Podróż na wyspę umarłych. Ajaccio Bronisławy Ostrowskiej
p. 63-72
Texte intégral
1Z wielu powodów wydany w 1917 roku zbiór wierszy Bronisławy Ostrowskiej 1pozostał w cieniu jej wcześniejszych dokonań, choćby ocenionych wysoko przez krytykę tomów Chusty ofiarne czy Aniołom dźwięku. Po pierwsze, czasy nie sprzyjały recenzjom, szkicom, omówieniom w prasie literackiej. Po drugie, ukazał się w wyjątkowo niesprzyjających okolicznościach, w przedostatnim roku wojny. Po trzecie, wyszedł w Charkowie, gdzie znaleźli się co prawda w następstwie wojennych przesiedleń miłośnicy sztuki, a nawet poeci 2, lecz oczywiście ich obecność nie mogła zrekompensować zakłócenia normalnego obiegu czytelniczego 3. Po czwarte wreszcie, publikowany po czterech latach milczenia zbiór nie świadczył wcale o próbie sprostania nowym czasom, nie dowodził zainteresowania awangardowymi prądami artystycznymi. A tymczasem w Szwajcarii objawił się już dadaizm, w Poznaniu swą ofensywę przygotowywali ekspresjoniści ze „Zdroju”, wspierani jeszcze przez Przybyszewskiego, Berenta, Kasprowicza i inne gwiazdy Młodej Polski, a Warszawę miał niebawem podbijać Skamander, członkowie tej grupy drukowali na razie w akademickim periodyku „Pro Arte et Studio”. Wydany w 1917 roku zbiór Ostrowskiej pod skromnym tytułem Z raptularza manifestował coś zupełnie innego – szlachetny egotyzm, medytacyjny ton, refleksyjność właściwą pokoleniu twórców Młodej Polski.
2Znalazły się w nim wiersze i dłuższe wypowiedzi poetyckie napisane na przestrzeni siedmiu lat, a pośród nich prawdziwa perła, ujmujący w swej lapidarności, formalnie bezbłędny, ekspresyjny, a przecież wyciszony i niezwykle subtelny sonet Ajaccio. Przytaczamy go niżej w całości:
Uwieńczona gajami kwietnych pomarańczy,
Ujęta w gór śnieżystych zazdrosne koliska, Modrooka zatoka śni jak odaliska,
Pod słońcem, co na falach dżdżem Danai tańczy.
Wesoły zefir lekko białe żagle niańczy;
Cicha woda jak turkus umarły połyska;
Od górskich hal niekiedy spiekłe wrzosowiska
Dyszą nagłym powiewem woni opętańczej.
Wzdymaj się, lotny żaglu! Spiesz ku brzegom, łodzi! Widzisz te domy białe wśród kwiecia powodzi, Przyczajone jak stado gołębi na łanie?
Tu mieszka szczęście. Cicho! Wciąż senniej i słodziej Płyniesz w czar miłowania… Zali wzrok cię zwodzi?
To kaplice umarłych. – Wieczne spoczywanie. – 4
3Tak się złożyło, że w nielicznych zresztą, bliższych naszym czasom przedrukach 5funkcjonuje on jako osobny utwór, pozbawiony zamierzonego kontekstu, co nie jest oczywiście dramatyczną pomyłką. Ajaccio broni się bowiem doskonale jako samodzielna całość pełna lirycznych niedopowiedzeń. Broni się nawet wbrew intencjom autorki, która uczyniła ów sonet częścią cyklu Z wyspy słońca i śmierci.
4Cykl nie jest zresztą długi, a skonstruowany został w sposób niebywale rygorystyczny. Składają się na niego zaledwie cztery sonety o identycznej budowie, wszystkie napisane tym samym rodzajem wiersza, regularnym trzynastozgłoskowcem o bardzo kunsztownych rymach 6. Ich tytuły wydają się nieprzypadkowe, sprawiają zresztą wrażenie kolejnych części utworu muzycznego albo rytuałów jakiejś tajemniczej liturgii. Są to – przypomnijmy – Ajaccio, Voceratrice, Lamenti, Vendetta. Brzmienie tych czterech słów świadczy, że znajdujemy się na językowym pograniczu włosko-francuskim.
