Świat gnozy Tadeusza Micińskiego
p. 73-96
Texte intégral
Dzieła moje – myśli moje – są „drzewiane, posrebrzane i pozłocone, po tym pozna każdy król, że są fałszywe, robotą są rąk ludzkich, a żadnej sprawy Bożej z nimi nie masz”.
Nie bierz się być Jego prorokiem, – weźmie On anioła czystego, nie zmazanego krwią, ani namiętnością, ani pychą, która się przegląda w każdym strumieniu, słuchając, co o niej szepce polny świerszczek. Bo kiedy mi głos złego ducha, który jest we mnie, podszeptuje, żem bliski Bogu i że On mnie kocha – to wolałbym ręce mieć w ogniu, a twarz swą nad wodami śmierci, niżeli słyszeć, jak umilkają chóry aniołów, a skrzypi suchy drewniany mechanizm myśli mojej – jak żurawia, który wyciąga puste wiadra z wyschniętej studni.
Tadeusz Miciński, Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…
1Spośród wielu możliwych ujęć interpretacyjnych próba zbadania twórczości Tadeusza Micińskiego w kategoriach gnozy 1wydaje się szczególnie interesująca. Składa się na to wiele okoliczności: skłonność poety do rozwiązań heterodoksyjnych, swoboda łączenia wątków zapożyczonych z wielu obcych względem siebie religii, zainteresowanie wiedzą hermetyczną wszystkich narodów. Poeta wskazuje niejednokrotnie na „Magów Indii”, „gwiaździarzy Chaldei”, „Gnostyków Aleksandrii” 2jako swych duchowych przewodników. Miejscem, gdzie rodzą się najważniejsze odkrycia, wtajemniczenia oraz dramatyczne dylematy, staje się na ogół nie – jak w przypadku mistyka czy ascety – cela klasztorna albo pustelnia, lecz biblioteka, w której zgromadzono „ poezje świata całego, systemy religijne i książki wszystkich narodów” 3. Synkretyzm religijny, droga rozumu i wiedzy raczej niż silnej, pozbawionej wątpliwości wiary czynią Micińskiego poetą gnozis. Droga pistis, niezachwianej wiary, właściwa mistykom, rysuje się jako odległa możliwość. W sferze eschatologii warto zwrócić uwagę na kontynuację tradycyjnych gnostyckich wątków, w pierwszym rzędzie pomysłu poddania materialnego uniwersum wpływom „ciemnej” strony ducha. Niekonwencjonalne tezy zawiera także chrystologia autora W mroku gwiazd oraz historia stworzenia.
2Naturalnie zamknięcie w krótkim tekście wszystkich koncepcji Micińskiego, zwłaszcza w obecnej sytuacji edytorskiej, byłoby przedsięwzięciem nierealnym. Dlatego pragniemy mówić głównie o dwóch kluczowych dla wcześniejszej fazy twórczości Micińskiego dziełach: tomie poetyckim W mroku gwiazd i poemacie Niedokonany. Wątki gnostyczne dochodzą tu do głosu w najbardziej wyrazistej postaci. Do pozostałych tekstów, zwłaszcza powieści i dramatów, odwoływać się będziemy na ogół okazjonalnie. Ograniczając w tak istotny sposób przedmiot badań, wychodzimy ponadto z założenia, że poglądy Micińskiego nie tworzą jednolitego, wolnego od ewolucji i przekształceń systemu. Jak zawsze w tego rodzaju przypadkach otwarta pozostaje kwestia, czy teksty poetyckie Micińskiego wolno nam traktować na równi z dziełami należącymi do historii idei 4.
I
Ten ponury poemat nie jest bajroniczny, nie jest już nawet dantejski: nie zstępuje on do Hadesu z miejsca wiary i modlitwy, jakim jest Ziemia: miejscem narodzin jest Inferno – stanowi on dokument Grozy, jaka trwa w głębinach podświadomych ludzkiego serca. 5
3Tadeusz Miciński w tak nietypowy sposób określa miejsce, w którym rozpoczyna się wędrówka człowieka. Dante wyruszał w podróż do krainy ciemności za zgodą i na życzenie Boga, przebywał jednak kręgi piekielnego państwa jako przybysz z zewnątrz, przed którym nie zamknięto (co prawda wyjątkowo) możliwości powrotu. W dziełach Micińskiego człowiek pojawia się jako mieszkaniec piekła, byt w sposób absurdalny poddany wpływom zła. Kierunek wędrówki obrany w Boskiej Komedii załamuje się; błądzimy wciąż po opanowanej przez demona ziemi, nie znajdując drogi wiodącej ku bramom raju.
4Jak wiadomo, pisarze patrystyczni uważali pierwszych gnostyków za twórców religii szatana 6. Podejrzewali, że najważniejszym dążeniem złego ducha jest zawładnięcie boską sferą sacrum, powrót do stanu dawnej świętości bez ryzyka utraty własnej tożsamości. Na gruncie mitologii czy religii orientalnych zetknięcie reprezentantów sił dobra i zła, światła i ciemności, kreacji i destrukcji wydaje się czymś zupełnie naturalnym. Jednak chrześcijaństwo utrwala zasadę bezwzględnej czystości sacrum, buduje otchłań między antagonistycznymi obszarami zaświatów, odgradzając potępionych od zbawionych. Szatan Micińskiego to szatan zwycięski, w pewnym stopniu zwyciężył już nawet Boga i zajął jego miejsce, a teraz odbiera od człowieka dowody czci. Pod jego rządami religijne symbole chrześcijaństwa nabierają demonicznej treści. Podczas obrzędu czarnej mszy podziemni kapłani dzielą czarną hostię, figurę Jeruzalem Niebiańskiej, miasta mistyków i wizjonerów, zastępuje zaś – jak w wierszu Czarne xięstwo – Jeruzalem Piekielna. Księga Życia zmienia się w Księgę Unicestwienia7. W Bazilissie Teofanu pojawia się nawet myśl o opanowaniu przez szatana najcenniejszego z chrześcijańskich symboli:
Na krzyż – na krzyż chcę!
Nie z poddania się Bogu –
nienawidzę Go odtąd i na wieki – wyzywam Go na bój bez miłosierdzia.
Ja – Lucifer, umierać będę na krzyżu – spiekielnię lazurowy Nazarejczyka tron. 8
5To spiętrzenie obrazów profanacji 9w stylu La bas Huysmansa trudno uznać za próbę zaszokowania czytelnika, znajduje ono uzasadnienie o wiele głębsze w gnostyckiej wizji Micińskiego. Jak się zdaje, profanacja świętości jest ceną, którą płaci człowiek w wyniku paktu z diabłem. Jednakże ofiara nie idzie na marne.
6Jakob Böhme pisze, że „diabeł ma w swej dłoni władzę, zaszczyty, rozkosze i radości” 10. Jako mistyk ma prawo nie pamiętać, że kusiciel dysponuje również wiedzą i w odróżnieniu od Boga udziela jej dość chętnie. Przez całe wieki alchemię, astrologię, magię, a często i medycynę oddawano – jak najniesłuszniej zresztą – we władzę szatana. Idąc tym tropem, Miciński czyni demona twórcą wiedzy tajemnej, nauczycielem sztuki czytania z gwiazd. Imię Lucyfera kojarzy się z symbolem „mądrości prawiecznej” 11, przekazywanej przez pokolenia wtajemniczonych adeptów. Przed tymi, którzy zaufali kusicielowi, otwiera się droga poznania natury zgodna z prawidłami intelektu; ziemia przybiera postać Księgi:
Ostatni z sekretów Eleuzyjskich objawiał kapłan zbliżając się prędko do adepta i szepcąc: Oziris jest Bogiem czarnym. Wówczas ziemia stawała się dla adepta Księgą Magii, gdzie wielkie litery były świątyniami, a zdania układały się z miast. 12
7Według nauki szatańskiej świat został obdarzony pewnym porządkiem. Egzystuje on w postaci skupiska sprzecznych sił „tak” i „nie” 13. Dawni gnostycy sądzą, że źródło niedoskonałości kreacji tkwi w ograniczonych możliwościach stwórców. Ich zdaniem materialne uniwersum zawiera w sobie zaledwie cień boskiej idei. W Niedokonanym akt kreacji prezentuje się o wiele bardziej zagadkowo. Bez wątpienia spotykamy w tym tekście wystarczająco wiele dowodów na poparcie tezy, że Lucyfer dysponuje mocą stwórczą: pełni on tam przecież funkcję architekta, rzeźbiarza, artysty. W jego osobie walczą jednak dwa instynkty: demiurgiczny i niszczycielski. Tajemnicza siła popycha go ku natychmiastowej destrukcji swych dzieł:
Tworzę posągi świateł i jednym uderzeniem strącam je w posępny chaotyczny wir, nie mającego nadejść nigdy Zjawu.
