kasandry z Grochowa
[…]
17 VI 2002
1260Trwa wieczna walka między poglądem tych, którzy sądzą, że życia można się nauczyć, i tych drugich, którzy uważają, że nie można. Podobna walka toczy się między tymi, którzy uważają, że można się nauczyć pisać wiersze, a tymi, którzy uważają, że nie można. Co innego z robieniem filmów?
1261Wiadomość między utopionymi na antypodach promami. Steven Spielberg, lat 57, ukończył studia filmowe i uzyskał dyplom.
19 VI 2002
1262Wszystko mnie boli z powodu Judahu skały. Postanowili mnie gazetowo sfotografować, żebym się znalazła w niebie obrazu Dwurnika, a właściwie wewnątrz. A on przywieszony pod sufitem, skąd kolumna Zygmunta rzuca niewidzialny cień. To niebieski i nieco wyobrażony Plac Zamkowy. Bo niby prawdziwy, ale górą biegnie ścieżka widokowa.
1263Żeby się znaleźć mniej więcej na tle, żeby mi Kolumna Zygmunta wyrastała z głowy, musiałam się wdrapać, za pomocą fotografa i stołeczka, na krzesło.
1264Jeszcze zażądał oparcia się, jak na Judahu skale się opiera na pocztówkach Mickiewicz. Najchętniej to by mnie, jak Jasiukiewicza, a może Nardellego kiedyś, na drabinę wsadził, jak na Monolog na Mont Blanc, ale do tego mój organizm nie da się namówić.
20 VI 2002
1265Kto lubi dzieła bez tytułów?
1266W młodości z moich torebek wystawały i wysypywały się wiersze. I wiele z nich bez tytułu.
1267Może mój fach – historia literatury – obrzydza takie praktyki. Jeszcze gorzej, jak się człowiek bierze do opisywania obrazów. Brrr. A przecież brak tytułu obrazu wydaje się bardziej naturalny niż brak tytułu wiersza. Jeszcze dobrze, kiedy trzeba opisać obraz jedyny. Ale już dwa? Ten zielony i ten brązowy?
25 VI 2002
1268Melodia do tańczenia właściwie mogłaby pozostać bez tytułu. A przecież mistrzem tytułów okazał się Johann Strauss syn. Ktoś może nic nie wiedzieć o muzyce, nie odróżniać walca od tanga, a zna tytuł Nad pięknym, modrym Dunajem albo Opowieści Lasku Wiedeńskiego. O! Przepraszam. Powinnam użyć czasu przeszłego – „mógł nie znać” i „znał”. Bo przecież to wszystko dawno i nie tutaj. To tam, gdzie wpływy Wiednia. Nic to. Napisał nawet Marsza koronacyjnego dla cara – Aleksandra II, że nie wspomnę o Marszu napoleońskim dla Napoleona III. Więc także gdzie inne stolice.
26 VI 2002
1269Podobno z początku Johann Strauss młodszy szybciej pisał utwory niż tytuły. I dziennikarze musieli się zadowolić Gazetkami porannymi, a prawnicy Tańcami na bal prawników.
1270Jako „sercowa” wybrałabym jego tytuł Szybkie tętno. To walc dla studentów medycyny.
27 VI 2002
1271Johann Strauss syn skomponował walca Nad pięknym, modrym Dunajem na koncert karnawałowy dla chóru Męskiego Towarzystwa Śpiewaczego w Wiedniu. Było to po klęsce wojennej i wielu wiedeńczykom, w tym samemu Straussowi, chwila nie wydawała się odpowiednia dla miłego karnawałowego przedsięwzięcia. Ale zamówienie jest zamówieniem. I walc został wykonany, 13 lutego 1867 roku, przez ów zamawiający chór z towarzyszeniem orkiestr Josefa i Eduarda Straussów. „Utwór powtórzono tylko raz, a wedle Straussowskiej normy było to bardzo niedobrze”.
28 VI 2002
1272Wobec całkowitego braku tekstu do walca Nad pięknym, modrym Dunajem i pewnego pośpiechu dyrygent zamówił tekst u poety Męskiego Towarzystwa Śpiewaczego, niejakiego Joespha Weyla. Chór musiał mieć słowa. Dobrze, że my nie musimy.
1273„Weyl był z zawodu funkcjonariuszem policji; podzielił chór na dwa mniejsze zespoły, które miały prowadzić następujący dialog:
– Wiener, seid froh!
– Oho! Wieso?
– Ein Schimmer des Lichts.
– Wir seh’n noch nichts!
– Der Fasching ist da.
– Ah so, no na!
1274W swobodnym przekładzie brzmiałoby to mniej więcej tak »Wiedniu, hej ho!« – »Oho, a co?« – »Już wstaje nam świt« – »Nie widzim nic!« – »Karnawał tuż-tuż« – »Ach – no to już!«. Słowa te mogły się wydawać odrobinę mniej głupie, gdy śpiewały je, przeplatając się z sobą, tenory i basy, jednak członkowie chóru, solidni obywatele obdarzeni zdrowymi głosami, omal nie urządzili buntu” (Joseph Wechsberg, Królowie walca. Życie, czasy i muzyka Straussów, przeł. Maria Boduszyńska-Borowikowa, Warszawa 1978).
1275Biograf Straussów podaje też różne konteksty i tłumaczenia polityczne tego beznadziejnego tekstu. Czyni także aluzje do cenzury. Te aluzje do aluzji i aluzje do cenzury tak mi coś przypominają, że nie jestem w stanie ich przytoczyć.
29 VI 2002
1276Na szczęście tytuł Nad pięknym, modrym Dunajem został wymyślony przez samego kompozytora, Johanna Straussa syna. Ta „trzydziestodwutaktowa melodia zbudowana na jednym tylko motywie, triadzie tonacji D-dur” objawiła się podobno Straussowi z powodu przywiązania nie tylko do Dunaju, ale i do pewnego miłosnego wiersza Karla Isidora Becka „adresowanego do Wiednia lub może do jakiejś wiedenki, kończącego się słowami: »an der Donau, an der schönen, blauen Donau«”. Tytuł był podobno prostą konsekwencją tego przywiązania.
1277Pana dyrygenta Johanna Herbecka i pana „domowego poety” Męskiego Towarzystwa Śpiewaczego, Josepha Weyla, przy tym nie było.
30 VI 2002
1278Nie mogę się oderwać od tych Straussów. Czy to Babcia telegrafuje do mnie ze swoich studenckich czasów z Wiednia?
1 VII 2002
1279A teraz. Chciałabym mieć nuty. Co ja mówię? Co ja mówię? Nie chcę żadnych nut, chyba że na pocztówce. Ale ten, wydawca Spina, kto pierwszy wydrukował nuty Nad pięknym, modrym Dunajem, naprawdę się wzbogacił.
2 VII 2002
1280Właściwie nie wiadomo, co mi się stało z tymi pocztówkami. Po co ja je zbieram? Przecież ja nie znoszę po prostu poezji złej. To się żyć odechciewa. Oto pocztówka:
Życie mi dało tylko zawody
Stłumiło serca mego szały.
I chociaż liczbą lat jestem młody
Duszą się jednak czuję zgrzybiały...
1281I widzimy faceta, który na pewno jest w miarę młody, nawet może bardzo. Ale ubranie i wpatrzenie się w sufit, przepraszam, w niebo, podparcie się ręką na ławce ogrodowej, na której siedzi nad jakimś, a właściwie w jakimś rozlewisku, czyni z niego typa podtatusiałego. Z wody duch kobiety (bardzo poubieranej) w całym tym fotomontażu się wydobywa. Po tym poznajemy, kto mu tak życie obrzydził.
1282A potem on mnie. Tymi rymami. Chociaż przecież bywają i prymitywniejsze.
10 VII 2002
1283A teraz od tego modrego Dunaju nie mogę jakoś odejść. Nawet sobie puściłam tę płytę i te kasety z walcami, które, ku zgorszeniu niektórych znajomych melomanów, tak lubię.
1284A w lecie 1867 wystawa światowa w Paryżu i „Le Figaro” nosi na rękach Straussa. Komponuje polkę Figaro. I tutaj, w Paryżu, Nad pięknym, modrym Dunajem staje się sławny. Tym razem ze słowami Jules’a Barbier, autora libretta do Opowieści Hoffmanna Offenbacha:
Fleuve d’azur
Sur ton flot pur
Glisse la voile
Comme une étoile.
12 VII 2002
1285Rzucam Straussa. Natrafiłam na pocztówkę z portrecikiem. „K. Górski pinx., A. Mickiewicz jako myśliwy”. Cudo. Młodzieńki i chudzieńki A. Mickiewicz w stosownym ubranku i rozwianym fontaziu. Ze strzelbą na plecach trzymaną tak, żeby mieć pewność, że nikogo nie postrzeli. Z, jak zwykle, jakąś za dużą w stosunku do figury twarzą i spojrzeniem w dal.
15 VII 2002
1286Czasem się wydaje, że geniusz poezji może mieć coś wspólnego z młodością i starością naraz. Coś się przemyka, coś spada na głowę, coś się podkrada i coś nagle wodospadem.
1287Najpierw odkrycie życia może? A potem odkrycie śmierci? Nie młodzieńczej, zawirowanej, tylko po długim zajęciu się czym trzeba i czym się musiało?
20 VII 2002
1288A wszystko przez Córkę bednarza Ludmiły Marjańskiej. Bo Żywica i Córka Bednarza (2002) mają w sobie to tajemnicze objawienie starości.
21 VII 2002
1289Nikt Marjańskiej nie kojarzy ze starością i dalej jest młodsza ode mnie i nigdy nie wiem, gdzie się zaraz wybierze. Szczytem była Afryka. I nigdy jej zakładka w spódnicy nie drgnie. I wcale młodej nie udaje.
22 VII 2002
1290Zofia Chądzyńska zadzwoniła do mnie po opublikowaniu mojej książki To jest Wasze życie, na początku roku 1995, i zgłosiła pretensję, że niby wszystko dobrze, ale dlaczego to nie jest o późnej starości. To przyjdzie, przyjdzie – odpowiedziałam (choć, jak każdy, pewności żadnej nie miałam).
1291Teraz, kiedy Zosia bardzo głośno przyznaje się do swojej dziewięćdziesiątki, znów dzwoni do mnie o świtach i dalej utrzymuje, że nie ma porządnych książek o starości.
1292Ale przecież poezja jest.
23 VII 2002
1293Parę dni temu, gdzieś o siódmej dwadzieścia, poleciłam Zosi kapitalną Trąbkę do słuchania Leonory Carrington. I co będzie? Jak znam Zosię, już sprowadziła sobie egzemplarz oryginału i egzemplarz polski i wszystko przeczytała, choć nie widzi. Czekam.
1 IX 2002
1294Cały sierpień zeszedł na pocztówkach. Bo przecież chciało mi się urządzić wystawę w Nieborowie i urządziłam. Bingo! Pocztówka zawojowała cały region i okolice.
1295Ale poezja beznadziejna:
Ja wierność przyrzekam Ci
Bądź również wierną mi
2 IX 2002
1296Właściwie na pocztówkach jest pełno poezji wielkiej. A to Ojciec zadżumionych, a to Kordian, a to coś z Dziadów albo z Irydiona. Nie można narzekać. Klasyka, dziś przeważnie nieczytana, posyłana była z okazji pobytu cioci Maniusi u krewnych, zaręczyn Hipolita albo kupna kilku sukien w stolicy, nie mówiąc o pracy w nieznanym mieście albo o okazji zawiadomienia o samobójstwie kolegi. Mogło być wszystko. Wieszczowie towarzyszyli życiu.
4 IX 2002
1297Nie będę cytować całego listu na pocztówce jakiejś M. do jakiejś Jadzi z 14 maja 1925. W każdym razie ta M. spędziła całe święta u Cioci, co donosi na pocztówce z obrazkiem Setkowicza oczywiście, bo ten wszystkich wieszczów załatwił całymi tonami. Czysta dzieweczka, co znamionuje biała sukienka i wianek, do nas tyłem, zwrócona przodem do obrazu z Matką Boską, przy niej zakonnik w brązowym habicie. Podpis:
A. Setkowicz
Jakże mam mówić? – O niebios Królowo
Oddaj mi ojca, a ja ci dam siebie
Jako białego gołębia bez plamki
I nic nie będę więcej pożądała
I nic mię nigdy na świecie nie splami.
Lilla Weneda, J. Słowackiego
1298Ku temu tekstowi zwraca się zakreślona atramentem klamra, w której tekst dopisany nadawczyni: „Wybacz, że nie gustowną kartkę Ci posłałam, ale nie mam innej. Pa! Pozdrawiam. Do zobaczenia”.
1299Sama nie przepadam za Setkowiczem [zapomniałam, jak on miał na imię].
20 IX 2002
1300Hubert odleciał. Nieprawdopodobny okaz faktu z historii czytelnictwa, a przede wszystkim przyjaźni. Od roku 1969 Hubert (zero związków zawodowych z literaturą) przysyła mi z Paryża WSZYSTKIE dodatki literackie do „Monde’u” i „Figaro” i niektóre do „Liberation”, plus katalogi wydawnictw, reklamowe pocztówki wystaw i książek itp.
21 IX 2002
1301Od roku 1976 widzieliśmy się drugi raz w Warszawie i oczywiście oblecieliśmy co się da. Chociaż z powodu mojego „niebardzochodzenia” musiałam go oddać w dobre ręce. Sam też chodził, bo już dawno został fanem Warszawy.
22 IX 2002
1302Zapalenie stawów. Trochę się „przechodziłam”. W dodatku ten upał – 30 stopni, a potem od razu parę stopni. Hubert w jeden dzień się zaziębił. Jak to „francuski piesek” (wyrażenie dziś zapomniane).
1303Pod koniec jego pobytu dowiedzieliśmy się, że Zachęta urządziła sprzątanie swych magazynów. Urządziła to, sprzedając bilety do pomieszczenia wypełnionego „przeterminowanymi” katalogami. Za taki jeden bilet można było wynieść, ile się udźwignie (Oczywiście zawiadomiła mnie o tym pani prof. Janion porannym telefonem. Kto inny wykryje każdą najmniejszą ścieżkę do książek?).
1304Do źródła starych papierów dotarliśmy późno. Już wpuszczali za darmo, bo prawie nic nie było. Ale udało nam się z Szapocznikow, Zbigniewem Makowskim i z Potworowskim.
1305Kiedy już mieliśmy wychodzić z pomieszczenia, które wyglądało jak hangar, z którego różne papiery odlatują na zawsze, zobaczyłam katalog „Kordegardy” z listopada roku 1980. Wtedy dopiero nie za bardzo chodziłam i na tej wystawie nie byłam. Malarstwo, Krystyna Gawrońska-Grześczak, niestety katalog czarno-biały, a raczej szaro-biały. Wstęp Henryk Waniek.
1306Na tondach i prostokątach pełno ulatujących symboli świata wewnętrznego. Wtedy w roku 1980 ona sam już gdzieś się za nimi udała. Urodzona 1938, zmarła 1978. Niesamowite, że na ostatniej stronie katalożku są zdania z zapisków malarki:
1307„Pokazać niepewną sytuację »żywych« skazanych na zagładę, ale takimi środkami wyrazu, które ukazują to, co podtrzymuje życie, a nie to, co je niweczy”.
27 IX 2002
1308W tamtym hangarze przypomniał mi się od razu piękny Kwartał wierszy Mariana Grześczaka, pięćdziesiąt wierszy po jej śmierci. XXIV Dzień bez źrenicy – tutaj opis czarnej chusteczki w kształcie płomienia przelatującej bardzo szybko i bez ostrzeżenia przez pokój:
Teraz też przelatuje
Słyszę w sobie jakiś ciemny szelest,
Jakby patrzył na mnie
Jutrzejszy dzień bez źrenicy.
28 IX 2002
1309Mariana Grześczaka z Kwartału wierszy – zakończenie XL Nienawiści miłości:
Jeżeli chcesz prawdy, musisz zacząć od dziecka. Góra drży z ogniem w brzuchu i zaraz się osuwa.
I nie ma góry, a ogień pozostaje.
Żal miłości.
Żal śmierci
Żal wszystkich.
29 IX 2002
1310Są piękne treny współczesne: Anka Broniewskiego, Biały rękopis Kamieńskiej, Kwartał wierszy Grześczaka.
1311Od razu wiatr jakiś się zrobił w tym hangarze i wyszliśmy.
30 IX 2002
1312Wspaniale! Ukazał się nowy tom Szymborskiej Chwila. Kapitalne przeżycia poznania opisane jako przygody dziecka. Mała dziewczynka ściąga obrus:
Od ponad roku jest się na tym świecie,
a na tym świecie nie wszystko zbadane
i wzięte pod kontrolę.
Teraz w próbach są rzeczy,
które same nie mogą się ruszać.
1313Oczywiście, że nakrycia stołowe „aż trzęsą się z ochoty”, żeby przejechać się na obrusie. Myśmy to kiedyś też czuli i wiedzieli, tylko że nam ta świadomość uciekła.
1 X 2002
1314Chmury Mickiewicza były co prawda niezmiernie różnorodne, każda inna, ale przecież można było się na ich opisie oprzeć łokciem po prostu, tak w końcu był stabilny. Chociaż jak najbardziej słychać w nich rytm pełźnięcia leniwie albo rytm ulewy. To jednak są chmury kredensy. Inaczej u Szymborskiej, wiersz Chmury, która właściwie nie może ich „substancjalności” zapisać, bo musiałaby się za bardzo śpieszyć.
W porównaniu z chmurami
życie wydaje się ugruntowane,
omalże trwałe i prawie że wieczne.
2 X 2002
1315No i znowu to zjawisko, że chciałoby się przepisać wiersze Szymborskiej własną rączką. Żeby je bardziej mieć czy bardziej znać?
1316Znam kogoś, kto kupuje sobie ukochanych książek po dwie. A przecież nie może ich naraz czytać więcej niż jedną. Ale robi to. I ma rację, bo jak jedna zginie... A jak nie zapiszę i nie zapamiętam, a zginie cały świat? Ja zostanę bez wierszy Szymborskiej?
3 X 2002
1317Ale nic się nie zdąża. Już następne rano, a całości i tak nie przepiszę, prawda?
1318Teraz to, co dziwi mnie (ku mojemu własnemu zdziwieniu). I w dodatku to dotyczy bólu, o którym w żadnym wypadku nie chciałabym pisać. Ale jeśli jest w wierszu Szymborskiej, co robić?
1319Trochę o duszy:
Duszę się miewa.
Nikt nie ma jej bez przerwy
i na zawsze.
Dzień za dniem,
rok za rokiem
może bez niej minąć.
[…]
Na tysiąc naszych rozmów
uczestniczy w jednej
a i to niekoniecznie,
bo woli milczenie.
Kiedy ciało zaczyna nas boleć i boleć,
cichcem schodzi z dyżuru.
[…]
Początek wiersza Notatka:
Życie – jedyny sposób,
żeby obrastać liśćmi,
łapać oddech na pisaku,
wzlatywać na skrzydłach;
być psem,
albo głaskać go po ciepłej sierści;
odróżniać ból
od wszystkiego, co nim nie jest; […]
1320Wchodzić z poetką w dyskusję egzystencjalno-fizjologiczną?
1321Wchodzę. Cóż robić.
1322Otóż wydaje mi się, że jest inaczej. Dusza wcale nie schodzi z dyżuru z powodu bólu! Wręcz przeciwnie. Przy różnych infernalnych bólach tylko ona gwarantuje ciągłość naszego istnienia i podaje linę do wydobycia się z przepaści.
1323Z kolei w tych infernalnych bólach nie do odróżnienia jest bolące od reszty świata. Bywają bóle, z których nie ma wyjścia, one otaczają i są, jak niebo w jamie kreta z wiersza Szymborskiej Niebo. Są wszędzie, i jedynie lina duszy, której może się nawet już nie czuje, może nas stamtąd wyciągnąć. Nic innego. Tak myślę.
5 X 2002
1324Jak zwykle u Szymborskiej – stany paradoksalne lub do paradoksalnych zbliżone – zatrzymane w chwili, poruszone w chmurach, obecny, nieobecny.
1325Świetny tytuł – Chwila. To „chwila” właśnie jest czymś tak dziwnym, że obejmuje i zmienność świata, i „stabilność” pamięci. Przecież marzymy o zatrzymaniu niektórych chwil i Goethe oczywiście przemyka się i w tle Szymborskiej, chociaż nie da się tego tak prosto uchwycić.
1326Są tu nawet chwile, które zmieniają rzeczywistość naokoło, podczas kiedy my po prostu śpimy. „Zaranność mistrzowsko zmieniona w poranność” – świat, nie wiadomo kiedy, chyba przed świtem, zmienia się w szczegółach (pod nieobecność naszej świadomości). A my otwieramy oczy na gotowe.
1327Świat w Chwili jest naraz gotowy i niegotowy.
14 X 2002
1328Różewicz w nowym tomie, szara strefa, zupełnie inaczej rozumie czas. Uznaje się za starszego od Staffa, bo przecież przeżył już więcej lat niż Staff, i od razu, z pozycji starszego brata spuszcza mu manto. Jest to coś zaskakującego. Wydaje się nawet niemożliwe.
1329Wydaje się, że szczególną przyjemność zrobiło mu zrobienie nieprzyjemnego pastiszu ze Staffowskiej dobroci i stoicyzmu, jakbyśmy my, jego czytelnicy, byli całkiem głupi, i nie wiedzieli, że świat jest być może bardziej okrutny i wstrętny niż u Staffa, i trzeba nam zepsuć to, co lubiliśmy, łącznie z własnym stosunkiem Różewicza do Mistrza. A dlaczego właściwie?
15 X 2002
1330Są tu i wiersze piękne, jak dlaczego piszę? Albo sam szara strefa.
17 X 2002
1331Po prostu. Pewnego dnia nie chcemy może, żeby Nasz Poeta zmieniał się dalej. A przecież Różewicz nie zmienił się i zmienił.
1332Wszyscy tylko myślą o zmianach i nie zmianach Szymborskiej. Bo rzadko wydaje tomiki chyba. Nie wiadomo w ogóle, co to jest za problem poetycki ta zmiana?
1333Ma się wrażenie, że Różewicz już przestał się całkowicie krępować ideami, a ruszył do boju z określonymi osobami. To było i przedtem. To nie jest poeta, który kocha ludzi, a zwłaszcza ludzkość. Na pewno w sztuce podejście personalne jest lepsze niż w polityce. Zwłaszcza walka z mistrzem.
1334Ale jak stary poeta, określający się w dodatku jako starszy od mistrza, destruuje go, licząc w dodatku na jego pobłażliwość, to co o tym sądzić? Że się na starość zbuntował? Tylko dlatego, żeby mieć wątpliwą rację, że świat jest marny? Jest. I co z tego? No i tylko dlatego, że on jest młodszy – a mistrz słabszy, bo nie żyje? Staff jest młodszy, bo o porze młodszości umarł. Więc teraz mu pokażę, że moja niechęć do ludzi jest ważniejsza od jego chęci? No cóż. Ja się też zestarzałam. I nie chce mi się czytać Kafki.
1335Chociaż, jeśli się go miało w Panteonie młodości, to się wykreślić nie da. Od czytania Kafki jest raczej czarna młodość niż pogodna starość. Jego uprzedzenie do wszystkiego większe i straszniejsze. To jeden z tych, na którym całe zastępy połamały sobie zęby. Nikt nie może go już naśladować. Napis „zamknięte”.
1336Różewicz szczęśliwie trudny do naśladowania. Nikt już nie może być mistrzem dzisiaj?
1337Najbardziej przewracają się ci, którzy usiłują naśladować Białoszewskiego.
1338No nic. Nie chcę, żeby ktoś mi pluł do zupy Staffa. Nawet jeśli to jest Różewicz.