5Co może ważniejsze, nie ma tu mowy o czterech impresjach zamkniętych w sonetową formę. Motywy pojawiające się w pierwszym liryku powracają w trzech następnych, ujmowane już z innej perspektywy, dopełniane i rozbudowywane. Pozostajemy jednak w kręgu tych samych nastrojów, a nawet kończące ostatni utwór dramatyczne wyznanie nie przynosi pozbawionego niejasności rozstrzygnięcia. Rozwiązanie jednej zagadki nie dostarcza klucza, otwiera jedynie drogę do kolejnych, być może jeszcze bardziej skomplikowanych.
6Siłą wiersza Ostrowskiej jest zamglona wieloznaczność, której nie warto może rozpraszać mozolnym konstruowaniem zbyt dosłownej interpretacji. Jednak już po pierwszej lekturze narzucają się wyraźnie dwie drogi, którymi może posuwać się badacz. Jedną z nich wskazuje tytuł – oto płyniemy na wyspę, której stolicą jest Ajaccio. To „wyspa słońca i śmierci”, to naturalnie Korsyka, która nie jest może (i sto lat temu również nie była) tak ceniona wśród turystów jak Wenecja, Rzym, Paryż, a nawet Sycylia, lecz oczywiście pozostaje atrakcją dla przybyszów. Ci mniej wybredni cenią sobie każdy śródziemnomorski pejzaż pełen słońca i mniej czy bardziej lazurowego wybrzeża, nieco egzotyczną roślinność, plażę, spokój, czasem świetną kuchnię i doskonałe wino… Ci bardziej wtajemniczeni słyszeli, że warto zobaczyć Bonifacio, niesamowitą nekropolię, tak odmienną od środkowoeuropejskich cmentarzy. Prawdziwe miasto umarłych jak z Elegii duinejskich Rilkego…
7Jednak podobny cmentarz znajduje się również w Ajaccio, w zachodniej części wyspy i nie musimy jechać aż na południowy kraniec Korsyki, ku wybrzeżom Italii, by zobaczyć kamienne pałace uwieńczone krzyżami, wzniesione dla zmarłych pochodzących z bogatych rodzin 7. Zresztą zanim je zobaczymy, mamy wrażenie, że jesteśmy w pełnym życia, szczęśliwym śródziemnomorskim raju.
8Tak przedstawia zresztą swoją podróż autorka wiersza. Tylko tyle widzimy na początku, zbliżając się do brzegu. Bardzo ważne i trudne do przeoczenia, że podróżny i zarazem obserwator znajduje się w łodzi, co nadaje sonetowi niepokojącą wieloznaczność.
9Oczywiście na korsykański cmentarz zmarli nie muszą płynąć łodzią żaglową, bo przecież są zazwyczaj mieszkańcami wyspy. Na całym świecie zmarli ruszają w ostatnią drogę na ramionach swoich bliskich, w mniej czy bardziej uroczystych pojazdach, po leśnych ścieżkach, po piaszczystych bezdrożach, po kamiennym bruku, lecz nie po wodzie. Znamy jeden wyjątek od tej reguły: wenecki cmentarz na wyspie San Michele, założony stosunkowo niedawno, dopiero w 1870 roku. Tutaj umarli rzeczywiście przybywają łodzią.
10A jednak – w sensie metaforycznym – zwłaszcza dla kogoś, kto nie jest marynarzem, kupcem, żeglarzem, majestatyczny rejs po spokojnych wodach zawsze kojarzyć się może z wyprawą w towarzystwie Charona. Z wędrówką w nieznane, ku jakiejś nieokreślonej ostateczności, ku miejscu przeznaczenia 8.
11W Ajaccio zaskakuje nas najbardziej pointa, niespodziewane przejście od życia do śmierci, od witalności do ciszy. Ostrowska łamie schematy nakazujące pokazywanie świata żywych w całym bogactwie kolorów i motywów, krainy zmarłych zaś w czerniach i szarościach. Groza pojawia się w samym centrum ziemskiego raju, życie splata się ze śmiercią 9.
12Oczywiście na niemal wszystkich znanych nam cmentarzach pojawiają się jakieś rośliny skłaniające odwiedzających do smutku, melancholii, w najlepszym razie zadumy. Jaskrawe barwy, niefrasobliwe kształty, a zwłaszcza już bujność i brak powściągliwości są tu jednak niepożądanym dysonansem. Obowiązuje asceza, umiar, a im bliżej współczesności niestety również wszechobecny kicz.