Króluję i rządzę widmami; pożeram gwiazdy; strzegę wejść do tajemniczej Doliny, w której ogień i lód pożerają pielgrzymujące cienie. 14
8Ten, który opętał ziemię sprzecznościami, sam zadaje sobie ból. Szatan to bóg błędu, niedoskonałości, niedokonania, kreator świata jak ze snu. Miciński widzi go na podobieństwo postaci utworzonej z lodu i ognia. Jego konstrukcje wznoszone z lodu odpychają swą martwą pustką, przypominając, że wieczność to fikcja, podczas gdy trawiący ogień nie przynosi oczyszczenia. Nie chodzi przy tym wyłącznie o niezadowolenie z kształtu budowli ziemskiej 15, właściwe archontom opisywanym przez gnostyków. Lucyfer nie znajduje sensu ani w kreacji, ani w destrukcji, co w połączeniu z brakiem więzi między podmiotem a obiektem sprawia, że wszelka egzystencja wydaje się absurdalna, rozpaczliwie zbędna:
Wtem księżyc runął, oberwawszy się z niebiosów, jak ciężka, potworna lampa, i zapalając przed sobą powietrze, sam krwawy, potworny, dyszący płomieniami, starł ziemię w pył nowego Chaosu. Zniszczenie takowe objawiło mi swą przeraźliwą wewnętrzną marność – i cóż mi, czy Ziemia, zatraciwszy olbrzymy, zaroi się żukami – ludźmi, jak leżący kał na Drodze Mlecznej gwiazd – czy zostanie pusta – nie jednoż to? 16
9Utratę poczucia sensu wolno wiązać z nieobecnością wartości najwyższej, chyba że utożsamiamy ją, wbrew naszej intuicji, z wartością negatywną. Także Lucyfer, obdarzony o wiele wyższą niż człowiek świadomością, odczuwa w tej sytuacji niepokój. Niby Popiela z pierwszego rapsodu Króla-Ducha nęka go straszliwe przeczucie, że Bóg mimo wszystko istnieje i osądzi kiedyś nasze zbrodnie i zasługi17. Lucyfer nie wierzy, by poniżony i cierpiący Chrystus mógł być rzeczywiście wysłannikiem Boga, siły najwyższej, ale brak mu ostatecznego dowodu. W każdym razie na pustyni cierpią obaj: Chrystus, człowiek bliski śmierci z głodu i pragnienia, oraz Lucyfer, duch zżerany poczuciem niepewności.
10Kres wiedzy objawionej przez szatana ujawnia stwierdzenie, że zasada pierwotna symbolizuje zło w jego najwyższym wcieleniu. Tym samym ten, kto posiadł mądrość, ma prawo powiedzieć, że słuchał „trującej szatanów nauki” 18. Unicestwienie Boga przez intelekt dokonało się, lecz mądrość tego rodzaju nie okazała się bynajmniej wiedzą radosną 19. Mimo wszystko Lucyfer ofiarowuje wiedzę o jakimś stopniu prawdopodobieństwa, atrakcyjną dla niejednego człowieka. Wybierając demona, kierujemy się pragnieniem odkrycia nawet najbardziej okrutnej prawdy, wyjaśnienia do końca przesłanek naszego losu. Stawiamy wówczas na to, co pewniejsze, lecz nieuchronnie wyzbywamy się nadziei. Dlatego większa część ludzkości woli żyć złudzeniami:
Tak wielką jest bowiem groza Niewiadomego, że ludzkość za wszelką cenę udeptania swej logiki, swej mądrości, swego dostojeństwa prawdy – zapełni mrok lichym o monstrualnie sfałszowanej perspektywie freskiem niebiosów – i tłum wtedy rzeknie – oto czeka nas rozwarte niebo nad górą ośmiu błogosławieństw. 20
11Słowa te mogłyby zapewne wyjść spod pióra Fryderyka Nietzschego, w poemacie Micińskiego wygłasza je Lucyfer, upadły anioł, obrońca prawa do tworzenia mądrości opartej na innej niż boska regule. Pod wieloma względami oferta szatana wydaje się bardzo obiecująca, przyjmując ją zaś, człowiek odkrywa smak nieznanej dotychczas wolności: poznaje świat bez Boga.
12W utworach z tomu W mroku gwiazd, o tyle ciekawszych, że funkcję szatana spełnia tu nie biblijny bohater, lecz liryczne „ja”, odtrącony przez Boga człowiek, jako postacie lucyferyczne występują klasyczne odpowiedniki Jungowskiego archetypu cienia 21. Są to korsarz, wiking, samobójca, bohaterowie historyczni: Roger, król Normanów, czy Jan z Lejdy. Każdy z nich ma prawo powiedzieć o sobie: „Bóg mnie przeklął. Ja przekląłem Boga” 22. W szerszym sensie odtrącony i wyklęty, a więc potencjalnie przynajmniej ,,lucyferyczny” jest każdy człowiek, rzucony bez własnej woli na ziemię, oddzielony zasłoną Tajemnicy od swego przeznaczenia. Wyzwolenie przeobraża się zatem w akt rezygnacji, chociaż odejście od Boga powiększa niejako ludzki stan posiadania:
Biją w mą czaszkę, jak w dzwon, głuche grzmoty
i krwawa ręka pisze mi przekleństwo.
Ja wybierając los mój, wybrałem szaleństwo
i porzuciłem raj i zeszłem w czarne groty.
I płynę w mrok – i wiem, że oto zgasnę,
jako pęknięte słońce. W imię Ojca, Syna!
mam w sercu głaz, a tu głębina –
jam tułacz – ale będę miał królestwo własne. 23
13Zgodnie z treścią Niedokonanego szaleństwo to piekło, otchłań obłędu, o której zapomniał Bóg. Samobójca przekreśla zatem ostatecznie i raz na zawsze możliwość zbawienia. Akt wyzwolenia utożsamiony z unicestwieniem otwiera bramy królestwa indywidualności, uwolnionego od idei Boga. Jednakże królestwo wolności nie przypomina w niczym cudownej, niebiańskiej architektury raju:
W zmarzłej dolinie Cienia śmierci,
gdzie gwiazd migocą sarkofagi,
buduję sobie dół – i nagi
z płomieniem schodzę w cienie śmierci. 24
14Świat, który uważaliśmy dotąd za ziemską glinę, którą odrzucimy kiedyś, by podążyć ku niebiosom, nabiera teraz jakiejś zgoła szatańskiej powagi. Jego najważniejszą częścią są groty, podziemia, wyludnione miasta, cmentarzyska. Każdy szczegół przypomina o śmierci, znikomości, rozpadzie, zapomnieniu. Akt samobójstwa, do którego Miciński niczym Kiryłow z Biesów powraca nieustannie w wielu okolicznościach, powoduje otwarcie otchłani. Ten, kto podejmuje najbardziej dramatyczne wyzwanie wobec Boga, oczekuje jeszcze łaski Absolutu. Tylko Bóg mógłby zapobiec tragedii – niestety, niebiosa milczą. Żaden anioł nie wychodzi na spotkanie człowiekowi:
Z rezygnacją i spokojem patrzyłem w ciemną zagadkę rewolweru, z którego nabój za chwilę miał się pogrążyć w mej czaszce. Nie biły dzwony wielkanocne, duchy czarne i białe nie walczyły o moją duszę – żadna mara, kusząca do życia, nie śmiała zaczepić tajemniczego przechodnia – szedłem sam jeden wśród pustych i zimnych przestworzy. 25
15W ten sposób królestwo wolności zamienia się w opustoszałą krainę śmierci, doświadczenie otchłani i powszechna obojętność ukrytych sił uniwersum potęgują ból. Czy jednak da się go porównać z męką nieśmiertelnego Lucyfera?