20 X 2002
1339Znowu św. Józef z Copertino. George Orwell Jak mi się podoba (3 III 1944), w: tenże, Eseje, Londyn 1985:
Parę tygodni temu pewna katoliczka napisała list do „Tribune”, oburzona recenzją pióra Charlesa Hambletta. Miała zastrzeżenia do jego uwag na temat św. Teresy i św. Józefa z Copertino, tego, który ofrunął katedrę dookoła z biskupem na plecach. Odpowiedziałem broniąc pana Hambletta i dostałem jeszcze bardziej zgorszony list. Poruszał on wiele istotnych punktów, z których przynajmniej jeden zasługuje moim zdaniem na uwagę. Jakkolwiek związek fruwających świętych z ruchem socjalistycznym nie jest na pierwszy rzut oka oczywisty, postaram się dowieść, że obecna mętność doktryny chrześcijańskiej może mieć poważne konsekwencje, których nie przewidzieli ani chrześcijanie, ani socjaliści.
List czytelniczki sprowadza się do tego, że nieistotne jest, czy św. Teresa i cała ta banda rzeczywiście fruwała: istotne jest, że „światopogląd św. Teresy zmienił bieg historii”. Zgodziłbym się z tym. Długi pobyt na Wschodzie nauczył mnie pewnego sceptycyzmu wobec cudów i zdaję sobie świetnie sprawę, że można mieć złudzenia lub nawet być zwyczajnie obłąkanym, a jednocześnie być – jak to się nieściśle nazywa – geniuszem. Moim zdaniem na przykład William Blake był obłąkany, podobnie jak Joanna d’Arc. Newton wierzył w astrologię, a Strindberg w magię. Jednak cuda dotyczące świętych to jeszcze nic. Z listu mojej czytelniczki wynika i to, że nawet podstawowych doktryn religii chrześcijańskiej nie trzeba koniecznie brać dosłownie. Nieistotne jest na przykład, czy Chrystus kiedykolwiek istniał.
„Sylwetka Chrystusa (mitu, człowieka, Boga – obojętne) tak góruje nad wszystkim innym, że pragnęłabym jedynie, aby nikt nie odrzucał a priori tego modelu życia”. Tak więc Chrystus mógł być mitem, istotą ludzką lub tym, co na jego teamat mówi Pismo. W ten sposób dochodzimy do następującej sytuacji: „Tribune” ma nie kpić z religii chrześcijańskiej, chociaż samo istnienie Chrystusa nie jest ważne, mimo iż wielu ludzi, którzy temu istnieniu zaprzeczali, przypłaciło to życiem.
Czy taka postawa jest zgodna z ortodoksyjną doktryną katolicką? Wydaje mi się, że nie.
1340No dobrze. Ale tekst ten mówi zasadniczo o zawaleniu się jednego z głównych filarów doktryny, to znaczy bezwzględnej i prostej wiary w jednostkową nieśmiertelność. Być może zresztą chodzi w końcu wyłącznie o „bezwzględną wiarę”. Według Orwella każdy intelektualista chrześcijański w celach polemicznych gotów jest zawiesić na kołku konsekwentność doktryny.
Zachodnia cywilizacja, w odróżnieniu od niektórych cywilizacji wschodnich, ukształtowała się częściowo na wierze w nieśmiertelność jednostki. Patrząc z zewnątrz na religię chrześcijańską, wiara ta wydaje się znacznie ważniejsza niż wiara w Boga. Trudno oddzielić od niej zachodnie pojęcia dobra i zła. A przecież obecny kult władzy jest związany z poczuciem współczesnego człowieka, że życie tu i teraz jest jedynym, jakie posiadamy. Jeżeli śmierć jest ostatecznym końcem, to dużo trudniej uwierzyć, że nawet przegrywając, można mieć jakąś rację. Politycy, narody, tendencje czy problemy są zawsze oceniane z punktu widzenia sukcesu materialnego.
1341Gruzy upadającej wiary w życie pośmiertne wcale jakoś nie przywaliły wiary w cuda, która w tej chwili, w roku 2002, krzewi się niesłychanie. Oczywiście już jest pół wieku po Orwellowskiej diagnozie, ale że to poszło w takim kierunku? Tego nikt nie mógł przewidzieć. Z punktu widzenia czasu spiralnego po jakimś półobrocie możemy się znaleźć już w innym miejscu.
1342Dla jasności, wierzę w jedno i drugie. Co nie znaczy, że nie uważam, iż dla wygody niektórych – handlarzy uczuciami i gadżetami – rozprzestrzeniane są zwykłe przesądy. Tak było zawsze i lewitowanie Józefa z Copertino ani Ładysława z Gielniowa nie ma nic do tego.
1343Trudno jednak, żebym tego wątku nie pociągnęła. Orwell prowadzi daleko. Oczywiście nie w stronę lewitowania.
4 XI 2002
1344Mój żal, że nie mamy takiego publicysty jak Orwell, wcale mnie nie opuszcza. Nic mnie nie obchodzi, że tacy rzadko się trafiają. Niech będzie Irzykowski. Ale nawet ten umarł na zawsze. Biedna polszczyzna, w której panoszy się myślenie równoległe, obejmujące tylko książki nowo wydane. To nawet śmiesznie wygląda, kiedy ukazuje się jakieś zupełne wykopalisko, które z trudem kiedyś czytaliśmy pod ławką historii, i wszyscy jak jednym głosem streszczają nam to na siłę. Ciekawe, że kiedy Orwell lub Irzykowski pisali o świeżo wydanej książce, albo nawet o notatce w gazecie, to mogło objąć całą epokę, a nie ostatnią sekundę. Niby to sprawa handlowa po prostu. Nikt może już nie czyta krytyki literackiej, tylko informacje w prospektach handlowych i tyle?
10 XI 2002
1345Antoniego Pawlaka Podążam wciąż po twoich śladach. Trudno żyć w życiu podwójnym. Chciałoby się zapomnieć. Gdańsk skłania do przechodzenia nad i pod torami. Ciekawe, że u niego dwa miasta. Ja bym może chciała więcej, bo jedni u mnie z Warszawy, inni u mnie z Czerniowiec.
1346W dobie odrastania korzeni niektórym odrastają cudze. Niechcący, albo przez rozum. Biorą sobie cudzy folklor i go grają, biorą sobie cudzą ziemię i ją kochają.
1347Tyle że dla Pawlaka Gdańsk jest swój. I co zrobić. Po latach unoszą się duchy.
1348Poemat kończy się wezwaniem do zapomnienia. Wszystkiego. Bo co jest więcej niż wojna i pokój, Niemcy i Polska – w Gdańsku.
1349Z 3. części poematu Pawlaka:
spod odpryskujących od ścian kamienic
tynków wyłaniały się tajemnicze wyspy niezrozumiałych napisów
Sparkasse der Stadt Danzig
Kolonialwaren Kaffe‑Rösterei
Apotheke
drzwi od mieszkania witały radośnie
Briefe und Zeitungen
kurki nad wanną szeptały zachęcająco
warm – kalt
to było dla nas jak ślady obcej cywilizacji
jak sygnały z kosmosu
słowa które nie przypominały żadnych
znanych słów
litery jak połamane kończyny
obca mowa w mieście które było od zawsze naszym
bo przecież tu się urodziliśmy
1350No i nie dowiadujemy się, skąd jego rodzina. Tylko on. Świat zaczyna się od poety i tak ma być. Owszem. Ale jeżeli tak, to nie wiemy, kogo mogą straszyć duchy jego rodzinne i gdzie.
1351Ziemia składa się z wygnańców. Pawlak niewygnany. Z części 7:
w rytm czyich stóp skrzypiała nocą podłoga w przedpokoju
(mamo to duch?)
Z Poniemieckiej ballady sopockiej Mirona Białoszewskiego:
Zsuwały się same drzwi.
Bez osoby kroki szły.
I zakończenie:
Mieszkańcy,
Ci powojenni, polscy żywi,
Pochowali tamtych w ogródku.
Zastanawiają się do dziś
Wieczorami
Nad ich tragedią
I nad strategią
Odruchów ciał i duchów.
1352Bo przecież to ballada. Zastali tamtych zatrutych dobrowolnie, żeby nie odejść. Taki duch z ballady więcej ma praw. Ale u Pawlaka. Który nic o tym nie mówi. Czysty, niewinny, poeta jako dziecko. Ale duchy tak łatwo nie puszczają. Nawet bez ballady wiedzą gdzie pójść. A przecież Pawlak wydawał się zawsze taki realistyczny, taki współczesny, bez tego pod spodem. Choć jako poeta. No dobrze. W każdym razie duchy nie pytają. Tylko spokojnie udowadniają, że historia to sprawa irracjonalna.
20 XI 2002
1353Do zwyczaju Beksińskiego należy nienadawanie tytułów obrazom. Czy kiedy widzimy Giewont, albo olbrzymią obcą górę we śnie, to one są podpisane?
1354Krajobrazy z końca lat siedemdziesiątych wyglądają jak mistyczne dekoracje operowe, gdyby nie to, że dzieją się w przestrzeni, której nie zapełniłby nawet największy głos.
27 XI 2002
1355Pozostające po różnych maniakach, czyli po normalnych czytelnikach, książki nie mają się gdzie podziać. Trudno z nimi coś zrobić. Bibliotek się nie buduje. Dobrze, że chociaż BUW powstał i to z ogrodami na dachu i z paroma symbolicznymi pomysłami.
1356Charles Baudelaire, Rozmaitości estetyczne. Salon 1846. IV. Delacroix: „Zamiast [na plafonie biblioteki w Pałacu Luksemburskim] namalować Apolla i Muzy, niezmienną dekorację bibliotek, Delacroix poszedł za swym upodobaniem do Dantego, którego jedynie Szekspir, być może, równoważy w jego umyśle, i wybrał ów fragment, kiedy Dante i Wergiliusz odnajdują się w tajemniczym miejscu spotkań głównych poetów starożytności:
A gdy się echo uciszyło zgoła,
Ujrzę idące cztery wielkie cienie:
Twarz ich ni smutna była, ni wesoła.
Rzecze Wódz dobry: Obróć swe spojrzenie
Na tego, który z mieczem w dłoni toczy,
A co go inni w takiej mają cenie,
To król poetów, Homer; ten, co oczy
Ma uśmiechnięte, mistrz satyr, Horacy;
Owidiusz trzeci; Lukian czwarty kroczy.
Że dostojeństwem wszyscyśmy jednacy,
Hołd mnie złożony wszystkich w sobie brata:
Więc słuszna, że mi są łaskawi tacy.
Widziałem zatem słynną pośród świata
Szkołę księżyca najszczytniejszej pieśni,
Co nad innymi jak orzeł polata.
Gdy pogwarzyli z sobą ci rówieśni,
Uprzejmej ku mnie obracali twarzy.
Wódz się uśmiechał... A jeszcze mię wcześniej
Przyjmie ta rzesza i większym obdarzy
Zaszczytem, bo mię w swym gronie pozdrowi,
Jako szóstego wśród grona mocarzy”.
(Przeł. Joanna Guze, t. I, IV pieśń Piekła z Boskiej Komedii Dantego, przeł. Edward Porębowicz).
2 XII 2002
1357Jakoś w paru bibliotekach nie mogę ja, ani inni, znaleźć czasopisma z roku 1900, w którym jakoby znajdują się wskazówki, jak mianowicie powinniśmy się ubrać do fotografii i do pocztówki oczywiście. Już się nigdy tego nie dowiem chyba. Pełno było fotografii prywatnych, które od razu odbijano na kartoniku o wymiarach pocztówkowych i ze stosownym miejscem na adres z tyłu. Tamta wiedza zaginęła. Ale oto znajduję w tym samym mym zbiorze materiałów do pocztówki opis oficjalnego ubierania się do śmierci z okazji wojny. Jedyny w swoim rodzaju punkt widzenia. I to na blankiety telegraficzne Poczty Polskiej z okresu dwudziestolecia międzywojennego.
1358Józef Wittlin, Plastyka na poczcie, „Epoka” R. II Nr 11(24), 12 marca 1933: „Jeśli widokówki naszej poczty krzewią urodę życia, to ozdobne blankiety telegraficzne iluminują urodę śmierci. Oczywiście – nie tej prywatnej, którą samotny człowiek umiera pokątnie i że się tak wyrazimy – na własną rękę, lecz śmierci publicznej, zawodowej, gromadnej, śmierci na świeżym (chyba, że zanadto trupim odorem i gazami zatrutem) powietrzu. Człowiek umierający dla samego siebie może być ubrany jak chce. Przeważnie czyni to w nocnej bieliźnie i pozycji leżącej. Tym nieefektownym wyglądem rzadko pobudza twórczą wyobraźnię malarzy. Natomiast człowiek zaszczycony śmiercią za króla, za cesarza, za naftę, za kolonie, za guano (Peru), za saletrę (Chile) itp. dokonywa aktu złączenia się z wiecznością w specjalnym stroju, którego malowniczość maleje niestety z każdym dziesiątkiem lat. W porównaniu z widowiskiem śmierci husarza Sobieskiego lub napoleońskiego szwoleżera, śmierć poilu z Wielkiej Wojny wygląda bardzo mizernie, a prywatna śmierć cywila w ogóle nie zasługuje na nazwę śmierci”.
1359Wittlin zastanawia się, jak to jest, że ozdobny charakter blankietów sugerujący użycie ich do celów gratulacyjnych pozostaje w jaskrawej sprzeczności z tematami owych ozdób. „Komu blankiet z tankami, z zasiekami, z maskami gazowymi sprawi przyjemność? Dlaczego poczta nie namaluje czegoś wesołego, np. Adama i Ewy w raju, P.K.O., lub jakichś kwiatuszków? Logicznie myśląc – tylko depesze kondolencyjne dla rodzin poległych na wojnie powinny być doręczane na tych blankietach. Trudno wszak winszować urodzenia syna – na papierze, gdzie widać, co czeka synów, gdy dorosną”.
14 XII 2002
1360Dziwny Wittlin – sam się zgłosił do wojska. Pacyfista. Nadwrażliwiec. Neurotyk i prywatnie katastrofista. Wiedział, co czeka synów. Nie wiedział, co córki.
1361Elżbieta [Wittlinówna] daje rzadkie sygnały ze swojego wieżowca nad Central Parkiem.
15 XII 2002
1362Mieczysław Porębski, Miejsce Witkacego. Interregnum. Studia z historii sztuki polskiej XIX i XX w.: „Oczekiwanie końca świata może być zajęciem na swój sposób fascynującym, nadaje naszemu istnieniu wymiar apokaliptycznej wzniosłości. Funkcjonowanie po końcu świata, który już nastąpił, jak następuje zawsze – cichaczem i niepostrzeżenie, bez efektownych znaków, które spowodowaliśmy sami – ma w sobie coś żenującego. Stąd tyle w naszej liczącej się powojennej twórczości tłumaczenia się. Poeta Tadeusz Różewicz pisze:
Metafizyka skonała
powiedział Witkacy
i odszedł
w nic
optymiści
którzy go przetrwali
biegają z formą
z foremką
do robienia wierszy
z piasku
oni wesołe wyrostki
robaczkowe
ślepej kiszki
Europy
Ślepa kiszka
23 XII 2002
1363Milenijne przepowiednie wcale się nie spełniły. Końca świata nie będzie. Jedynie mróz.
15 I 2003
1364Samochód prowadził Tomek i nareszcie poszliśmy na pocztówki. Wypatrzył coś dla mnie. Otóż jest to pocztówka wyglądająca może nawet elegancko, ale nieefektownie. Kobieta, wychylająca się ni to z łóżka, ni to z chmury, dmucha jakby kłębem pary, a może czarodziejstwa, na ledwie widoczną także beżową świecę.
1365Tyle że z tyłu nadrukowano nieprawdopodobnie malutkimi literami napis w trzech językach, że należy ją obejrzeć pod światło. A wtedy... ukazuje się owa dama w bardzo kolorowo przybranym pokoju w pościeli w wyraziste wzory w kolorowej koszuli nocnej, gasząca dmuchnięciem palącą się jasnym, kolorowym płomieniem świecę. Kiedy oddalimy pocztówkę od światła, świeca i kolory gasną.
1366I to w środku Warszawy! Taka pocztówka. Jednak dość tu pustynnie, jeśli chodzi o różne druki i obrazki. Pocztówki są tu może najdroższe w Europie. Ale i tak znów nie mogę się spokojnie przespacerować do antykwariatu. Więc oszczędność. Przechodzę na gadanie. Może ktoś się na coś natknie. Mam na oku Pałac na Wodzie tkany. Srebrzysty jedwab, wzór – znaczy pałac – czarny.
20 I 2003
1367Z okazji pierwszej w Warszawie Wystawy Kart Pocztowych w roku 1900 poproszono osobistości wybitne, by ułożyły stosowne aforyzmy pocztówkowe. Adam Pług, którego portret widać z mojego balkonu, bo przecież jest patronem mojego widoku z okna [na ulicę jego imienia], potraktował to jako wpis do sztambucha. Napisał:
Starą piosenkę nucę sobie,
Wyśpiewaną w życia wiośnie,
I w zimowej wieku dobie
Serce mi na głos jej rośnie.
Zmarła młodość już nie wskrześnie
Z swem weselem i swobodą,
Lecz się starzeć mniej boleśnie,
Czując w sobie duszę młodą.
A że dusza młodość bierze
Z Nadziei, Miłości i Wiary,
Więc gdy ufam, kocham, wierzę,
Zapominam, żem już stary
I w zimowej życia dobie
Pieśń wiosenną nucę sobie.
1368Oczywiście przedrukowano to w czasopiśmie „Sport”. Jak należy, bo zbieranie pocztówek to „sport kartkowy”.
1369Już kilka osób pytało mnie tu na ulicy, kto to ten Pług, kto Mianowski? Taksówkarze ubolewają, że Mianowski koło Mochnackiego i odróżnić trudno.
27 I 2003
1370Mircea Eliade, Moje życie (przeł. Ireneusz Kania, KR 2001):
1371„Paryż, 6 lipca, 1961
Wczoraj u Suzanne Tézenas spotykam Henri Michaux. Mówi mi o ojcu Pio. Był kilka razy na odprawianej przez niego mszy. Nadzwyczajne wrażenie: Ojciec Pio rozmawia z Bogiem, dla niego Bóg tu jest. Po trzech dniach wyjechał, w obawie, że się nawróci. »Ja idę zupełnie inną drogą« – powiedział mi. »Jestem artystą. Mam własne doświadczenia«”.
29 I 2003
1372W roku 1927 w Zakopanem pojawił się Chesterton. Po pierwsze, jak podaje Rafał Malczewski w Od cepra do wariata (Rój 1939, Wyd. LTW 2000), oczarowała go nawiedzona postać zakopiańska – Pimek-meteorolog, który tak wcielił się w Ryszarda ze sztuki Witkacego Nowe wyzwolenie, czyli Ryszard III, że nie mógł przestać. Chesterton usiłował go wypożyczyć, wynająć lub kupić i przewieźć do Anglii – nie udało się.
1373„Oprowadzał Chestertona po muzeum dyrektor Zborowski. Podczas oglądania malowideł na szkle przedstawiających zbójników dyrektor objaśnił znakomitemu gościowi, iż zbójnictwo było szlachetnym zajęciem, że harnasie przed wymarszem na rabunek modlili się przykładnie w kościołach, prosząc Pana Boga o moralną pomoc i przychylność w zamierzeniu. Nawet wtedy, gdy szło o ograbienie kościoła.
1374Chesterton zamyślil się na moment i zapytał: – A do kogo mieli się modlić?...”.
30 I 2003
1375Brr! Ceną wejścia do świata pocztówki beznadziejne rymowanie.
1376Ale właściwie co? Eluard już w roku 1933 wiedział, jak ważny kicz oblepił im mózgi w tych okopach.
1377Myślałam, że kicz mnie ominie? Albo że ciekawy? A tu sztampa stempluje następną sztampę.
1378Sam Eluard zbierał pocztówki i układał po sześć na stronie, co przy rozłożeniu albumu czyniło już dwanaście. Czasami zresztą było to dziewięć lub dziesięć. Układał je jako poemat. Ciekawe, że wychodziła nieraz z tego poezja konkretna, bo na przykład zbierał inicjały z przełomu XIX i XX wieku. Ogólny widok był „bardzo konkretny”.
1379Projektował układ tych pocztówek jak krzyżówkę. Jako surrealistyczny, poetycki ciąg skojarzeń.
1380Surrealiści wiedzieli, co do swojej gawry ściągnąć. Pocztówka przecież używała wielu tricków, które teraz uważa się za surrealistyczne. Przenieśli je na wyższy poziom, czyniąc sztuką. A inni w tym czasie obrzucali ich obelgami, że są „niżsi”.
1381Naprawdę ten wiek dwudziesty paradny. Jedni znoszą sztukę wysoką na doły, drudzy odwrotnie. I sztuka się kręci!
3 II 2003
1382Oczywiście wydawano wzorniki do pisania na pocztówkach. Jednym z najczęstszych tematów nie był wcale rzeczywisty przedmiot korespondencji, lecz sama pocztówka, z jej szczupłością miejsca do pisania itp. W ten sposób pocztówka jest najbardziej autotematycznym gatunkiem świata.
4 II 2003
1383To przepisał Janusz Dunin w Literaturze po obu stronach karty pocztowej („Literatura Ludowa” 1973, nr 2) z takiego wzornika, którego na razie nie mogę znaleźć, ale jego odpryski i recenzje w piśmie z epoki (1903) owszem. Mieczysław Rościszewski, Kartograf – Album wzorów wierszowanych do kart korespondencyjnych:
Długo pisać by się chciało,
Lecz na karcie miejsca mało,
Przyjm więc tylko zapewnienie,
Że cię kocham, wielbię, cenię!
5 II 2003
1384Czytanie prozy i wierszy z kartek pocztowych może człowieka wprowadzić w tak modny obecnie stan depresyjny.
1385Cudowne wynalazki jak pismo, maszyny drukarskie, powielanie kolorowych obrazków itp. – wszystko po to, by nic nie mówić. Zwłaszcza już pocztówka się do tego nadaje. Bo przecież ona po to wytworzona, by nie mówić. Ona dysponuje mową gotową.
1386Eluard w artykule Najpiękniejsze pocztówki w „Minotaurze” w roku 1933 mówi, że podstawową cechą pocztówki jest postawienie znaku równości między nadawcą i odbiorcą. Z wielką trudnością starał się z oceanu pocztówek odsączyć „głupotę, najniższego lotu humor, egzemplarze odrażające”.
1387Wyraźnie postanowił z zalewającej fali szmiry wydestylować piękno. I udaje mu się – w piśmie. Dobrze opisał ogród miłości – ogród pocztówki. Pocztówka jest od tego, by spełniać życzenia.
Ma plume fait l’enchantement
De l’amoureuse et de l’amant.
6 II 2003
1388Pocztówka chciałaby ofiarować wszystko. Nawet fotografię Attyli. Dlaczego nie? I to jako autentycznego, żywego człowieka. Czyż nie produkowała masowo „autentycznych” fotografii z prywatnego życia Napoleona, łącznie z zabawami z synkiem, który czasami zmienia się nawet w córeczkę?
1389A tu w roku 1952 Mircea Eliade pisze, że żyjemy w czasach, kiedy już nie możemy ignorować Historii, bo zaczęliśmy uważać, że jesteśmy jej dziełem. A zaczyna od ironicznego, uśmiechniętego artykułu na temat tego, że „ktoś zwrócił się do utworzonego niedawno w Paryżu »Centrum Informacyjnego« z prośbą o fotografię Attyli”.
1390Po pewnej chwili Eliadego ogarnia irytacja, bo jednak Historia wydaje mu się sprawą poważną. Tutaj. W Europie. Bo w Indiach umiejscowienie w stuleciach jest całkowicie nieistotne. Ważna jest metafizyka i tradycja (bez podziału na stulecia i dziesięciolecia).
20 II 2003
1391Mircea Eliade, Moje życie:
1392„4 marca 1967
Około 1911–12 roku Dino Campana sprzedawał swój tomik Canti orfici po kawiarniach i księgarniach; spoglądał uważnie w oczy nabywcy, przerzucał stronice książeczki, tu i ówdzie wyrywał jakąś kartkę.