13W gruncie rzeczy obserwator się nie myli, ale… Rzecz w tym, że gospodarze owych domów to umarli 10.
14Odkrywając niespodziewaną pointę, zostajemy natychmiast zmuszeni do przeczytania wiersza Ostrowskiej jeszcze raz. Powinniśmy przejść teraz do lektury Voceratrice i wsłuchać się w lament Płaczki, ale wnikliwy czytelnik tego nie uczyni. Sięgnie do tekstu Ajaccio ponownie i wtedy sonet wyda mu się zupełnie czymś innym – żadną reminiscencją z podróży na Korsykę, lecz po prostu wędrówką na wyspę umarłych, odbywaną w dobrze znanej malarskiej scenerii.
15Bo znajdujemy się przecież w świecie wyśnionym przez Arnolda Böcklina, dla jednych absolutnie zachwycającym 11, dla innych zaś emanującym pięknem dosyć podejrzanym, sztucznym i akademickim, jak gipsowe odlewy antycznych rzeźb ustawione na katedrach uniwersyteckich. Owszem, płótna szwajcarskiego mistrza nie zawsze świadczą o malarskim geniuszu, ale nie dotyczy to chyba obrazu tak zdumiewającego jak Wyspa umarłych 12. Niewiele arcydzieł przemawia w podobny sposób do naszej wyobraźni, a te, którym udaje się ta sztuka, przeważnie osiągają przywiązanie i podziw widza za pomocą krzyku, a nie skupionego milczenia.
16Jak twierdzą znawcy przedmiotu, artysta nazwał początkowo swoje dzieło Miejscem spokoju. Trudno się pogodzić z faktem, że dzisiejszy tytuł obrazu wymyślił podobno berliński marszand! A zatem wszystko wskazuje na to, że Böcklin nie zdawał sobie sprawy, co właściwie maluje! Został zaskoczony przez wizję wyłaniającą się z marzenia sennego.
17Uściślijmy jeszcze pewne szczegóły: mówiąc o Wyspie umarłych, mamy w istocie na myśli aż pięć obrazów tak właśnie zatytułowanych, znajdujących się w czterech miastach, rozesłanych na cztery strony świata 13. Jak na prawdziwego artystę przystało, Böcklin nigdy nie kopiował tego samego obrazu. Nawet jeśli zamawiano u niego replikę, wprowadzał nowe rozwiązania kolorystyczne, zmieniał nieznacznie kompozycję, wypróbowywał odrzucone wcześniej pomysły.
18Mimo wszystko, jak się zdaje, brak przekonywającego wyjaśnienia tłumaczącego różnice między pięcioma kolejnymi wersjami Wyspy umarłych. Wynikają one zresztą z subiektywnych odczuć patrzącego – obraz z Bazylei wydał mi się na przykład nie tyle najjaśniejszy, co najmocniej prześwietlony słońcem. Pod jego działaniem ruiny grobowców fasadowych stają się złote, wyraziste, promienne, tworząc kontrast z gęstymi, ciasno rosnącymi, prawie czarnymi cyprysami. Opozycją dla nich jest widmowa biel postaci stojącej na dziobie łodzi. Wyspa wraz z roślinami wypełnia niemal cały obraz, skrawek ciemnego morza i nieco tylko jaśniejsze, jednolite, ołowiane niebo stanowią zaledwie mało znaczące tło.
19Po tym opisie (darujemy sobie analizę kolejnych wersji Wyspy umarłych) można uznać wiersz Ostrowskiej za reminiscencję z wizyty w galerii, gdzie dzieło tak popularne wśród publiczności przełomu XIX i XX wieku akurat pokazywano. Może więc – a spoglądając na Danaidę Augusta Rodina trudno oprzeć się podobnej myśli – Ajaccio można było napisać, wcale nie wychodząc z muzeum? Pewne szczegóły wydają się jednak odmienne: zamiast skamieniałych w swych kształtach cyprysów widać gaje pomarańczowe, zamiast grobowców – są kaplice uwieńczone krzyżami, pałace zmarłych. Łódź Böcklina nie ma żagla, który w cyklu Ostrowskiej odgrywa tak istotną rolę. Żagiel byłby zresztą zbędny tam, gdzie wiatr raz na zawsze umilkł. Ale to ostatecznie tylko fasada, drobna zmiana dekoracji, nienaruszająca istoty rzeczy.
