Rok 1890
p. 7-29
Texte intégral
1Paul Valéry zapewniał, że nie napisze nigdy powieści, bo sięgając po ten gatunek, byłby zmuszony do tworzenia banalnych opisów i dialogów, stanowiących zaprzeczenie języka prawdziwej sztuki. Autor Pana Teste słowa dotrzymał, ale trudno powiedzieć, czy miał rację. Ostatecznie bowiem wielcy powieściopisarze jakoś dają sobie radę z mową codzienną i nawet w stereotypowych wypowiedziach potrafią ukryć dość głęboki sens. Jako argument niech nam posłuży następujący cytat:
– Co się dzieje z margrabiną dʼArpajon? – spytała pani de Cambremer.
– Ależ ona już w grobie! – odpowiedział Bloch.
– Pomyliła się panu z hrabiną dʼArpajon, która umarła w zeszłym roku.
Księżna dʼAgrigente wmieszała się do sporu; o rękę tej młodej wdowy po mężu starym, bogatym i noszącym wielkie nazwisko zabiegano ogromnie, dzięki czemu nabrała ogromnej pewności siebie.
– Margrabina dʼArpajon też umarła, mniej więcej rok temu.
– Rok temu? A ja ręczę pani, że nie – odparła pani de Cambremer – bo nie minął jeszcze rok, jak byłam u niej na muzycznym wieczorze. 1
2Cóż właściwie interesującego w cytowanym zapisie salonowej konwersacji, którą powierzchowny obserwator mógłby wziąć za przykład codziennej paplaniny, kontynuowanej przez dobrze urodzonych wyłącznie dla zabicia czasu? No cóż – ostatecznie Proust to Proust i zawsze ma nam coś ciekawego do powiedzenia.
3Podczas powtórnej lektury zwróci może naszą uwagę fakt, że słowo „rok” wymienione tu zostało aż cztery razy. I jeszcze okoliczność, że „rok” to taka miara czasu, z którą bohaterowie w ogóle nie dają sobie rady. Kapitalne spostrzeżenie, bo ileż razy mówimy „w zeszłym roku”, nie mając wcale pewności, czy nie mylimy daty. Rok kalendarzowy jakoś wymyka się ludzkiej pamięci, nie potrafimy w pełni ogarnąć trzystu sześćdziesięciu pięciu dni, o ile już minęły i należą do niewyraźnie rysującej się przeszłości. „Rok” to całość bezkształtna i jeśli nawet mówimy o „dobrym” albo „pomyślnym” roku, to w gruncie rzeczy mamy na myśli raczej najważniejszy dzień życia, szczęśliwy tydzień albo pamiętny miesiąc, w którym zdarzyło się coś wyjątkowego. Bo przecież rok nigdy nie jest jednoznaczny.
4Pisanie historii literatury wiązało się w przeszłości z ustalaniem dat przełomowych, wyznaczających kres i początek kolejnych epok czy okresów. Prowadziło to nieuchronnie do mitologizowania pewnych odcinków czasu, uznawanych za wyjątkowo istotne. Jak się zdaje, również z tego powodu rok 1890 nabrał cech literackiego przełomu, miał zamykać dzieje pozytywizmu i otwierać o wiele bardziej błyskotliwą przygodę Młodej Polski. Anachronizm takiego spojrzenia wydaje się dziś oczywisty, skoro najsłuszniej byłoby powiedzieć, że każdy rok coś kończy i jednocześnie coś zaczyna. Każdy jest niekoniecznie przełomowy, ale na pewno ważny – na przykład rok 1890, dla literatury wyjątkowy choćby dlatego, że przyniósł co najmniej jedno arcydzieło i jedno wydarzenie z życia literackiego, skupiające bez przesady uwagę całego narodu.
5Istotne i błahe epizody roku 1890 można ukazać w postaci obszernego kalendarium, najlepiej zawierającego również antologię tekstów, które wówczas zostały opublikowane. Nie wiadomo, czy taka książka (a najlepiej wydawnictwo wielotomowe) komukolwiek by się przydała i prowadziła do jakichś nowych odkryć. Nie wiadomo, bo takiej książki czy też księgi dotąd nikt nie opracował.
6Rangi roku 1890 nie był w gruncie rzeczy pewny nawet Kazimierz Wyka, ogromnie przywiązany do tej daty, budzącej jednak mnóstwo wątpliwości i w gruncie rzeczy wybranej chyba dosyć arbitralnie:
Przyjmujemy przeto datę – 1890. Data wymieniona nie oznacza żadnego wybitnego wydarzenia literackiego, tym bardziej politycznego. Sugeruje ona jedynie, że ostatnie dziesięciolecie XIX wieku znajdować się będzie tak dalece w znaku narastających objawów związanych z Młodą Polską, że już w latach 1895–1900 pokolenie tworzące tę literaturę staje się pokoleniem czołowym i przodującym. 2
7Postąpimy zupełnie inaczej, starając się – niczym Ludwik Jenike, zasłużony redaktor „Tygodnika Ilustrowanego” – nie dzielić literatury na „młodą” i „starą”, do czego przyzwyczaiło nas kilka pokoleń pisarzy. Wręcz przeciwnie, chcemy raczej odtworzyć różnorodność panującą w środowisku pisarskim na przestrzeni jednego roku. W tak krótkim szkicu zmuszeni zostaliśmy do przeprowadzenia najściślejszej selekcji – z nadzieją, że z tej mozaiki dotyczącej zaledwie dwunastu kalendarzowych miesięcy mimo wszystko coś wynika.
8Każdy rok ma swój początek i każdy zaczyna się tak samo – Nowym Rokiem, zwykle pełnym radości i nadziei, a także planów na przyszłość. Jest to czas sprzyjający poetom okolicznościowym, a niekiedy i grafomanom, o ile potrafią sklecić wiersz stosowny do chwili. Na przykład taki:
Wiarą, pracą, obowiązkiem
Elektryzuj życia czczość;
Dusze łącz serdecznym związkiem,
Ideałom drogę mość!
Kogo razi blask, co dnieje,
Niech ustąpi w wieczny mrok!
Tylko ten, kto chce, grzybieje;
My – witajmy młody rok! 3
9Nasz literat, działający zgodnie z poetyką wczesnej pozytywistycznej poezji programowej, spóźnił się chyba mniej więcej o lat dwadzieścia. Mimo wszystko odczuwam pewną przyjemność (mam nadzieję, że nie perwersyjną), przytaczając wiersz, o którym od dawna nikt nie pamięta i nic nie wskazuje, by ktoś – poza skrupulatnym kronikarzem – chciał go jeszcze czytać.
10Sprawiedliwe zapomnienie nie grozi natomiast Bogumiłowi Aspisowi – poecie z prawdziwego zdarzenia, wymienianemu jednak już tylko w większych słownikach i encyklopediach. Autor Snu odrodzenia szybko zdobył i równie szybko stracił popularność, a lata nadchodzące po 1890 roku nie były dla niego pomyślne.
11Pewnie jeszcze tego nie przeczuwał, bo wiersz napisał piękny, choć trochę pesymistyczny. W wymiarze kosmicznym los ludzkości wcale się nie zmienia, żyjemy uwięzieni od tysiącleci w niewielkim zakątku Wszechświata, niepewni swego przeznaczenia. Taka ocena ludzkiej kondycji nie może prowadzić do optymistycznych wniosków. Nie ma się z czego cieszyć, a co gorsza, trudno się spodziewać jakiejś odmiany po nadchodzącym roku. Może jednak czujny redaktor doszedł do wniosku, że w noworocznym numerze nie ma miejsca dla dekadenckich nastrojów i wymusił krzepiące zakończenie?