»Te stronice« – mówił – »nie nadawałyby się dla pana, nie ma sensu, by pan je czytał«. Papini pisze, że z egzemplarza sprzedanego Marinettiemu Campana wyrwał wszystkie kartki.
Przypominam sobie pechową przygodę T. T. w Paryżu, około 1952. Napisał powieść. Kartkując ją, P. stwierdził, iż jest bardzo marna, więc postanowił ją zniszczyć. Ale jak mieć pewność, że nie zostanie z niej ani jedna strona... Zaczął więc obchodzić wieczorami kawiarnie przy placu Clichy; zbliżał się z namaszczeniem do stolików, kładł na nich po kilka kartek rękopisu i wyjaśniał: »Panie, Panowie, oto pisarz genialny«. Po czym kłaniał się i szedł dalej.
W taki oto sposób powieść T. T. zniknęła”.
3 III 2003
1393Zawsze wiedziałam, że Sienkiewicz był pisarzem z kalendarza. Ale żeby mi to potwierdził Lechoń?
1394Oto stosowny fragment z Dziennika Jana Lechonia (Londyn, 1967):
Nie ma to jak aforyzmy z kalendarzy, z umoralniających wypisów. Pewno z czterdzieści lat temu miałem pocztówkę z portretem Sienkiewicza i cytatą pod nim, już nie wiem, z którego jego dzieła: „Dusza ludzka jest jak ptak. Kiedy wzbija się na pewną wysokość, musi dobrze skrzydłami pracować, aby się na niej utrzymać”.
Przecież to sama prawda, którą innymi słowami co dzień sobie teraz powtarzam. Lepsze to od różnych paradoksów, które zresztą nie miałyby żadnego sensu, gdyby nie było tych zacnych nieefektownych mądrości.
4 III 2003
1395Zawsze wiedziałam, że Sienkiewicz był pisarzem pocztówkowym, ale żeby aż tak!
1396Gdziekolwiek się w pocztówce obrócisz – Sienkiewicz.
1397Może być jego konterfekt z literek (pewnie cytatów, albo tytułów, nie wiem, bo przeczytać nie mogłam bez lupy, a widziałam tylko chwilę u kogoś). Może być fotografia z podpisem niemieckim, polskim, rosyjskim, mogą być ilustracje do Krzyżaków, Potopu, a zwłaszcza do Quo vadis, które samo jest jedną wielką pocztówką. Odezwy Sienkiewicza do Narodu, złote myśli. Apoteoza Sienkiewicza pędzla Setkowicza, z podpisem „...Ursus tymczasem posuwał się w koło sceny i kołysząc wciąż dziewczynę na ramionach, ruchem i oczyma błagał dla niej o życie. H. Sienkiewicz”. Ale w tle – chmura i scena z Krzyżaków i Potopu. Jak apoteoza to apoteoza, „...a Ursus tymczasem...”. Nazwałam tak jeden z działów (sienkiewiczowski) mojej wystawy pocztówek w Nieborowie i wszyscy lecieli sprawdzić, co Ursus tymczasem, jakby sami nie wiedzieli. Najczęściej na pocztówce występuje sam Sienkiewicz i Eunice całująca pomnik Petroniusza, która to scena uważana była za rodzaj pornografii.
5 III 2003
„SZTANDAR POLSKI” – tak się nazywa pocztówka i widzimy na niej sztandar czerwony, z frędzlami na drzewcu, z białym orłem w koronie z lewej strony pocztówki, z prawej słowa Sienkiewicza i faksymile podpisu:
„Miłość Ojczyzny przede wszystkim i przede wszystkim – myśl o jej szczęściu. –
Ale równocześnie – pierwszym obowiązkiem prawdziwego patrioty jest pilnie strzec się – aby jego idea narodowa – nie sprzeciwiała się idei szczęścia całej ludzkości – lecz przeciwnie stanowiła jedną z jej podstaw...
Hasłem każdego patrioty ma być: »Przez Ojczyznę ku ludzkości«, a nie: »Dla Ojczyzny, przeciw ludzkości«.
Przyszłości możemy być pewni, bo Polska to sprawiedliwość, to idea wolności, to prawo do życia każdej jednostki, to pełnia rozwoju zasad humanitarnych. –
Jesteśmy przekonani, że obecna wojna da nam niepodległość, tak spragnioną.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Europa staje wobec absolutnej konieczności dać możność Polakom rozwijać się, jako narodowość, pod rządem polskim”.
Henryk Sienkiewicz
(pisownia unowocześniona)
To Wielka Wojna i ciekawe, gdzie ta pocztówka jest drukowana. Wcale nie we Lwowie, ale „Nakładem wydawnictwa »Naprzód«, Piotrogród, Kitejny, 60, tel. 2–71–75”.
6 III 2003
1398Iwaszkiewicz wspomina, że pocztówki przyczyniły się do rozprzestrzenienia „tego, co się nazywało stylem »secesji«”. „Secesja przyszła do nas z Wiednia – a najpierw wieści o niej. Mój brat, który dwa czy trzy semestry przestudiował na przełomie dwóch stuleci w politechnice wiedeńskiej, przywiózł opowiadania o nowo zbudowanym gmachu Secesji Wiedeńskiej, pokazywał pocztówki z wyobrażeniem tej budowli o kopule z pozłacanych liści, o krętej linii, zastępującej poważne piony odrzwi i okien... Potem przyszły inne pocztówki...”.
1399Oto opis główek paryskich pokazywanych sobie w salonie Arturostwa Taubów w Warszawie na Koszykowej na Wielkanoc roku 1903, z Jarosława Iwaszkiewicza Spotkań z Szymanowskim (Warszawa, 1981): „...pokazywano sobie pocztówki, tak zwane z »główkami«, przedstawiające jakieś piękności paryskie, fotografie samych głów z rozplecionymi włosami, tworzącymi obwódki dookoła brzegu pocztówki. Pamiętam, że Karol pierwszy zwrócił uwagę, że linie tych rozpuszczonych włosów tworzą jak gdyby przedłużenie sylwety kobiecej i zarysowują jakieś nieprawdopodobne biusty obok samotnych i niewinnych główek. Moja matka była zgorszona tymi uwagami – zwłaszcza wobec młodych panienek, z jakich składało się gros towarzystwa”.
14 III 2003
1400Kilka razy słyszałam, jak ktoś w rozmowie o wierszach Anny Piwkowskiej mówił „to bardzo ładne wiersze”, a potem poprawiał się na „naprawdę dobre”, albo coś podobnego. Dobrze. Powiedzmy, że jest upadek krytyki i albo reklama, albo esej naukowy i nic w środku. Powiedzmy, że wbrew przeznaczeniu liryki mało krytyków przejmuje się uczuciami.
1401Ale jeśli tak, to raczej chodźmy do domu i nie zawracajmy głowy, bo liryka to jest coś takiego, żeby było ładne. Prawda? Powiedzmy – chwilami nawet piękne. Albo raczej zasadniczo powinno być piękne. Tylko że nie zawsze jest.
1402Więc jeśli jest parę lepszych wierszy na świecie, to znaczy w tomie Anny Piwkowskiej Po, to tylko należy się cieszyć.
16 III 2003
1403Anna Piwkowska umie się posługiwać skomplikowaną, ale dającą nadzwyczajne poetyckie możliwości składnią polską. Bardzo często używa przerzutni – nie zawsze stawia kropkę czy chociaż przecinek na końcu wersu, przerzucając część zdania do wersu następnego. Wyraźnie zna też niebezpieczne, ciekawe niespodzianki intonacji, co stanowi podstawę igrania z przerzutniami. Do tego raz posługuje się długimi i złożonymi zdaniami, raz bardzo krótkimi lub równoważnikami zdań. Zna znaczenie znaków przestankowych i ich braku. Czyżbym chwaliła bardzo dobrą poetkę za to, że umie się posługiwać składnią. TAK. Uważam poetów składni za koronę populacji poetów i wiem, że wcale ich wielu nie ma.
18 III 2003
1404Piotr Matywiecki twierdzi, że młodsza (od poezji naszego pokolenia) pisze sonety. Sądząc po Piwkowskiej – tak.
1405Kapitalne że jakoś nie znalazłam u niej Sorakte, może jest gdzie indziej. Może przeoczyłam. Ale za to Aspazja i Perykles. A ja myślałam, że oni już na zawsze zostaną tajemnicą Zygmunta Kubiaka.
1406W tomie Wiersze i sonety (1992) tłum historycznych znajomych i ciągle pamięć szuka formy. Wiersz bez tytułu *** (Ja nie umieram):
Ja nie umieram. Nie. Mnie tylko ciemność
zabiera, wchłania. I to co przede mną
i co poza mną pamięcią skażone
i to co we mnie kruche, poranione
i to co nigdy zdarzyć się nie mogło
przeżyty pomór, przeczekany pogrom
grzebanie zmarłych, palenie pamiątek
koniec pozornie prosty jak początek.
19 III 2003
1407Warto inwestować w dzieciństwo. Tylu poetów głuchych nie tylko na muzykę, ale i na malarstwo. Myślą, że litery, nawet nie głoski, wystarczą. Wychowana w Nieborowie Piwkowska widzi wszystko. A w dodatku w ostatnim tomie – Po – przeszło to w jakąś inną liryczną jakość i wychowanie przez sztukę stało się mniej widoczne, ale i tak przebija w rodzaju obrazowania.
1408Mnie się podoba i to jawne obcowanie z malarstwem z debiutackiego tomiku Szkicownik (1989), pierwsza zwrotka wiersza Swaty Wojtkiewicza:
Otoczyli drobną i bosą
pochwycili za kruche ramiona
szepczą mamią obiecują proszą
strasznym słodkim słowem: narzeczona.
20 III 2003
1409Dlaczego dawna pocztówka, popełniwszy tyle herezji wobec tak zwanej sztuki wysokiej i tak zwanego dobrego smaku, jest tak popularna i lubiana? Bo to świat, gdzie nie ma miejsca na dystans i samoocenę. To świat poważny także w śmiechu. I jeśli się nie odsuniesz, na pewno walnie cię pałką nachalnej metafory.
1410Inna sprawa, że pocztówka nie wstydzi się marzyć. Żadnego umiaru nie popiera. Wszystko miało być najromantyczniejsze, najpiękniejsze, najpoważniejsze lub najśmieszniejsze. Bo kicz traktuje siebie śmiertelnie poważnie, nie rozumiejąc, jak bardzo go to ogranicza i że z tego się bierze jego niepowaga.
21 III 2003
1411Rozmyślając o Franzu von Stücku, malarzu ukochanym przez salony mieszczańskie początku XX wieku, znalazłam niemałą liczbę wierszy młodopolskich zrobionych jak na jego miarę. Oczywiście wszystko dla pocztówek, które reprodukowały go do upojenia. Oto Franciszka Mirandoli wiersz Wygnani:
Płomienny miecz w anioła dłoni
Drży i przygasa, siny, blady;
Wąż łeb podnosi wciąż, a oni
Idą, przekleństwo wlokąc zdrady.
Na ciemnym tle widnieje grzechu drzewo,
Pobladły, smutny, patrzy Archanioł w dal – za Ewą.
1412Jest oczywiście taka pocztówka. Przepraszam, taki obraz Stücka. Albo jeszcze lepiej, bo do najsławniejszego i najczęściej reprodukowanego obrazu pt. Grzech, wiersz Bogusława Adamowicza Wąż:
Pod rąbki twej bielizny szyją gadu śliską
Wśliznę się do nagiego, dyszącego łona,
Jaszczurczą piersią przylgnę doń tak strasznie blisko –
Jak żadna pierś doń nigdy nie była zbliżona.
Potem w długie objęcia ujmę twe ramiona,
Kształtne nogi i biodra, krągłą pierś i szyję –
Wokoło ciebie całej cały się obwiję! –
[…]
Wtedy – z dzikim szałem –
Ja gwałtownie zakręcę swych uścisków zwoje,
W objęciu swym duszącym pierś twą ścisnę śnieżną –
I w słodkie twoje usta z tkliwością lubieżną,
Śmiertelnym tchnące jadem, żądło chciwie wpoję.
1413A teraz węża ze świecą szukać w poezji i czy się znajdzie? Tych łon oni także mieli jakoś więcej. Dziś prawie nikt nie ma.
23 III 2003
1414Janina z Puttkamerów Żółtowska, Inne czasy, inni ludzie, Londyn 1959:
Moja babka urządzała żywe obrazy i teatry amatorskie. Snuła dalej tradycję XVIII w. W czasie jednych uroczystości sierpniowych dziedziniec i wirydarz od strony rzeki były pozawieszane kolorowymi lampionami z niebieskiej, różowej i żółtej bibułki. Te rzędy świecących latarenek, tworzące girlandy na ciemnym tle parku, czy oglądane z bliska i w kręgu swoim ukazujące najbliższe rośliny i kwiaty, wprawiały mnie w zachwyt. Przed gankiem, na dziedzińcu paliły się beczki smolne, stopnie ganku stanowiły widownię, a trawnik naprzeciwko, scenę. Przy ogniach bengalskich można było oglądać ciocię Lelę, w atłasowej sukni, przedstawiającą Tytanię i Dziunię, z gladiolusem w ręku, w roli chochlika Pucka; następnie Tonia z jedną z Horwattówien w scenie z poezji Mickiewiczowskiej „w gaiku zielonym dziewczę rwie jagody”. Młode panie rywalizowały o swe powodzenie jak aktorki i ciocia Isia bardzo się o to gniewała, że fajerwerk nie oświetlał w porę jej stroju jako nimfy Kalipso.
– to na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku.
25 III 2003
1415Najlepsze, że każda epoka historyczne i legendarne stroje swoim umaja stylem i można sobie wyobrazić owe panienki sięgające do kufrów dziejów po odpowiednie diademy i przepaski na włosy i lekkie, bo nieistniejące, suknie.
29 III 2003
1416Stanisław Korab-Brzozowski, Równianka kwiatów, sonet oczywiście, tak się zaczyna:
Jeżeli kwiaty mają własną mowę,
Miłość namiętna w listkach róży płonie;
Niezapominka ma pamięć w swym łonie;
Laur sławę znaczy; cyprys, sny grobowe.
Wincenty Pol, Mowa kwiatów:
Jest mowa kwiatów tajemna i cicha,
Od tęczy wzięta, nawiedzona wonią,
Na wielką ucztę podana z kielicha
I bardzo szczodrą i łaskawą dłonią.
[…]
Z wielkich tajemnic jedna tajemnica
Jest w mowie kwiatów miłośnie czytelna:
I kwiaty mówią, jak mówi źrenica,
Życiem wymowna, duchem nieśmiertelna!
30 III 2003
1417Niebezinteresownie zaglądam do tych wierszy. Wszystko dla pocztówek. One to lubiły mowę kwiatów rozprzestrzeniać. I inne symboliczne pomysły, które przeniesione na pocztówki w locie kamieniały w stereotyp i tak właśnie do naszych dni przetrwały.
2 IV 2003
W pierwszej połowie XX w. noszono stroje z tkanin bardzo drogich, wykonywanych z naturalnych włókien. Popularne były sukna angielskie, kaszmiry, aksamity, korty, szewioty, adamaszki, welury, broszowane krepy itd. Poza tym gładkie lub haftowane etaminy, fulary, woale, granadiny, batysty, tiule, muśliny oraz powszechnie używana sztywna i szeleszcząca tafta, zwana wówczas „taffetas”.
Mowa tkanin spotykana na co dzień nikogo nie dziwi. Ale język dawnych materiałów zanika, pozostawiając nas w zadziwieniu spowodowanym bogactwem nazw, które z powodzeniem mogłyby być nazwami egzotycznych ptaków. Nie dałabym głowy, że nie ma ptaków „fularów”.
1418Oczywiście tamto to cytat z Mody kobiecej XX wieku Aliny Dziekońskiej-Kozłowskiej. Wszystko dla pocztówek.
1419Na niektórych pocztówkach nalepione tkaniny, prawdziwe sukienki, prawdziwe kokardki i koronki, piórko u kapelusza i futro na kołnierzu.
6 IV 2003
15 II 1945 r.
[…]
Siedze i pisze. Siedze i piszę o swojej Mamie, o Ali, o sobie i o tem, że wszystko na świecie jest i smutne i wesołe. Myślę o swojej kochanej Warszawie, co teraz leży w gruzach. Ale nad gruzami Warszawy furkocze polska chorągiew. Jestem warszawiakiem, mam 11 lat chciałbym być lotnikiem i chodzić do szkoły. Nazywam się marek Hłasko i będę należeć do zuchów. Mam siostrę Alę, kilka książek lotniczych, zbiór obrazków samolotów, troche narzędzi kilka książek nie lotniczych, troche prochu, kilka zeszytów, i dobre chęci do pisania dalej swego pamiętnika […].
Dnia 25 II 1945 Wielka bitwa
Dzisiaj o godz. 3 rano wyjechała moja Mama do Warszawy, gdy wychodziła uściskała i ucałowała mnie i obiecała mi przywieźć dla mnie najdroższą pamiatkę ze swojego rodzinnego miasta Warszawy: kawałek cegiełki”.
Niestety już 3 marca zapisuje: „Z drzewa, które przyniosłem mamusi na kąpiel, ucieszyła się bardzo. Ale cegiełki mi nie przyniosła”
Marek Hłasko – rok urodzenia 1934 – Pamiętnik (1945–1946) [odwzorowuję pisownię zachowaną przez wydawcę, opracowanie, wstęp i komentarz Andrzej Czyżewski, wyd. 2002].
29 V 2003
1420Niespodzianka. Przez tyle lat nic nie zapowiadało, że Krystyna Gucewicz wydała tom wierszy. Nie tylko dobrych, ale jeszcze „z miłości” – taki tytuł, bezwstydny. Kto tak drukuje sobie na tomiku poezji w Polsce?
1421Reprymenda:
Zanurzeni w łące
Kładliśmy pasjanse z mlecz.
I przyszła pani sołtysina,
I powiedziała, że to nieprzyzwoite
Kochać się aż tak.
1422Pełno tu wierszy krótkich, o miłości, bardzo prostych i w dodatku z poczuciem humoru. Nie jest to polska norma.
1423Uczucia są tutaj traktowane po macoszemu.
1424Trudno zrozumieć dlaczego. Polacy przecież określają się jako bardzo uczuciowi, o czym ma chyba przede wszystkim świadczyć czułe rzucanie się na szyję i ochocze dolewanie. Gorzej jest z okazywaniem uczuć po prostu, bez podróży i bez picia.
1425Polacy też uważają się za ludzi z poczuciem humoru. W poezji rzeczywiście łatwiej znaleźć wielką, małą ironię i dowcip niż miłość. A tu miłość i dowcip.
1426Taki tomik jak Gucewicz wydaje się tutaj nadzwyczaj krępujący.
30 V 2003
1427Tomik Gucewicz ilustrowany jest – o dziwo, tego także się nikt nie spodziewał, bo skąd – erotycznymi grafikami Jerzego Kaliny. Tak. Rysuneczki po prostu. Parę jej udostępnił i przez to mamy czarno na białym. A raczej czarno na szarym, bo takie tło. I promocja Gucewicz połączona z wernisażem Kaliny, na Zapiecku.
1428Książka wydana pięknie. Opracował graficznie Andrzej Barecki.
20 VI 2003
1429Mówi się, że pierwszy sen najlepszy, ale tylko język to zachował. My nie!
1430Podobno ludzie przed odkryciami oświetleniowymi spali na raty, a w dodatku w przerwach prowadzili pogawędki, modlili się i szli do sąsiadów, którzy akurat też mieli przerwę, na pogawędkę. I cały czas odpoczywali. Bo choć nic o tym nie wiedzieli, całą noc mieli podwyższony poziom prolaktyny, hormonu przysadki, nawet w czasie pogawędek. Potem spali drugim snem.
1431Tyle że jeśli pozbawi się ludzi tych wszystkich sztucznych świateł, to oni wracają do rytmu: krótki sen, 1–3 godzin wybudzenia i następny sen.
1432Ciekawe, czy ci z Baroku mieli na tej prolaktynie natchnienie. Chyba mieli, bo głównym zajęciem w czasie przerwy na pogawędkę było podobno rozpamiętywanie snów. Więc i natchnienie chyba działało w środku nocy. Język nic takiego nie zachował.
1433A przecież, na przykład, opowiadanie było często zależne od światła. Stawiali sobie na środku izby wspólne, dla oszczędności, światło. Najbliżej światła kołowrotki, dalej ci co tylko opowiadanie. Mały Hłasko określa swój życiorys w piątek czwartego października 1946 roku:
Nieraz się zastanawiałem co życie może zrobić z człowieka. Najpierw jest się małym dzieckiem, troche niegrzecznym, rozgrymaszonym, ale w gruncie rzeczy dzieckiem. Potem jest się chłopcem. Jakimś 13–14 letnim. Wtedy nic cię nie ciągnie do szkoły do dalszych żeczy itd. Poznałeś już w części przyjemności życia, kino, motocykl a często i dziewczynki. Wtedy chodzisz na wagary, kombinujesz pieniądze na kino. Włóczysz się wieczorami za dziewczynkami i.t.d. Gdy już zaczniesz to uprawiać na dobre to po pewnym czasie gdy wspomnisz sobie szkole, trochę o Bogu to ci włosy stają na głowie i idziesz do szkoły tydzień się uczysz przykładnie a potem znowu cię to ciągnie. Namyślasz się dzień, dwa a potem znowu idziesz na wagary. Jest to jakby choroba która u ciebie występuje z małymi przerwami. Chłopak zarażony tą chorobą musi mieć niezwykle silny charakter żeby się z niej wyleczyć. A charakteru tego chłopcom brak.
29 VI 2003
1434Joanna Pollakówna zdążyła napisać piosenkę z końca świata. Ciekawe, że jej wiersze ostatnie najbardziej są melodyjne. Tak jakby czarodziejski flet z oddali przybliżył się nieco i oddał jej parę cichych nut do tomu Ogarnąłeś mnie chłodem, który ukazał się równo w rok po śmierci Pollakówny – w czerwcu 2003.
1435Wiadomo, że to tylko bajki z chodzeniem na drugi koniec tęczy. I koniec świata zostaje zawsze po naszej stronie, i nie wiadomo, co się z nim dzieje tam gdzieś. Ale od czego sztuka i sztuka sztuki przedłużania rzeczy nieprzedłużalnych. Toteż poeci mają co poetyckie, a cesarze, co ziemskie.
1436Jak się kończy ostatni szkic Pollakówny w jej ostatniej książce o malarzach weneckiego renesansu?:
1437„Mocą malarskiego talentu formowany pochód protestu przeciw śmiertelnej zatracie przesuwa się w ciszy przed naszym wzrokiem”.
30 VI 2003
1438Właściwie po dawniejszych wierszach Pollakówny nie można się było spodziewać pewnych rytmów i drżeń. Świadków uczuć nie zawsze się wybiera. A oni niekiedy żyją wiecznie, choćby się zdawało, że ulotnie. I ta wieczność zapewnia im prawo do uczestniczenia, do obojętności?
1439Wiersz Drganie liści:
Tak wiecznie na wietrze
tak wietrznie w powietrzu
plamą odsłoneczną
nad przelotnym szczęściem.
Tak wiecznie na wietrze
to świetlnie to ciemno
rozedrganym cieniem
nad wielkim nieszczęściem.
sierpień 1999
1440Trwanie stało się głównym bohaterem Weneckich tęsknot Pollakówny. Choć przybrało postać przemijania. Bo to przemijanie utrwalone, wieczne.
2 VII 2003
1441Z wiersza Pollakówny z roku 94 Niepokój (z tomu Skąpa jasność):
Snów głębokie pokoje
roi się w nich
niepokoi
spektakl cieni
i męt.
4 VII 2003
1442Podobno już dawno przeliczono wszystkie fabuły świata i oczywiście liczba ich okazała się raczej nieduża. Bo cóż możemy ze swym życiem zrobić? Co staje się pożywieniem fabuły? Ojcostwo, macierzyństwo, rola córki, syna, teściowej czy stryja, role ledwie znajomych.