16Mistycy nazywają widzialny, elementowy świat ciałem Boga. Jako typowy gnostyk, Miciński podsuwa przypuszczenie, że winniśmy go raczej uważać za ciało demona. Jednakże nie kojarzy się ono z materialnym dopełnieniem ducha, uwieńczeniem jego misji przez sprowadzenie do widzialności czystej idei pierwotnej. Świat staje się natomiast przyczyną potwornego bólu, jakiego doznają zapewne konający. Tylko śmierć zdołałaby położyć kres cierpieniom szatana, lecz łaski umierania udzielił Bóg wyłącznie człowiekowi, odmówił jej kusicielowi. Szatan jest wieczny, nie może zatem umrzeć!
17Podobnie jak w wielu innych tekstach pisarza na próżno szukalibyśmy jednoznacznej odpowiedzi. W Niedokonanym szatan przeklina siebie i swoje dzieło:
I przekląłem serce moje – i myśl moją – i bezmiar mój – i otchłań moją – i boskość moją – i nędzę moją – i wszystko.
I przekląłem jęk mój i milczenie moje, i każdą z gwiazd – i każdy okruszek ziemi, na której wszystko mnie, wszystko tak boli!
I rozpadłem się pod oceanicznym ciśnieniem mej Woli. 26
18Jeśli jednak atomy nie giną we wszechświecie, a przybierają najrozmaitsze, lecz zawsze powtarzalne układy, utworzą znów postać Lucyfera, zbuntowanego anioła, i powtórzy się kolejny raz jego cierpienie. Za tym tragicznym wariantem przemawia wypowiedź z Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…: „I po skończeniu świata – ja jestem” 27. Świadczyłaby ona, że Lucyfer, nieśmiertelny duch, pozostanie na zawsze uwięziony w labiryntach wieczności.
19Tragizm Lucyfera polega na niemożności doprowadzenia któregokolwiek z jego wcieleń do pełnej postaci. Jest on „niedokonany” w podwójnym znaczeniu 28. Po pierwsze, jako anioł, brat czy według innej wersji syn Boga, przekreślający z własnej woli swoje anielstwo; po drugie „niedokonany” jako demon, szatan niedoskonały, który nie potrafi zniszczyć całkowicie ani Boga, ani nawet myśli o Bogu.
20Nie da się bowiem ukryć, że Lucyfer tęskni w niewytłumaczalny sposób do utraconego stanu boskości. Teza, że był on przed wiekami bratem Chrystusa, pojawia się w dwóch co najmniej poematach: w Wietrze halnym oraz w Niedokonanym, a wreszcie dość niejasno w zagadkowym tekście Miłości i melancholii świątynia. Podobną sugestię znajdujemy często w dawnych tekstach gnostyckich, w których jednak – prawem symetrii – przeobrażony Lucyfer powraca czasem do sfery boskości. U Micińskiego rozdzielenie owo nosi wszelkie znamiona faktu nieodwracalnego. Możliwe, że takie rozwiązanie stanowi rezultat konfrontacji pomysłu zapożyczonego z religii orientalnych i chrześcijańskiego przeświadczenia o niemożności pogodzenia szatana z Chrystusem.
21Charakterystyczne, że tworząc poetycką definicję demona, Miciński ogranicza jego istotę do jednego atrybutu:
Cóż jest szatan? Ten, który idzie wbrew Boga. 29
22Zastanawiać nas musi nie sama definicja, zgodna zresztą z nauką Ewangelii, ale wysunięcie na pierwszy plan tej właśnie cechy szatana jako najważniejszej. W nauce chrześcijańskiej szatan, pierwotnie dobry, powodowany głównie pychą wstępuje na drogę zła 30, większość systemów gnostyckich przyznaje mu skłonność do zła od samego początku. Bardziej skomplikowany szatan z tekstów Micińskiego pragnie kroczyć własną drogą, zmierzając ku temu, co sam uważa za dobro. Dla człowieka staje się on więc symbolem woli mocy, działania nieograniczonego żadnym prawem. Możliwość odstępstwa od boskiego nakazu sprowadza się do prawdopodobieństwa popełnienia błędu, co szatan przekształca w akt godny najwyższej afirmacji. Tak wyglądałaby w skrócie próba nadania sensu mistycznemu zdarzeniu, które ortodoksja chrześcijańska nazywa „upadkiem Lucyfera”.
23Sam poeta dostarcza nieraz przesłanek do odmiennej, o wiele tragiczniejszej interpretacji, dopuszczającej ewentualność, że odtrącenie odbyło się w sposób najzupełniej absurdalny, bez jakiejkolwiek przyczyny, za to na mocy tajemniczego boskiego wyroku. Tytułowy „Niedokonany”, z pozoru upadły, zbłąkany anioł, przerastał kiedyś wszystkie moce anielskie:
Eter mię nie zrodził, gwiazdy mię nie poczęły – nosiły mię ogromne skrzydła
cherubinów i uroniły, jako głaz nazbyt ogromny. 31
24Jeśli założyć, że wyznanie Lucyfera zawiera ziarno prawdy, był on istotą doskonalszą od aniołów i dorównywał zapewne samemu Bogu, pozostając z nim w nieokreślonej bliżej unii. Ten tok rozumowania kończyć się musi hipotezą, że w wyniku rozdzielenia „wartość” i „antywartość”, wchodząc w opozycję, tworzą stan równowagi, zatem nie dochodzi nigdy do unicestwienia jednej z nich. Wiara chrześcijańska wyklucza możliwość spotkania sprzecznych sił na płaszczyźnie innej niż pole walki, lecz nie krępuje ona gnostycznej wyobraźni. Coś wielkiego urodzi się może w następstwie pojednania Lucyfera i Chrystusa; heterodoksyjni mistycy wierzą, że na ziemi rozpocznie się wówczas panowanie „złotego czasu”, ale inaczej wygląda rozumowanie Tadeusza Micińskiego.
II
25Szatan jest o wiele bardziej realny, bardziej prawdopodobny niż Bóg. Jakkolwiek poeta przypisał demonowi niemałą liczbę atrybutów i pozwolił występować w najróżniejszych przebraniach, nie traci on nigdy charakteru konkretnej, rzeczywistej egzystencji. W zestawieniu z nim Bóg to czysta potencjalność istnienia, o której intelekt nie ma żadnego wyrobionego pojęcia. Jedynie w stanach załamania, skrajnej rozpaczy i zwątpienia błyska myśl o Bogu, intuicyjna raczej niż stanowiąca rezultat racjonalnej konkluzji. Jednakże i wówczas stopień pewności okazuje się minimalny: sądzimy, że ulegamy tylko własnym złudzeniom albo zostaliśmy wplątani w niejasną grę kusiciela. Miciński rozumie doskonale dylematy Pascala i Kierkegaarda, lecz budzą one jego opór.