Kiedy zawodzi sama nawet wiara,
Wszystko się zdaje i liche, i stare –
Wiedza podaje człowiekowi czarę
Szczęścia – i wiecznie jest nowa… ta czara! 4
12To samo pismo donosiło jednak z niepokojem (zaraz po zakończeniu zabaw sylwestrowych), że Europa się wyziębia, przeciętna roczna temperatura spada i jeśli tendencja taka się utrzyma, kontynentowi grozić może jakaś gigantyczna katastrofa. Poza tym – zachwycano się nauką, a zwłaszcza statystyką, dzięki której można było gromadzić wiedzę nie tylko o martwych przedmiotach, ale i żywych osobnikach, na przykład swój żywot kończących. Okazywało się również, że statystyka ma w sobie coś z magii, a zwłaszcza kabały. Oto bowiem co roku rozstają się z życiem 33 333 333 osoby, przeciętna długość życia na kuli ziemskiej to 33 lata, na 1000 szczęśliwców dożywających siedemdziesiątki przypada zaś 33 robotników (a tylko 27 profesorów i 24 lekarzy!) 5.
13Mniej uchwytne nastroje panujące w społeczeństwie próbował analizować publicysta „Tygodnika Ilustrowanego”, zalecając Polakom na początku roku „oszczędność rozumnie pojmowaną”. Ganił rozrzutność i lekkomyślność, której przejawem staje się „życie ponad stan, naśladowanie pewnych warstw uprzywilejowanych, którym się zdaje, że są tylko do rozkoszy życia stworzone”, krytykował surowo „żądzę posiadania wszystkiego, co zmysłom dogadzać może” 6.
14Oszczędność w życiu codziennym, hasło stosowne chyba raczej dla inteligenckiej biedoty i właścicieli ubożejących dworków ziemiańskich, nie mogło rzecz jasna obowiązywać podczas święta, zwłaszcza gdy chodziło o święto narodowe, jakiego nie obchodzono już od wielu lat, jednoczące rodaków ze wszystkich ziem i zaborów. Takim świętem stał się pogrzeb Mickiewicza na Wawelu, bez wątpienia najważniejsze związane z literaturą wydarzenie medialne i towarzyskie 1890 roku. „Mickiewicz niech nad swym grobem zgromadzi wszystkie sfery, wszystkie warstwy społeczne polskie” 7, wzywał dziennikarz „Nowej Reformy”.
15Jednak jeszcze w końcu maja termin uroczystości nie był ostatecznie ustalony!
16Potem wszystko potoczyło się już zgodnie z planem. Dwudziestego siódmego czerwca zwłoki poety przeniesiono do nowej trumny. Wcześniej spoczywały w Montmorency, w rodzinnym grobie zajmującym pięć metrów kwadratowych, głębokim również na pięć metrów. W ekshumacji uczestniczyli między innymi: syn Mickiewicza, Władysław, oraz syn Józefa Bohdana Zaleskiego, Dionizy, Ildefons Kossiłowski, który trzydzieści pięć lat wcześniej czuwał w Konstantynopolu przy zwłokach Mickiewicza, a także znakomita polska malarka Anna Bilińska. No i Adam Asnyk, który nie tylko towarzyszył szczątkom wieszcza w drodze do ojczyzny, ale i na Wawelu wygłosił dosyć niefortunne przemówienie. Uroczystość pożegnalna odbyła się nazajutrz, w obecności Ernesta Renana i Armanda Lévy, sekretarza i współpracownika Adama Mickiewicza, a także dziennikarzy francuskich i przedstawicieli ambasady rosyjskiej 8.
17W czerwcu 1890 roku Armand Lévy miał przed sobą już tylko niecały rok życia, Renan – rok i cztery miesiące, Bilińska zaledwie trzy lata, Kossiłowski niespełna pięć, Asnyk zaś – siedem.
18Sporządzono krótki protokół, podpisany przez jedenaście osób. Wynika z niego, że po otwarciu trumny ujrzano „zwłoki w postaci szkieletu prawie zupełnie z ciała obnażonego z przylegającymi doń szczątkami odzieży, z której obuwie najlepiej się przechowało” 9. Rozmaite relacje mówią o trzech przedmiotach wydobytych z grobu. Pierwszy to mały mosiężny krucyfiks, z ułamaną prawą ręką figury Chrystusa. Drugi to moneta miedziana, której historię potrafimy z grubsza zrekonstruować 10. Trzeci zaś, najmniej istotny i dlatego najbardziej zagadkowy – biały porcelanowy guziczek.
19W piątek 4 lipca pogoda dopisała, zaświeciło słońce, zabrzmiał dzwon Zygmunt, ceremonię rozpoczęto już o wpół do siódmej rano! W orszaku pogrzebowym, zgodnie z ustalonym porządkiem, kroczyło aż siedemdziesiąt delegacji i grup zorganizowanych. Na czele pochodu – krakowska orkiestra, dalej strażacy i „włościanie z 45 wieńcami”. Pierwszy wieniec utworzono z kłosów i liści roślin litewskich. Literaci szli z numerem porządkowym 48, przed reprezentacją czytelni katolickich (nr 63) i przedstawicielami dawnej warszawskiej Szkoły Głównej (nr 70). Nie zabrakło gości z Bierzanowa, Sanoka, Podgrodzia, Leżajska, Przeworska i wielu innych miejscowości. Cała nieistniejąca na mapach europejskich Polska spotkała się tego dnia pod Wawelem. Złożono wieńce od Polaków z Bułgarii, od Żydów, od rodziny Tomasza Zana i od rodziny Towiańskich.
20Krakowski „Czas” opublikował numer specjalny z portretem wieszcza i materiałami na temat okoliczności jego zgonu. We wspomnieniach powrócił rok 1855, próbowano zrobić coś, co w chwili śmierci Mickiewicza nie było jeszcze możliwe. Nadrabiano straty, trochę chyba starano się oszukać czas. Rok 1855 zamieniał się w rok 1890, mimo żałobnych akcesoriów ceremonii przynosząc zamiast rozpaczy – prawo do nadziei:
Z tej trumny, z ksiąg Adama Mickiewicza niech spłynie zdrój żywy, zdrój wiary niezłomnej i miłości szczerej, niech spłyną na młode pokolenia promienie zdrowych natchnień i szlachetnych celów, co rozproszą ciemności zwątpień, waśni, rozpaczy lub ułudy, jakie szerzy obecna doba.
Idźmy za Adamem Mickiewiczem […]. 11
21Z pewnością nie było mowy o rozpaczy czy zwątpieniu, a nawet oznaki żałoby wydawały się zupełnie inne niż w przypadku niedawnej śmierci, z którą trudno się jeszcze pogodzić. Wiadomo, że w pewnych sytuacjach zmarli niezbędni są żywym do… życia właśnie, i tak było w przypadku Mickiewicza! 12
22Kazimierz Przerwa-Tetmajer, który już w następnym roku wyda pierwszy tom swoich Poezji, przecierając drogi liryce Młodej Polski, w 1890 roku opublikował wiersz okolicznościowy upamiętniający pogrzeb wieszcza. Utwór składa się z sześćdziesięciu wersów, są w nim rekwizyty śmierci, prochy, trumna, a także dzwony, lecz myśl o życiu okazuje się mimo wszystko silniejsza. Bo Mickiewicz to nieśmiertelny olbrzym, to nieposkromiony żywioł, swoim spojrzeniem miażdży słabych, dodaje mocy i energii. Tetmajer kończył wprawdzie konkluzją, że godzina przebudzenia narodu dopiero nadejdzie, ale nie odbierał prawa do nadziei. Doczekamy momentu, gdy dzięki zbiorowemu wysiłkowi Mickiewicz – niczym śpiący rycerz słowa – powstanie z wawelskiego grobu i poprowadzi naród:
Oto jesteśmy mocni i niezłomni,
Jak myśli twoje… śmiało budzim cię! 13
23Chociaż na Wawelu nie przemawiał Bolesław Prus, to dwa lata wcześniej zaangażował się on w kampanię budowy pomnika wieszcza, oceniając bardzo surowo zaprezentowane przez artystów projekty konkursowe. Może się mylę, ale jeśli każdy wyobraża sobie Mickiewicza inaczej, to autorowi Lalki najbliższy był oczywiście poeta i dziennikarz w jednej osobie, jednym słowem – żaden duch wzlatujący ponad ziemią, lecz usadowiony w fotelu pisarz 14.