1443I cóż takiego te postaci mogą zrobić? Twórcy seriali robią, co mogą, a i tak wydaje się, że nie mają zbyt dużego wyboru. Możliwe do użycia kombinacje wydarzeń dość szybko się wyczerpują. Stąd krokodyle, które połykają główne bohaterki i wypluwają pod inną postacią.
1444Zupełnie inaczej przedstawia się sprawa uczuć. Nimi faktycznie żywi się literatura. Liczba uczuć jest nieskończona.
10 VII 2003
1445Józef Wittlin był nieustannym korespondentem z pola walki dobra ze złem. Gorzki ironista. To dobro i zło dotyczyło także życia zwierząt w środowisku zdominowanym przez największego drapieżnika i obłudnika.
1446Ciągle pojawiają się w jego twórczości zwierzęta, także zwierzęta ofiarne i zwierzęta ginące na wojnie wraz z ludźmi. Ich trwanie przy człowieku nigdy nie zostaje obdarzone dostateczną uwagą. Wittlin czcił świętego Franciszka. Uważał, że to jedyny człowiek, który zmazał trochę win ludzkości wobec zwierząt. Nazwał je braćmi i spowodował też, że przeniknęły do sztuki. Wittlin widzi i odnajduje zwierzęta wszędzie.
1447Świetne jego zdjęcie z kotem. Ale gdzie?
21 VII 2003
1448Pocztówki najczęściej adresowane są do kobiet. To domena kobieca, jak sztambuch.
1449Ale oto pocztówka dla mężczyzny – Bez miłości:
Życie nasze bez miłości,
To tak jak bez woni kwiat.
Niebo w gwiazdy nie usiane,
Bez powietrza duszny świat,
Jak krąg słońca bez promieni
Księżyc bez srebrzystych smug
Nie rozproszy błędnych cieni,
Nawet światło mlecznych dróg!
Poświęć życie ukochanej
Skarb uczucia znajdziesz w niej
Miłość twe uleczy rany
I zapomnisz doli złej
W piękne oczy zapatrzony,
Poznasz co to ziemski raj
I zawołasz uniesiony:
Tak mi zawsze kochać daj.
Toteż ja za dar miłości
Całe życie oddam rad,
Pieśnią tą co z serca płynie
Chcę ogarnąć wielki świat!
Póki mi tchu w piersiach starczy
Ja na cały wołam głos:
Szczęśliw kto pokochać może,
Komu dobry sprzyja los
A więc dziś na cześć miłości
Piosnkę swą poświęcić chcę,
Niech jej czar śród nas zagości
W piersi nowe życie tchnie
1450To wszystko zmieściło się na znormalizowanej pocztówce. Autora brak. Niektórych imion dobrze nie pamiętać. I do tego róża wyblakła, bo tani kolor nałożony źle płatną rączką jakiejś robotniczki spełzł na nic.
1451Łatwość pisania – któżby nie zazdrościł! A tu „gdzie tam”! Skąd!
24 VII 2003
1452Nowoczesność Norwida nie mija.
1453„W doskonałej liryce powinno być jak w odlewie gipsowym: zachowane powinny być i nie zgładzone nożem te kresy, gdzie forma z formą mija się i pozostawia szpary. Barbarzyniec tylko zdejma te nożem z gipsu i psowa całość”. W liście do Bronisława Zaleskiego – rok 1867 [Paryż, ok. 15 XI].
25 VII 2003
1454Z wiersza Joanny Pollakówny Portrety na nas patrzą, t. Ogarnąłeś mnie chłodem:
Przeniknąć w wygaszone
chłodny dotyk uczuć
ich życia – wydanego głodom naszych oczu.
1455Wiersze nas słuchają. A my? Raz taki wierszyk sobie powiemy, raz inny, zupełnie niewypowiadalny. Raz „uniesiony”, raz wbity w ziemię.
26 VII 2003
1456Pewnego razu wysłałam małej dziewczynce list na kartce pocztowej. Z trudem pojęła, że to do niej, i biegała od matki do ojca sprawdzić „czy to działa” – ten adres. Potem zaczęła rozumieć, że wszystko, co na kartce zapisane, nie znika i, jak bajka o królewnie, da się odtworzyć przez dorosłych, przeczytać za każdym razem tak samo. Wypróbowała jeszcze na gościach i działało.
1457Przydałby się nam jakiś dorosły do czytania. Ale przy wierszach to nie zdaje egzaminu. Za każdym razem jest inaczej, żeby nie wiem jaki wiersz był.
1458Wyprawy do biblioteki. Ucieczki do Biblioteki. Mieszkanie w bibliotece.
1459Tylko litery pozostają te same.
1460Chociaż przecież czasami ich nie widzimy. Może się zmieniają. Nic. To tylko zmęczenie czytaniem?
27 VII 2003
1461Wiersz bez tytułu Pollakówny, z t. Ogarnąłęś mnie chłodem:
Że ta uroda śmiercią jest podszyta
nie dbaj moja duszo, o skryte nie pytaj.
17 VIII 2003
1462Wróciłam!
1463Do komputera. A raczej do dalszego ciągu. A do czegóżby? No i znajduję pod monitorem tomik, który czekał całe krótkie wakacje. A tam poetki sobie dialogują. A raczej jedna pisze dla drugiej o szaliku – symbolicznym, niebieskim. To Adriana Szymańska do Anny Piwkowskiej w tomiku In terra (WL 2003), wiersz Niebieski szalik:
[…] Bo – w całej wiedzy zapisanej ongiś
i dziś pisanej mozolnie z tą wiarą,
że najpierw trzeba kochać, potem zastanawiać
się nad łzą – jedyną jest miarą
mądrości święte pamiętanie
tej wątłej nitki wszechmocy, gdy wolni
dawaliśmy siebie komuś – jak promień –
na wieczne nierozwiązanie.
1464I tak jest z Adrianą Szymańską zawsze. Najpierw kocha i najpierw pokazuje się w locie od jednego zachwytu do drugiego. Jaśnieje już na końcu ulicy, na której właśnie się spotkałyśmy. Niby się z Miasta wyniosła, ale wiadomo, że gdzieś tam lata. Zaraz przebiegnie nam drogę i odbiegnie na lotnisko, albo na stację, albo nie wiadomo dokąd.
1465I zawsze przypomina się przy niej arcydziełko Tuwima o ptaku na gałęzi. A tutaj, w tomiku, jeden wiersz tak się zaczyna, Blask:
Jasne prowincje, gdzie bywam czasem jak ptak przelotnie. W dzień przygarniając przestrzeń
– od rzeki po wzgórza – aby mnie strzegła przed mgłą samotności. Nocą śląc szepty ku najdalszym gwiazdom,
by trwały tu płonąc, gdy wracam z miasta.
A tak się kończy:
Więc nawet tu, gdzie wzrok mój sięga – od horyzontu
po horyzont, jestem jak kawka na gałęzi,
co czyści dziób po niespodziewanym kąsku –
a nie wie, kogo chwalić za dar obfitości.
1466I zawsze tak jest. Gdzie inni się lenią i widzą skąpość świata, Adriana widzi obfitość. Jak się ją czyta i jak się jej słucha, zaczyna się podejrzewać, że to ostatnia kapłanka wzruszeń.
1467A przecież liryka miała być po to!
30 VIII 2003
1468Początek poematu prozą, Julia Hartwig, We mnie czy poza mną, t. Mówiąc nie tylko do siebie (2003, dziś jeszcze w szczotkach, wyd. Sic!, z t. Obcowanie, 1987):
We mnie czy poza mną jest to gruchanie gołębia ciszy, tępe godziny samotne, noc sina, ciało skulone, śmiertelne i czas szybujący i stalowe niebo, ni to sen ni czuwanie.
1469I rzeczywiście. Nic więcej nie trzeba, by opisać to trwanie Julii Hartwig w dwóch, co najmniej w dwóch, światach.
1470Właściwie od dłuższego czasu wydawało się to nieobecne. Może tylko mnie. To kłębowisko światów. Taki jakiś spokój i realizm bił z wierszy Hartwig. Wydawało mi się.
1471Ryszard Przybylski pisał przecież o tych snach czy zjawach już tak dawno.
31 VIII 2003
1472Utwory Julii Hartwig zawsze sprawiają wrażenie dziwnie przezroczystych i całkowicie realistycznych, ale duchy po nich latają, a sny ich prawie nie opuszczają. Realistyczne są tu kwiatki, różne rośliny i ziółka. Mnóstwo. Przemawia do nich i przestaje z nimi. Jakoś tak pojedynczo. Z bliska. Czasem się do nich zwróci wprost. Czasem tylko wspomni, zwyczajne, przydrożne, przyziemne i pospolite. Nazywa je ich nazwami i jakoś na nie czeka. Może tam w Śródmieściu Warszawy czeka. Skąd to wiadomo. Nikt nie mówi „czekam, aż odwiedzi mnie macierzanka”. Prawda? Nota bene jakoś akurat macierzanki u niej nie znalazłam.
1473W dodatku w wierszu Botaniczny, t. Nie ma odpowiedzi, 2001:
Irys chwali się że opisał go Miłosz
(ale jest nadal irysem)
Dzień nie płacze odchodząc
Teraz
ogród
wspominać będzie
cudze wspomnienia
1474Cóż to znaczy? Jak zwykle z poetami. Że słowo stwarza, a przynajmniej powinno. Więc irys jest stworzony przez poetę, a przynajmniej powinien się zmienić. Czyż nie?
1 IX 2003
1475Julia Hartwig, poemat prozą bez tytułu z t. Wolne ręce, 1969:
Dziecko w wózku wyciąga ręce do opadających gęsto liści. Nie wie jeszcze, że lawirują wśród nich powiewni nieboszczycy, strzygi, pajęczyny dalekowschodnich sylfid zagnanych tu w podróży, wielkookie nie nazwane zjawy.
2 IX 2003
1476Właśnie ukazuje się – 12 IX 2003 – tom Julii Hartwig próz poetyckich Mówiąc nie tylko do siebie z płytą CD, piętnaście minut, siedemnaście utworów czytanych przez nią samą. A ona czyta nadzwyczajnie. To znaczy bardzo zwyczajnie, tylko nie wiadomo dlaczego wszystko się naprawdę uwypukla i staje jak żywe.
1477Tytułowy utwór pochodzi z tomu Czułość, 1992.
3 IX 2003
1478Od czasu do czasu pojawiają się u Hartwig anioły. Ale może się ich trochę wstydzi, bo wyrugowała je raczej z tego wielkiego wyboru poematów prozą (140 stron).
1479Jest taki jeden Błysk w t. Obcowanie:
Niech anioły potwierdzą swoje istnienie odciskami palców.
1480To już niedowiarstwo. I trzeba bardzo uważać, bo one to wezmą poważnie i obudzimy się w chmurze odcisków palców.
1481Zadowoleni będą inspektorowie policji kryminalnej. A my będziemy musieli udowadniać, że to nie my.
1482Do tego właśnie prowadzi realizm.
1483No nie. Nie narzekam, bo ten tom próz piękny i o żadnym paszporcie dla aniołów mowy tam nie ma.
1484A zresztą tuż nad tym Błyskiem o aniołach znalazł się taki:
Kiedy Leibniz powiedział, że na drzewie nie ma dwóch liści takich samych, liście wydały poszum ulgi.
1485No i wychodzi, że Julia Hartwig czuje rośliny? Ona to słyszy.
4 IX 2003
1486Przeznaczeniem Julii Hartwig są poematy prozą. Już w Wyborze wierszy lubelskich wydanym przez Związek Zawodowy Literatów Polskich w Lublinie w roku 1945 opublikowała wiersze: Piosenka i Byłeś tu... i prozy poetyckie: Pejzaże, Kraina, Ścieżka, która zaczyna się tak:
Dymi przed nim niebieska ścieżka w chłodzie. Lokomotywa zakrywa go białą gęstwą dymu.
A kończy się tak:
Ścieżka prowadzi do piętrowego domku koło lasu gdzie siedzę opisując swoje wrażenie. I gdzie spieszę się, by je zapisać, zanim zagrzebie mały domek bomba prawdziwsza od poezji i wyprowadzi niebieską ścieżkę dymu po której nikt nie chodził.
1487(Korekta tego druczku nie była chyba zbyt staranna, bo przecinki nie bardzo zgodne z dobrymi obyczajami poetki).
1488W tej antologijce siedmiu poetów: Julia Hartwig, Anna Kamieńska, Zygmunt Mikulski, Zbigniew Piotrowski, Jerzy Pleśniarowicz, Igor Sikirycki, Stanisława Zakrzewska (warszawianka, podczas wojny w Lublinie).
1489Bierze się taki zżółkły zeszyt i mierzy półwieczem. Żebyśmy nie wiem ile książek widzieli, tak robi wrażenie (skąd mieli taki niezły papier i taki niezły karton, wtedy?).
5 IX 2003
1490Ostatni Mohikanie radia (to tak jak z książkami, wszystko to nieprawda, że radio i książki znikają) – może jeszcze żyjemy, ale o radiu wiersza dawno nie czytałam.
1491A w tomiku Wolne ręce (1969) Julii Hartwig radio jeszcze w pełnej krasie. Oto początek wiersza W pochodzie muzyki:
Piątek to niedziela altówek, klarnetów,
Kotłów głuchych, czyneli i harf.
To święto fortepianów, skrzypiec i fletów,
Chóralne święto muzyki.
1492I to jest po prostu o koncertach w radio (to u mnie robi się automatycznie, kiedy zaczynałam radia, tak się go jeszcze łatwo nie odmieniało, nie, wszystko, działo się w radio, a nie w radiu). U Hartwig jeszcze występuje „skrzynka radiowa”. Dziś już znikła. Chyba.
6 IX 2003
1493Véronique Mortaigne, Cesaria Evora. Głos Zielonego Przylądka, przeł. Elżbieta Sieradzińska: „Morna jest czymś w rodzaju filozoficznego bluesa, skrzącego się od rzeczy na pozór niedostrzegalnych: w mowę dwojga zakochanych – w mornie rzadko występuje jedna osoba – autor wplata jakąś historię, w paru słowach opisuje sytuację, atmosferę. Śpiewak morny stawia sobie też różne pytania... O czyjąś nieobecność, tęsknotę, przeznaczenie”.
1494I nagle śpiewaczka morn, zażywna i bosonoga Cesária Évora uwodzicielskim głosem ciągnie cały archipelag Wysp Zielonego Przylądka na Środek Świata. A może to raczej cały świat zwabia na Wyspy Zielonego Przylądka. Zwyczajna kobieta Największą Syreną Świata. Podziwiana i uwielbiana nie zmienia się. Trzyma swoją melancholijną formę.
10 IX 2003
1495Czy to już jesień? Nie kalendarzowa podobno. A dwa telefony depresyjne od samego rana. Do wieczora daleko. Uciekać?
1496Białoszewski umiał powiedzieć wszystko. I chciał. Przemijanie. Nie chciało mu się. Przynajmniej udawał, że nie chciało mu się często nic. Ale to nieprawda. Udawał, że nie chce mu się przemijać bezrefleksyjnie, jak podobno jest to właściwe zwierzętom i niektórym ludziom (niech ktoś takiego wskaże). Nie wydawał się zaskoczony, co nie wyklucza duszności i lęków. Miał to dziwnie przemyślane. A może tego się nie da przemyśleć. Tak myślimy, że nie da się przemyśleć. Do pewnego punktu każdy może. Ale najczęściej nie chce. Bo po co? Od tego są przecież poeci. Poeci są od tego też.
1497Z wiersza Mirona Białoszewskiego Kończę 60 lat:
nieraz się budziłem
wylękły że wszystko przeszło
że na wszystko się spóźniłem,
nie ma już nigdzie nikogo;
odwrotność tego:
czeka się, jest skupienie
na co się czeka?
na nic,
to jest to, co jest
i wszystko
ale i to mija
szkoda, czego szkoda?
nawet zeszłorocznego szpitala?
operacji,
może, pewnie tak
12 IX 2003
1498Wszystkiego szkoda. To jasne. Choć wielu mówi, że wszystko by zmieniło. Do tyłu. Chciałabym to widzieć, jak w pędzie wjeżdżają tyłem na dworzec.
13 IX 2003
1499Z Błysków Julii Hartwig:
Pytanie: Co jest przedmiotem tego wszystkiego Odpowiedź: Nie ma przedmiotu.
1500Tak po prostu? Bez żadnego pocieszenia? Choćby słówko!
15 IX 2003
1501Chociaż najmniejsza myszka. Ale nie. Zwierzęta i rośliny w innych błyskach i prozach poetyckich Julii Hartwig. Jeśli bez przedmiotu, to tylko i wyłącznie bez. Nie ma.
16 IX 2003
1502W Antydodatku Mirona Białoszewskiego:
a jednak
póki się żyje
i co innego żyje
1503Tu ukazuje się mysz. A raczej zaczyna być ją słychać.
1504Poeta podrzuca chleb i daje popis użycia zaimków. Bo Białoszewski był taki. Zaimkowy. To znaczy raczej jest. Teksty się nie zmieniają, odkąd ich głośno nie czyta. Oto ostatnia zwrotka:
za to? nie za to?
bzyk, chrup
okazywanie
jest
temu co będzie
tego
co nic nie będzie z tego
co jest
a będzie
jak było
z niczego sobie
robienie nic
1505Trudno sobie nic nie robić. Może to nie my sobie nic nie robimy, tylko Ono, On, Ona?
19 IX 2003
1506Julia Hartwig jest ostatnią czcicielką piękna.
1507Mimo że właściwie myślałam, że u niej to słowo nie pada. A jednak. W Tyle razy widziane krajobraz natury. Wydaje się nam, że to natura, która przecież poetkę wypchnęła w życie i kazała jej sobie radzić, tutaj zwycięża. Obraz łąki, rzeki, koń zaprzężony do wozu rozpryskuje wodę:
Srebro, niebieskość i zieleń w najwyższej cichej ekstazie. Memento piękna: że jest i bywa nagle.
Ale przedwcześnie byśmy sądzili, że to wyłącznie krajobraz naturalny. Nic z tego. Kultura.
Była w moim patrzeniu starość tych, co tę łąkę niegdyś widzieli, tych, co ją niegdyś malowali. To oni, dawno umarli, wtargnęli we mnie, patrzyli moimi oczami i byli żywi przez chwilę.
22 IX 2003
1508Wracając do myszy... Właściwie dlaczego nie mamy wracać do myszy? One zajmują olbrzymie miejsce w historii naszej obłudnej cywilizacji. A przecież już samo to, że występują w poezji Białoszewskiego i Julii Hartwig, dla mnie by wystarczyło.
1509Oto Hartwig poemat prozą Od jakiego formatu:
Od jakiego formatu warte są naszego współczucia i naszej pomocy?
Mucha jeszcze nie, komar jeszcze nie. Ani liszka.
Przy myszy sprawa jest wątpliwa.
Przy ptaku wiele już serc czułych.
1510Poetka nie ukrywa, że chodzi też o znaczenie dla człowieka – i tylko dla człowieka. Nas nazywa komarami Pana Boga i jeszcze inaczej owadzio. Bo jednak chodzi o obcość owadów.
1511No i, jak zwykle, o beznadziejną interpretację Biblii. Znaczy nie u Julii Hartwig, tylko w naszej cywilizacji. Że jak władza, to od razu nadużycie.
23 IX 2003
1512U Hartwig krowa przyjaciółka. U Białoszewskiego świnia melomanka. A przecież to nie ludzie, którzy by zakładali jakieś partie (choćby ekologiczne) albo pikietowali sklepy z futrami.
1513Zjadamy się nawzajem. Współżyjemy pod wielką gwiazdą. One nie piszą wierszy. My piszemy.
24 IX 2003
1514Strach być wybrańcem. Oczywiście. Strach. Ale czy ktoś to wypowiada?
1515Julia Hartwig w utworze Granice daje niespodziewanie opis uciekania wybranego przez Boga przed Bogiem i wybranego przez poezję przed poezją.
25 IX 2003
1516W poemacie prozą Tyle tylko Julia Hartwig zadaje pytanie:
Co jest wart wiersz, jeśli nie spełnia cudu?
Matka zmartwychwstaje i gładzi nas znów po włosach. Zapominamy o własnej śmierci i nigdy nie bolą nas nogi.
1517Znów u niej świat pragnień wyższych i niższa codzienność na jednym się pokazują planie rzeczywistości albo nadrzeczywistości.
27 IX 2003
1518Wydarzyło się coś, co tylko potwierdza moją teorię życia i sztuki. Literatura faktu, jak i film dokumentalny są sztuką. Tyle.
1519Pewna reżyserka (już sztuka) filmów dokumentalnych umówiła się z pewnym, nazwijmy go, naturszczykiem. I co? Przybywa z ekipą, a on już drobnomieszczaninem na pełny full. Ostrzyżony i pod krawatem wraz z całym swoim życiorysem. Nic się nie sprawdziło z zamierzonego, chociaż bez kamery cudowny materiał dla filmu istniał. Są świadkowie.
1520I to właśnie wiedział Białoszewski. Nawet życie jest kreacją. W każdym razie jego życie było. Nikt nie może przepisać z życia. Życie jest nieprzepisywalne. Zresztą, kto ma drugie, żeby przepisać to pierwsze (i jeszcze sczytać, bo przecież tekst wraca do nas uporczywie, zanim znajdzie się w błogosławionych okładkach, ze wszystkimi niezauważonymi błędami).
1521Reportażysta może trafić na jakąś szczególną chwilę, posuwając się za jakimś naturszczykiem, ale poza tym to Rejs.
28 IX 2003
1522Antoni Sygietyński, w książce Hanny Sygietyńskiej Stary pan w czarnym niemodnym surducie (2003), pisze 9 kwietnia 1903 roku do Piotra Chmielowskiego: „Pomnik Dygasińskiego, na który zebraliśmy dopiero 1 000 rubli, jest już zamówiony. Będzie to hermes marmurowy z popiersiem brązowym nieboszczyka, na stopniach granitowych. Do hermesu przyparta będzie ławka, a raczej »siedza« (siége) marmurowa, a u podnóża siedzy na stopniu odpowiednim pomnika leżeć będzie pies Kwiatek, pyszny bohater noweli z Wywczasów młynowskich”.
30 IX 2003
1523Hanna Sygietyńska pisze, że tradycyjnie przyjęło się nazywać psa na grobie Dygasińskiego Asem, od noweli pod tym tytułem. Pamiętam z dzieciństwa, że to był chyba As.
1524I zaszło coś, co przyprawia o szok mnie, która całe dzieciństwo prowadzana byłam wokół tej jedynej ocalałej galerii rzeźby warszawskiej (Powązek) i orientowałam się całkiem nieźle „na psa” Dygasińskiego. Sygietyńska: „Rzeźba psa oraz płaskorzeźbiona płyta z podobizną mysikrólika i puchacza, bohaterów Godów życia, zostały skradzione z powązkowskiego pomnika w lipcu 2000 roku”.
2 X 2003
1525Już teraz znowu rzadziej Mozarta grają w poważnych radiach. Idzie to falami. U Białoszewskiego Mozart przewija się z Bachem, chociaż on słuchał tak wielu. Może to do druku. Wszyscy wiedzą i od razu muzyczność wewnętrzna czytelnika nakłada się na tekst poetycki. A dla siebie rzadkich, dworskich?
1526Miron Białoszewski Szumy, zlepy, ciągi, 1976, z kawałka Pan Mozart, Pan Bach, Pani Reginka, Ja:
1527„Mozart to jeden z głównych punktów zgody. Tak jak piramidy. Tylko Mozart jest czysty, bo co do piramidy Cheopsa na przykład, to jeszcze Herodotowi kapłani egipscy zwierzali, że do ich czasów nieomal imię Cheops jest omijane”.
3 X 2003
1528No i okazuje się, że nie można odtworzyć filmikowania Białoszewskiego z innymi, bo nie ma. Nie ma tych filmików.
1529I co będzie?