26Niepojęty Bóg może okazać się Chrystusem, Bogiem światła i miłosierdzia albo zagniewanym ognistym Jehową, Bogiem Starego Testamentu, jak również Nicością, Niebytem, z którym nie nawiążemy nigdy żadnej komunikacji. Myśl o Bogu stawia niepewnego człowieka w obliczu Tajemnicy. A ponieważ próbuje różnych sposobów jej rozjaśnienia, osiąga zazwyczaj niejednakowe rezultaty. Intelekt kierowany przez demona ostrzega, by spodziewać się najgorszego. Religia serca, ślepa, irracjonalna wiara każe ufać bezgranicznej dobroci istoty boskiej. Problem polega na tym, że za wiarą nie przemawiają żadne przekonywające dowody, choć stawia ona człowiekowi wymagania większe niż intelekt: żąda wyzbycia się własnej, niedoskonałej natury, domaga się akceptacji ryzyka niewiedzy i zastąpienia logiki paradoksem.
27Wybierając drogę niechętnej wszelkim dogmatom medytacji, gnoza doprowadza przeważnie do rozszczepienia istoty boskiej. W pismach twórców najwcześniejszych herezji pomnaża się liczbę bogów, nadaje im nowe imiona, przyznaje odmienne funkcje. Szatan opisywany przez Pismo Święte jako jedna z wielu sił duchowych staje się aspektem Boga, a nieraz wręcz samym Bogiem. Demoniczne skłonności nie wyczerpują rzecz prosta całego bogactwa boskiej istoty, jednakże Chrystus, doskonalsza część Absolutu, kojarzy się z symbolem boskości pokonanej, a więc słabszej. Na czoło wysuwa się Jahwe, Bóg prawa i proroków, wróg świata i człowieka.
28Zbliżoną do koncepcji gnostyckich sytuację szkicuje Miciński w tajemniczym liryku Wodne lilie. Wszystkie możliwości, jakie zapewnia droga gnosis, zostały wyczerpane („Znam wszystko w życiu, co poznać jest warto”). Rozum poprzestaje na stwierdzeniu, że zło na ziemi początkuje zasada pierwotna, nieprzyjazny wobec człowieka Bóg. Wiedza, nie znajdując sposobu uchylenia wniosku zgodnego z logiką, prowadzi do odrzucenia nadziei na zbawienie:
Wierzyłem Panu. O i dzisiaj wierzę –
lecz Bóg mój nie jest już Bogiem zbawienia –
błąkam się w cichym podwórcu więzienia,
patrząc, jak walczą dwaj czarni szermierze
o czyjeś serce; patrząc w mgławicowe
światy – i starca wiecznego – Jehowę. 32
29Żaden z uczestników walki o duszę ludzką nie reprezentuje, jak można się domyślić, Chrystusa. Istnieje wyłącznie Jehowa, Bóg barbarzyńców, który „gniewa się na Saula, że nie wytępił doszczętnie plemienia z bydłem jego”, oraz „wymierza kary zabójcze na najlżejszych przestępców zakonu” 33. Bohater powieści Micińskiego ocenia Boga Starego Testamentu bardzo surowo, ale widzi w nim głównie formę historyczną, przebrzmiałą wartość odrzuconą przez chrześcijaństwo. Na co dzień jednak, przebywając wśród wrogiej wobec nas natury, poddani różnego rodzaju demonicznym inspiracjom, stwierdzamy na każdym kroku obecność mocy gniewnego Boga Ojca. Budzi ona zrozumiały sprzeciw człowieka, który sądził, że ma prawo oczekiwać więcej. Jahwe, przynajmniej w księgach Starego Testamentu, a także w gnostyckich apokryfach, różni się od szatana między innymi tym, że choć okrutny i bezlitosny, pozostaje przecież sprawiedliwy. Jego obcość w stosunku do człowieka można wytłumaczyć niezdolnością wybaczania błędów: Jehowa wykazuje wprost obsesyjną nienawiść do błądzących.
30Tymczasem zarówno człowiek, jak i szatan pojawiają się na kartach historii świętej jako sprawcy błędu. Człowiek głębokiej wiary, człowiek pistis potrafiłby zapewne uznać racje gniewnego starca i nadać im głębszy sens. Miciński, działając w duchu gnosis, woli zakładać istnienie odwiecznej awersji Boga do rodzaju ludzkiego w ogóle, a poszukujących prawdy na własną rękę w szczególności. Uczucie zawiści, bliższe aktowi zemsty niż kary, dotyczy również szatana, czego wymownym przykładem Czarne xięstwo.
31Motyw boskiej zazdrości, poddany poetyckiej transformacji, występuje nieraz jako pozbawiony logicznego uzasadnienia. Wszędzie tam, gdzie człowiek osiąga zadowolenie, zapominając choćby na chwilę o swym tragicznym przeznaczeniu, czuje na sobie nienawistny ,,Boga wzrok – gdy strącił Anioły” 34.
Jest serca kraj na modrej morza fali,
gdzie Centaur dzikiej poucza mądrości,
gdzie bór indyjskie rozwiesza wonności
i w wodospadach rzeka się krysztali.
Tam żyjesz Ty – i Bóg mi Cię zazdrości –
i weźmie Cię – gdy serce moje spali. 35
32Taki Bóg wyzwalać musi odruch buntu, skłaniać do przyjęcia lucyferycznej drogi „wbrew Boga”, a w konsekwencji wyboru demona. Odnosimy przecież wrażenie, że szatan, wyłączając moment ,,upadku”, nie przyjmuje na ogół roli przeciwnika Jahwe. Być może dlatego, że siły są nierówne, ale nie bez znaczenia pozostaje fakt, że gniewny Bóg wykazuje naprawdę diabelskie cechy. W obliczu Boga Starego Testamentu znajdujemy się niestety na ogół w sytuacji Hioba, kierując słowa skargi do tego, który nie chce podjąć z nami żadnego dialogu:
Czemuś, Ojcze, porzucił me serce,
Co służyło ci wiernie przez wieki?
Katy na mnie nasłałeś i ździerce
I krwią moją przepoiłeś rzeki,
A choć byłem na strzępy rozdarty,
Nic rzuciłem ni Ciebie – ni wiary.
Nic poznajesz mnie chyba – mój Boże?
Nie poznajesz mnie, Panie – żebraka?!
Nie poznajesz mnie – królu – robaka?
Nic rozumiesz, co znaczą obroże –
I te trądy i rany cuchnące –
I te oczy suche, a palące?
[…] W ciemnej dali śpiewa niewiast glosa:
„Głębokości morskie chwalą Pana” –
A za świadka ja biorę szatana,
Że nie świecą nam Twoje niebiosa!
Konający patrzą w Twoje lice –
A ja pytam – gdzie Twe obietnice? 36
33Wymowy zacytowanego fragmentu nie osłabia w żadnej mierze końcowa wizja utworu. Człowiek tęskni do Opatrzności, a nie do Boga, kary czy zemsty. Brak inicjatywy, znaku obecności ze strony Boga nadaje cechy szatańskie w równym stopniu naturze i historii. O istnienie Opatrzności modli się bohater Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…, ta sama prośba w okolicznościach o wiele bardziej dramatycznych wybucha tonem bluźnierczym. Najlepszym przykładem dramat Termopile polskie.
34Skoro błagania Wity i Księcia Poniatowskiego nie zostały wysłuchane, wolno sądzić, że historia nie ma sensu albo też źródło sensu podlega woli demona. Należałoby zatem wierzyć, że „narodzić się musi Nowy Bóg, który nie dopuści tych zbrodni”, lub – ulegając rozpaczliwemu odruchowi zwątpienia – przyznać słuszność słowom Tamary:
Tylko Zły rządzi światem –
i on żąda krwi –
i czarnym jestestwo nasze jest w swej głębi – 37
35Zdaniem Micińskiego, sfera Boga to obszar Tajemnicy, domena pytań bez odpowiedzi, gdzie wszystkie rozstrzygnięcia okazują się połowiczne. Coś z wątpliwości Durtala, głównego bohatera W drodze Huysmansa 38przenika do poezji, a jeszcze bardziej do powieści Micińskiego. Intelekt stawia opór fali uczuć religijnych, proponuje „adorację bez wiary”. Antagonizm rozumu i serca wydaje się bohaterowi Micińskiego niepojęty. Czyż oba elementy duchowego świata człowieka nie biorą początku z boskości? A może intelekt winniśmy rzeczywiście uważać za dzieło i instrument szatana?
