Trauma, translacja, transmisja w perspektywie postpamięci. Od literatury do epigenetyki
p. 40-62
Texte intégral
1. Historia przemieszczona
1Na pierwszy rzut oka kategoria traumy – odnosząca się do psychicznego lub somatycznego urazu będącego śladem zetknięcia ze zdarzeniami o wyjątkowej sile oddziaływania, obecna w psychiatrii i psychoanalizie od drugiej połowy xix wieku, mocno eksploatowana przez wiele dziedzin humanistyki ze względu na swą przydatność w diagnozowaniu kondycji (po)nowoczesnego podmiotu zmagającego się z trudnym do opracowania nadmiarem bodźców wytwarzanych przez postępujący proces modernizacji oraz balastem ekstremalnych doświadczeń xx-wiecznej historii1 – przez długi czas nie mogła doczekać się należytej uwagi ze strony translatologii. Tymczasem postrzegana w kontekście działania językowo-kulturowego transferu mogłaby wspierać liczne próby objaśniania tych obszarów (po)nowoczesnej historii, które opierają się szybkiemu rozumieniu i które nie poddają się łatwo mechanizmom reprezentacji, konwencjom utekstowienia czy obrazowania. Skoro przypomina nam się dzisiaj, że historia przeżywana jest jako trauma wówczas, „gdy powraca: jako transmisja i translacja”2, to tym bardziej kategorie traumy, translacji i transmisji zasługują na to, by postawić je obok siebie w perspektywie postpamięci.
2Tak wygląda sytuacja na pierwszy rzut oka. Jeśli jednak przyjrzymy się dokładniej rozwojowi wiedzy o przekładzie w ostatnich dwóch dekadach, dostrzeżemy, że co najmniej dwa zyskujące na sile nurty: feministyczny i postkolonialny budowały swoje narracje, nader często odwołując się do doświadczeń o charakterze traumatycznym. Gwałt, uraz, przemoc i lęk to ważne elementy ich leksykonu. Feministyczne translatolożki, tłumacząc wysoce eksperymentalne teksty literackie, rewidując mity i narracje fundamentalne czy też po prostu ujawniając mechanizmy prowadzące do marginalizacji translatorskiej działalności kobiet, w swych najbardziej radykalnych postawach i przedsięwzięciach wskazywały na konieczność konfrontacji z bolesnymi skutkami oddziaływania patriarchalnej władzy, opresji języka i kultury. We wpływowym artykule Gender and the Metaphorics of Translation3 Lori Chamberlain atakowała Steinerowski model etapowej hermeneutyki przekładu, opisywanej przezeń m.in. jako akt inwazji i agresji, penetracji i zawłaszczenia.
3Rozliczne feministyczne strategie przepisywania, mające prowadzić do redystrybucji dyskursywnej władzy, podbudowane często założeniami dekonstrukcji, sytuowały się blisko ambicji przekładoznawczych studiów postkolonialnych, które być może nawet konsekwentniej śledzą, w jaki sposób przepracowuje się urazy odbijające się w konkretnych aktach przekładu i translatorskich strategiach. Być może z większą determinacją eksplorują kolejne geografie i historie hegemonii, boleśnie odczuwanych najazdów, podbojów, religijnych konwersji4.
4Nie miejsce tu na charakterystykę licznych form, jakie owo przepracowanie (working through) przybiera, chciałbym natomiast zatrzymać się na obszarze psychoanalizy, przede wszystkim dlatego, że sprzyja ona próbom ukazania traumatycznego i zarazem translacyjnego wymiaru doświadczenia (po)nowoczesnej historii, zwłaszcza tych jej śladów, które nie są przez nas wcale lub należycie uświadamiane5, a w sposób mniej lub bardziej intensywny wpływają na konstruowanie jednostkowej i wspólnotowej pamięci, stanowiąc przy tym wyzwanie dla istniejących ram epistemicznych wykorzystywanych do oglądu przeszłości.