1530Jako kolekcjonerka ubolewam, jako historyk literatury oczywiście jeszcze bardziej. Ale tylu rzeczy nie ma. Gdyby rzeczywistość się nie zużywała, na nas już w ogóle miejsca by nie starczyło.
4 X 2003
1531Jeżeli z miliardów kart pocztowych ilustrowanych, jakie krążyły po Europie na przełomie XIX i XX wieku, zostało podobno do czasów lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku około 7 miliardów, to o czym mówić?
1532Chyba byśmy ulice tym wykładali w dżdżyste dni, gdyby zostało wszystko.
1533W historii to jest naprawdę historyczne, że mija. Nic więcej w niej nie ma. Ale tak chcemy mieć metrykę tego mijania. Co? A tu pożary i wulkany. Trudno, żeby zakuta warszawianka mojego pokroju dowierzała papierom, które tak łatwo się palą. Swoje zbieractwo przypisuję ogólnej niekonsekwencji myśli ludzkiej. Wie się właściwie, co się dzieje ze zbiorami po naszym najdłuższym życiu, a jednak zbieramy. Wiewiórki.
5 X 2003
1534Ale przynajmniej doczekałam się. Zreprodukowano pewną część moich zbiorów i powielono. Mówię po prostu o książce. I już nie będzie się tylko kisić w szufladach. Obraz na wieki. I ja jeszcze w to wierzę?
1535Muszę, bo po co bym pisała i zbierała. Skoro pewnie ze trzydzieści lat chciałam wydać taką książkę, to wiara ma wydaje się niezłomna. Ale niedowiarstwo wciska się właściwie do wszystkich dziedzin.
1536Zresztą książki jeszcze nie ma. Ma być 17 października. Na moje imieniny, które ostatnio papież przeniósł na 16, przenosząc tym samym datę śmierci mojej patronki o jeden dzień do tyłu. Dlaczego? Coś uściślono? I ja mam tak z mety porzucić 17 października i zająć się 16 października? I ja mam wierzyć w historię? Ona nawet niepoważnie zmienia dni w trakcie ich używania.
6 X 2003
1537„Poezja, tylko poezja jest bezgraniczna” – ze wstępu Zbigniewa Bieńkowskiego do własnych Poezji wybranych, 1979.
1538Ciężko czytać poezję bez niego. Nie ma urodzaju na pisanie o poezji. Może kilka osób w całej Polsce się tym zajmuje. Na 40 milionów luda?
1539A przecież poezja jest. I może jutro Nike znów poeta dostanie.
X 2003, wieczór
1540Tak! Jarosław Marek Rymkiewicz za Zachód słońca w Milanówku.
1541Bardzo owocnie poeta przeniósł się z Ochoty do kotów w Milanówku. Jak zwykle, mając przy sobie wszystkie blachy, farby i pędzle do malowania portretów trumiennych.
1542Tom piękny, ale laureatus nie stawił się po laur.
12 X 2003
1543Właśnie w wydawnictwie sic! ukazał się wybór (z płytą piętnastominutową, na której poeta czyta własne wiersze) pt. Cicho, ciszej.
Moje dzieło pośmiertne: trumna która gada
Wiersz który jest upiorem i na trumnie siada
Twarz wiersza: ospowata sina twarz księżyca
Mój wiersz: w spróchniałej trumnie Boża błyskawica
To ja: trup który idzie i rosną mu włosy
Bo są trumny co łakną krzyczą w niebogłosy
Bo choć nie mam nadziei to wiersz ma nadzieję
Bo jest mówiącą trumną z której próchno wieje
1544To wiersz Moje dzieło pośmiertne (1979) z tomu o tym samym tytule (1993) kończy się wersem:
Moje dzieło pośmiertne: wiersz – trup który gada
1545Ciekawie zapowiada się dalszy ciąg życia, zwanego „życiem przyszłym”, takiego poety. Jeśli jest, jak mówi, będzie upiorem? Między życiem i śmiercią ciągle? Z tym przywiązaniem do materii, choćby i rozkładającej się. A może wróci po nieznanej drodze czasu do baroku i tam zostanie, jako przybysz z przyszłości?
13 X 2003
1546Jarosławem Markiem Rymkiewiczem owładnął ogród w Milanówku – ten kolisty, obezwładniający czas przyrody. Ogród w Milanówku, kwitnący dereń z t. Znak niejasny baśń półżywa (1999):
Nie pamiętam kim jestem i kim byłem wczora Pięknie pachną jeżyny tego dziś wieczora
Lecą kwiaty z czeremchy w nieznane otchłanie
I jest mi wszystko jedno co się ze mną stanie
Trochę głuchy i ślepy do tego kulawy
Jutro muszę kolejką jechać do Warszawy
Albo będę tu kompost przerzucał widłami
Nie pamiętam niczego – wyznaję ze łzami
Urodzę się na nowo pod innym imieniem
Wtedy będę czym zechcę brzozą czy dereniem
marzec 1998
18 X 2003
1547Dawno temu, w tomie Anatomia (1970) Jarosława Marka Rymkiewicza ukazało się jakieś „przedpiękno”. Może raczej zbliżające się piękno rzuciło swój cień na poetę.
1548Piękno. To będzie niedługo hitem, zobaczycie! Chociaż gazety tego nie lubią. One lubią modę dwuminutową – pop.
1549A kiedy będzie moda na przedłużające się piękno, poeta Jarosław Marek Rymkiewicz zwycięży.
1550Oto początek sonetu Na różę, z t. Anatomia:
Nim będzie różą piękna jest mi róża
Ani w swych płatkach ani w swoim soku
Powietrze słodkie w sobie się zanurza
I wpółrozwite siebie śni w obłoku
20 X 2003
1551Białoszewski widzi leżące suche płatki po liliach w wierszu bez tytułu Ciągle mam wyjść..., z Poezji wybranych, 1977, i pisze:
Kiedy to było.
Dawno. Dopiero co.
Starczy się przekręcić z boku na bok
z boku na bok, więcej nie,
i z czerwca październik.
1552Suche płatki. Tak. Białoszewski je świetnie widział. Wrażliwy był na kwiaty suche, żywe, sztuczne. Każde.
1553Pojemność poetycka może być niezmierzona. Tacy dwaj się w niej mieszczą jak Jarosław Marek Rymkiewicz i Białoszewski.
21 X 2003
1554I tak nie rozumiem dzisiaj nawet zdania, jeśli nie jest o pocztówkach. Więc nie będę wypisywać o poezji. Chwilowo.
1555Może być o Krakowie.
1556W czwartek 23 X spotkanie w Traffic Clubie z okazji mojej książki Posłaniec uczuć. W niedzielę w Krakowie.
1557Nie byłam nigdzie dalej od Nieborowa (to 80 km od Warszawy) od 22 lat. Ostatni raz pojechałam tak daleko w sierpniu 1981 roku, także do Krakowa. Wiózł mnie moim małym fiatem kolega. A potem w kółko wokół Krakowa ja.
1558Pociągiem nie jechałam od roku 1979 (ale wtedy to już do Kijowa, Krzemieńca, Lwowa). Ostatni raz. I miałam już nigdy nie pojechać nigdzie. I dużo rzeczy nie miałam już robić.
1559Nie mów hop! Dopiero 21 października. Od dwóch tygodni nie sypiam.
1560Właściwie to nie należy do tematu. Ale przecież „jesteśmy w dzienniku”. Niech się coś przedostanie z życia, które ludzie uważają za prawdziwe, w przeciwieństwie do poezji. Mylnie oczywiście.
1561Nikt nie ma wrażeń tak kosmicznych. Pomyśleć, do Krakowa! Wielu się nudzi. I to jak.
29 X 2003
1562Byłam.
U Poetki też.
Na pocztówkach.
3 XI 2003
1563„Już nie trzeba udawać się na rozstajne drogi, aby spotkać mrowie wampirów” – Maria Janion, Wampiriada w tejże Wampir. Biografia symboliczna, 2003. Janion – teraz rozstajnymi drogami stały się filmy, gry komputerowe. Jeszcze i powieści.
1564Portret wampira zwielokrotniony. Wszystkie lęki wydobyte. Nie dziw, że wampiry boją się dnia. Nie ma cienia. Nie ma strachu. Chociaż i w południe nie zawsze bezpiecznie na rozstajach.
1565A przecież pogrzeb powieści był już tyle razy ogłaszany. Nie da się go jednak wykonać bez uprzedniego „śmiertelnego skutku”. A powieść ma się dobrze. W jakiejś cząstce dzięki wampirom. Ale żeby się ukazała wielka księga wampirów, tego jeszcze nie było. A jest!
4 XI 2003
1566Janion: „[…] opowieść o wampirach tworzy alternatywną historię lud z kości, w której śmierć i zmartwychwstanie uzyskują własną odrębną wykładnię”. Powoduje to nieprawdopodobną mieszaninę kultury wysokiej i niskiej, dawnej i nowej, indywidualnej i masowej. Ta mieszanka zakwita wielkim kiczem straszności. Chyba tak być musi. Kicz pociesza przez ustereotypizowanie i paradoksalnie poprzez doprowadzenie do skrajnej postaci wszystkiego, co w swoje ręce dostanie.
1567Wampir Janion to książka na lata. Wampiriada – Encyklopedia dopraszałaby się słusznej wielkości kominka w wielkim domu z zakamarkami i kilkunastoma sypialniami na piętrze. Antologia mogłaby być w jasne noce czytana w ogrodzie. Czy byłyby zasłabnięcia? Już może nie, bo przecież my tu wszyscy z Mickiewicza i nasze główne dzieło narodowe coś z wampirami miało.
1568Adam Mickiewicz [Pieśń Konrada], Fragment z Dziadów części III:
Pieśń ma była już w grobie, już chłodna, –
Krew poczuła – spod ziemi wygląda –
I jak upiór powstaje krwi głodna
I krwi żąda, krwi żąda, krwi żąda.
Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga,
Z Bogiem i choćby mimo Boga!
1569Brr! Pieśń wampiryzuje „braci rodaków”. Więc wampir patriotyczny.
1570III część Dziadów spokojnie się czyta tylko dlatego, że nikt tego naprawdę w szkole nie uczy. Nie wiemy, co się tam znajduje, ile naprawdę cierpienia, miłości, zemsty, zawodu, bezsiły i zranionej pamięci.
1571A może nikt po prostu tego porządnie nie czyta. Rym i rytm, które ułatwiają zapamiętanie, w pewnym sensie usypiają naszą czujność, pozwalają niektórych sensów nie zauważać.
1572Teraz nowy, ale wielki strumień wampirów, jak zaczął, tak się bez przerwy przedostaje poprzez kino.
1573Tytuł antologii pomieszczonej w Wampirze: Wampir od Goethego i Byrona do Topora i Sapkowskiego. Ponad 300 stron.
1574Powiedzmy, że od III części Dziadów do Wampira Władysława Stanisława Reymonta:
– Szaleństwo lub Śmierć! – rozsypał się głos Smitha żałobnym korowodem
niby dzwon pogrzebowy zahuczał w mózgu.
Co robić? Co robić? Wszystkie zmory życia zatargały mu sercem, sycąc go trującymi jadami niepokojów, obaw i niepewności.
Obłąkana trwoga zawyła mu w duszy.
Ale tamten władczy głos podniósł się znowu dźwiękiem mocniejszym ponad wszystko, mocniejszym nad życie i śmierć...
5 XI 2003
1575Stale się to odbywa. Odwiedzania zmarłych przez żywych i żywych przez zmarłych. Ciekawość losu i zamawianie losu.
6 XI 2003
1576Wampiry są wiejskie i miejskie. Taki wilkołak, na przykład, powinien być nazywany marą leśną. Suknie zazwyczaj mają jakieś przestarzałe. Bo przecież żyją długo, żeby nie powiedzieć wiecznie.
7 XI 2003
1577Rozmyślania bez sensu: Tomasz Mirkowicz umiał opowiadać historyjki, to umarł.
1578Głupie. Prawda?
1579Trudno życzyć śmierci za nudne pisanie. Ale marzy się, jeśli się kupi książkę, żeby się przynajmniej za papier zwróciło. Od razu biały i dobry do komputera.
1580Od czternastego roku życia wydawało mi się, że nie można się znudzić czytaniem! Panienki mają różne pomysły. Ale może chodzi wyłącznie o nudziarzy, których jest tylu. Mirkowicz nudziarzem nie był, chociaż miał za dużo wyrozumowanych sztucznych pomysłów. Ale jakie wykonanie!
29 XI 2003
1581Nieprawdopodobny i przez wieki genialnie przezierający wiersz Mikołaja Sępa Szarzyńskiego Epitafium Rzymowi. To przekład łacińskiego epigramatu In Romam qualis bodie poety sycylijskiego z XVI wieku – Giano Vitale.
1582Cytuję w całości, bo ilekroć na niego trafiam, opuścić mnie nie chce przez dłuższy czas, a całego nie mogę sobie przypomnieć i wodzi mnie po manowcach rytmów i rymów. Przyszpilę go tutaj:
Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć, pielgrzymie,
a wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie,
patrzaj na okrąg murów i w rum obrócone
teatra i kościoły, i słupy stłuczone:
to są Rzym. Widzisz, jako miasta tak możnego
i trup szczęścia poważność wypuszcza pierwszego.
To miasto, świat zwalczywszy, i siebie zwalczyło,
by nic niezwalczonego od niego nie było.
Dziś w Rzymie zwyciężonym Rzym niezwyciężony
(to jest ciało w swym cieniu) leży pogrzebiony.
Wszystko się w nim zmieniło – sam trwa prócz odmiany Tyber, z piaskiem do morza co bieży zmieszany.
Patrz, co Fortuna broi: to się popsowało,
co było nieruchome; trwa, co się ruchało.
1583Andrzej Litwornia – w książce W Rzymie zwyciężonym Rzym niezwyciężony. Spory o Wieczne Miasto (1575–1630) – wydało Wydawnictwo IBL-u, Warszawa 2003 w serii „Studia Staropolskie. Seria Nova”, t. III (LIX) – oczywiście czyni ten wiersz jednym z głównych bohaterów. Ale to książka zupełnie nieoczywista. Litwornia przedrukowuje i interpretuje nieprawdopodobny zbiór obrazów i przewodników Rzymu używanych w walce z obrazem starożytnym (nie bez powtórzeń tego obrazu). Fantastyczne teksty propagandowe, ogłoszone drukiem między 1575 a 1630 rokiem, konflikt między obrazem wielkości Rzymu potrydenckiego, katolickiego, a obrazem wielkości Rzymu antycznego w wersji humanistów Odrodzenia.
1584Po prostu zbiór najstarszych w polszczyźnie przewodników po Rzymie dla turystów i pielgrzymów polskich. Nikt, oprócz specjalistów, nie widział tego od stuleci. Chciałoby się w całości przepisać! Powstrzymam się.
1585Na początku miesiąca w wampirach, na końcu w ruinach Rzymu. Nic się już chyba nie może zdarzyć!
30 XI 2003
1586W Spotkaniu poetów u Smolki w II Programie PR Julia Hartwig mówi, że gdyby poezja była tylko harmonią, nie oddawałaby prawdy o świecie, który jest przecież i chaosem.
1587Wracam. Bo w książce Litworni o Jerzego Stempowskiego interpretacji Epitafium Rzymowi, które zrobiło na nim olbrzymie wrażenie, kiedy to czytał w czasie ukrywania się w okupację. To do mojego zbioru ruin. Do Warszawy i do Rzymu jako idei miasta, także Warszawy. Cytuję za Litwornią W Rzymie... (cytuję też przypis:
„P. Hostowiec [J. Stempowski], Księgozbiór przemytników, »Wiadomości« (16 maja 1948), 111; zob. tenże, Od Berdyczowa do Rzymu, Paryż 1971, s. 90–99”).
fragment, gdzie Paweł Hostowiec [J. Stempowski] wyobraża sobie jak poeta Giano Vitale, patrząc na ruiny Rzymu,
„[…] spostrzega, że jedyną rzeczą stałą i niezmienną jest płynąca wśród ruin rzeka. Patrz – mówi – co może los: nieruchomości rozsypują się w proch, rzeczy zaś przeznaczone do wiecznej płynności pozostają. Kiedy zimą 1940 przeczytałem ten dwuwiersz, przyszła mi na myśl Warszawa, gdzie tylko Wisła być może pozostała ta sama. […] Im dłużej powtarzałem ten wiersz w ciemnej kryjówce, tym jaśniej widziałem jego piękną formę: szeroki gest wstępu podnoszącego zasłonę i odkrywającego widok na majestatyczne ruiny pod wysokim niebem Kampanii; potem szept pentametru naśladującego szmer Tybru w jego glinianych brzegach. Gdybym był poetą władającym magiczną potęgą słowa, pisałbym poezje gnomiczne. Gdybym był próżny, chciałbym przejść do historii jako autor takiego dwuwiersza”.
Chodzi o dwuwiersz ostatni.
1588Małgosia Łukasiewicz na wiadomość o tej książce od razu i o Stempowskim w „Zeszytach”, i o swoim aneksie dla „Zeszytów” o wierszach Jarosława Marka Rymkiewicza i Czesława Miłosza. Rzym wszechobecny.
2 XII 2003
1589Marta Piwińska w Wolnym myśliwym. Osiem prób czytania Mickiewicza, Gdańsk 2003, w rozdziale Nauka budownicza w „Panu Tadeuszu: „[…] siła sugestii poety jest tak wielka, iż wierzono, że każde jego słowo jest prawdą, więc nawet, gdy pisze, że promień słońca biegnie koliście, ma rację. Dla białych skrzydeł bociana też szukano racji optycznych. Dlaczego Mickiewiczowi tak bardzo wierzą zwłaszcza poeci, to sprawa osobna, godna zresztą zgłębienia”.
3 XII 2003
1590„Zgłębienia?”. Świat się kończy! A komu mają wierzyć poeci, jeśli nie Mickiewiczowi. Wszystko jest poezją. Co znaczy, że nic nie ma poza nią. Czyż nie? A jeśli nic nie ma poza nią, to słońcem tego świata może być Mickiewicz. A czy ktoś nie wierzy słońcu?
1591Że bocian ma białe skrzydła? A nie?
4 XII 2003
1592Aleksandra Melbechowska-Luty, Sztukmistrz. Twórczość artystyczna i myśl o sztuce Cypriana Norwida. „W 1857 roku Norwid przekazał w liście do Marii Trębickiej uwagę, która była ideową wykładnią jego twórczości:
Pisać można tylko procent od życia i czynów.
Malować – tylko procent od uczucia kontemplacji.
Rzeźbić – tylko procent od historii”.
5 XII 2003
1593Czy coś przeszkadza, żeby białe skrzydła bociana były procentem od poezji?
6 XII 2003
1594Norwid rozumiał świat w epoce wielkiej rewolucji przemysłowej i zupełnie się tej rewolucji nie bał. Nie bał się pomieszania różnych, według tradycji, rodzajów piękna. Postulował, by wystaw sztuki nie rozdzielać od wystaw rzemiosł czy produktów przemysłowych, twierdząc, że to rozdzielenie duszy od ciała. A one poprzez wytwory pracy ludzkiej powinny być zjednoczone w jednej idei piękna. Marzyły mu się wystawy pokazujące naraz rzeźby, uważane za sztukę „wysoką”, jak i urny nagrobne, talerzyki, szklanki, naraz gobeliny i najprostsze płócienko.
1595Miał ambicje zwiedzenia wszystkich „Uniwersalnych Ekspozycji” swych czasów: w Londynie (otwarta 1851), w Nowym Jorku (1853), w Paryżu (1855 i 1857). Nie tylko je zwiedził i przemyślał, ale nawet miał swój udział w opracowywaniu katalogu wystawy w Nowym Jorku.
8 XII 2003
1596Dziwne. Kiedy zaczęłam myśleć o Norwidzie, ukazała mi się Świrszczyńska. Jak żywa. Cała biała (więc nie jak żywa?). Nad ranem.
1597Bo jakby porzuciłam na trochę moich ulubionych bohaterów? Nadzwyczajny wiersz Świrszczyńskiej Moja matka, panna Stasia, wzbudzający podziw Miłosza. Paroma kreskami został tu świetnie zarysowany obrazek z przedwojennej prowincji:
To zapylone miasteczko, gdzie jest i fara, i towarzystwo śpiewacze, naturalnie „Lutnia”, i Żydzi, i pan Raczyński, który chciał się z panną Stasią żenić. Ona nie. Co było dalej?
Rozpaczał.
– Pan Bóg cię za mnie skarze.
I Pan Bóg ją skarał.
Wyszła za mąż za szaleńca.
Dalej było zwariowane i głodne życie z artystą.
1598No nie! Jak w zbyt długich serialach i u mnie zaczynają się pokazywać duchy? Jeszcze tego brakuje, żeby ukazała się moja nieistniejąca siostra bliźniaczka wypluta nagle przez krokodyle w odcinku dwa tysiące piątym.
1599Bo przecież tę Prywatną historię poezji piszę od listopada 1985 roku. Ale ja mam lepiej niż autorzy seriali. Bo ilość fabuł na świecie jest skończona. Ilu można mieć dziadków, rodziców, rodzeństwa i rozwodów. I ile prawdopodobnych kombinacji?
1600Zaznaczam, że chciałabym, żeby mi się naprawdę ukazał duch Świrszczyńskiej. Ja jej nie opuszczam. Ale jej to już pewnie obojętne.
1601Może to nie była Świrszczyńska, tylko zimowa mgła?
10 XII 2003
1602Robert Walser, Dziwne miasto, 2001 w tłumaczeiu Małgorzaty Łukasiewicz, i w tym utwór Dziwne miasto – dziwne, bo jacyś ludzie z sercami i z prawdziwymi dobrymi uczuciami. Wszystko w tym mieście polegało na czuciu. „Interesy szły doskonale, bo ludzie byli żwawi, czynni i porządni. Byli porządni z wykształcenia i poczucia taktu”. I tak dalej, i tak dalej. Z tego był dobrobyt. Ciekawe, że „Niedziel nie było wcale, jak również religii, o której zasady można by się kłócić”.
1603A najważniejsze dla Prywatnej historii poezji, że tam nie było poetów, bo i tak wszyscy żyli sobie w sztuce i byli w niej biegli.
1604„Dobrze jest, gdy ludzie nie potrzebują artystów, żeby być ludźmi artystycznie rozbudzonymi i uzdolnionymi. Ci ludzie zaś właśnie tacy byli, bo nauczyli się strzec i używać zmysłów jako czegoś przewybornego. Wyrażeń nie trzeba było szukać po słownikach, bo każdy sam miał subtelne, bystre, czujne i rozedrgane wyczucie. Mówiono pięknie, gdy tylko trafiła się okazja do mówienia, władano językiem, nie wiedząc, jak to się stało, że się tę władzę ma”.
1605Czytając taki przekład jak Małgorzaty Łukasiewicz, musimy podejrzewać, że przynajmniej jakaś dzielnica tego dziwnego miasta gdzieś się uchowała. Nagle orientujemy się, ile poginęło słów. I to zupełnie nie znaczy, że na to miejsce pojawiły się nowe – „wypasione”.
11 XII 2003
1606Robert Walser wysyłał małe, powolne depesze do świata, nie oczekując nawet chyba, że one naprawdę do świata dotrą. I przechowały się. I pismo mikroskopijne odczytano i trafiły. Dokąd?
1607A dokąd trafiają wszystkie prozy poetyckie? Nikt tego nie wie. Podobno są tacy, co je czytają.
1608Ale kosmos duży i niezapełniony jeszcze pocztą elektroniczną, więc wszystko się zmieści.
12 XII 2003
1609No cóż. Takie miejsce, gdzie nie istnieje sztuka, bo nie jest już potrzebna, to może być Nowa Jerozolima. Ale jeśli tam nie istnieje religia?
1610Wyciągnąwszy logiczne i nieubłagane wnioski, trzeba podejrzewać, że w Nowej Jerozolimie religia nie będzie istniała, bo i tak Wszystko stopi się w jedno.