O Boże mój! Uczyń, aby rozum mój nie zaprzeczał Tobie, a będę służyć Ci ze wszystkiej woli mojej – ze wszystkiego serca mego […]
Serce Cię zna i kocha Ojca Swego, ale rozum czyż nie jest także dziełem rąk
Twoich. 39
36W odmiennej redakcji Menè – Menè – Thekel – Upharisim!… narrator rezygnuje z próby pogodzenia rozumu i serca, opowiadając się za drogą pistis:
Wyszedłem z ciemnej, palącej się otchłani: idę ku Tobie mój Nieznany! Nie wiem, dokąd mię wiedziesz, nawet nie jesteś dla rozumu mojego, który widzi wszędzie urągowisko Twojej opatrzności, lecz wiem wiedzą najgłębszą, nieomylną, objawioną – żeś jest niezmierzony, a kochając, nie kocham nic nad Ciebie – nawet gdy kula, prowadząca ręką moją, miała przeszyć to serce pełne myśli o Tobie – Ty wiesz, że na dnie była najgłębsza, nie dająca się wyrazić tęsknota za Tobą! Ciebie osnuwam w postaci dla pragnień moich i nawet dla grzechu mego. 40
37Tego rodzaju wyrzeczenie się prawa do wiedzy przypomina inną, złożoną przez Chrystusa ofiarę – wyzbycie się własnej mocy, zaprzeczenie swemu „ja”. Chrystus jednoczy cierpiących i pokornych; Nietzsche dodałby, że przede wszystkim skupia wokół siebie słabych. Zdaniem mistyków owa słabość upoważnia jednak do nadziei: kto poniżył się, przyjmując nędzne człowiecze ciało, okaże w przyszłości pomoc i zrozumienie. „Imię Jezusa” z wiersza Niewiadomy głos to wprawdzie remedium na wszystkie niepokoje, lecz trudno powiedzieć, czy chodzi tu wyłącznie o reminiscencję z lektur mistycznych. W wielu innych tekstach dominuje przekonanie o niemożności zaakceptowania Chrystusa. Nawet w zdecydowanej apologii Zbawiciela, którą zawiera finezyjnie napisany Krzyż, odzywa się ton niepewności. Oto pod krzyżem, podobnie jak w wielu ikonograficznych wyobrażeniach Męki Pańskiej, stoi uzbrojona w kosę Śmierć i wypowiada następujące, perfidnie wieloznaczne zdanie:
Postawił mię Pan
na szmaragdzie łąk
i do jasnych wód
wiedzie mój lud –
Alleluja… 41
38Gdzie indziej człowiek próbuje zawrzeć swego rodzaju pakt z Bogiem: życie ludzkie za hymn ku chwale Opatrzności. I znów odpowiedź wypada w sposób niezwykły, przekraczając tradycyjne wyobrażenia na temat postaci Syna Bożego:
Noc mi rzuciła swą czarną zasłonę
na serce – a okręt mój płynie wśród lodu.
Wyskoczę na brzeg – pójdę do mar swych ogrodu.
Pan Jezus furtę ozwarł – ma zranione
czoło, lecz w oczach ironii błyskanie. 42
39Uporządkowanie chrystologii Micińskiego oznaczałoby siłą rzeczy próbę narzucenia poetyckim wizjom martwego schematu. Tajemnicza i zmieniająca się niemal w każdym utworze osoba Chrystusa ulega pewnym charakterystycznym dla rozwiązań gnostycznych metamorfozom. Herezja czerpie zazwyczaj natchnienie z faktu oddzielenia doskonałego, ale materialnego ciała Chrystusa od nieśmiertelnego, duchowego Logosu. Jeśli dopuścimy przewagę Logosu, zaprzeczamy Chrystusowi-człowiekowi. Uznajemy, na przykład w ślad za Bazylidesem, że ciało Zbawiciela to fantom, pozór materii. Sugestia, iż Chrystus mógł być potomkiem archontów, za cenę haniebnej śmierci odzyskującym utraconą przez nich siłę kreacyjną, pada zresztą w tekście Micińskiego 43. O wiele więcej miejsca poświęcił poeta innej ewentualności. Lucyfer z Niedokonanego wydobywa uparcie ludzkie, materialne i ziemskie cechy Chrystusa, wierząc, że nic bardziej niż fizjologia nie może przeczyć boskości:
Nędzarzu, łuskający ziarna po drogach bezludnych – masz się za Syna Bożego?! Na ścieżkach się wala kał Twój, w nocnych snach nieczystych tracisz
nasienie swe – Zali tak chadzają synowie bogów? 44
40Punkt widzenia Lucyfera ulega istotnej modyfikacji w Bazilissie Teofanu. Tytułowa bohaterka, mimo że również obdarzona świadomością „lucyferyczną”, głosi coś wręcz odwrotnego:
Uznaj Go za Człowieka – i jest to daleko więcej! za Człowieka pierwotnie wspaniałego, jakich znała starożytność w Indiach, kiedy Helleni byli jeszcze dziećmi mitologizującymi o małostkach Jowisza; tam w Indiach, 13 303 lat przed naszym Jezusem Panem, był już pierwszy papież, Brahmatma. 45
41Skutkiem tak daleko idącego uczłowieczenia Syna Bożego musi być zerwanie, a przynajmniej osłabnięcie więzi z boskością. Przez eliminację mocy nadprzyrodzonej Chrystus staje się istotą znacznie bliższą człowiekowi, a zarazem bardziej godną szacunku i podziwu. Z drugiej strony, męka i śmierć w przerażający sposób ulegają dewaluacji, nie powiększając w żadnym stopniu nadziei na zbawienie ludzkości. Jako człowiek Chrystus ma znikome szanse, by wpłynąć na los świata, to – by posłużyć się wyrażeniem poety – Bóg „łzawy, nie Bóg gwiazd i ananki” 46, niepodzielny władca kosmosu. Do momentu Sądu Ostatecznego los świata spoczywa w ręku innego Boga, pierwszej osoby Trójcy, Jahwe.
42O gnostyckim charakterze koncepcji Micińskiego przesądza ustanowienie osobliwej relacji między Bogiem Ojcem i Chrystusem. Doskonała harmonia, o której wspominają księgi Nowego Testamentu, załamuje się w toku wywodów gnostyckich herezjarchów. Podobnie dzieje się w koncepcjach Micińskiego: uznawszy za absurdalną sytuację, w której niewinny – w dodatku z woli własnego ojca – cierpi i umiera za całą ludzkość, rozum domaga się wyjaśnienia.
43Jednakże za tym pytaniem intelektu kryje się znów inspiracja demona. W niezapomnianej scenerii Niedokonanego Jahwe nie pojawi się w ogóle, Chrystus milczy, przemawia Lucyfer. Milczenie Zbawiciela utrudnia rozpoznanie przesłanek decydujących o jego zachowaniu, choć nie powinniśmy się dziwić, że prawdziwa boskość niezbyt chętnie zapuszcza się w opanowane przez demona regiony sofistyki. To milczenie, choć ogromnie znaczące, nie rozprasza w końcu okrutnego podejrzenia, że szatan ma rację, a niewzruszona postawa Chrystusa wypływa z głębokiej, wręcz fanatycznej, ale niczym nieusprawiedliwionej wiary:
On odszedł, po czterdziestodniowym pobycie w pustyni, gdzie przemęczał się za swój naród –
I wtedy pożałowałem, że nie powiodłem Go jeszcze w najstraszniejsze Piekło, o którym Jego Bóg, zdaje się – zapomniał – piekło otchłani obłędu. Nie mówiłem Mu w ogóle o rzeczach najprostszych – najsmutniejszych.