24Prus na Wawelu nie przemawiał, ale w wyimaginowanym orszaku ku czci wieszcza to właśnie on miałby do ofiarowania najwięcej – prawdziwe arcydzieło, którego edycja książkowa w trzech tomach ukazała się zaledwie kilka miesięcy wcześniej, w omawianym przez nas roku 1890. Dla historii polskiej powieści był to na pewno rok przełomowy, bo – przynajmniej z dzisiejszej perspektywy – przyznać musimy, że literatura „po Lalce” wyglądała już inaczej niż „przed Lalką” 15.
25„W tyglu społecznym przerabia się nieustannie wewnętrzne życie nasze” 16. Takimi słowami zaczynała się jedna z najbardziej wnikliwych recenzji powieści i było to może zdanie godne Gombrowicza, choć nierozwinięte przez autora, niedokończone, rozmyte w socjologicznych analizach, pozbawione błyskotliwych i prowokujących wniosków. Mimo wszystko Józef Kotarbiński wykazał znacznie więcej szczerego zainteresowania omawianym dziełem niż kolejny recenzent, który zaczął swoją opinię o Lalce od dość niezwykłego wywodu:
Nie widziano zoologa, który by np. uznawał tylko zwierzęta przeżuwające, a potępiał drapieżne, ani takiego mineraloga, który by chwalił opale, a ganił rubiny, ale co krok spotkać można krytyka, który wykreśliłby z literatury utwory idealne lub realne. To już nie badacz, ale stróż kodeksu, szermierz chorągwi, przedstawiciel i obrońca szczególnych upodobań, sędzia i hodowca, który nie godzi się na to, co przez talenty i geniusze rodzi natura, ale wymaga przestrzegania pewnych przepisów i powtarzania pewnych postaci. 17
26Dalej następowały uwagi dotyczące Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, katedry mediolańskiej, muzyki Mozarta i Schumanna, Rafaela, Tycjana, Matejki, wieży Eiffla, Dantego, Goethego, Asnyka, Konopnickiej… Przypomina się w tym momencie o wiele późniejsza skarga Stanisława Mackiewicza na sposób pisania recenzji z przeczytanych książek:
Recenzja z książki ogłoszona w prasie wygląda dziś mniej więcej w sposób następujący: „Mackiewicz napisał książkę o Dostojewskim. Ostatni raz polowałem na wilki w r. 1938. Było to polowanie w osiem strzelb; polowała z nami pani Borowska. Zabity był jeden wilczek”. Tak przynajmniej wygląda recenzja o mojej książce, napisana przez Pawła Hostowca w „Kulturze” paryskiej. 18
27No, ale ostatecznie Aleksander Świętochowski omówił jednak Lalkę i powiedział coś niecoś o Prusie, nazywając go „kryształem nie nadzwyczajnej wielkości, ale szczególnego i pięknego kształtu” 19, co sprowokowało replikę dość protekcjonalnie potraktowanego twórcy 20. Recenzent może się i starał, ale jedno, co udało mu się na pewno, to uparte odmawianie wielkości Prusowi 21– ton, który słyszymy przecież także w innych wypowiedziach z 1890 roku. Na przykład w tekście Antoniego Langego, którego gust estetyczny wydawał się znacznie bliższy najszerzej rozumianej współczesności. Mimo wszystko ten znawca Baudelaireʼa i parnasistów, oczytany w modnej literaturze francuskiej, wyrokował stanowczo: Lalka „arcydziełem nie jest”, a krytyczną ocenę popierał stwierdzeniem, że „całość chaotyczna, rozerwana i niejednolita”. Swój sąd tłumaczył zresztą dość zawile:
Możliwe bardzo, że gdyby Prus dzieło swoje napisał poza tą duszną atmosferą, Lalka byłaby powieścią epokową. W obecnej swej formie jest ona tylko dziełem znakomitym, a w każdym razie stanowi evenement litteraire mijającego wieku. Czytelnicy zaś mogą mieć do autora pretensję tylko o to, że nie stworzył arcydzieła, chociaż mógł był i powinien to uczynić. 22
28No cóż, dobre i tyle, choć wydaje się, że postawę recenzenta określa najdalej posunięty snobizm i brak wiary, że w państwie skazanym na niebyt, a zwłaszcza w prowincjonalnej Warszawie, może urodzić się prawdziwe arcydzieło, takie jak Kwiaty zła Baudelaireʼa albo Na wspak Huysmansa.
29Zdaje się, że Lalka budziła mimo woli tęsknotę do Paryża, gdzie sławni pisarze przyjmowani są w najlepszych salonach, a inni, odrzuceni i wyklęci, dożywają swych dni w równie malowniczych szynkach, przytułkach dla bezdomnych albo po prostu na ulicy. Do prawdziwego, to znaczy europejskiego dekadentyzmu tęsknił Jan Ludwik Popławski, może nieświadomy tego, że snuje się jeszcze po Warszawie najwybitniejszy zapewne polski poeta wyklęty, Włodzimierz Stebelski (umrze dopiero w następnym roku, śmiercią samobójczą), a w Kulparkowie dożywa swych dni w mroku obłędu Władysław Ordon (Szancer). Takich sensacji nie było w powieści Prusa i krytyk mógł wątpić, czy prawdziwą wielkość dzieła sztuki da się wyprowadzić z tak przyziemnej egzystencji:
To nie atmosfera trupiego rozkładu, którą oddychają poeci o znieprawionych gustach, poeci gnijącego mieszczaństwa Europy, ale raczej atmosfera zwyczajna filisterskiego warszawskiego mieszkania, pełna zapachów przydymionej pieczeni, brudnej bielizny, nie wyrzuconych śmieci, stęchłej woni nie trzepanych mebli i nie mytych sprzętów, wyziewów, jakie przez drzwi idą z kuchni, przez okno z rynsztoka. 23
30Lalka – podobnie jak duch Mickiewicza zaproszony na Wawel – stanowiła wyzwanie pod adresem czytającej publiczności. Trudno mieć pretensje do krytyków, że nie wszystko od razu zauważyli, że nie wszystko zrozumieli i opisali, że w pośpiechu przeoczyli to czy tamto. Ostatecznie kilka tygodni czy nawet miesięcy to stanowczo za mało jak na żywot arcydzieła. Natomiast wystarczająco dużo jak na wydarzenie sezonu, którym powieść także niewątpliwie była:
Za to myślący ogół zajmował się pilnie tą powieścią, mówiono o niej wszędzie, sprzeczano się o tendencje, o prawdę głównych postaci, czyniono rozmaite zarzuty, zapytywano, co znaczy tytuł? 24
31Musiało minąć bez mała sto lat, by opinii dezawuujących wartość utworu Prusa nikt już nie brał na serio. Jednak z drugiej strony rodzi się kłopotliwe pytanie: gdyby Lalkę przyjęto mniej życzliwie, czy doczekalibyśmy się w ogóle Emancypantek, Faraona, Dzieci? Czy Prus nie pozostałby w naszej świadomości jedynie felietonistą, humorystą, nowelistą i autorem trochę już przysypanej kurzem Placówki? Jakkolwiek powieść ukazywała się w odcinkach, na łamach „Kuriera Codziennego” od 29 września 1887 roku do 24 maja 1889 roku 25, to dopiero wydanie książkowe zmobilizowało krytyków i recenzentów. Można więc powiedzieć z całą pewnością, że rok 1890 był dla Prusa absolutnie wyjątkowy.