24 XII 2003
1611Co się może człowiekowi na starość przydarzyć. Z dziedziny wierszy oczywiście! Dostałam pod choinkę Kwiatki Małgorzatki
(To jest mały Józio
z wesolutką buzią,
to brat Małgorzatki,
co ma suknię w kratki.)
1612Marii Kownackiej wydane przez Naszą Księgarnię w roku 1956 (wyd. IV). I od razu zaczęłam tęsknić za moim bardzo dobrym zbiorem książek dla dzieci, który z powodów lokalowych oddałam jakieś dwanaście lat temu różnym dzieciom. A im to teraz po nic i nie wiadomo, gdzie te książki wylądowały.
1613Ale nie. Nie będę ich od nowa zbierać. Tylko Kwiatki Małgorzatki i już.
1614Pamiętam, że miałam wielkie pretensje do autorki, bo mój brat nazywał się Tadzio i był młodszy, nie starszy i w myślach zawsze to przekręcałam.
25 XII 2003
1615Nie tak dawno, może rok temu, zostałam zaproszona przez wielką specjalistkę od papierów i książek, profesor Janinę Wiercińską, która swój bardzo cenny zbiór starych książek dla dzieci oddała Ossolineum chyba. W każdym razie byłam u niej, kiedy snuł się tam tylko mit tego zbioru. Ale źle jej się żyło bez niego.
1616A byłam po to, by dostać zbiór pocztówek z przełomu XIX i XX wieku – mosty europejskie – należący kiedyś do jej stryja i czekający w zakurzonym pudełku na lepsze czasy. Te lepsze czasy, po wykryciu przez Wiercińską mego zbioru, miały jakoby nadejść u mnie.
1617Dwa tygodnie po tej wizycie, kiedy już się nacieszyłam nową gałęzią mego zbieractwa, ona straciła przytomność i nie odzyskała jej już. Ale zbiorom dobre domy zdążyła zapewnić. Oczywiście nie tylko tym. Bo przeważnie zbieracze mają mimochodem uzbierane jakieś kolekcje od pary. Bo albo jest się zbieraczem, albo nie. Jest nawet jakaś groźna choroba duszy zasadzająca się na zbieractwie.
1618Nie zawsze się zdąży dobrze zbiór ulokować, albo układa się inaczej niż się chciało. Wcześnie trzeba zacząć się zwijać. Ale kiedy jest to wcześnie?
1619Pamiętam, co się działo po śmierci inżyniera Rzeźniackiego, wielkiego zbieracza pocztówek, obliczanego na sto tysięcy egzemplarzy, albo i więcej. Krążyły mity, że te zbiory znikły. Tak szumiało w kręgach zbliżonych do handlarzy pocztówek, którzy oczywiście woleliby położyć rękę na tym zbiorze. Może zostały sprzedane za granicę, albo co, mówili. A one stanowią teraz podstawę zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, gdzie trafiło 60000 pocztówek Stanisława Rzeźniackiego. W powstaniu warszawskim przepadło mu podobno 25 000.
26 XII 2003
1620Nie wiadomo, dlaczego ludzie czują słabość do mostów i wielu ludzi zbiera ich wizerunki. Mimochodem, z powodu stryja Wiercińskiej, inżyniera z przełomu poprzednich wieków, i ja zaczęłam.
1621W końcu mosty mają coś wspólnego z poezją. Jakiś powtarzający się rytm?
29 XII 2003
1622Robert Walser, Mały krajobraz ze śniegiem, przeł. Małgorzata Łukasiewicz (2003): „Dziś, w niedzielę, wyruszyłem wcześnie na wieś, niedaleko” – Niedzielny ranek; „Zszedłem właśnie zboczem góry i dotarłem do sympatycznego, staroświeckiego przedmieścia” – Kotek (I); „Pewnego przedpołudnia wspinałem się zalesionym, stromym zboczem górskim” – Gałązka jedliny, chusteczka i kapturek; „Młody, krzepki podróżny dotarł koleją do miasta, w którym się urodził” – Rodzinne miasto; „Pewnej niedzieli, pod wieczór, wybrałem się na cmentarz, odległy ledwie o parę kroków od miejsca, gdzie mieszkam” – Grób matki.
1623Czy teraz ktoś się ośmieli tak zaczynać swoje utwory. Nigdy. Ta hrabina, co wyszła, wszystkich zatruła. A raczej jej przeciwnicy. Ale przecież zdarza się – co? – cokolwiek – właśnie, kiedy wyjdziemy. Mnie to przeważnie nie dotyczy. Mało wychodzę. Tyle że są różne sposoby wychodzenia.
30 XII 2003
1624Mnie tacy spacerowicze za bardzo pociągają. Jak drogi, szosy. Prawie ciągle przebywam w swoim pokoju z salono-kuchnio-pralnią i czasem myślę, żeby wezwać jakiegoś hiperrealistę i zamówić u niego mural z drogą. Gdybym tylko miała jakąś ścianę naprawdę wolną (nie mówiąc o innych warunkach do spełnienia).
1625Kiedy jeszcze jeździłam autostopem, albo chodziłam pieszo, miałam trudności ze skręceniem do celu. Bo cele – nie wiem, czy zauważyliście, wbrew utartym poglądom – zawsze znajdują się w bok od szosy. A droga woła.
1626Robert Walser jako perypatetyk i flâneur przeszkadza mi pracować. Zamiast pisać, czytam. Znany błąd.
2 I 2004
1627O grzechu lenistwa, zaniechania, w tomie Dziwne miasto, także przełożonym przez Małgorzatę Łukasiewicz (2001), w Rozprawce pt. Obcy gość.
Czekam zawsze na coś, co ma mnie spotkać. A co, gdyby wszyscy ludzie tak postępowali; gdyby tak każdy czekał na to, co ma przyjść? Nic nigdy nie przychodzi. Zatem do nikogo nie przychodzi odnośne coś. To, na co ktoś czeka i czeka, nie nadchodzi. Więc tego, na co wszyscy czekają, nigdy nikt się nie doczeka. Na tym polega wielki grzech. Zamiast pójść i wyjść komuś na spotkanie, czekam, aż ktoś mnie zechce wyjść na spotkanie, to prawdziwe lenistwo, prawdziwa niczym nie usprawiedliwiona duma.
1628Brak perspektyw? Rysa na charakterze?
1629A co jeśli wszyscy tak postępują? Niezły opis psychicznego kryzysu dużej części społeczeństwa. Nigdy nie wiadomo, gdzie się jakiś znany nam obraz odbije. W źrenicy Roberta Walsera?
15 I 2004
1630Czytanie Krystiany Robb-Narbutt powoduje szelesty w rogu pokoju, a może nikłe obłoczki pary. Ciekawe, jak artystka tak minimalistyczna usypała tę swoją czarną Górę, która zajęła cały środek wielkiej sali Zachęty?
1631Szło się na tę retrospektywę jak na lekką przechadzkę wśród pudełeczek i piórek z mglistym niebieskim i niedopowiedzianym białym, a wychodziło ze zdumieniem nad czarną górą. Nad czy pod?
1632Oto koniec wiersza bez tytułu [moja czarna góra...] z t. Jest. jest inaczej, 2002:
ja pozostałam
w sferze dociekań i lęku
co nas czeka nad i pod
1633Wiersz skierowany jest wyraźnie do „realizatora góry”, Jarosława K. On się wydaje bardziej pewien istnienia czegoś („tęczy”, czyli nadziei?) pod górą. Ona niepewna.
1634Cała twórczość Krystiany Robb-Narbutt to jedna wielka niepewność przez wszystkie chwile. Ale ona wie świetnie, kim jest (wiersz bez tytułu [patrzę na patyk...]).
1635Niepewność jako forma? Zakwestionowana jednoznaczność widzialnej rzeczywistości. A tożsamość się w tym wcale nie gubi. W końcu żyjemy mniej więcej. Prawda?
1636Może „jest inaczej”, ale jest!
16 I 2004
1637Z Miłosza Orfeusza i Eurydyki (2003):
[…] Liryczni poeci
Mają zwykle, jak wiedział, zimne serca.
To niemal warunek. Doskonałość sztuki
Otrzymuje się w zamian za takie kalectwo.
Hm! To by tłumaczyło zachowania niektórych poetów.
1638Ale Orfeusz i Eurydyka nie jest o zimnym sercu. Wcale. Jeśli już coś z tych rzeczy, to raczej o niedowierzaniu. Ale czy to tak łatwo dowierzać bóstwom?
Na swoją obronę miał lirę dziewięciostrunną. Niósł w niej muzykę ziemi przeciw otchłani Zasypującej wszystkie dźwięki ciszą.
1639Trudno nie rozumieć Orfeusza.
1640Trudno nie rozumieć Poety.
1641Dedykacja na Orfeuszu i Eurydyce: „IN MEMORIAM CAROL”.
18 I 2004
1642Jeśli poeci mówią, że milczą, oznacza to najczęściej pretensję do swego dzieła, iż nie dorównuje dziełu wymarzonemu. Zbigniew Bieńkowski nie uważał za wiersz nic, co miało odpowiednik w świecie poznawalnym. Uważał, że musiał się starać o względy poezji długo, ale kiedy przyszła, to zagarnęła go bez reszty. Wiersz Poezja z t. Rzecz wyobraźni (1945):
Długo mnie obchodziła polem, borem, lasem,
źdźbła wzrostem, krokiem mrówki i strumieniem nagłym
aż jak myśl niewidzialnym przyszła krajobrazem
i wszystkie widnokręgi na oczy mi spadły.
19 I 2004
1643Olivera Sacksa wyrzucono z pracowni naukowej, bo w laboratorium różne rzeczy tłukł i gubił. Jako profesor Sacks założył Institute for Music and Neurological Function. Jako pisarz-antropolog-neurolog zrobił co nieco dla ludzkości, która uwielbia się różnić i mieć różnicę za złe. Chociaż udaje, że lubi się upodabniać. Bardzo mało jest ludzi podobnych do bohaterów Sacksa, gdyż ci bohaterowie przeważnie nie chorują na żadne pospolite choroby, a wszyscy są bohaterami chorymi.
1644Niesamowite przygody nauki zachowują swoją cechę przygód u Sacksa, a u innych zamieniają się w NUDĘ. Nie wiadomo dlaczego. No dobrze. Najpierw, jak tylu chłopców przed nim i po nim i jak na pewno wielu przyszłych naukowców, fascynował się wyspami. Oczywiście. O kapitanie Cooku, Magellanie opowiadała mu matka. Potem czytał H.G. Wellsa, Melville’a, Stevensona. Nawet wydawało mu się, że niektóre wyspy są tylko tworem wyobraźni pisarzy.
1645„Szczególną niepewność odczuwałem wobec Galapagos, ponieważ długo przedtem, zanim przeczytałem Darwina, poznałem je jako wyspy »złych czarów« – »Encantadas« Melville’a.
1646Trochę później w moich lekturach zaczęły dominować sprawozdania rzeczowe i naukowe – Podróż na okręcie Darwina, Malay Archipelago (Archipelag Malajski) Wallace’a i moja ulubiona Personal Narrative (Opowieść osobista) Humboldta (Szczególnie spodobał mi się opis sześćsetletniego drzewa smoczego na Teneryfie)”.
20 I 2004
1647W odciętym od świata miejscu szalejących tajfunów nagle, w wieku XVIII, na takiej nieprawdopodobnej wyspie Mikronezji – Pingelap – ginie większość ludności i cała roślinność. Pozostaje dwadzieścia osób czy coś takiego. Więc cechy genetyczne powtarzają się wśród potomków i którzy zaczęli rodzić dzieci z całkowitym daltonizmem – to nie tylko nierozpoznawanie kolorów, to także nadwrażliwość na światło i zmniejszona ostrość widzenia. I to, co „w naszym świecie” powtarza się co trzydzieści tysięcy urodzin, na wyspie Pingelap powtarza się co dwanaście urodzin.
1648Oliver Sacks dowiedział się o tej wyspie i oczywiście wziął na nią ze sobą daltonistę – fizjologa z Oslo. I w ten sposób Knut Nordby znalazł się pierwszy raz wśród wielu ludzi do niego podobnych. Od razu, przed współtowarzyszami podróży, rozpoznał dzieci (bo to dzieci ich powitały pierwsze) mrużące oczy i zaciskające powieki, chroniące się przed silnym światłem, jako swoich współbraci w chorobie. One także od razu go rozpoznały.
21 I 2004
1649Teraz, kiedy rozmnożyły się w Warszawie sagowce w doniczkach (też mam takiego), nie mogę na nie patrzeć, nie przypominając sobie książki Olivera Sacksa Wyspa daltonistów i wyspa sagowców.
24 II 2004
1650Po wieczorze z okazji dziesiątej rocznicy śmierci Zbigniewa Bieńkowskiego.
1651Takie uroczystości bywają od razu martwe. A tu nie. Jakoś życzliwy i ruchliwy duch Bieńkowskiego patronował sali.
25 II 2004
1652Zbigniew Bieńkowski przez całe życie spełniał pewien wzór, do którego przyznał się już w roku 1939, kiedy wraz z Julianem Rogozińskim wydali Zeszyt poezji francuskiej (Apollinaire, Cendrars, Cocteau, Jacob, Reverdy). Zeszyt ten otwiera Zamiast wstępu Reverdy’ego przełożony przez Juliana Rogozińskiego. Został tu przedstawiony pewien program poetycki, rodzaj manifestu, oto fragment:
1653„Ważny i doniosły nie jest obraz, ale wzruszenie, które wywołuje – jeśli wzruszenie jest wielkie, obraz zostanie oceniony według swej miary. Takie wzruszenie jest poetycko czyste, bo narodziło się poza wszelkim naśladownictwem” (Apollinaire, Cendrars, Cocteau, Jacob, Reverdy, Zeszyt poezji francuskiej, Warszawa [1939]).
26 II 2004
1654Bieńkowski nigdy nie zgadzał się na nazywanie jego poezji filozoficzną, uważając filozofię za dziedzinę o wiele bardziej ścisłą i dyskursywną, w przeciwieństwie do poezji – jego własnej poezji, bo wyodrębniał też poezję dyskursywną. Według niego wyobraźnia jako posługująca się obrazami, a nie pojęciami, nie może się upodobnić do filozofii.
27 II 2004
1655„Nie był ani uczciwie bezdomny, ani porządnie i naturalnie zadomowiony gdzieś w świecie. Bardzo chciałby być kataryniarzem, żebrakiem albo kaleką, by mieć powód do błagania ludzi o współczucie i jałmużnę, ale jeszcze goręcej pragnąłby umrzeć. Nie był martwy, a jednak martwy, nie był biedny jak żebrak, a jednak był żebrakiem, tyle że nie żebrał, nawet teraz nosił się elegancko, nawet teraz, niczym nudna machina, składał ukłony i układał frazy, i to oburzało go i przerażało. Własne życie wydawało mu się pełne udręki, własna dusza kłamliwa, własne nędzne ciało martwe, świat obcy, ruch, rzeczy i zdarzenia, które go otaczały, puste. Chciałby runąć w przepaść, chciałby wspiąć się na szklaną górę […]”.
1656No i tak. To bardzo charakterystyczne. Jest się w jakimś tekście tak silnie, że myśli się, że zawsze będzie się pamiętać, skąd pochodzą słowa zapisane na jakiejś kartce czy w pamięci komputera. A potem... mija chwilka i tekst wydaje się dziwnie znajomy, ale skąd?
1657W dodatku Robert Walser, bo to cytat z niego, powtarza swojego bohatera, powtarza swoje nastroje, powtarza swoje.
1658Mam pewne podejrzenia. Ale pytanie, czy w ogóle muszę to sprawdzać. Wcale nie chcę tu proteuszowatego bohatera Walserowskiego. Ja tylko chciałam dojść do tego zdania: „Chciałby runąć w przepaść, chciałby wspiąć się na szklaną górę...”. Reszta to tylko wprowadzenie w odpowiedni nastrój. Każdy zna stan ducha wyrażony w tym zdaniu, ale przeważnie sądzi się, że nie sposób tego zapisać. A Robert Walser zapisał.
28 II 2004
1659Skąd oni tyle ższsz brali? Jakieś zabłąkane partykuły. Jakieś poszukiwania suszy. W poszukiwaniach do tematu „szczęście” napotykam sonet Miriama dedykowany Asnykowi Rozmowa z duszą:
O duszo ludzka, ty zawsze się pytasz,
Zawsze chcesz zgłębić szczęścia tajemnicę
I nieznanego przestąpić granice –
I w zwątpień ciemny rzucasz się korytarz.
Ta zgubna żądza twa nigdy nie syta-ż?
Nie nauczyłyż cię już łez krynice,
Że szczęście pierzcha i odwraca lice,
Kiedy za skrzydła motyle je chwytasz?
Patrz! Oto Ewa wygnana w łzach tonie,
Psyche tęskniąca w bólu łamie dłonie,
W łabędziej łódce Lohengrin odpływa...
Szczęście w tajemnych tylko zmrokach gości,
Razi je, płoszy światłość przeraźliwa:
Chcesz być szczęśliwą? Żyj w nieświadomości.
1660To pierwszy z cyklu (dwóch tylko). Morał taki, że potworny „ból świadomości” tak samo drogi jak „mara szczęścia” (czyli hopsasa nieświadomości).
1661Dobrze. Bo dwie strony. Niestety zasługi Miriama dla kultury nie równoważą jego zwietrzałej poezji. To przestroga. Nie należy być zbyt modnym, z wiersza Melancholia:
Ach, jak ciemno dziś w duszy kościele!
Cmentarz uczuć i łez asfodele,
Harf nie słychać, ni śpiewnych orędzi,
Żebrak-człowiek łka, żebrze lub zrzędzi –
Ach, jak dawno przekwitło Czar-ziele
Lazurowe!
1662Oczywiście mój komputerowy słowniczek ortograficzny zareagował czerwonym podkreśleniem na asfodele. A to przecież prawie chwast po prostu w poezji przełomu wieków XIX i XX. Dobrze, że chociaż harf nie podkreśla. Nigdy nie wiadomo, czasem czegoś dziwnego w nim brakuje.
10 III 2004
1663Ludmiła Marjańska wydaje nowy tom – Otwieram sen. Z wiersza bez tytułu [W ciemnej krainie za zasłoną powiek]:
A jeśli wracasz na powierzchnię zdarzeń
snów pozbawiony
pozbawiony marzeń
nagi jak z martwych wstały
pytasz w jakiej krainie
działo się to wszystko
lecz nie ma odpowiedzi
choć wiesz
że jest blisko
1664Już, już romantyzm, a tu nie bardzo. Ale ciągle sen. Już w Córce bednarza utrzymywała, że sen to zastępcze życie starości. Zastępcze. Ależ to przecież przebój XX wieku. Kiedyś Jerzy Kwiatkowski mówił, że „oniryzm” mógłby zostać podniesiony do rangi nazwy ogólnej sztuki XX wieku. Ale wszyscy się zdaje się obudzili. I nic z tego. Pod sam koniec znowu jakieś duchologie, a w szczególności anioły się pojawiły. Ale u Marjańskiej nic takiego. To nie prądy przelatujące przez całą ludzkość. Tylko solidne, osobiste, zwyczajne-niezwyczajne sny o zmarłych, wspomnienia, senne przechadzki i spacery, które znają wszyscy. Tylko nie wszyscy umieją opowiedzieć.
Wiersz bez tytułu [Powoli wszystko się oddala]:
Trwasz nieruchomo
a jednak masz świadomość ruchu
Świat odpływa oddala się
obojętnieje
Koniec wiersza bez tytułu, tytułowego [Otwieram sen]:
Otwieram sen
już serce mocniej bije
Umieram
Żyję
1665Jak się czyta wiersze o starości Marjańskiej, to człowiek się zastanawia, skąd się biorą tamte idiotyczne stereotypy, które zwykle jako wyraz starości wszędzie latają.
1666I żeby tak poetka jasnego dnia. Tak niepsychoanalityczna zupełnie poetka tyle niejednoznaczności pokazała nam palcem. Bez szumu. Tak sobie śniąc.
1667Chodzi jednak o wszystkie trzy ostatnie tomy: Żywica, Córka bednarza i Otwieram sen.
15 III 2004
1668W końcu mam urodziny, prawda? Mogę sobie pisać co chcę. A tu wywiad w „Dużym Formacie” z okazji 50-lecia rocka. Duża rzecz. I tak jest młodszy ode mnie. Wojciech Waglewski też. Śpiewa z Voo Voo, z Osjanem, a jego synowie hiphopują.
1669Opowiada, jak w latach 50. czy 60. odbyło się światowe sympozjum muzyków. Grali, śpiewali. A muzycy azjatyccy, chyba hinduscy w te słowa podsumowali: „»Ciekawa ta muzyka europejska, tylko koncentruje się na trzech najmniej istotnych rzeczach – na rytmie, melodii i harmonii«. Tu nastąpiła poważna konsternacja, bo w rozumieniu europejskim są to podstawowe elementy muzyki. Padło pytanie: »No to czym jest muzyka?«. Hindusi odpowiedzieli, że te trzy składniki w muzyce są oczywiste – rytm jest przypisany człowiekowi, który porusza się zawsze w jakimś rytmie, nawet krew płynie w jakimś rytmie. Melodia pojawia się już wtedy, kiedy ktoś zaczyna mówić, a harmonia, kiedy mówi kilka osób. To są rzeczy oczywiste, dane przez Boga. A muzyką jest dopiero wszystko to, co jest między tymi elementami. Dla mnie jest to zresztą także definicja udanego koncertu”.
1670Rzeczy oczywiste – rytm, melodia i harmonia. No tak. Ale jak trudno wytrzymać ten inny rytm hinduski. To ciągnięcie dźwięku, często z jakimś dodatkowym drżeniem, bardzo długo, a potem nagłe puszczanie z kilkoma niższymi lub wyższymi szarpnięciami.
1671Coś takiego jak z językami. Podobno niemowlęta mają wszystkie możliwości, a kiedy się już nauczą mówić, nie tylko przestają być niemowlętami, ale pewne możliwości gubią. Następuje wybór na wieki.
1672To samo ze słuchaniem muzyki. Jakaś gama w nas zapadła i już. Inne języki muzyki robią się obce? I inne instrumenty.
18 III 2004
1673Poprzedni tomik Dariusza Suski: Wszyscy nasi drodzy zakopani ukazał się w roku 2000. Ma się, w maju, ukazać następny: Cała w piachu (2004). A przy tych wierszach czasem nawet Jarosław Marek Rymkiewicz wydaje się idylliczny. Może nie był taki dla nas od początku, kiedy jeszcze nie byliśmy właściwie na taki ton przygotowani. Ale teraz na Suskę. Nie jesteśmy wcale.
1674A właściwie o co chodzi? O dzieciństwo chyba. Bo tu jest zamieszane dzieciństwo. Te morderstwa na małych zwierzętach i te drżenia, czy umarły zasnął czy to coś innego. Coś innego – często nie nazwanego. A jak nazwanego to nie dopowiedzianego i tak w kółko.
1675I pomyśleć, że głównie rzecz dzieje się w piaskownicy. I pomyśleć, że udziałowcami miejskiej przyrody są całe tłumy małych zwierząt. I właściwie nigdy nie jesteśmy sami i nigdy bez śmierci. Ale teraz – w dorosłości – się o tym nie myśli. Chyba że przyjdzie Dariusz Suska i zawróci nam w głowie.
1676Próby ze śmiercią to dzieciństwo. Potem próby samobójcze. Potem próby, czy zabić kogoś na wojnie serio, bo powołali, albo i na ochotnika. Potem więcej spokoju, ale ona się zakrada. Potem już cała historia powtarza się z innym dzieckiem.
1677W wierszach Suski wszystko z bliska. Żadnego tam guzika do naciśnięcia, żeby spowodować masakrę za oceanem.
19 III 2004
1678Z wiersza Dariusza Suski Śmierć jest mistrzem jedynym na naszym podwórku z tomiku Wszyscy nasi drodzy zakopani:
Śmierć jest mistrzem, zaręczam w naszej piaskownicy
I to się nie zmienia – zaręczam.