5Jak pisze Andrew Benjamin, zajmujący się wypowiedziami, w których pojawia się u Freuda termin „translacja” (Übersetzung), najważniejsze dla psychoanalizy są dwa powiązane ze sobą konteksty: jeden odnosi się do roli analityka jako tłumacza i interpretatora, drugi do translacji jako składowej psychicznego życia podmiotu. Translacja, angażująca aktywność pacjenta i terapeuty, wiąże się z fundamentalnym ruchem pozwalającym przemieścić to, co wyparte, do świadomości, przy czym proces ten odbywa się na dwóch poziomach, które najlepiej ujawniają się podczas interpretacji snów: następuje wówczas powiązanie treści ukrytej z treścią jawną, a następnie przełożenie treści jawnej na język świadomości. Ruch ten dotyczy zarówno interpretacji marzeń sennych, jak i koncepcji „naznaczenia wstecznego” (Nachträglichkeit), o której warto tutaj wspomnieć, gdyż ustawia ona fundamentalny dla Freudowskiej psychoanalizy proces translacji w świetle doświadczenia traumatycznego, a zarazem wskazuje dodatkowe, także translacyjne, konteksty recepcji psychoanalizy. Fragmentem, który uruchamia wszystkie te konteksty, jest słynny list wiedeńskiego psychoanalityka do Wilhelma Fliessa z 6 grudnia 1896 roku, w którym mowa o mechanizmie działania represji, określonej jako die Versagung der Übersetzung. Za Andrew Benjaminem przytoczę w całości kluczowe zdanie, w którym określa się wyparcie jako odmowę czy też porażkę przekładu: „Die Versagung der Übersetzung, das ist das, was klinisch «Verdrängung» heisst”6. W historii interpretacji tego passusa zwracano uwagę po pierwsze na trudności natury przekładowej. Pojawiające się tłumaczenia die Versagung der Übersetzung prowadziły bowiem czytelnika w nieco innych semantycznych kierunkach, co widać choćby w zestawieniu angielskiego a failure of translation (skłaniającego się bardziej ku porażce) z francuskim un refusement de traduction (skłaniającego się raczej ku odmowie sugerowanej przez neologizm refusement)7. Po drugie już w samym liście Freuda mamy do czynienia ze swoistą translacją intralingwalną Verdrängung, przeniesieniem go z języka klinicznego. Po trzecie skoro represję określa się jako porażkę czy też odmowę przekładu, pojawia się pytanie o to, co miałoby się tu przekładać, a więc o źródło, o oryginał.
6Andrew Benjamin zarówno w książce Translation and the Nature of Philosophy, jak i w tekście stanowiącym kontynuację omawianych w niej wątków psychoanalitycznych Translating Origins: Psychoanalysis and Philosophy pokazuje złożony, relacyjny i ontologicznie problematyczny status źródła jako wydarzenia, jego uwikłanie w akt powtórzenia tego, co przeszłe, a jednocześnie zaangażowanie w proces tworzenia czegoś nowego, co ma znamienne konsekwencje nie tylko dla anatomii przekładu, ale również dla mechanizmu działania represji i naznaczenia wstecznego. Benjamin zwraca uwagę na konieczność przemyślenia takiego postrzegania relacji oryginał–przekład, które ujmuje ją jako stosunek wnętrza do stabilnego zewnętrza, gdyż wydarzenie przeszłe nie tyle domaga się od przekładu całkowitego powielenia, „nienaruszonej obecności”, ile dokonującego się za sprawą translacji powtórzenia, mającej potencjał transformacji odsłony w „tu i teraz”8. Benjamin odnosi zjawisko czasowego i przestrzennego przemieszczenia9 źródła – które przestaje być traktowane jako arché, jako początek w ramach tego, co tożsame, i które ujawnia swą złożoną i od zawsze translacyjną naturę, pozwalającą przez powtórzenie umieścić stare w ramach nowego porządku i nowej sieci relacji – do opisywanego przez Freuda przypadku histerii, kiedy samo wydarzenie nie wywołuje takich skutków jak jego późniejsza pamięć; w histerii, według Freuda, mamy do czynienia z sytuacją, w której pamięć