I potem widziałem Go tylko wśród tłumu – i widziałem Go wiedzionego na śmierć przez tłum.
Umarł –
jak zwykle umierają marzyciele na krzyżu – czy też na łożu – od gwoździ – czy od zarazków – nie jednoż to? tę duszę czy tamtą Ojciec Niebiański opuścił raz na zawsze – i nic o niej już wiedzieć nie chce – nigdy. 47
44Nie umiejąc zaaprobować bez zastrzeżeń całej treści nadawanej symbolowi Zbawiciela przez chrześcijaństwo, Miciński dokonuje znamiennej redukcji. Odrzucenie Chrystusa jako wartości równa się przekreśleniu wszelkiej nadziei – o takiej możliwości mówią niektóre z przytoczonych tekstów. Zarysowuje się przecież szansa odmiennego rozwiązania, o ile umiemy zapomnieć o Chrystusie zwyciężonym i upokorzonym. Ukaże się wtedy przed nami Chrystus pełen mocy, prawdziwy Syn Boga sprawiający cud:
Ale nasz Bóg – to nie ów żmudzki Chrystus Smutkialis, co siedzi z załamanymi rękoma, patrząc na narzędzia tortur – lecz Pan godów w Kanie galilejskiej, gdzie leje się potokami purpurowe wino krwi.
Nasz Bóg pozwala miłować lasy, pola i kłaniać się gwiazdom i potężnemu słońcu. 48
45Oto Chrystus-Dionizos, którego imieniem podpisywał obłąkany Nietzsche swe ostatnie listy, Bóg pełni życia i rozkoszy. W Niedokonanym kuszony na pustyni Syn Boga nie podjął oferty Lucyfera. W rezultacie to, co pogańskie: biologiczne instynkty, radość istnienia, poczucie mocy, znalazło się poza obrębem etyki chrześcijańskiej. W finale Bazilissy Teofanu etyka owa zwycięża, ale gdy św. Atanazy obiecuje bazylissie, że wychowa jej synów „nie na pogańskich mędrców fantastów, lecz na cichych, pozbawionych mądrości gwoli
46Chrystusa, dobrych pasterzy” 49, rodzą się wątpliwości. Mogłoby je usunąć pojednanie Chrystusa i Dionizosa lub bardziej gnostycka w wymowie synteza Chrystusa i Lucyfera.
III
47Rozpaczliwa alternatywa, o której mówi Miciński: „niewolnik Boga klęknę u stóp – lub będę szatanem!” 50, dopuszcza możliwość dokonania przez człowieka wyboru. Bóg wymaga w pierwszym rzędzie wyrzeczenia się wolności prawa istoty ludzkiej do popełnienia błędów. Uzgodnienie woli człowieka i intencji Boga wzmacnia nie tylko pozycję Absolutu. Człowiek niczym niewolnik dobrowolnie oddaje się pod opiekę władcy, zezwalając, by rozporządzał jego osobą. W zamian otrzymuje nieco problematyczne poczucie bezpieczeństwa. Ten sposób postępowania cenią sobie najwyżej mistycy chrześcijańscy, widząc w nim konieczny warunek spotkania z Bogiem. Ogranicza on bezsprzecznie naszą tożsamość i likwiduje samowolę „ja”, stwarza natomiast okazję uwolnienia egzystencji od nękających ją trosk przez podporządkowanie woli najwyższego bytu.
48W wizji Lucyfera świat przybierał postać kłębowiska sprzeczności, jakkolwiek pozostawał czymś nieruchomym, niepojętym, a zarazem niemającym celu. Budzi to podejrzenia, nawet jeśli rozpatrujemy problem z perspektywy gnosis, nie odwołując się do aksjomatów wiary. Szyfr dostarczony przez ciemnego anioła może okazać się fałszywy, tym bardziej że sam demon czuje się w niejasny sposób podporządkowany wyższej, nieznanej Mocy. Dumny szatan chętnie przyjmuje odpowiedzialność za wielkie, kosmiczne zło. Ta heroiczna deklaracja traci jednak na wartości w momencie, gdy usiłujemy wpisać zło w ogólny plan stworzenia. Zło, szatan, grzech, upadek na równi z ludzkimi dążeniami przekształcają się wtedy w nieuniknioną konieczność. Biernej akceptacji tego, co konieczne, uczy swym życiem i działalnością Syn Boży, Chrystus.
49Bohater o świadomości „lucyferycznej” przekreśla ten typ egzystencji jako niegodny istoty ludzkiej: pociąga go możliwość buntu, akt sprzeciwu. Gdyby Ananke, Wielka Bogini Konieczności, dała się sprowadzić do chrześcijańskiego symbolu Boga Najwyższego, bunt musielibyśmy ocenić negatywnie i uznać go za beznadziejny od samego początku. Oznaczałoby to, że naprawdę istnieje wyłącznie Bóg, podczas gdy szatan jest w gruncie rzeczy kłamliwym uzurpatorem. Człowiekowi przypadałaby rola zbliżona do gwiazd, z woli władcy kosmosu zawieszonych w przestworzach i powtarzających bezmyślnie swą wędrówkę:
Gwiazdy wydały nade mną sąd:
– wieczną jest ciemność, wiecznym jest błąd.
– Ty budowniku nadgwiezdnych wież
– będziesz się tułał, jak dziki zwierz,
– zapadnie każdy pod tobą ląd –
– wśród ognia zmarzniesz – stlisz się jak lont.
A gwiazdom odparł królewski duch:
wam przeznaczono okrężny ruch,
mojej wolności dowodem błąd,
serce me dźwiga w głębinach ląd. 51
50Skoro Bóg zagarnął dla siebie cały bez wyjątku obszar doskonałości, człowiekowi przypadł w udziale błąd. Myśl, że błąd nie został przewidziany w boskim planie świata, uderza swą naiwnością. Pochylamy się nad precyzyjnym mechanizmem kosmosu, wierząc, że będziemy w stanie go zatrzymać bądź unieszkodliwić. Dlatego Miciński stawia jeszcze ambitniejsze zadanie: wyjść poza Boga i Jego świat, uczynić siebie wygnańcem, aby zbudować dom tam, gdzie nie sięga władza boskiej konieczności.
51Poddany woli Boga człowiek zmienia się niepostrzeżenie w byt przedmiotowy, jedną z wielu figur boskiej architektury świata, prawdziwą „gwiazdę bezmocy” 52. Wokół tego rozwiązania krąży stale Miciński, odrzuca je i podejmuje na nowo. Główną przeszkodą wydaje się brak zaufania do Absolutu, który pomija racje czysto ludzkie. Przyjęcie fatalizmu – jak wskazuje Romano Guardini 53– może przeobrazić się z czasem w sztukę życia, pozwalającą uniknąć większych cierpień, o ile umiemy docenić walory rezygnacji. Jednakże, zdaniem Micińskiego, przymierze z fatum nie gwarantuje naszej egzystencji cichego, małego szczęścia pogodzonych z losem. Stwierdzenie, że ktoś inny kieruje naszym przeznaczeniem, równa się odrzuceniu niegodnego wolnej istoty trwania, wręcz prowokuje do samounicestwienia. Zstąpienie w świat konieczności wyprowadza człowieka z piekła błędu ku temu, co nieznane raczej niż boskie czy anielskie:
Z wyżyn piekła runąłem –
w mrok, w mrok! w czeluście Ananki! 54
52Ananke, Mojra, Fatum – imiona nadane przez starożytnych tajemniczej sile sterującej losami wszystkich istnień zamienia Miciński w figurę zasady pierwotnej. Niektóre warianty greckich mitów odmawiają nawet bogom prawa uchylania wyroków Ananke. Przenosząc tę kwestię w dziedzinę wyobrażeń chrześcijańskich, ulegamy pokusie podporządkowania Boga odwiecznej woli fatum zamieszkującego niedostępny dla rozumu rejon Tajemnicy. W pierwszej chwili przypuszczamy, że chodzić tu może o gnostycką wersję teodycei. „Słoneczni bogowie” (Dionizos, Chrystus, a może i Lucyfer – „światło niosący”) nie są w stanie przezwyciężyć ciążącej nad nimi woli „żelaznej Ananke” 55. Według odmiennej interpretacji rolę fatum odgrywa szatan:
Ujrzałem długi niezmiernie włos – którego jeden koniec, jak u wędki, był zakończony haczykiem – i ten haczyk zaczepił się o jedną fałdę mego serca – a sam włosień ciągnął się nieskończenie daleko – i tam – poza słupami myśli ludzkiej ujrzałem jego – tak – to był on!