1679W nowym tomie to samo, tylko z wyraźniejszą obecnością dziecka. To znaczy nie wyłącznie w sobie. Dziecka „obiektywnego” – mianowicie córki.
1 VI 2004
1680Podczas dwóch tylko bitew – pod Verdun i pod Sommą – wystrzelono 35 milionów pocisków artyleryjskich i 60 milionów pocisków z broni maszynowej. Nie ma się co dziwić, że dla surrealistów karabin maszynowy był przedmiotem ważnym. Miliony pocisków. A to dopiero początek bitew nowoczesnych, początek zaminowywania świata.
2 VI 2004
1681Czasem komisja noblowska, czy jury, może zadziwić. Pozytywnie. Na przykład Szymborską. Bo w końcu skąd brać tych najlepszych co roku. Skoro od początku świata jest tylko kilku najlepszych? Toteż nic się tak dobrze nie starzeje jak dobra, a zwłaszcza aktualna, literatura. Nic tak nie kiepścieje i nie zaczyna szeleścić i nudzić.
1682Toteż radość wielka (jeśli z niego można się radować, a można), że Nobla dostał Imre Kertész, bo to pisarz totalny, nadzwyczajny, filozoficzny i, jak sam twierdzi, atonalny (bo niby jak miałby się stać piewcą harmonii, po jakich to sielskich przeżyciach?).
3 VI 2004
1683W wieku dwudziestym panoszy się JA. Nie, żeby on, wiek, „ja” wymyślił – uważajmy, bo romantyzm by nam tego nie darował – było to „ja” i to pełno. Moderna duszę wycierała po wszystkich zakamarach. A ta dusza, to niby co, jak nie „ja”. No, dobrze. Na pytanie, czy „ja” jest nieśmiertelne, trzeba się wstrzymać z odpowiedzią do przekroczenia pewnej rzeki.
4 VI 2004
1684Trzeba jednak przyznać, że wiek dwudziesty problematykę „ja” przeniósł na tereny dotąd nieodwiedzane, dodając mu głębi, i jednocześnie z wielu różnych powodów przyczynił się do ciężkiego życia tego pojęcia. Przede wszystkim z powodu totalitaryzmów. One muszą nienawidzić „ja”, bo jednostka świadoma swego „ja” staje się mało kontrolowalna. „Ja” nie tylko totalitaryzm uwiera, ale mu po prostu zagraża.
5 VI 2004
1685No dobrze. Ale co się dzieje, kiedy dojdzie do tak silnej, zmasowanej agresji z zewnątrz, że skończy się obcością samemu sobie, nie mówiąc o świecie?
1686Załóżmy jednak od razu, że chodzi o pisarza Imre Kertésza, bo właśnie o niego chodzi, wtedy może pojmiemy, że obcość jego „ja” na świecie i w sobie samym została przez niego po latach przetłumaczona na język prozy filozoficznej.
1687W dodatku Kertész zachował całkowitą autonomię myślenia i nie da się go przypisać do jakiejś określonej szkoły. Został po prostu jednym z tych pisarzy, których czytanie przynosi zaszczyt gatunkowi ludzkiemu.
7 VI 2004
1688W Języku na wygnaniu. Przemówieniu wygłoszonym w berlińskim Renaissance‑Theater w 2000 roku Imre Kertész powiedział o zjawisku, jakim są próby językiem jeszcze dziewiętnastowiecznym, językiem sprzed Auschwitz, opisywania, a raczej wytłumaczenia Holokaustu, głównie jako jednorazowego, niepojętego barbarzyństwa.
1689„Ale jest coś jeszcze gorszego: mam na myśli voyerów Holokaustu, którzy – tak jak amerykański reżyser, Steven Spielberg – włączają Holokaust do trwającej kilka tysiącleci historii męki narodu żydowskiego i, przechodząc ponad stosami trupów, gruzami Europy i upadkiem wszystkich wartości, przy pomocy kolorowych obrazków i triumfalnej muzyki sławią wieczne ocalenie.
1690Ale kogo obchodzą prawdziwi ocaleni i rzeczywiste problemy przeżycia? »Przekrzykują nas poeci, adwokaci, filozofowie, księża« – pisał Tadeusz Borowski. A to, że »kilkoro z nas jednak ocalało, okazuje się tylko awarią, wypadkiem«, dodaje Améry”.
1691Kertész cytuje tylko tych pisarzy, którzy przekazali prawdę doświadczenia Holokaustu i wyrazili to językiem po-Auschwitz. I ten właśnie język Kertész nazwał „atonalnym”. „Jeżeli bowiem tonalność, czyli jednolitą tonację uznamy za przyjętą powszechnie konwencję, wówczas atonalność deklaruje nieważność tego porozumienia, tej tradycji” (tłum. Justyna Goszczyńska).
9 VI 2004
1692Z Ja, inny. Kronika przemiany Imre Kertésza (tłum. Anna Górecka):
„Ja” to fikcja, którą co najwyżej możemy współtworzyć. Ja to ktoś inny (Rimbaud).
Świata nie rozumiemy dlatego, że jego zrozumienie nie jest naszym zadaniem na ziemi.
Trzeba odgrzebać dawny biblijny język, który zna Szatana i zna koniec świata.
Muszę w końcu przyznać, co do tej pory przychodziło mi z takim trudem, że Żyd nie jest całkiem abstrakcyjnym pojęciem (oczywiście tym również jest), lecz rodzajem i typem, mówiąc krótko: nie każdy Żyd jest wprawdzie Żydem, jak mówi Schönberg, ale żaden Żyd nie może uniknąć faktu, że jest Żydem (i to właśnie jest moim doświadczeniem).
Być może tylko dlatego znosimy życie, że jest tak bardzo nierealne, z drugiej strony świadomość nieustannie nagabuje tak zwaną rzeczywistość, pragnienie rzeczywistości.
Nie kochamy życia. Nie cieszymy się z życia.
A przecież życie musi być wielkim przywilejem, skoro w końcu płacimy za nie śmiercią.
Duch epoki jest końcem świata.
Nie wykraczać z kręgu świątecznego blasku – och, okropieństwo nudy; nuda jest grzechem.
Jeśli twoje istnienie nie jest nadzwyczajne, to jest niewarte słowa.
W ostatnich tygodniach bez przerwy zapisuję fakty, wśród których żyję, a te zapiski w niczym nie przypominają faktów, wśród których żyję.
15 VI 2004
1693Cały Dziennik Sándora Máraia – to jedna wielka emigracja wewnętrzna (zaczyna się w Budapeszcie w roku 1943). Ale ta emigracja nie oznacza oderwania od rzeczywistości i wojna przenika do zapisków, które nie mogłyby być z natury dość dokładne. Przesuwające się fronty w Europie. Niemcy w Budapeszcie. „Wstyd żyć. Wstyd chodzić pod słońcem. Wstyd żyć”. Marai widzi wszystko w wymiarze chwili i zarazem w długim trwaniu. Znowu rozgrywa się opowieść o Ormianach. Tym razem węgierscy narodowi socjaliści wyrzynają Żydów. „Dlaczego? Bo są Żydami, bo są »wrogami«, bo są »obcy«, bo... w końcu nie ma odpowiedzi. Bo moż n a” (przeł. Teresa Worowska).
1694W Ja, inny Imre Kertésza znajduje się fragment na temat nieznanej u nas części Dziennika:
W upalnym pokoju czytam Máraiego: Co nie weszło do dziennika. Ciekawa książka, pełna skomplikowanych resentymentów, charakterystycznych dla czasów tużpowojennych (co rzeczywiście pominął w Dziennikach). Żydom radzi, żeby stali się chrześcijanami. Rada choćby dlatego nie do przyjęcia, że – kiedy rozglądam się po świecie chrześcijańskim – również pośród chrześcijan widzę nadzwyczaj mało chrześcijan.
1695Jeżeli Márai tak pisał, to nie bez świadomości, że jego własny teść, Żyd, zginął w obozie zagłady, a on sam w czasie wojny ratował żydowskie, węgierskie dzieci. Ale zawsze powstaje ta komplikacja z religiami misyjnymi. Ludzie jak najlepszej woli chcą „nawrócić” na to, co uważają za najlepsze, a ludzie złej woli, jeśli nie chcą obcego „wyeliminować”, czyli po prostu zabić, to przynajmniej chcą go nawrócić siłą.
1696Tak czy tak literatura pełna jest zaklęć i pouczeń. W tym znaczeniu Imre Kértesz jest absolutnie wyjątkowy. Resentymenty jego się nie imają. I chociaż jego wewnętrzna rzeczywistość to jakaś potworna planeta obcości, otoczona atmosferą zranionych uczuć i jasnej świadomości dwudziestowiecznego, ale na wieki już, upadku człowieczeństwa, to nie ma tu żadnych złych uczuć. Właśnie tak wygląda krytyka ludzkości przez niego uprawiana – mało jest chrześcijan wśród chrześcijan. No rzeczywiście.
1697To genialny pisarz formy. Bo czy jest inna odpowiedź na istnienie w człowieku sfery świadomości? Czy można dojść do zrozumienia czegokolwiek, czytaj świata? Odpowiedź Kértesza jest całkowicie negatywna. Co nie przeszkadza mu przebijać się dalej.
16 VI 2004
1698Nie mogę się oderwać od Kértesza. Bo właściwie dlaczego miałabym się odrywać. Są książki, które chciałoby się wyczytać do białego. I to w dodatku te same, których czytania nie da się w żaden sposób naprawdę zakończyć, które raz przeczytane ciągle w nas dialogują.
20 VI 2004
1699Wiersz, a może raczej poemat, Tadeusza Różewicza nauka chodzenia („Tygodnik Powszechny” nr 22 z 30 maja 2004) o pastorze Dietrichu Bonhoefferze, urodzonym w roku 1906, powieszonym na rozkaz Hitlera 9 kwietnia 1945, którego pomnik znajduje się we Wrocławiu. Na razie fragment o Rilkem:
gdyby się zatrzymał choć na chwilę
z Heinrichem Zielle
Am Pferdefleischwagen!
ale Rilke wybrał wieżę anioła
księżniczkę Thurn und Taxis
więc go opuściłem i poszedłem
na naukę do Brechta
po drodze spotkałem Grabbego
(niezwykły facet) i Benna
Bonhoeffera spotkałem we Wrocławiu
zacznij od początku
zacznij jeszcze raz mówił do mnie
naukę chodzenia
naukę pisania czytania
myślenia
trzeba się z tym zgodzić
że Bóg odszedł z tego świata
nie umarł!
trzeba się z tym zgodzić
że jest się dorosłym
że trzeba żyć
bez Ojca
i mówił jeszcze
że trzeba żyć godnie
na świecie bezbożnym
nie licząc na karę ani nagrodę
1700Jak zwykle u Różewicza jakieś europejskie tłumy. Gdzieś dalej stawia pytanie, na które duch pastora nie odpowiada:
a może Bóg wystraszył się
i opuścił Ziemię?
1701Osobowi zmarli i osobowy Bóg. Różewicz ciągle maca językiem bolący ząb Wszechrzeczy. Daremne pytania.
1702W końcu duch pastora każe Różewiczowi skreślić w wierszu pewne wielkie słowo. I jest to słowo „piękno”.
1703Zacząć od początku. Nauczyć się dorosłości. Zrzucić sukieneczkę Rilkego, w którą mamusia ubrała go w dzieciństwie. Nauczyć się chodzić. Pytanie, czy nieodwołalnie samemu, czy z Kimś, za Kimś. Jeżeli to lekcja pastora Bonhoeffera, to z Chrystusem. Mówimy tu o tekście poematu, nie o domniemanych, prawdopodobnych słowach. Nie spekuluję. Czytam.
1704Czy to możliwe, żeby duch pastora kazał poecie skreślić słowo piękno? Zakwestionować wspomnienia? Tak kończy się poemat. Tak kończy się każdy dzień twórczości poety. Poeta Różewiczowski to ten, kto nie daje nam zasnąć.
23 VI 2004
1705Dawno nie pisałam o kajetach, ani lektur, ani tworzenia. A one rosną. Co prawda, muszę przyznać, że „do tyłu”. Ciekawe, czy ostatnim, który uprawia kajety, okaże się Piotr Matywiecki. A przecież i on przesiadł się na komputer. Może ma kajet wirtualny? (Pamiętać, żeby się go spytać!).
24 VI 2004
1706O młodzieńczych lekturach z książki Zbigniewa Majchrowskiego Różewicz w cyklu Wydawnictwa Dolnośląskiego „A to Polska właśnie...”: „Zachował się zeszyt lektur Tadeusza Różewicza, poświęcony Żeromskiemu, ze streszczeniami i przepisanymi na pamiątkę urywkami tekstów. Oto lista odnotowanych w tym kajecie tytułów: Popioły, Wierna rzeka, Turoń (Dramat w trzech aktach), Bicze z piasku, Szkice publicystyczne, Sułkowski, Biała rękawiczka, Duma o Hetmanie, Wiatr od morza, Promień, Słowo o bandosie, Ludzie bezdomni, Wisła-Nowy Ląd, Syzyfowe prace”.
25 VI 2004
1707Zachowały się zapiski starszego brata Tadeusza Różewicza, Janusza. Zachowało się wspomnienie ich matki z życia wsi na początku wieku dwudziestego. Coś także o czynności pisania. Kiedy jej ojciec namawiał na wsi do nauki stawiania liter, odpowiadano mu dowcipnie: „kto się zna na piśmie, ten się do piekła ciśnie”.
1708Cytat z zapisu w Dzienniku gliwickim, w książce Matka odchodzi Tadeusza Różewicza, z soboty 15 VI 1957: „To, co moi »krytycy« lub »koledzy po piórze« oceniali jako »powtarzanie się«... mówili: »Tadeusz R. się powtarza« – to była i może jeszcze jest najcenniejsza rzecz w całej mojej twórczości. Uporczywe przerabianie, powtarzanie, wracanie do tej samej materii i tak... aż do końca. Inne rzeczy będzie już pisał inny człowiek. Inaczej nie można. Albo wpada się w literacką »gadaninę«”.
1709Ciekawe, kogo wymienia wśród mistrzów piszących przez całe życie jedną powieść, jedną sztukę, jeden tom wierszy. Są to: Dostojewski, Czechow, Mickiewicz, Conrad, Żeromski.
26 VI 2004
1710Stanisław Różewicz W kalejdoskopie... w książce Matka odchodzi Tadeusza Różewicza: „Mama dużo czyta, w młodości Kraszewskiego i Rodziewiczównę, później Prusa, Kadena, Tuwima i Makuszyńskiego, Boya, Miasto mojej matki i Księgę z San Michele. Książki, które znosi do domu Janusz”.
27 VI 2004
1711No i co teraz będzie się archiwizować – inne nośniki? Płyty, bo dyskietki sczezną? Albo po prostu twardy dysk Tadeusza Różewicza? Co za formuła!
1712I pomyśleć, że Lem był jeszcze niedawno taki bajkowy.
1713I pomyśleć, że we wczesnej młodości, raczej nawet w dzieciństwie, sądziłam, że najlepsze będzie forum na całą kulę ziemską przez ogólnoświatową telewizję i że to ludzi połączy. Takie marzenie za żelazną kurtyną (albo przed).
30 VI 2004
1714Kiedyś ktoś mnie namawiał, żebym zlikwidowała daty Prywatnej historii poezji. Ale to nie może być. Może ta moja historia jest ciut za cicha. Prawdziwa bardziej jest wybuchowa. Ale jak to świetnie, że te daty zmuszają mnie do zauważenia przecinków w czasie. I okazuje się, że to już prawie dwadzieścia lat się zrobiło.
1715Ale okrągłe daty tak mnie śmieszą, że nawet Prywatnej historii poezji nie jestem w stanie obejść. Nie zastanawiam się. To i tak na przyszły rok.
1716PRZYSZŁOŚĆ NIE ISTNIEJE
PRZESZŁOŚĆ NIE ISTNIEJE
ISTNIEJ W TERAŹNIEJSZOŚCI
1717Wiem, co mówię. Mimo że stawiam daty.
1718A ten, kto chciał zlikwidować daty, chciał mi je zamienić na kolejne numery. To byłoby coś! Prawda? – numer sześć tysięcy, sześćdziesiąt sześć, na przykład.
5 VII 2004
1719Kiedyś już pisałam, jak mnie też śmieszy przy poetach to zaznaczanie, że w ogóle się urodzili i kiedy. Chwila urodzin poety jako poety jest nieznana. I w dodatku nie wiadomo, kto go tym poetą uczynił. A teraz trafiam na taki fragment Tadeusza Różewicza Przygotowanie do wieczoru autorskiego, 1971:
Kto mnie skazał na takie życie. Ja tego nie wybierałem. Zostałem wybrany. Przez kogo?
Spróbuję odpowiedzieć jasno na to pytanie. Nie pamiętam, kiedy i o czym napisałem mój pierwszy wiersz. Nie pamiętam też, dlaczego napisałem pierwszy wiersz. Nie będę dorabiał „legendy”. Nikt mnie nie „wybierał” ani nie „powoływał”. Jedyna pewna rzecz: pewnego dnia napisałem pierwszy wiersz. Czy od pierwszego wiersza pracowałem nad jego formą, kształtem? Nie pamiętam. Kiedy i dlaczego zacząłem pracować nad formą. Nie pamiętam. Kto mnie do tego zmusił. Nie pamiętam.
1720A kto pamięta chwilę narodzin?
7 VII 2004
1721A czyj to wierszyk, może ktoś wie?
Odchodząc
nie zbierał burz
ale naręcza róż
a każda była zielona
1722Nikt nie dostaje nagrody, bo i tak zdradzam, że to Różewicz. Tak, tak. Zielone róże poety z tomu Srebrny kłos, 1955. A przecież i wtedy wcale tak nie pisywał.
8 VII 2004
1723Gdyby świat był całkowicie przezroczysty, to by żadnych poetów nie było.
1724A tajemnica żadnych narodzin nie ma. Pojawia się znikąd i do nikąd powraca. Chyba, że tymczasem ją zrozumiemy. Różewicz się nie łudzi, ale próbuje. Ciągle wchodzi na swoje K 2 – „bo K 2 jest”.
9 VII 2004
1725To jasne, że Staff był oszałamiającym poetą. Takiemu nawet fundamenty zamienią się w poezję. Wiersz Podwaliny. Zaczynać budowę domu od dymu z komina? To przecież naturalne, prawda?
15 VII 2004
1726I ciągle u niego szczęście. U Staffa. A inni się wstydzą. Poeta szczęśliwy to sprzeczność sama w sobie.
1727A on heroiczny. Nie boi się szczęścia. Nie boi się być śmieszny. Kiedyś młodociany kolekcjoner – wiersz, tak niedawno znany wszystkim na pamięć, Dzieciństwo:
Motyle-m potem zbierał, magicznej latarki
Cuda wywoływałem na ściennej tapecie.
I gromadziłem długi czas pocztowe marki...
Bo było to jak podróż szalona po świecie,
Pełne przygód odjazdy w wszystkie świata częście... Sen słodki, niedorzeczny, jak szczęście... jak szczęście...
1728No cóż. Nawet on nazywa szczęście niedorzecznym. Nie powinien mnie tak deprymować. Czy w tych warunkach można pisać książkę o szczęściu? Jak ja?
1729Nie ma się z czego śmiać!
17 VII 2004
1730Szukałam pewnego cytatu i teraz nie mogę się odczepić od Szymborskiej, z Psalmu:
Tylko co ludzkie potrafi być prawdziwie obce. Reszta to lasy mieszane, krecia robota i wiatr.
1731I przypomniało mi się, że mam kilka nieopisanych kajetów. Bo... są przykre. Tak jak pisał Białoszewski, że ludzkość jest przykra. Nie lubi innych nacji. Lubi niezdezynfekowanymi mieczami wypruwać bliźnim z innych plemion wnętrzności itp. I to w imię Boga. Może należałoby coś z nimi zrobić, ale co? Może je po prostu oddam. Bo to kupione w antykwariacie przez kogoś dawno zapiski z lat trzydziestych kogoś, kto dużo nienawidził. I zapisywał to. W małych notesach.
Piątek, 30 lipca 2004
1732To data wprost z komputera, wraz z dniem tygodnia. Teraz, co się budzę, jest piątek. Kiedyś do wieczora było tak daleko. Jeszcze i jeszcze.
1733W piątki chodzę do IBL-u. Potem kładę się i czekam na sobotę. A tu budzę się i następny piątek. Jak to się dzieje? A mówili, że tak będzie, w starości. I nikt im nie wierzył. I jest.
Sobota, 31 lipca 2004
1734A tu sobota i byłam w lokalu Lokalna. To taki bar, kawiarnia, nie wiadomo co, ale bardzo dobre, bo i galeria, jakiś obraz można sobie kupić. I dzisiaj były obrazy – O! Zdałam sobie sprawę, że nie wiem czyje, chociaż malarza widziałam. W każdym razie wystawka pod tytułem „Et in Arcadia ego”. A miało to już wszystko zniknąć ponad trzydzieści lat temu, kiedy Różewicz pisał swój poemat.
1735To jakiś minimalista. Wolę maksymalistów. Może być barok, może być Dali. Może być Botero. Czarno-białe pudełka od zapałek nie. To nie były pudełka od zapałek, ale niewiele im brakowało. No może 5 na 5 centymetrów. Może 7 na 7. Brr. Co prawda malarz postarał się umieścić je pod szkłem w seriach po kilka. Ale jednak obraz musi być widać. Niedobre kryterium? Przecież nie mówię, że musi pasować do kanapy. Zresztą nie mam kanapy. A chyba to, żeby go było widać, jest dla obrazu kryterium podstawowym. Prawda?
14 VIII 2004
1736Podobno w jakiejś księgarni w Koszalinie czytelnicy piszą wiersz. Jeden wers dziennie.
1737Wstydzą się podpisywać.
1738Idealny sposób na artystów z artystowską niepełnosprawnością.
16 VIII 2004
1739Jacek Sempoliński w rozmowie z Januszem Janowskim w katalogu wystawy z okazji otrzymania Nagrody im. Kazimierza Ostrowskiego w Gdańsku w roku 2004, za rok 2003: „O sobie mogę powiedzieć, że nigdy jako dziecko, czy później młodzieniec, nie brałem ołówka po to, by stworzyć dzieło sztuki. Powodem była raczej chęć narysowania tego, czego potrzebowałem, co mnie interesowało, na przykład zwierzę, zabytek architektury albo krajobraz. Wszystko po to, by poprzez fakt narysowania, powiedzmy tygrysa, wejść jak gdyby w jego posiadanie […] Człowiek biorąc do ręki ołówek, nie robi tego jako artysta, ale właśnie jako człowiek”.
17 VIII 2004
1740Mały Sempoliński jako dziecko potrzebował obrazu tygrysa? Rozumiem go. Kilkakrotnie zdarzyło mi się odczuwać gwałtowną potrzebę zatrzymania czegoś, jakiegoś widoku, na własność. I odczuwałam też piekący żal, że nie mogę, bo nie umiem tego narysować.
1741Oczywiście wyobrażam sobie, że mały Sempoliński mógł zatrzymać tygrysa. Bo umiał.
19 VIII 2004
1742Ciekawe, że ludzie pytani o jakieś codzienne szczęśliwe historie dużo mówią o spotkaniach ze zwierzętami. A stosunki między ludźmi i zwierzętami się od tego nie poprawiają.
23 VIII 2004
1743Podobno uczucia towarzyszącego zdobyciu K 2 nie da się z niczym porównać. Tylko jak by się o tym przekonać. Trzeba uwierzyć. I ci wspinacze na to liczą.
4 IX 2004
1744Sobota i święto. Bo w „Gazecie Świątecznej” ukazał się nowy wiersz Szymborskiej – Zdarzenie. O udanym polowaniu lwicy na antylopę i o nieudanej ucieczce tejże o godzinie ósmej piętnaście. Oto zwrotka trzecia i ostatnia:
Na pytanie kto winien
nic, tylko milczenie.
Niewinne niebo, circulus coelestis.
Niewinna terra nutrix, ziemia żywicielka.
Niewinny tempus fugitivum, czas.