32Po prawie dwudziestu latach pracy pisarskiej i dziennikarskiej narodził się jak gdyby nowy Prus, nowy twórca, oryginalny artysta. W tym samym zaś czasie, gdy pierwsze egzemplarze Lalki wędrowały do rąk czytelników, rozpoczynał swą wielką europejską podróż Stanisław Wyspiański.
33Wyjeżdżał prawie potajemnie, zaopatrzony w pieniądze i marszrutę przez architekta Tadeusza Stryjeńskiego – najpierw z Krakowa do Wiednia, gdzie zdążył obejrzeć tylko katedrę i pomnik dłuta Canovy, bo już 4 marca zameldował się w Wenecji26. Tutaj spędził niecałe dwa tygodnie, po czym ruszył do Padwy, nieco dłużej zabawił w Weronie, kilka dni w Mantui, a na początku kwietnia przybył już do Mediolanu. Czternastego kwietnia podczas ulewy i pośród zapadających ciemności zwiedzał Como, świecąc sobie zapałkami, by w wąskich uliczkach odnaleźć drogę. Włoski etap podróży dobiegł końca, niezmordowany artysta ruszył teraz do Szwajcarii, zatrzymując się w Lucernie i Bazylei, wędrując dookoła Jeziora Czterech Kantonów. Dwudziestego czwartego kwietnia był wreszcie w Paryżu, studiował architekturę sakralną, oglądał spektakle teatralne i operowe, zachodził do Luwru, odkrywał także żyjących jeszcze artystów, takich jak Puvis de Chavannes czy Pierre Victor Galland. W stolicy Francji pozostał sześć tygodni, potem rozpoczął wędrówkę szlakiem gotyckich katedr. Tydzień przeznaczył na pobyt w Chartres, cztery dni na Rouen, sześć na Amiens, aż dwa tygodnie zajęła mu wizyta w Reims. Turyści rzadko bywają tak cierpliwi, ale Wyspiański miał ambitniejsze plany niż gromadzenie wrażeń z podróży. Chciał napisać studium o gotyckich katedrach, a rysując i notując, zgłębiał ducha gotyku. Był akurat w Reims, gdy na Wawel odprowadzano trumnę ze szczątkami Mickiewicza. Wydarzenie to skomentował po swojemu, w liście do Tadeusza Stryjeńskiego: „Była to straszna chwila, kiedy tę trumnę wprowadzono do Polski – i szukano w niej życia; chciano się odrodzić tchnieniem grobów” 27.
34W połowie lipca był w Strasburgu, już w nieco gorszym humorze oglądał Moguncję, Norymbergę i Ulm, w sierpniu dotarł do Monachium, uważanego obok Paryża za najważniejszą europejską stolicę sztuki 28. Podziwiał doskonałe zbiory obrazów, sam sporo rysował, a wieczorami chodził do teatru (prawie codziennie!), obejrzał między innymi Lohengrina i Boginki Wagnera – ten ostatni utwór stanowił niemal nowość w repertuarze operowym. Jeśli nawet dotarła do niego wiadomość, że w tym samym czasie w kościele Mariackim w Krakowie malarz i literat Włodzimierz Tetmajer poślubił pannę Annę Mikołajczykównę z Bronowic, to na pewno nie miał pojęcia, co oznaczał ten z pozoru zwyczajny epizod 29. Ani jakie konsekwencje będzie mieć za dziesięć lat – nie tylko dla Lucjana Rydla…
35Podróż dobiegała już właściwie końca, wyczerpywały się fundusze, ale Wyspiański wciąż chciał zwiedzać – choćby i ograniczając się do miejsc z pozoru mniej atrakcyjnych. Po Ratyzbonie, Pradze i Dreźnie przyszła więc kolej na Legnicę, Poznań, Gniezno, Toruń i Wrocław (dla mieszkańca Krakowa wyjazd do każdego z tych miast oznaczał w 1890 roku podróż „zagraniczną”!). Powrócił w sobotę, 29 września, jego wyprawa trwała zatem ponad pół roku, dwadzieścia dziewięć tygodni, jeśli dobrze obliczyłem.
36Powrócił, by… marzyć o kolejnym wyjeździe. Swój zamiar wprowadził zresztą w życie, chociaż nie od razu. A z podróży przywiózł coś więcej niż wspomnienia, zapiski, szkice i rysunki. Bo wszystko wskazuje na to, że właśnie podczas tej pierwszej europejskiej podróży narodził się Wyspiański-pisarz 30.
37Gdyby nie wyjechał, pozostałby nieznanym światu rysownikiem i malarzem, utrzymującym się ze skromnych zarobków konserwatora dzieł sztuki, skazanym na prace dorywcze i źle płatne, uzależnionym od kaprysu mecenasa, oglądającym teatr jedynie z widowni, gdy starczyło na bilet, wstyd powiedzieć, najtańszy.
38Oczywiście, że bardzo trudno tego dowieść. Bardzo trudno powiedzieć czytelnikom i widzom, że gdyby nie półroczna podróż po Europie (Matejko uważał, że przedwczesna), Wyspiański najprawdopodobniej nie napisałby nigdy Wesela ani Wyzwolenia, nie wystawił Dziadów ani nie rozmyślał tak twórczo o inscenizacji Hamleta. No i nie zmieniłby krakowskiego teatru – awanturując się, wykłócając, daremnie domagając się uznania i szacunku od ludzi, którzy nie potrafili jego sztuki zrozumieć.
39A jednak czytając listy i notatki z podróży, nie mamy najmniejszej wątpliwości, że pisze je artysta, któremu kreska, a nawet kolor i światłocień już nie wystarczają. Potrzebuje słowa – pełnego barw, melodii, siły, wywierającego wpływ na odbiorców. Wbrew Matejce chciałoby się powiedzieć, że w życiu Wyspiańskiego nic nie jest przedwczesne 31. Ten dwudziestolatek po powrocie ze swej niesamowitej wyprawy już wie, czego chce. Wie bardzo dokładnie, że powinien zainteresować się nie liryką czy twórczością powieściową, ale dramatem, nawiązującym do idei teatru muzycznego Wagnera, łączącym różne dziedziny sztuki. Świadczyłaby o tym choćby wypowiedź Stanisława Estreichera:
Z Wagnerem zapoznał się Wyspiański po raz pierwszy podczas swojej podróży po Bawarii (Monachium i Norymberga) w roku 1890. Napisał wówczas do mnie list, w którym tajemniczymi dosyć słowami donosił mi o wielkiej zmianie, jaka zaszła w nim i w jego planach życiowo-artystycznych. O ile pamiętam, wyjaśnił mi to po powrocie jako poczucie w sobie artysty-dramaturga obok artysty-malarza, za jakiego się dotychczas uważał i jako zamiar stworzenia całego szeregu utworów dramatycznych. 32
40Dla biednego krakowskiego studenta dopiero rozmyślającego o literackiej karierze europejska podróż była prawdziwym uśmiechem losu. Pierwszy raz widział Wenecję, Paryż, Monachium – tylko pierwszy wyjazd z rodzinnego miasta dostarcza naprawdę silnych i niezapomnianych wrażeń, no i potrafi zmienić człowieka. Zupełnie inne znaczenie miały podróże odbyte w roku 1890 przez Henryka Sienkiewicza.