W ręku trzymał tysiące ludzkich nici – i targał nimi, i zwolna ciągnął ku sobie –
A sam był jako góra nieruchoma –
Szatan, z którego myśli okrwawione sączyły się przez najtajniejsze regiony trzech światów – i twarz jego była dziwnie okrutna
i skamieniała. 56
53Opisana wyżej wizja zamyka się w granicach wyobraźni, lecz przecież wdziera się raz po raz w nasze życie, uzyskując realne kształty. Domyślamy się raczej, niż wiemy, że przenosząc ją na wyższy poziom, uzyskamy odwrócenie całej sytuacji. Zapatrzony w miniaturę świata, zafascynowany swą cudowną zabawką szatan nie zauważa, że ktoś stoi za jego plecami. Władca więzienia nie podejrzewa, że od samego początku także był czyimś więźniem. Trudno powiedzieć, w którym momencie kończy się łańcuch zależności. Szatan igra czynami ludzkimi, podczas gdy jego własny los spoczywa być może (bo dowodów nie znamy) w ręku Boga. Czy Bóg wolny jest już od wszelkiej zależności i żadnej konieczności nie podlega, czy w Nim znajduje się źródło instancji ostatecznej? Na postawione pytania filozofowie chrześcijańscy udzielili już przed wiekami zręcznych odpowiedzi. Nie wyczerpują one jednak wątpliwości gnostyków. Dogłębne przeniknięcie Tajemnicy staje się zadaniem ponad siły dla teologii czy filozofii, co otwiera pole działania dla gnostycznej spekulacji.
54Chrześcijański Bóg nie odsłania człowiekowi wszystkich tajemnic, choć mistycy głoszą, że powierza je nam w każdej chwili za pośrednictwem wybranych. Miciński zastanawia się, czy Bóg nie ukrywa przy okazji najokrutniejszej prawdy, także w stosunku do siebie samego:
Myślałem o tych, co błądzą zamknięci w pieczarach.
Sam byłem – księżyc już zapadł za góry – chłodne milczenie nastrajało swój instrument przerażenia i rozpaczy.
Myślałem – jakie są tajemnice Boga, kiedy je ukrywa przed sobą samym? 57
55Również Bóg, nie tylko człowiek, nosi w sobie chronioną starannie przed cudzym wzrokiem „ciemną” stronę egzystencji – coś, od czego chciałby, a nie potrafi się wyzwolić. Dociekanie, o jaką konkretnie tajemnicę mogłoby chodzić, wydaje się daremne. Sam Miciński dostarczył przesłanek do różnorodnych przypuszczeń. Z konieczności skupiamy uwagę na jednym z nich, decydując arbitralnie, że kluczem do rozstrzygnięcia zagadki może być zagadnienie cierpienia.
56Dostojewski, jak wiadomo, wierzył, że Bóg zadaje najwięcej cierpień temu, kogo obdarza największą, szczególnego rodzaju miłością. Cierpiącym najbardziej w przywołanych wcześniej tekstach Micińskiego jest szatan, marnotrawny syn Boga; drugi symbol cierpienia to naturalnie Chrystus, i na tej płaszczyźnie łatwo o ich spotkanie. Chrystus – o czym świadczy przepowiednia Apokalipsy – zawiera w sobie wszystkie możliwości Lucyfera, wyłączając odruch zwątpienia. Kiedy pozwala św. Janowi nazwać siebie „gwiazdą jasną i poranną” 58, przyjmuje też jeden z lucyferycznych atrybutów:
To – tajemnica nieśmiertelności.
To – Fenix. To Chrystus przemieniony, którego Apokalipsa w swym roztrząsającym języku nazywa Lucyferem. 59
57Tezę o identyczności Chrystusa i Lucyfera da się zresztą wyczytać między wierszami Niedokonanego. Demon osiąga tam przynajmniej tyle, że przenika do świadomości Zbawiciela jako realna, groźna siła. Według innej wersji głos Lucyfera ujawnia ukryte myśli samego Chrystusa:
Nie mnie słuchałeś, słuchaj Ty! ale siebie samego – bo nie ma mnie, ale jesteś tylko Ty sam – niszczący siebie myślami – nauczyciel Królestwa niebiosów –
modlisz się, o tak – raczej ja z Tobą wznoszę się w mej rozpacznej mocy aż do Twej wiary, że jest poza mną inny Ktoś – a nie tylko Myśliciel – ja Mrok – po Trzykroć Rzeczywisty! 60
58Magiczny trójkąt oznaczający „jedyną boską Anima Mundi” 61można zawsze odwrócić wierzchołkiem w dół i przyzywać w ten sposób demona. Zgodnie z ustaleniami gnozy powinniśmy wykluczyć ewentualność istnienia boskości w postaci nieskażonej przez zło, ponieważ „w Trójcy jest Bóg i w Trójcy jest kosmokrator: On – Jego gwiazda – a ciemność wokół gwiazdy Jego”62.
59Cokolwiek się wydarzy, jednego możemy być pewni: przychodzimy na świat, by błąkać się po nim pełni niewiedzy i, co gorsze, nie znajdując sprzymierzeńców w naszej wędrówce. To, co najważniejsze, rozgrywa się bez naszej woli i dlatego czujemy się bezsilni. Jaką twarz ukaże nam Ananke? Boską czy diabelską?
60Jeden wybór gorszy od drugiego. W tej loterii oba losy okazują się puste. Widmo fatalizmu unosi się nad światem gnozy Tadeusza Micińskiego.
Notes de bas de page
1 Terminu „gnoza” używa się współcześnie w podwójnym znaczeniu: na określenie prądu intelektualnego powiązanego z ruchem religijnym, występującego w pierwszych wiekach naszej ery albo też na oznaczenie tendencji pojawiającej się w całej historii ludzkości. W tym pierwszym rozumieniu stosują go m.in. H. Leisegang (Die Gnosis, Stuttgart 1941) i W. Schultz (Dokumente der Gnosis, Jena 1910), w drugim np. E.H. Schnitt (Die Gnosis, Jena 1912), który omawia w swej książce także „gnostyków” nowożytnych: Weigla, Böhmego, Swedenborga. Natomiast Jerzy Prokopiuk (Tragiczna perspektywa relacji między dobrem a złem, „Literatura na Świecie” 1979, nr 10) uważa, że „«gnozę» należy odróżnić od «gnostycyzmu»; podobnie też pochodzące od nich przymiotniki «gnostyczny» i «gnostycki»”. Autor proponuje uznać gnozę za „poznanie, wiedzę inicjacyjną, oświecenie czy wtajemniczenie dające człowiekowi poznanie bóstwa lub świata duchowego; gnoza tak pojęta występowała w całej historii rodzaju ludzkiego w najróżniejszych formach poglądów i szkół ezoterycznych”; gnostycyzm natomiast to „jedna z takich form historycznych, powstała w Egipcie, Syrii i Iranie i istniejąca mniej więcej w ciągu I–V w. n.e.”. W dalszej części szkicu korzystam z niektórych porządkujących uwag J. Prokopiuka pomieszczonych we wstępie do polskiego wydania wyboru dzieł Junga (J. Prokopiuk, C.G. Jung czyli gnoza XX wieku, w: C.G. Jung, Archetypy i symbole, wyd. 2, Warszawa 1981, s. 5–57).