20Bo najważniejsza jest tu – dokładnie tak samo jak we wszystkich pięciu wersjach Wyspy umarłych Böcklina – łódź zmierzająca ku brzegom wyspy. Artysta zmieniał jej położenie, komplikował wygląd i tak niewyraźnych postaci. W trzeciej wersji na przykład łódź została przemieszczona z centrum na lewą stronę płótna i patrzący nie mógł już mieć pewności, że wioślarz istotnie zamierza przybić do brzegu.
21Można patrzeć na obrazy tak, jak radzą specjaliści – wyszukując najpierw punkty kluczowe, analizując motywy, kompozycję, kolorystykę, wierząc, że to, co najważniejsze, znajduje się zawsze na pierwszym planie. Wyspy umarłych to raczej nie dotyczy. Stając przed tym płótnem, zaczynamy szukać dla siebie miejsca w niesamowitym pejzażu. I znajdujemy je natychmiast – wcale nie pośród cyprysów czy monumentalnych skał. Böcklin namalował swą wizję tak, że z góry wiadomo, iż nasze miejsce jest w łodzi, nasz wzrok kieruje się w stronę wyspy – w tę samą stronę, w którą spogląda tajemnicza postać zmierzająca ku jej brzegom.
22Dotyczy to również Ajaccio i chyba inaczej być nie może, bo płynąc w kierunku wyspy, nie zwracamy się przecież w stronę otwartego morza. Interesują nas brzegi, krajobraz, architektura widoczna z daleka. Ale właściwie po co tam płyniemy i czy płynąć musimy? Czy sami wybraliśmy kierunek wędrówki, czy może ktoś nas do tego zmusił?
23Bohater wiersza Ostrowskiej nie ujawnia swej tożsamości – wiadomo tylko, że obserwuje pejzaż, doświadcza zachwytu i zarazem nieokreślonej nadziei, która wydaje się początkowo obietnicą szczęścia, a może jedynie spokoju? Obietnicą raczej niespełnioną, skoro dotyczy wyłącznie umarłych 14. Tak, to prawda, ale wędrowcy przyzwyczajeni do błądzenia pomiędzy życiem a śmiercią taki stan rzeczy uznać mogą chyba nawet za pociągający. To odkrywcy tajemniczego i niejednoznacznego piękna śmierci, które kryje w sobie nie tylko ciszę, chłód i milczenie, ale także słońce, kolory, kwiaty, muzykę, poezję i jakiś rodzaj nieznanej żywym rozkoszy.
24Dla podróżnika Böcklina nie ma już powrotu, mimo że jego przyszłość pozostaje nieznana. Tajemnicze miasto zmarłych może być więzieniem bez wyjścia albo oazą ciszy, królestwem nieznanego piękna albo drogą ku nicości. Nie wiemy, co nas czeka, i wiedzy tej nie posiada również żeglarz z wiersza Ostrowskiej, którego wprawdzie ciągnie ku wyspie obietnica szczęścia i miłości, ale warto zdać sobie sprawę z tego, że może ona okazać się złudzeniem.
25Aby rozjaśnić nieco stan niewiedzy i niepewności, może powinniśmy zajrzeć teraz do trzech pozostałych wierszy należących do cyklu Z wyspy słońca i śmierci. Nie ma w nich zapowiedzi rozwiązania konfliktów, nie ma nadziei, dominują smutek, gniew i rozpacz. Wspaniałe wersety Voceratrice dopuszczają ewentualność, której nie może brać pod uwagę interpretator poprzestający na lekturze Ajaccio:
Żeglarzu, czy za tobą śmierć tak goni wszędzie, Czy ty sam na te brzegi rzucasz cień cmentarny? 15
26Niczym Ancient Mariner 16z poematu Coleridgeʼa żeglarz może być wybrańcem śmierci, jej mimowolnym towarzyszem, skazańcem, który błąka się jeszcze między żywymi. Ale może być także samą śmiercią – pamiętamy przecież ów niesamowity statek śmierci, właściwie szkielet statku oświetlony upiornym słońcem, na którym podróżuje śmierć. Voceratrice pozostawia odpowiedź w zawieszeniu. Wciąż nie wiadomo, kim jest tajemniczy żeglarz poszukujący rozkoszy w „słońcu i śmierci”, czemu rozmyśla o unicestwieniu w świecie pulsującym życiem, pośród natury, która zdaje się nie wiedzieć nic o przekwitaniu i umieraniu. Wieczny ruch także nasuwa myśl o zwycięstwie nad śmiercią – ruch łodzi, wysiłek żeglarza, marzenie o locie w przestworzach. To wszystko skłonni bylibyśmy umieścić raczej po stronie życia niż śmierci, a może i po stronie wieczności niosącej jednak ocalenie duchom dążącym do doskonałości (jak chciał Goethe, a za nim romantycy).