41Odtwarzając nawet bardzo pobieżnie ich przebieg, dochodzimy do wniosku, że Sienkiewiczowi było już w Warszawie po prostu za ciasno. Za ciasno w Warszawie, na Mazowszu, w Polsce, może nawet w Europie?
42Nowy Rok powitał w Zakopanem, w styczniu gościł w Krakowie i w Wiedniu, gdzie zdenerwował go gotyk – styl podziwiany akurat przez Wyspiańskiego. Obaj patrzyli w stolicy Austrii na tę samą katedrę, lecz Sienkiewicz ocenił budowlę znacznie gorzej:
Święty Szczepan znerwował mnie samym widokiem. W tej chwili chcę pogodnych linii, nie gotyku. Zdawało mi się, że mi wieża ze wszystkimi spiczastościami, załamaniami, strzelistościami etc. wlazła w głowę i bodzie w mózgu. 33
43Pod koniec lutego widzimy go znów w Zakopanem, gdzie bezskutecznie szuka miejsca dla siebie, myśli nawet o kupnie domu. Zniechęcony ludźmi, klimatem i cenami nieruchomości, wyrusza do Włoch. Jedenastego marca jest w Como, gdzie miesiąc później przybędzie także Wyspiański, ale nie spotkają się na pewno, Sienkiewicza już tam nie będzie – a zresztą dlaczego mieliby się spotkać? I o czym rozmawiać? Jeszcze w marcu Sienkiewicz podąża do Mediolanu, ale święta wielkanocne spędza w Warszawie. Potem znów Zakopane i Kraków, wreszcie Kaltenleutgeben na trochę dłużej. W czasie tych niespokojnych wędrówek, może nawet w pociągach, pisze i wysyła do redakcji „Słowa” kolejne odcinki Bez dogmatu. Prawdziwy światowiec, pisarz ceniony i popularny, na ogół dobrze urządzony w życiu, choć mimo wszystko – niespokojny duch. Na jesieni rusza do zawsze modnego Biarritz, potem jeszcze kilka razy do Zakopanego, planuje wyjazd do Paryża na zakupy, a do Ostendy na wakacje34, z nadejściem zimy rusza do Rzymu i znów do Neapolu, w tych miastach czuje się chyba już jak u siebie w domu. Po napisaniu Bez dogmatu potrzebuje czegoś nowego, jakiegoś niezwykłego impulsu twórczego, może egzotycznych wrażeń. Pierwszego stycznia 1891 roku jest już w Kairze i rozpoczyna podróż w głąb Afryki.
44Pewnie bywa rozmaicie, ale na ogół ludzie, którzy już znaleźli swoje miejsce i swoje powołanie, nie przemieszczają się tak często, tak nerwowo i bez założonego z góry planu. A ponadto – bez szczególnej życiowej konieczności. W 1890 roku Sienkiewicz ciągle czegoś szuka – impulsywnie i chyba z umiarkowanym powodzeniem.
45Szkoda, że nie zdołał wpisać się w zakopiański mit, który dziś kojarzy się nam głównie z poetami Młodej Polski, tak chętnie utrwalającymi tatrzańskie pejzaże i legendy. W 1890 roku była jeszcze taka szansa – dopiero niedawno umarł Tytus Chałubiński, uważany za właściwego odkrywcę uroków Zakopanego, przeniósł się tu Stanisław Witkiewicz, znacznie wcześniej Adam Asnyk drukował tatrzańskie wiersze, ale… Cóż, nie da się ukryć, że stała czy przynajmniej dłuższa obecność najpopularniejszego polskiego pisarza zmieniłaby radykalnie status miasteczka.
46Niestety, Sienkiewicz czuł się tu nieszczególnie, porównywał je nawet do zatłoczonego (i chyba zapyziałego) krakowskiego rynku, dając wyraz trudnej do zrozumienia irytacji: „nie wychodzę z domu i klnę przez sztachety” 35. A już najbardziej dokuczała mu chyba pogoda:
Zakopane tak jest nieznośne, chmurne, wilgotne, zimne, głowa tak mnie pobolewa, reumatyzm w ramieniu tak dokucza, że i dnia nie stracę po skończeniu tomu II, bo istotnie ja tu nie mogę siedzieć. Do Czubka i Księdzówki przyjechały już różne Pfaifry i zapewne szczękają zębami. Co dzień widać jakieś fury ciągnące do Chabówki. Gdyby nie to, że widzę, jak Witkiewicza co dzień przybywa i że dzieci wyglądają jak pąki, złorzeczyłbym co rano po cztery godziny tej dziurze. Ale muszę przyznać, że ona mnie tylko szkodzi. 36
47Trudno o liryczny nastrój, gdy dokucza reumatyzm, no i gdy myśli biegną w zupełnie inną stronę. Sienkiewicz, choć będzie jeszcze powracał do Zakopanego, to będzie je również bez żalu opuszczał, pozostawiając trud odkrywania piękna Podhala młodszym od siebie: Tetmajerowi, Kasprowiczowi, Nowickiemu.
48Może to niefortunny zbieg okoliczności, że akurat podczas jednego z zimowych pobytów w Zakopanem wpada mu w ręce Na wspak Huysmansa, którego pamięta jako ucznia Zoli. Słusznie, ale nie do końca, bo arcydzieło z 1884 roku z dążeniami naturalizmu nie ma już nic wspólnego, uznano je zresztą za biblię europejskiego dekadentyzmu.
49W Polsce książka nie jest jeszcze szeroko znana, a tłumaczenia doczekamy się dopiero niemal po stu latach od daty wydania oryginału 37.
50Autorowi Bez dogmatu powieść wcale się nie podoba i jeszcze przed końcem lektury wydaje nieodwołalny wyrok:
Co za szczególna książka i dziwaczna – aż do chińszczyzny lub potworności. Nie jest ona ciekawa sama przez się, ale jako objaw. Człowiek w wysokim stopniu newrozy i zużycia, usuwa się od towarzystwa i mebluje mieszkanie – więc:
I° Traktat o kolorach ścian.
II: Mebli –
III: Rysunki, obrazy.
IV: Rośliny.
V: Perfumy.
Więcej się nic nie dzieje. Jest także traktat o autorach łacińskich. Obecnie przeczytałem 2/3 tomu – nie więcej. Ten pan jest tak przerafinowany, że aż zdeprawowany – ale w nim nic nie ma. 38
51Może gdyby czytał Na wspak w miejscu bardziej odpowiednim, choćby w Biarritz albo przynajmniej w Paryżu, jego odczucia wyglądałyby inaczej. Do ówczesnego Zakopanego zblazowany diuk Jan z całą pewnością zupełnie nie pasował. W górskim pejzażu wydawał się marnym aktorem pośród niszczejących dekoracji.
52Po kilku dniach Sienkiewicz dochodzi do wniosku, że dzieło Huysmansa to książka nie tyle „nieprzyzwoita”, co „przykra”, i postanawia o niej zapomnieć. Może jednak w pamięci pozostaje mu przynajmniej niezrównany rozdział poświęcony rzymskim pisarzom okresu schyłkowego, w tym Petroniuszowi?