Niewinna antylopa, garna cervicapra.
Niewinna lwica, leo massaicus.
Niewinny hebanowiec, diospyros mespiliformis.
I obserwator z lornetką przy oczach,
w takich, jak ten, przypadkach
homo sapiens innocens.
1745No tak. Ale skąd miałaby się wziąć winność w naturze? To człowiek się tak oddalił od całej przyrody ze swym ciągle wątpliwym miłosierdziem? Ale oczywiście, kiedy to mówi Szymborska, słyszymy świetnie ten ironiczny ton w słowie innocens. Bo tylko ten może być winny lub nie, kto tych pojęć w ogóle może użyć. Więc tylko homo sapiens.
1746W dodatku słowo „niewinny, niewinna, niewinne” zostało tu użyte jak część nazwy z klucza do roślin, na przykład, albo część nazw zwierząt. Wszystkich niewinnych.
1747Nieprawdopodobna jest złożoność polszczyzny, którą słyszy Szymborska. I właściwie jak ją ci tłumacze tłumaczą? Może akurat ten wiersz nie jest jeszcze jej wierszem najtrudniejszym do tłumaczenia.
5 IX 2004
1748Niektórych poetów nie sposób porzucić, jeśli tylko nieopatrznie znajdzie się ich wiersz w gazecie, albo na własnej półce. Wisława Szymborska Komedyjki:
Jeśli istnieją aniołowie,
nie czytają chyba
naszych powieści
o zawiedzionych nadziejach.
1749Już i nieanioły tracą wszelką cierpliwość. Czy nie wystarczyłoby jakieś nadzieje spełnić? Jakiekolwiek. LOSIE?! Niestety samemu trzeba majsterkować.
6 IX 2004
1750Przypomniał mi się wierszyk, a raczej teatrzyk Gałczyńskiego o aniołach, którego jakoś nigdy nie wybierają do antologii aniołom poświęconych, podobnie jak Komedyjek Szymborskiej oczywiście. Z Zielonej Gęsi życzenia świąteczne:
PROF. BĄCZYŃSKI
Badacz aniołów, życzę Wam,
o moi mili,
żebyście mniej fruwali,
a więcej chodzili.
1751To też pewnie pasuje jakoś do zajęcia się tym wszystkim własnymi rączkami. A anioły gdzie?
7 IX 2004
1752Wspomnienia często wydają się sprawą natury. Czas biegnie. Wydarzenia się nakładają. Cóż prostszego niż cofnąć się do jakichś warstw przeżyć wcześniejszych i po prostu iść ich tropem. Ale co robić, kiedy świat – a może trzeba powiedzieć Gdańsk i Warszawa – zmieniają się tak bardzo jak w okresie między latami dwudziestymi i trzydziestymi dwudziestego wieku i jego latami czterdziestymi. To pytanie nęka podczas czytania Niedokończonej gawędy Marii Kureckiej. Nieprawdopodobna zmiana Europy. Przynajmniej tej tutaj. Jakiś ląd oddalony i nieznany. Wszystko gdzieś potopione. Wcale nie w morzu. W wodzie stojącej. Ręka Kureckiej zostawiła zmarszczki na powierzchni.
1753Wydarzenia się nakładają. Podświadomie przekonani też jesteśmy, że czas dziur nie ma, że istnieje ciągłość świata. Chociaż nasz czas prywatny, czas życia, jest ograniczony, w pewnym sensie nie bierzemy pod uwagę ani jego dla nas początku, ani końca.
1754Ale bywają okresy, kiedy nie tylko giną dinozaury. Nasze poczucie bezpieczeństwa wynikające z następstwa czasów, tak jak my, ludzie, możemy je zrozumieć, chwieje się w posadach.
1755Właściwie powinniśmy to rozumieć lepiej niż wyginięcie dinozaurów, to wyginięcie lat dwudziestych i trzydziestych dwudziestego wieku. Ale gdzie tam.
1756I jeszcze ludzie mają pretensję do tych urodzonych w latach osiemdziesiątych, na przykład, że nic nie rozumieją. Takich skazałbym na wygłaszanie dla wykładów młodzieży. Ciekawe, kto by więcej rozumiał.
9 IX 2004
1757Więcej zrozumie ten, kto ma poczucie czasu. Nie idzie tylko o punktualność. Coraz więcej ciśnie się do studiowania historii. Co za rytm ich do tego popycha?
1758Kardiolog Andrzej Szczeklik w książce Katharsis: „Mój ulubiony Oxford Companion to the Music definiuje rytm jako oblicze muzyki zwrócone w stronę czasu. Jak odnieść to do rytmu serca? […] Nasze wielkie narządy i komórki, które je tworzą, są bez końca kołysane falami przypływu i odpływu. One czują, słyszą szum i rytm krwi, która »spina dalekie brzegi nicią porozumienia« i mówi o przepływie czasu”.
1759A człowiek, jak zwykle, chce coś dodać. Na przykład rytm historii.
26 IX 2004
1760Krzysztof Penderecki w rozmowie z Anną i Zbigniewem Baranami, w książce Labirynt czasu. Pięć wykładów na koniec wieku: „Sztuka powinna być źródłem trudnej nadziei. Oratorium Dies irae (1967), zbudowane z trzech wielkich tematów: Lamentatio, Apocalipsis i Apotheosis, zostało przeze mnie pomyślane jako obraz zwycięstwa życia nad śmiercią – w perspektywie apokaliptycznej, ale i czysto ludzkiej. Ostatnią część kończą słowa z poematu Paula Valéry Le cimetière marin: »Wstaje wiatr. Spróbujmy żyć«”.
30 IX 2004
1761Stanisław Hadyna w książce Lucyny Winnickiej W poczekalni nieba. Rozmowy o życiu i śmierci (1999, kiedy książka się ukazała, już nie żył): „– Nie można świadomie umierać. Nie zna się momentu, kiedy zapada się w sen. To półświadomość. Ale czuwająca. Kriszna mówi w Bhagavad Gicie: »Kto opuszczając to ciało, w ostatniej chwili swego żywota o mnie jedynie myśli, ten w moją Istność wstępuje, jest to pewne ponad wszelką wątpliwość (Ardżuno). Kto o czym myśli, gdy ciało porzuca, ku temu idzie (o Kauntejo), gdyż to tęsknocie i naturze jego najbliższe«”.
1762O Hadynie myślę. Może poszedł tam, gdzie zamierzał. A życie bez niego jest jakieś inne. Był moim ukochanym wujkiem z dzieciństwa (cóż że przyszywanym), uczniem mojej babki i kolegą z dorastania mojego ojca. Był też ukochanym opowiadaczem, ulubionym twórcą cudowności, ulubionym czarodziejem widowiska ze śpiewem, tańcami, z udziałem oszałamiających basów. Nawet niewidywany był przecież obecny gdzieś nad horyzontem.
1763Jerzy Lisowski zapewne nie szedłby za Bhagavad Gitą. Bo był związany z jasnością i logiką francuską? Może dlatego, że nie pochodził z Wisły. A tam zawsze panowała cudowność, tajemnica i poszukiwania nieskończonego, niezmierzonego, może i rzeczywiście niejasnego. Mam nadzieję, że myślał o jakiejś nieskończonej bibliotece. Wielojęzycznej. Ale to tylko „niegodne” (?) i niewspółmierne pocieszanie się.
4 X 2004
1764Lisowski nie chciał iść drogą nut, tylko drogą liter.
1765Jego pogrzeb był piękny, bo wszyscy myśleli o nim naprawdę.
10 XI 2004
1766Niedawno na znanych mi z widzenia drzwiach pojawił się napisany szminką wiersz. Dość prywatny, więc nie będziemy tu przytaczać.
1767Gdyby to Piotr Matywiecki zobaczył te drzwi! Od razu chciałby wkleić do swojego kajetu. Ale ja nie mam kajetu.
1768Napis pozostawał jako zatarte, rozmazane linijki szminki, zrazu brązowe, potem coraz bardziej, choć bardzo powoli, czerwieniejące. Uczucia samoutleniające się.
24 XI 2004
1769Moja brataniczka przebywająca w Wielkiej Brytanii poprosiła mnie o przypomnienie pewnego wiersza Tuwima. Młoda dinozaurka? A to:
Muza, czyli kilka słów zaledwie
Nie szperajcie po słownikach,
Nie szukajcie słów szarpiących,
Zaśpiewamy o słowikach
Śród gałęzi śpiewających.
Zaśpiewamy po dawnemu,
Zatęsknimy jak za młodu,
Wracam smutny, nie wiem czemu,
Cały w śpiewie do ogrodu.
[…]
Miła Panna, słowu miła,
Miła słowom, miłowana,
Ta, co śpiewy nam słowiła,
Muza jasna, zapomniana.
1770I tak dalej. Jeszcze zwrotka. Ludzie na ogół lubią i pamiętają wiersze nieco cofnięte w czasie. A jakie właściwie mieliby lubić, te wysunięte naprzód?
1771Pamięć to coś na ogół wstecznego. Czyż nie? Chyba że jesteś jasnowidzem!
1772Ale przeważnie nie jesteś. Bo ludzie nawet do jasnowidztwa zdolni odseparowują się od jasnowidzenia. Ze strachu, z oportunizmu, z nietolerowania przez tych, którzy w ogóle nie są do tego skłonni.
1773A ile by to tworzyło nowych możliwości w czasie powieściowym i oczywiście w poezji. Taki czas do przodu. To jest coś! A nie jakieś podejrzane, i bardzo disco-polo, SF.
6 XII 2004
1774Różewicz wydał nowy tom: Wyjście. Jakoś złagodniał w swojej krytyce świata, chyba że chodzi o reklamę telewizyjną.
1775Współczesność oczywiście trochę skrzeczy. Jest i o dzieciach pogrzebanych w beczce do kapusty i o pobiciu przez taksówkarza Piotrusia Gruszczyńskiego i pewnej pani profesor. Jest i o Sofii Loren reklamującej polski (!!!) makaron (ostatnio widziałam audycję z udziałem pewnego gotującego Włocha, który twierdził, że to najlepszy makaron). Zgroza. Świat się wali. Niedawno Makłowicz, ze środka stadionu do corridy, mówił z żarem i słusznie, że polskie zagłębie ziemniaczane właściwie jest nie do użytku ze względu na notoryczne mieszanie gatunków i pokazywał ziemniaki hiszpańskie. Świat się wali, a Północ i Południe unieważnia. Wszyscy jedzą wszystko. Nie mówiąc o tym, że niekiedy powieść nie różni się od receptur gotowania. „Weź przepis...” Ach nie! „Weź kopę jaj...”?
7 XII 2004
1776U Różewicza jak zwykle. Żaden tom bez róży! Także w tomie Wyjście jest wiersz, który nosi tytuł: 14 lipca 2004 – w nocy. Poeta wstrząśnięty wiadomością, że kosztem 28 milionów dolarów i 14 lat pracy Japończycy wyhodowali niebieskie róże:
oddajcie bratkowi co jest bratka
a róży (to) co jest róży
prosi Was o to poeta
Tadeusz Różewicz z Polski
8 XII 2004
1777Trudna i tajemnicza chwila nadejścia poezji oślepia i paraliżuje. A to sygnał do ruchu. Z wiersza Zwiastowanie z t. Zawsze fragment, 1998:
Zwiastowanie poezji
budzi w człowieku
pełnym życia
popłoch
1778W pewnej chwili nie ma wyjścia. Różewicz nagle okazał się poetą i pozostanie nim na zawsze.
9 XII 2004
1779No dobrze. Poeci zawsze się nawzajem obrażali. Kiedyś załatwiały to pojedynki, dzisiaj telewizja, która właściwie równo nie lubi żadnego. Świat, który jest dla każdego, nie jest dla poetów?
1780Poeci zawsze się nawzajem kochali. Czytali, czasem potajemnie, swoje utwory. Podziwiali się, także często tylko potajemnie.
1781Różewicz ciągle wymienia, kłóci się z nieżyjącymi, rozmawia z żyjącymi.
1782I jeden „stanął w drzwiach”, jego drzwiach, w domu pracy twórczej i poprosił o papier:
powiedziałem że mam
tylko papier z makulatury
w kratkę
uśmiechnął się grzecznie
podziękował
odszedł
z trzema kartkami
czasem myślę że chodziło mu
o coś innego
że chodziło o jego i moje
o nasze życie
wrzesień 2003
1783Specjalnie tytuł wiersza umieszczam po tekście. Czy ktoś rozpoznał tego gościa miłego, niemożliwego do uplątania w nienawiści, w administracyjne bzdury?
1784Tytuł wiersza ze zbioru Wyjście, Biedny poeta Stachura.
1785Kiedykolwiek myślę o Stachurze, myślę „bogaty Stachura”. Okazuje się, że niektóre słowa mają za dużo znaczeń. Niby w rozumieniu ludzkim był biedny. W rozumieniu poetyckim nie. Dzięki połączeniu życia i sztuki. Bogatym.
1786Jak ktoś jest „domkiem dla umarłych”, jak Różewicz, musi rozmawiać ze zmarłymi. A jak ktoś jest Różewiczem, musi rozmawiać z nieżyjącymi poetami.
15 XII 2004
1787Ostatnia (trzecia) zwrotka wiersza Janusza Drzewuckiego Wracają wiatry, zapach bzów z tomu Światło września:
Trzeba się brać do porządków w szafach,
wymyć podłogę i zajrzeć na strych,
otworzyć okna, czekać na zapach
bzów, za umarłych wypić wódki łyk.
1788Wcale nie tak łatwo otworzyć okno na bzy. Jeśli znajdujesz jakiś bez w poezji, właściwie możesz być pewien, że znalazłeś się w dwudziestoleciu. Po asfodelach, tuberozach, liliach, irysach secesji – bujne i nieposłuszne bzy. Niestety trzeba się nimi zajmować i ciąć, więc nietrwałe gatunki jabłek znikły. Zamiast nich jakieś krzewy żelazne, które wytrzymują Warszawę, chyba że zostaną ukradzione i wywiezione na działki.
1789Ale bzy z umarłymi – to pasuje. I trąbka. W pierwszej zwrotce „trębacz sprawdza trąbki strój”. To pasuje do Drzewuckiego. U niego zawsze zapachy, światła, widoki. I czy to nie trąbka się powtarza? Nie wojskowa, nie. Spokojny i zmysłowy.
7 IV 2005
1790Staruszka z przeciwka umarła w wieku 104 lat.
1791Kiedy skończyła 100 lat, dostała list gratulacyjny od Prezydenta i od Premiera. Wezwała mnie i pokazała oba. Następne lata mijały ciszej, bo nawet starzejemy się w układzie dziesiętnym.
1792Dozorczyni dużo, dużo młodsza wezwała mnie do towarzyszenia w wejściu do pokoju, bo się boi umarłych.
1793Nie boi się żyć sto cztery lata. Ale staruszka z przeciwka już kilka lat temu mówiła mi, że to za długo. Była w dodatku najmłodsza z ośmiorga rodzeństwa i wszyscy już dawno pomarli. Nie mówiąc o tym smarkaczu, mężu, nie tylko trochę młodszym od niej, ale i pozwalającym sobie na odejście w wieku lat 93.
1794Ja raczej bałabym się stu czterech lat. Nawet dziewięćdziesięciu trzech.
7 VI 2005
1795W Rozkurzu Białoszewskiego: Miron do Le.: „– A Tetmajerowa kiedy umarła?
1796[…] – A w pięćdziesiątym szóstym. Tylko u Tetmajerowej to ja byłem. Szła na nieszpory i pokazała mi siebie na ścianie kaplicy jako Matkę Boską. Po krakowsku ubrana. Tak chodziła. Przyrzekła mężowi, kiedy umierał, że będzie tak chodziła do śmierci. To nie takie poświęcenie. Ona nosiła na sobie drogi strój. Sama kamizelka. Batysty, koronki. A korale... Wyspiańską widziałem na mszy za Wyspiańskiego, pokazywała mi ją siostra Szyfmana, ale krępowałem się zaczepić, głupi. Z tą, co grała na prapremierze Marysię, grywałem w teatrze. I też nie wypytałem”.
1797Charakterystyczne, ale jakby miało być inaczej, byłoby inaczej.
8 VI 2005
1798Gdyby wszystkie historie świata miały być zachowane, byłyby. Jest inaczej. Do opowiadania historii zbierają się ludzie w pewnym wieku. Właśnie w tym, w którym już nie mogą zapytać opowiadaczy z dzieciństwa, z młodości. Opowieści przypadają na wnuki.
1799Wnuk opowiada swoim wnukom i tak już pokoleniowo zupełnie niedaleko do Biblii.
9 VI 2005
1800Zawsze w czerwcu opanowuje mnie chęć podróży. Od ćwierć wieku bezcelowa chęć. A kiedyś wystarczyło mi wyjść na drogę. Nie mówię, że nie wróciłabym. Wracałam przeważnie prędzej, niż powinnam. Ale przychodził następny czerwiec. Kwitły akacje, maki. Podróż.
10 VI 2005
1801W wieku piętnastu chyba lat znalazłam się cudem w Rzymie u swych dalekich babcio, a może praciotek. W czerwcu oczywiście. Bo szkoła.
1802One znały tamtych. Miały dwudziestocentymetrowe lalki z Wesela i to zrobione przez odpowiednich artystów, z Wyspiańskim stowarzyszonych. U nich we Florencji (nie byłam) bywał Reymont, a nawet napisał część Chłopów. No i one bywały u Reymonta.
11 VI 2005
1803Od niedawna mam neostradę. I oczywiście wpisałam je do okienka. I... ukazało się ich zdjęcie z młodości z ich matką i państwem Reymontami.
1804Ale to było dwa miesiące temu i już nie mogę tego znaleźć. Może Polonia włoska przebudowała stronę? Może komputer głupi. Może ja.
14 VI 2005
1805A przecież tam było też zdjęcie z uroczystości odsłonięcia tablicy na domu moich praciotek we Florencji. Z okazji pisania tam kiedyś Chłopów.
16 VI 2005
1806Wszystko znikło. Jak większość świata.
20 VI 2005
1807Z Kabaretu Starszych Panów, Roman Dziewoński, Monika i Grzegorz Wasowscy, Leksykon Kabaretu Starszych Panów. Ostatni naiwni, 2005: Pa! Pa! Pa! (Kuplety pożegnalne):
Gdyby nie czas, nie czas,
Pa! Pa! Pa!
Wciąż byście mieli nas,
lecz niestety,
to już kuplety,
skąpane w łez naszych dżdżu,
bo nie wiemy,
czy tu wróciemy
z dyrekcją nothing to do!
21 VI 2005
1808Nie wrócili. Tylu już przyrzekało dać jakiś znak z zaświatów. Zwłaszcza Białoszewski miał coś nadać. Ale nie. Nie wierzył w życie przyszłe. Nie wierzył. I proszę.
1809Być może dali, ale jak odczytać?
24 VI 2005
1810Niektóre znaki straszą, ale nie wiadomo czym i o czym mogą świadczyć. A właściwie niektóre świadomości. Nieodgadniony świat straszy, sugerując, że jesteśmy mordercami mniejszych braci. A my nigdy przecież.
1811Miron Białoszewski z Rozkurzu: „Byłem na filmie z gadającymi delfinami. Straszą mnie takie pomysły”.
1812Delfin jako świadek.
1813„Badania wykazały, że krowy i świnie lubią muzykę. Wszystkie ssaki. Zwłaszcza klasyczną. Zwłaszcza Mozarta”.
1814Krowy i świnie jako współsłuchaczki w filharmonii.
27 VI 2005
1815Brodski w: Solomon Wołkow, Świat poety, rozmowy z Josifem Brodskim, przeł. Jan Gondowicz, 2001:
Czymże jest bowiem wiersz, a nawet sama miara wersyfikacyjna? Jak wszelka pieśń, jest to przetworzony czas. Ptak śpiewa – co to takiego? Rytm przetworzony. A skąd ten rytm? Kto jest ojcem, bądź matką, rymu? No proszę. A więc poeta stale ma tę sprawę z tym właśnie! I czym bardziej jest różnorodny, technicznie, tym bezpośredniejsze ma związki ze źródłem rytmu.
28 VI 2005
1816Bękart wieczności. Wieczność obupłciowa, więc matka i ojciec rytmu? Wieczność ma rytm? Może wszystkie rytmy raczej.
29 VI 2005
1817Solomon Mojsiejewicz Wołkow jest arcyrozmówcą Brodskiego. Kto miałby lepiej rozumieć czas i rytm jak nie muzykolog.
1 VII 2005
1818Ptaki zawsze były poetami. A niektóre są także artystami plastykami. Robią mieszkanie i zbierają kolorowe płatki kwiatów na dywany. Układają ozdobne gałązki. Tworzą kopczyki cudnych nasion. Wszystko dla ukochanej.
1819Oczywiście w rytmie rocznym.
2 VII 2005
1820„W Polsce, Czechach, Słowacji i ojczyźnie kanarków harzeńskich rasa ta dominuje wśród kanarków śpiewających, chociaż od czasu do czasu pojawiają się kanarki śpiewające innych ras” – dr Marek Łabaj.
1821W tym samym artykule z miesięcznika fauna&flora, w numerze 2/2002, o podstawie oceny śpiewu tych kanarków:
W 1922 roku niemieccy hodowcy opracowali jednorodny system oceny kanarków harzeńskich, który stanowił podstawę do dalszych doskonaleń. Tak jak dawniej i dzisiaj kanarki tej rasy ocenia się w skali 90-punktowej. Także wówczas uznano, że kanarki te należy oceniać w kolekcji składającej się z czterech ptaków. Najwyższa ocena, jaką mogą przyznać sędziowie kolekcji wynosi 360 punktów.
Skala ocen śpiewu kanarka harzeńskiego według COM przedstawia się następująco:
Tury główne
turkot dęty do 27 pkt
turkot basowy do 27 pkt
turkot wodny do 27 pkt
Tury średnie
dzwonek dęty do 18 pkt
flety do 18 pkt
szokiel do 18 pkt
Tury pomocnicze
dzwonki do 9 pkt
Ogólne wrażenie
do 9 pkt
1822Gdyby chodziło o wiersze, ocena ogólnego wrażenia byłaby najważniejsza? W każdym razie tak się dzieje w praktyce. Zwłaszcza tak gdzieś od romantyzmu. Teoria idzie swoją drogą.
3 VII 2005
1823„Turkot wodny” – przychodzi na myśl wodna fajka, chociaż turkot to dla niej dźwięk za nachalny. Kanarek turkocze? No nie. To co robi głuszec? Strach pytać.
4 VII 2005
1824Bywają artyści bardziej rytmiczni niż inni. To Abakanowicz. Figury powtarzalne, ale indywidualne. Jak w poezji Szymborskiej. Zawsze pojedynczy. Jeden z wielkiej liczby.
1825W poezji znacznie łatwiej to uzyskać. Ale u Szymborskiej, jeśli nawet rzecz dzieje się w obliczu wielkiego nieba, albo wielkiego czasu, wszystko dzieje się kameralnie.
1826Niby właściwie nie wiadomo, czy figury Abakanowicz naprawdę zgodne są z rytmem Wszechświata. Sprawdzamy tylko sobą. Większość czuje, że tak.
1827Magdalena Abakanowicz, Tłum, Komary, 1985 w albumie z roku 1995:
Gromada ludzi czy ptaków, owadów czy liści – to tajemniczy zbiór wariantów pewnego wzoru. Zagadka działania natury, nie znoszącej dokładnych powtórzeń czy nie mogącej ich dokonać. Tak jak ręka człowieka nie potrafi powtórzyć własnego gestu. Zaklinam to niepokojące prawo, włączając własne, nieruchome stado w ten rytm.
1828Abakanowicz w Portrecie dwudziestokrotnym, we fragmentach drukowanych w albumie, opowiada o portretach przodków, o których życiu opowiadała jej matka. Mała Magdalena Abakanowicz nie zapamiętywała. Historia się powtarza. Zmora starości. Że już się nie odtworzy. Chociaż ona tylko konstatuje, nie narzeka.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017