27W trzecim sonecie wszystko zaczyna się wyjaśniać – romantyczne dziedzictwo pozwala nam rozpoznać tożsamość bohatera, lecz wyzwolenie z Böcklinowskich fantazji nie przynosi artystycznego sukcesu. Lamenti odwołuje się nie do korsykańskich obrzędów pogrzebowych, a tym bardziej nie do tajemnic, których można byłoby się spodziewać po Wyspie umarłych, lecz wprost do III części Dziadów. Rozwiązanie dla poetki może i niefortunne, lecz dla Polki rozmyślającej o zemście „z Bogiem, a choćby mimo Boga” zapewne narzucające się z całą oczywistością.
28W tej sytuacji Vendetta – mimo całej subtelności lirycznej formy – dopowiada to, co mogłoby pozostać tajemnicą. Żeglarz samotnik, odrzucony, odtrącony, ale niczym bohater Byronowski nieodczuwający potrzeby ani konieczności nawiązywania więzi z otoczeniem wyznaje prawdę, ku której wiodły nas kolejne sonety cyklu:
[…] jakby głazy w głąb staczał, wędrowiec
Rzucił słowa – swój cały skarb – „jestem Polakiem”. 17
29Z obrazem żeglarza pielgrzyma kojarzy się oczywiście obraz żołnierza pielgrzyma. Rok wcześniej ukazało się przecież – również w Charkowie – pierwsze wydanie niezwykle popularnego i zapewne krzepiącego niejedno serce poematu Bronisławy Ostrowskiej ABC Polaka pielgrzyma18. Tam śmierć i groby kojarzyły się rzecz jasna z drogą krzyżową, powrotem do ojczyzny i walką o wolność naszą i waszą. I jeszcze ze światem skąpanym we łzach i krwi, a więc z innym poematem, którego utajony poniekąd bohater przyszedł na świat właśnie w Ajaccio, na Korsyce, wyspie słońca i śmierci.
[…] kiedy reszta świata
We łzach i krwi tonęła, gdy ów mąż, bóg wojny, Otoczon chmurą pułków, tysiącem dział zbrojny, Wprzągłszy w swój rydwan orły złote obok srebrnych, Od puszcz libijskich latał do Alpów podniebnych […].19
30A choć istotnie dane mu było pogrążyć świat we krwi i łzach, to dla Polaków był przecież zawsze legendą budzącą nie zawsze uzasadnione nadzieje. O tym autorka na pewno pamiętała doskonale, pisząc swój cykl, nabierający zupełnie nowej wymowy w ponurych latach I wojny światowej 20.
31Rozpatrywany w kontekście całego cyklu Z wyspy słońca i śmierci wiersz Ajaccio znaczy może więcej i okazuje się zapewne bardziej czytelny, pozbawiony owej młodopolskiej mglistości21, poetyckiej zasłony okrywającej również Wyspę umarłych Böcklina. Czy to dobrze, czy źle – niepodobna chyba rozstrzygnąć.
Notes de bas de page
1 B. Ostrowska, Z raptularza. 1910–1917, Charków 1917.
2 W Charkowie lata I wojny światowej spędził Leopold Staff, Bronisława Ostrowska zaś przez pewien czas była nawet jego sąsiadką. Zob. I. Maciejewska, Leopold Staff. Warszawski okres twórczości, Warszawa 1973, s. 31–37.
3 Kiedy wiersze te przedrukowano w tomie 3 Pism poetyckich Ostrowskiej (Warszawa 1932), recenzent uznał je za „zupełną nowość”. Zob. S. Napierski, Poezje Bronisławy Ostrowskiej, „Wiadomości Literackie” 1933, nr 36.