53Dla bohatera Huysmansa jest on przede wszystkim autorem bulwersującego Satyriconu, dla Sienkiewicza jako twórcy Quo vadis – niezapomnianą postacią, określaną najczęściej jako arbiter elegantiae. Zbieżność może przypadkowa, ale wizja dekadenckiego Rzymu chyba jednak podobna, ukazująca „występki cywilizacji w stadium zmierzchu” 39. Nigdy nie wiadomo, kiedy przydadzą się nam książki, które zdążyliśmy przeczytać, nawet bez większego entuzjazmu.
54W przeciwieństwie do Wyspiańskiego i Prusa, Sienkiewicz wziął oczywiście udział w ceremonii sprowadzenia na Wawel szczątków Mickiewicza. Był, bo nie mogło go tam zabraknąć, bo nieobecność równałaby się jakiejś niezrozumiałej i daremnej manifestacji, na pewno źle przyjętej przez opinię publiczną. Zaproszony do niesienia całunu, przez chwilę się wahał, ale postanowił zostać.
W miarę, jak zbliża się pogrzeb, widzę, że jest całkiem niemożliwe, żebym na nim nie był, więc zdecydowałem się zostać. 40
55Był zatem 4 lipca w Krakowie (był, bo nie mógł nie być), ale potraktował pogrzeb wieszcza zupełnie inaczej niż młody artysta przebywający w Reims. Jak na światowca przystało – uznał tę uroczystość głównie za wydarzenie medialne, mówiąc współczesnym językiem. Nie mógł opuścić takiej okazji, pozwalającej ujrzeć prowincjonalny Kraków w dniu narodowego święta, w dodatku Kraków, na który zwracały się oczy europejskiej prasy:
Trybuny coraz się podnoszą, drewniane obeliski pokrywają się płótnem, dużo nowych twarzy spotyka się już na ulicach. Zjazd ma być ogromny; samych Węgrów przyjeżdża 400, reporterów z większych dzienników francuskich, niemieckich, angielskich mnóstwo, moc Czechów, Bułgarów etc. Chłopów ma być trzy tysiące. 41
56Sienkiewicz jak mało który z polskich pisarzy znał i doceniał potęgę prasy. Musiał zatem wiedzieć, że nieobecność podczas takiej ceremonii byłaby poważnym błędem. Pół roku później sam stał się bohaterem innego wydarzenia medialnego, podejmując podróż do Afryki, wówczas jeszcze kontynentu mało zbadanego i pociągającego egzotyką. Listy z Afryki i znacznie późniejsza powieść W pustyni i w puszczy świadczą, że nie była to wyprawa bezowocna.
57Rok 1890 nie uczynił z Sienkiewicza prekursora Młodej Polski, entuzjasty Zakopanego ani sympatyka dekadentyzmu. Z całą pewnością zbliżał jednak twórcę Bez dogmatu do upragnionej pozycji pisarza światowego, przyszłego autora Quo vadis i laureata literackiej Nagrody Nobla, którą otrzyma za piętnaście lat.
58Nie był to również rok stracony dla pisarzy młodej generacji, takich jak Miriam czy Lange. Po niezupełnie udanych doświadczeniach związanych z redagowaniem warszawskiego „Życia”, na kilka lat przed stworzeniem „Chimery”, Zenon Przesmycki poświęcił się w 1890 roku głównie krytyce literackiej. Chcielibyśmy napisać, że był to rok dla Miriama przełomowy, skoro w grudniu Zygmunt Sarnecki, redaktor „Świata” 42, ukrywał już w swoim biurku rękopis Harmonii i dysonansów 43. Ponieważ jednak ten niezwykły cykl, podpisany w druku pseudonimem Jan Żagiel, ukaże się dopiero w roku następnym, historyk literatury respektujący prawa kalendarza musi jego istnienie przemilczeć. Wiadomo, że daty publikacji nie zawsze odpowiadają datom powstania tego czy innego utworu, co zawsze powodowało sporo zamieszania. Mimo wszystko dwie pozycje w dorobku Przesmyckiego opublikowane w 1890 roku zasługują na wzmiankę. Żadna z nich nie spowodowała wprawdzie literackiej rewolucji, ale obie są już świadectwem nowego myślenia o literaturze i propozycją nowego zestawu lektur. Wyszły bowiem spod pióra człowieka dobrze zorientowanego w najnowszych prądach i modach artystycznych. Poezja Lamartineʼa niegdyś a dziś 44to obszerny, kilkudziesięciostronicowy szkic poświęcony twórczości francuskiego poety romantycznego. Rozbudowanym analizom poszczególnych utworów towarzyszy jednak pasja polemiczna – Miriam odrzuca na przykład opinie, które wypowiadał swego czasu jeden z najwybitniejszych francuskich krytyków, Sainte-Beuve, starając się przeforsować własną interpretację. Cóż w niej oryginalnego? Chyba przede wszystkim zapowiedź modernizmu, wyrażająca się w poszukiwaniu punktów wspólnych między romantyzmem a nową liryką, dążącą do głębi, otchłani, zagadek bytu, odrzucającą chrystianizm, o ile nie prowadzi on do mistycyzmu.
59Więcej konkretów przynosił drugi artykuł, Wojna literacka francusko-belgijska45 – jego autor uczynił punktem wyjścia drugorzędny z pozoru fakt, iż Charles Baudelaire, patron zbuntowanej liryki europejskiej, zmarł w Brukseli (w 1867 roku). Zdaniem Miriama to właśnie Belgowie, a nie rodacy poety, umieli odczytać Kwiaty zła i wyciągnąć konsekwencje z estetyki owego zbioru. Nic dziwnego, są oni przecież spadkobiercami dawnych mistrzów flamandzkich i holenderskich, tak obcych duchowi kultury francuskiej. Padły przy okazji dwa ważne nazwiska: Huysmansa, którego Przesmycki uważał chyba za Belga, oraz Maeterlincka, o którym było w Europie wówczas bardzo głośno, bo trwał niezrozumiały już dla nas spór, czy autor Ślepców i Wnętrza to dramaturg wybitniejszy od Szekspira 46. W następnym roku ukazywać się będzie w odcinkach długie studium Miriama poświęcone modnemu pisarzowi 47.
60Wojnie literackiej towarzyszył zamieszczony w tym samym numerze wiersz Baudelaireʼa Błogosławieństwo. Jego przekład wyszedł spod pióra Antoniego Langego, wówczas niespełna trzydziestoletniego poety i krytyka. Także dla niego był to ważny rok, choćby ze względu na publikację trzech utworów.
61Najpierw w „Tygodniku Ilustrowanym” pojawił się – interesujący jako zapowiedź przyszłych sporów terminologicznych – Modernizm. Z całą pewnością nie był to tekst przełomowy, w dodatku Lange odwoływał się do mało znanej książki swojego stosunkowo mało znanego rówieśnika, francuskiego beletrysty i dziennikarza Féliciena Champsaura. W każdym razie definicja pojęcia budzącego do dziś mnóstwo wątpliwości 48wypadła dosyć problematycznie:
Modernizm jest to sztuka nowożytna, sztuka dnia dzisiejszego, sztuka chwili; sztuka nie malująca tego, co jest w człowieku stare i wieczne, ale to, co jest w nim zewnętrzne, chwilowe, szczególne, czego już jutro nie będzie. Jest to sztuka mająca zastępować architekturę i epopeję, jako wcielenie ducha swoich epok. 49
62Kilka miesięcy później Lange wystąpił z kolejną publikacją, w której jak gdyby przygotowywał grunt dla nowego rodzaju erudycji. Mistycyzm francuski 50omawiał w syntetycznym skrócie zjawiska takie jak spirytyzm, buddyzm, mistyka orientalna, poetyckie wizjonerstwo Krasińskiego. Zdaniem autora, nauka i religia mają przed sobą wspólny cel: Tajemnicę. Było to z pewnością bliskie Miriamowi wyzwanie pod adresem pozytywistycznego scjentyzmu.