2 T. Miciński, Do źródeł duszy polskiej, Lwów 1906, s. 155–156.
3 T. Miciński, Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…, w: tenże, Pisma pośmiertne, Warszawa 1931, s. 240.
4 Próbę usystematyzowania koncepcji Micińskiego podjęła H. Floryńska (Spadkobiercy Króla-Ducha, Wrocław 1976, s. 91–173).
5 T. Miciński, Wiatr halny, w: tenże, Poezje, Kraków 1980, s. 279.
6 Świadczą o tym dzieła Ireneusza (Adversus haereses), Euzebiusza (Historia kościelna), Hipolita czy Tertuliana.
7 T. Miciński, Niedokonany, w: tenże, Pisma pośmiertne, s. 12.
8 T. Miciński, W mrokach Złotego Pałacu, czyli Bazilissa Teofanu, w: tenże, Utwory dramatyczne, t. 2, Kraków 1979, s. 170.
9 Miejsce tych motywów w powieściach Micińskiego omawia J. llg, uznając je za składnik „gotyckiej” postawy pisarza (Elementy gotycyzmu w powieściach Tadeusza Micińskiego, „Pamiętnik Literacki” 1979, z. 4).
10 J. Böhme, Die drei Prinzipien göttlichen Wesens. 9.27. Cyt. za: tenże, Schriften, Leipzig 1923, s. 212–213.
11 T. Miciński, Wiatr halny, w: tenże, Pisma pośmiertne, s. 289.
12 Tenże, Niedokonany, s. 14.
13 Tenże, Wiatr halny, s. 283.
14 Tenże, Niedokonany, s. 6.
15 Por. Cz. Latawiec, Introdukcja, w: T. Miciński, Pisma pośmiertne, s. XI–XL oraz H. Floryńska, Spadkobiercy…, s. 127–141.
16 T. Miciński, Niedokonany, s. 11.
17 Na pokrewieństwa, w mniejszym stopniu na różnice, między twórczością Słowackiego w okresie mistycznym a koncepcjami Micińskiego zwraca uwagę H. Floryńska (por. polemikę T. Wróblewskiej, Recepcja czyli nieporozumienia i mistyfikacje, w: Studia o Tadeuszu Micińskim, red. M. Podraza-Kwiatkowska, Kraków 1979, s. 68–72). Fundamentalna różnica, której w tekście Floryńskiej zbyt jasno może nie widać, polegałaby może na tym, że Słowacki uważał się zawsze za człowieka pistis, dostrzegając w pisanych własną ręką tekstach rodzaj „listu z nieba”. To przeświadczenie, typowe dla większości mistyków europejskich, obce było Micińskiemu, poszukującemu materiału do swych przemyśleń na terenie wszystkich chyba religii świata. W zakresie eschatologii odmienności są oczywiste, Słowacki nigdy nie twierdził, że w obrębie Absolutu zaistniało rozszczepienie prowadzące do ukonstytuowania zła. Lucyfer występujący w Samuelu Zborowskim podlega z całą pewnością Bogu (ofiara z krwi). Inna sprawa, że w świetle niektórych utworów Bóg (Genezis z Ducha) bądź jego instrumenty (Michał Twerski) stają się siłą destrukcyjną, niemal szatańską, jakkolwiek sprzyjającą postępowi. Interpretacja Micińskiego z tomu Do źródeł duszy polskiej, zakładająca „lucyferyczność” Popiela, także wydaje się nietrafna. Sam Bóg – co prawda w trudny do wytłumaczenia sposób – posługuje się Popielem i jego zbrodniami, by w najbardziej stosownej chwili unicestwić go bez litości. O „lucyferycznej” genezie Popiela Słowacki milczy, sugeruje natomiast całkiem inne przesłanki jego działań.
18 T. Miciński, Wiatr halny, s. 284.
19 Por. H. Floryńska, Spadkobiercy…, s. 117–127.
20 T. Miciński, Niedokonany, s. 26–27.
21 Por. J. Prokop, Żywioł wyzwolony, Kraków 1978, s. 228–232.
22 T. Miciński, Korsarz, w: tenże, Poezje, s. 64.
23 T. Miciński, Samobójca, w: tamże, s. 106.
24 T. Miciński, [Duch mój zamieszkał wyludnione miasta…], w: tamże, s. 88.
25 Tenże, Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…, s. 231.
26 Tenże, Niedokonany, s. 41.
27 Tenże, Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…, s. 112.
28 Por. Cz. Latawiec, Introdukcja, s. XV, XIX.
29 T. Miciński, [A gdybym buchnął krwawicą z ust…], w: tenże, Poezje, s. 215.
30 Tak wygląda w najogólniejszym zarysie interpretacja Augustyna, przeczącego gnostyckiej tezie o możliwości istnienia natury „całkowicie złej” (zob. De civitate dei 19.13.3).
31 T. Miciński, Niedokonany, s. 6.
32 T. Miciński, Wodne lilie, w: tenże, Poezje, s. 156.
33 Tenże, Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…, s. 162.
34 T. Miciński, [Wśród czarnych mórz…], w: tenże, Poezje, s. 201.
35 T. Miciński, [Jest serca kraj na modrej morza fali…], w: tenże, Poezje, s. 57.
36 T. Miciński, Resurrecturi, w: tamże, s. 234–235.
37 T. Miciński, Termopile polskie, w: tenże, Utwory dramatyczne, t. 3, Kraków 1980, s. 178.
38 O znaczeniu powieści Huysmansa (głównie Na wspak) dla twórczości Micińskiego pisze M. Podraza-Kwiatkowska (Wieża z kości słoniowej i kazalnica, czyli między Des Esseintesem a Piotrem Skargą, w: Studia o Tadeuszu Micińskim, s. 131–158).
39 T. Miciński, Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…, s. 193.
40 Tamże, s. 244.
41 T. Miciński, Krzyż [Tu znamiona światów…], w: Poezje, s. 109.
42 T. Miciński, Akwarele, w: tamże, s. 132.
43 Tenże, Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…, s. 240.
44 Tenże, Niedokonany, s. 20.
45 Tenże, W mrokach Złotego Pałacu..., s. 87.
46 T. Miciński, Król w Osjaku, w: tenże, Poezje, s. 71, 72.
47 Tenże, Niedokonany, s. 38.
48 Tenże, Do źródeł duszy polskiej, s. 35.
49 Tenże, W mrokach Złotego Pałacu..., s. 177.
50 T. Miciński, [Sen mi się jakiś ciemny przypomina…], w: tenże, Poezje, s. 214.
51 T. Miciński, Ananke, w: tamże, s. 61.
52 T. Miciński, [– Nocy czarna, która idziesz nad wodami], w: tamże, s. 217.
53 R. Guardini, Koniec czasów nowożytnych. Świat i osoba. Wolność, łaska, los, przeł. Z. Włodkowa, M. Turowicz, J. Bronowicz, Kraków 1969, s. 348–349.
54 T. Miciński, Wiatr halny, s. 285.
55 Tenże, Menè – Menè – Thekel – Upharisim!..., s. 174.
56 Tamże, s. 243.
57 T. Miciński, Różany obłok, w: tenże, Poezje, s. 211.
58 Ap 22, 16.
59 T. Miciński, Do źródeł duszy polskiej, s. 34.
60 Tenże, Niedokonany, s. 36.
61 Tenże, Menè – Menè – Thekel – Upharisim!…, s. 233.
62 Tenże, W mrokach Złotego Pałacu..., s. 23.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017