4 B. Ostrowska, Z raptularza, s. 39.
5 Zob. np. taż, Biała godzina. Wybór poezji, wyb. i wstęp S. Lichański, Warszawa 1969, s. 120; taż, Poezje wybrane, oprac. A. Wydrycka, Kraków 1999, s. 209.
6 Nie bez powodu Jan Lechoń (Pisma Ostrowskiej, „Wiadomości Literackie” 1932, nr 3) uznał, że twórczość poetki jest „zawsze pod względem formy nieskazitelna”.
7 O korsykańskich zwyczajach żałobnych, ceremoniach pogrzebowych, opłakiwaniu zmarłych i zwyczaju noszenia żałoby przez dziesięć lat zob. B. Ostrowska, Z raptularza, s. 179.
8 W twórczości Ostrowskiej „Natura, jej tajemnice odsyłają ku wieczności”, B. Olech, Harmonia, liryzm, trwoga. Studia o twórczości Bronisławy Ostrowskiej, Białystok 2012, s. 46.
9 O roli motywu śmierci w twórczości poetki zob. S. Lichański, Spójnia ślubnego pierścienia, w: tenże, Cienie i profile. Studia i szkice literackie, Warszawa 1967, s. 416–420.
10 To sąsiedztwo śmierci i kwiatów (niekoniecznie cmentarnych, składanych na grobach) widać najlepiej we wcześniejszych lirykach Ostrowskiej należących do cyklu Woń kwiatów, szczególnie zaś w Nieśmiertelnikach i Astrach.
11 Stanisław Witkiewicz (Myśli, Warszawa 1923, s. 40) dojrzał w twórczości szwajcarskiego mistrza „najwspanialsze połączenie żywej i cudownie pobudliwej wyobraźni z doskonałą, pełną świadomości i wszechstronności inteligencją”. On także napisał pierwszy polski artykuł o malarzu (Arnold Böcklin, „Wędrowiec” 1884, nr 41–42).
12 O odwołaniach do Wyspy umarłych m.in. w wierszach Tetmajera, Rydla i Liedera pisze A. Nowakowski, Arnold Böcklin. Chwała i zapomnienie, Kraków 1994, s. 277–281.
13 W okresie 1880–1886 Arnold Böcklin namalował pięć wersji Wyspy umarłych. Pierwsza, chyba najbardziej popularna i reprodukowana najczęściej, trafiła do Bazylei. Wersja druga znajduje się w posiadaniu Metropolitan Museum w Nowym Jorku. Wersja trzecia, berlińska, jest o trzy lata późniejsza, przez pewien czas stanowiła własność Adolfa Hitlera. Czwarta wersja z 1884 r. została zniszczona podczas II wojny światowej i obecnie znana jest tylko z czarno-białej fotografii. Ostatnią, piątą wersję, którą możemy oglądać w Lipsku, niektórzy znawcy uważają za ostateczną i kanoniczną.
14 Motywu analogicznego do Wyspy umarłych szuka w wierszu Ostrowskiej Rusałki A. Nowakowski, Arnold Böcklin, s. 286.
15 B. Ostrowska, Z raptularza, s. 40.
16 Mam tu oczywiście na myśli poemat Coleridgeʼa The Rime of the Ancient Mariner opublikowany w 1798 r. W tłumaczeniu polskim „Ancient Mariner” to „Sędziwy Marynarz” albo „Stary Żeglarz”. Por. M. Chodkiewicz, „Jednego zatrzymuje z trzech / Sędziwy dziad-marynarz” – „The Rime of the Ancient Mariner” Samuela Taylora Coleridgeʼa w polskich przekładach, „Annales UMCS” 2011, vol. 29, 1.
17 B. Ostrowska, Z raptularza, s. 42.
18 Taż, ABC Polaka pielgrzyma, Charków 1916.
19 A. Mickiewicz, Dzieła, t. 4: Pan Tadeusz, Warszawa 1998, s. 38.
20 O postaci Napoleona w poezji Ostrowskiej, zwłaszcza w poemacie Dywagacje, zob. B. Olech, Harmonia, liryzm, trwoga, s. 140–141.
21 Na mglistość poetyckich znaczeń, a także nieoczekiwane wyłanianie doświadczeń metafizycznych w twórczości autorki Ajaccio zwracała uwagę Maria Dąbrowska (Bronisława Ostrowska, w: taż, Pisma rozproszone, t. 2, Kraków 1964, s. 496–501).

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017