63Szybko przyswajając nowe idee płynące z Zachodu i zgadzając się w wielu punktach, ani Miriam, ani Lange nie wiedzieli jeszcze, jak powinna wyglądać nowa literatura, wyrastająca z ducha symbolizmu, mistycyzmu czy modernizmu, w każdym razie odmienna od dotychczasowej. A jeśli nawet wiedzieli, to nie umieli jeszcze jej stworzyć. Z pewnością jakimś krokiem w tym kierunku był Pogrzeb Shelleya 51– poemat zapowiadający formowanie nowego kanonu i nowej poetyki. We wstępie autor powoływał się na utwory Swinburneʼa, Rossettiego i Browninga, przytaczał błyskotliwą, choć zapewne dyskusyjną opinię, że „Lamartine wierzył w Boga, Baudelaire w szatana, a Shelley w człowieka” 52. Sam poemat świadczył niewątpliwie o głęboko przeżywanych lekturach romantycznych. Na tle wspaniałego śródziemnomorskiego pejzażu rozgrywał się wielki dramat samotności – jak w tej sytuacji zapomnieć o Byronie? Może sięgając do parnasistowskich wzorów uda się stworzyć jakiś nowy rodzaj piękna – lirykę bardziej malarską i bardziej wyrafinowaną niż poezja romantycznych wieszczów? Może…
[…] Płomienie
Zarubiniły trawę aksamitną
I ogień wlały naokół w zielenie,
Aż orchidee purpurowo kwitną.
I wszystkie krople rosy kwiatów w zgrozie
Przed tym pożarem uciekły pogrzebnym,
By się przytulić na obłoku wozie,
Od łez ich łzawym, od ich srebra – srebrnym. 53
Przerafinowane? Jeszcze jak!
64Może właśnie wyrafinowania zabrakło bohaterowi powieści, która chociaż ukazała się w 1890 roku, rzecz jasna nie mogła konkurować z Lalką ani nawet z Bez dogmatu, jakkolwiek zapowiadała pojawienie się nowego bohatera i nowej wrażliwości. To oczywiście W wieku nerwowym Leo Belmonta. Nie zamierzamy zajmować się bliżej tym utworem, należącym zresztą do pewnego opisanego już nurtu literackiego 54, poprzestaniemy jedynie na odtworzeniu listy lektur, które mają uszczęśliwić narratora i jego otoczenie:
Ileż to książek ze sobą zabrałem! Duchowy zapas na całe wakacje! Dopieroż to nerwy się uspokoją, serce odżyje, umysł wykąpie się w krynicach mądrości… A czytać będę zawsze na świeżym powietrzu, w ustronnym miejscu, w lesie… 55
65A jakież to utwory mają przynieść ukojenie zbłąkanej duszy? Dzieła Herberta Spencera, poezje Marii Konopnickiej, Księga pieśni Heinego, Faust Goethego, Nie-Boska Krasińskiego, poematy Byrona. Czemu jednak nie Baudelaire, Huysmans, Verlaine, Rimbaud, a może i Strindberg? Czemu nie Maeterlinck? Czy bohater nie rozminął się aby ze swoim czasem? Czy to tylko ograniczenia wynikające z faktu, że żyje się na prowincji Europy, gdzie rok 1890 wygląda inaczej, bardziej poczciwie, trochę anachronicznie, choć równie niepokojąco?
66A zatem – raczej przełom czy może „początek decydującego dziesięciolecia 1890–1900” 56? W 1890 roku na ziemiach polskich zdarzyło się niemało, choć przyznać musimy, że mogło zdarzyć się znacznie więcej. Jedną z przyczyn owego stanu rzeczy mógł być fakt, że po kulturalnym ożywieniu w Warszawie (nie tylko dzięki pozytywistom rzecz jasna) centrum polskiego życia intelektualnego znów zaczęło się przesuwać w kierunku Paryża. Oczywiście o powtórzeniu sytuacji sprzed półwiecza nie mogło być mowy, ale fakt, że w interesującym nas okresie, w okolicach 1890 roku, przebywali we Francji między innymi Miriam, Porębowicz, Rolicz-Lieder, Lorentowicz, Jabłonowski i wspomniany już Wyspiański, wydaje się nie do zlekceważenia.
67No i jeszcze Zapolska, która ćwicząc nienaganny akcent, musiała unikać kontaktów z Polakami.
68Zmieniały się także nastroje wśród przyjeżdżających do Francji, nie dla wszystkich literatura była już sprawą tak istotną jak dla Mickiewicza, Słowackiego, Wyspiańskiego, Żeromskiego:
Około roku 1890 napłynęła do Paryża znaczna fala polskiej młodzieży uniwersyteckiej. Powiększyła poprzednią już kolonię studencką, która powstała wskutek masowych rugów z Uniwersytetu Warszawskiego po głośnych zaburzeniach apuchtinowskich. Oprócz studentów przybywały z Polski licznymi partiami młode kobiety, których bywało niekiedy na studiach w Szkole Medycznej i w Sorbonie po siedemdziesiąt jednocześnie. Do tej kolonii, mieszkającej na lewym brzegu Sekwany, w okolicach bulwarów: St. Michel, du Port Royal, Arago, St. Marcel i Avenue des Gobelins, przyłączyła się pewna ilość literatów i malarzy. Studia zawodowe odbywano zazwyczaj długo: zdarzali się tacy, którzy kończyli medycynę po kilkunastu dopiero latach. Przeszkody w normalnej nauce bywały dwie: z jednej strony brak środków, z drugiej – odsuwanie się od Francuzów. Utworzono światek zupełnie zamknięty, rodzaj Pacanowa na gruncie wielkiego miasta, w którym wszyscy znali się na wylot, wiedzieli o sobie wszystko, wiedzieli nawet za wiele. Plotka była stałym, niewyczerpanym pokarmem duchowym, którym się sycono przy każdym zetknięciu: na ulicy, w domu, w szkole. Bywali tacy, którzy po siedmiu latach pobytu w Paryżu nie byli w stanie powiedzieć poprawnie kilku zdań po francusku. Nie chodzono do teatrów, nie szukano łączności z intelektualną kulturą francuską. „Koleżanki” pożerały co rano zbrodniczo-miłosny felieton dziennika „LʼEclair”, a przy spotkaniu prowadziły takie dialogi: „Cóż pani na to? Gaston oświadczył się Alicji!”. 57
69To już niewątpliwie zapowiedź procesu, który w literaturze Młodej Polski dostrzegamy od czasu do czasu – choćby w Próchnie Berenta czy eseistyce Miriama i Rittnera. Rodzi się powoli imperium złego gustu, a kultura masowa wypiera prawdziwą sztukę. Wiele mógłby na ten temat powiedzieć Stanisław Wyspiański, walczący bezskutecznie o dyrekcję krakowskiego teatru…
70Kiedy kilkanaście lat temu zaproponowano mi napisanie niewielkiego podręcznika zatytułowanego po prostu Młoda Polska i zamkniętego w chronologicznych ramach 1890–1914, początkowo odmówiłem. Chciałem zrobić zupełnie coś innego. Interesowała mnie literatura polska XIX wieku jako osobliwa duchowa przestrzeń, w której spotykają się (i rozmawiają, rzecz jasna) Mickiewicz i Żeromski, Słowacki i Wyspiański, Norwid i Prus, Fredro i Orzeszkowa. Nie dopuszczałem ustalanych bez głębszego uzasadnienia przełomowych dat.
71Dziś myślę, że literaturę XIX wieku można pokazywać bardzo rozmaicie, również przyjmując za punkt wyjścia rok 1890. I jak się okazuje, postępując w ten sposób, możemy mówić jednocześnie o Mickiewiczu, Prusie, Wyspiańskim, Sienkiewiczu, Miriamie…
Notes de bas de page
1 M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu, t. 7: Czas odnaleziony, przeł. J. Rogoziński, Warszawa 1974, s. 347–348.
2 K. Wyka, Młoda Polska. Szkice z problematyki epoki, t. 2, Kraków 2003, s. 9.
3 W. Pomian, Początek roku, „Kraj” 1890, nr 1.
4 B. Aspis, Nowy Rok, „Wędrowiec” 1890, nr 1.
5 Statystyka życia, „Wędrowiec” 1890, nr 2.
6 J. Wieniawski, Od redakcji, „Tygodnik Ilustrowany” 1890, nr 1.
7 Kronika, „Nowa Reforma” 1890, nr 120.
8 Ekshumacja zwłok Mickiewicza, „Czas” 1890, nr 149.
9 Protokół otwarcia trumny ze zwłokami Adama Mickiewicza w Paryżu, z podpisami członków rodziny i innych świadków, Paryż 1890.
10 Zob. S. Rosiek, Zwłoki Mickiewicza. Próba nekrografii poety, Gdańsk 1997, s. 237.
11 Kraków 4 lipca, „Czas” 1890, nr 152.
12 Do takich wniosków dochodzi również S. Rosiek, Zwłoki Mickiewicza, s. 279–283.
13 K. Tetmajer, Wiersz z okoliczności sprowadzenia zwłok Adama Mickiewicz, Kraków 1890, s. 6.
14 B. Prus, Kronika tygodniowa, „Kurier Warszawski” 1885, nr 53. Do sprawy tej powracał autor jeszcze kilkakrotnie w następnych publikacjach.
15 Takiej periodyzacji jeszcze nikt nie zastosował, ale coraz częściej – nie tylko profesjonaliści – traktują Lalkę jako punkt centralny w rozwoju tego gatunku w Polsce.
16 J. Kotarbiński, Powieść mieszczańska, „Tygodnik Ilustrowany” 1890, nr 10.
17 A.S. [A. Świętochowski], Aleksander Głowacki (Bolesław Prus), „Prawda” 1890, nr 32.
18 S. Mackiewicz, Recenzja i recenzent, „Wiadomości” 1952, nr 2.
19 A.S. [A. Świętochowski], Aleksander Głowacki (Bolesław Prus).
20 Uznał on recenzję Świętochowskiego za paszkwil. Zob. B. Prus, Słówko o krytyce pozytywnej (Poemat realistyczny w 6 pieśniach), „Kurier Codzienny” 1890, nr 308–316.
21 Polemikę Prusa ze Świętochowskim omawia szczegółowo M. Brykalska, Aleksander Świętochowski. Biografia, t. 1, Warszawa 1987, s. 437–440.
22 A. Lange, Przegląd literacki, „Życie” 1890, nr 41.
23 J.L. Popławski, Świat marionetek, „Głos” 1890, nr 21.
24 W. Marrené, „Lalka”, powieść współczesna, „Przegląd Tygodniowy” 1890, nr 1.
25 J. Bachórz, Wstęp, w: B. Prus, Lalka, wyd. 2, t. 1, Wrocław 1998, s. CLXIV–CXLV.
26 Daty kolejnych etapów podróży podaję na podstawie: S. Wyspiański, Dzieła zebrane, t. 16: Kalendarz życia i twórczości Stanisława Wyspiańskiego. 1 marca 1890 – ostatnie dni marca 1898, oprac. M. Stokowa, Kraków 1982, s. 3–75.
27 S. Wyspiański, Listy zebrane, t. 1: Listy do Józefa Mehoffera, Henryka Opieńskiego i Tadeusza Stryjeńskiego, oprac. M. Rydlowa, Kraków 1994, s. 255.
28 Jak świadczy list do Zygmunta Hendla z lipca 1890 r., nie zawsze trzymał się raz ustalonego planu podróży. Zob. S. Wyspiański, Listy zebrane, t. 4: Listy różne, Kraków 1998, s. 6–8.
29 J. Dużyk, Sława, Panie Włodzimierzu, Warszawa 1972, s. 93–94.
30 Tego zdania jest również M. Tomczyk-Maryon, Wyspiański, Warszawa 2009, s. 67–68.
31 W powieści Stanisława Lacka pada sugestia, że przedwczesna nie była nawet śmierć artysty! Zob. S. Lack, Fragment powieści (O St. Wyspiańskim), Częstochowa 1924, s. 26.
32 S. Estreicher, „Dzieła” Stan. Wyspiańskiego, „Czas” 1924, nr 274.
33 H. Sienkiewicz, Listy, t. 2, cz. 2, oprac. M. Bokszczanin, Warszawa 1996, s. 191.
34 Zob. np. tamże, t. 3, cz. 3, Warszawa 2007, s. 441–442.
35 Tamże, t. 3, cz. 2, Warszawa 2007, s. 111.
36 Tamże, t. 2, cz. 2, s. 275.
37 J.-K. Huysmans, Na wspak, przeł. J. Rogoziński, Warszawa 1976; francuski pierwodruk z 1884 r.
38 H. Sienkiewicz, Listy, t. 2, cz. 2, s. 222–223.
39 J.-K. Huysmans, Na wspak, s. 78.
40 H. Sienkiewicz, Listy, t. 5, cz. 1, Warszawa 2009, s. 283.
41 Tamże, t. 2, cz. 2, s. 292–293.
42 O roli tego pisma, także w ukształtowaniu nowej świadomości literackiej zob. A. Zyga, Krakowskie czasopisma literackie drugiej połowy XIX wieku (1860– 1895), Kraków 1983, s. 161–269.
43 B. Koc, Miriam. Opowieść biograficzna, Warszawa 1980, s. 39.
44 Miriam [Z. Przesmycki], Poezja Lamartineʼa niegdyś a dziś, „Świat” 1890, nr 21–24.
45 [Z. Przesmycki], Wojna literacka francusko-belgijska, „Życie” 1890, nr 45.
46 Ten spór rozstrzygał stanowczo Czesław Jankowski, stwierdzając, że Maeterlinck „Szekspirowskiego geniusza w sobie nie ma” (Cz. J., Maeterlinck, „Tygodnik Ilustrowany” 1890, nr 48).
47 Z. Przesmycki, Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko we współczesnej poezji belgijskiej, „Świat” 1891, nr 3–24 (z przerwami).
48 Zob. np. H. Markiewicz, Na marginesach „Modernizmu polskiego” Wyki, w: tegoż, Utarczki i perswazje. 1947–2006, Kraków 2007, s. 76–77.
49 A. Lange, Modernizm, „Tygodnik Ilustrowany” 1890, nr 13.
50 Tenże, Mistycyzm francuski, „Tygodnik Ilustrowany” 1890, nr 31, 32.
51 Tenże, Pogrzeb Shelleya, Warszawa 1890. Pod tekstem widnieje data Paryż 1886, zatem rok 1890 to tylko data publikacji.
52 Tamże, s. VI.
53 Tamże, s. 18.
54 Zob. K. Kłosińska, Powieści o „wieku nerwowym”, Katowice 1988.
55 L. Belmont, W wieku nerwowym, Warszawa 1890, s. 6.
56 K. Wyka, Łowy na kryteria, Warszawa 1965, s. 141.
57 J. Lorentowicz, Spojrzenie wstecz, Kraków 1957, s. 95.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017