podlega wyparciu, by przez swój powrót stać się traumą10. Chodzi tu zatem o mechanizm, którego działanie autor Objaśniania marzeń sennych starał się opisać i przemyśleć w wielu miejscach; zakłada on istnienie dwóch momentów : pierwotnej konfrontacji podmiotu z wydarzeniem, wyparcia związanych z nim treści oraz ich powrotu czy też aktywacji przez wydarzenie późniejsze, będące „właściwym” doświadczeniem traumy. Dopiero w trybie retroaktywnej operacji możliwe staje się rozumienie pierwotnej sceny konfrontacji, próba wprowadzenia jej w system symboliczny, utekstowienie, zobrazowanie, zrozumienie. W rozprawie poświęconej nerwicy dziecięcej11 Freud zwracał uwagę, że ów pierwszy moment nie przynosi ze sobą skutków chorobowych, pojawiają się one później; Adam Lipszyc w następujący sposób wyjaśnia tę specyficzną dwoistość:
Choć zatem sam Freud nie ujmuje tego tak radykalnie, można chyba powiedzieć, że niezwykła, zapętlona dialektyka Nachträglichkeit ma w istocie dwa komplementarne wymiary: po pierwsze, późniejsze wydarzenie nadaje traumatyczny charakter i sprawczą moc wydarzeniu wcześniejszemu; po drugie zaś, późniejsze wydarzenie dopiero tworzy obraz wydarzenia wcześniejszego, choć przecież samo jest tego pierwszego wydarzenia echem!12
7Jak pisał Freud w Poza zasadą przyjemności (1920), tekście traktowanym jako najważniejsza wypowiedź w ramach proponowanej przezeń teorii traumy, obraz histerii dzięki bogactwu podobnych symptomów motorycznych zbliża się do obrazu nerwicy pourazowej, z tą różnicą, że ta ostatnia przewyższa histerię
silnie rozbudowanymi oznakami subiektywnego cierpienia, podobnie jak to się dzieje w przypadku hipochondrii lub melancholii, a także oznakami o wiele bardziej wszechstronnego ogólnego osłabienia i dezorganizacji psychicznej.13
8Charakterystyka neurozy traumatycznej została przy tym umieszczona w konkretnym kontekście historycznym: nerwica pourazowa powstała wskutek
ciężkich wstrząsów mechanicznych, wypadków kolejowych i innych, związanych z zagrożeniem życia. Straszliwa, właśnie zakończona, wojna spowodowała powstanie wielkiej liczby takich schorzeń.14
9Moja uwaga w dalszej części tego eseju skoncentruje się przede wszystkim na neurozie traumatycznej związanej z doświadczeniem Zagłady, a zwłaszcza na mechanizmach jej międzypokoleniowej transmisji, które chciałbym rozważyć w powiązaniu z doświadczeniem emigracji, sytuacji „zawieszenia” i wędrówki między językami. Choć zasygnalizowany już związek psychoanalizy z problematyką translacji zasługiwałby na rozbudowany ciąg dalszy, zmierzający zwłaszcza w kierunku francuskiej recepcji pism Freuda i nowszych teorii wykorzystujących kategorię traumy do diagnozowania kondycji (po)nowoczesnego podmiotu15, chciałbym przypomnieć teraz tylko jedną pracę, która ukierunkuje tok mojego wywodu, a w której translacja i psychoanaliza wzajemnie się oświetlają.
10Chodzi o późny tekst Paula Ricoeura Sur la traduction. Powracając do lektury Zadania tłumacza Waltera Benjamina, autor rozpatruje problem przekładu w kontekście dwojakiego sensu, jaki Freud nadaje słowu „praca”, gdy w jednym ze szkiców odnosi się do pracy wspomnienia, a w innym do pracy żałoby16. Ów sens pozwala odsłonić charakterystyczny dla translacji tryb działania, polegający na dążeniu do bezstratnego powtórzenia, ocalenia i zachowania przy jednoczesnej konieczności pogodzenia się z utratą. Logika tego trybu wynika z ontologicznego statusu podwójnej przynależności przekładu do kultury wyjściowej i docelowej, właściwej mu ekonomii i polityki kształtującej z jednej strony przekonanie, że nie mogą istnieć dwa oryginały, co pociąga za sobą eksponowanie wtórnego, drugorzędnego i podporządkowanego charakteru kopii, mającej tę właściwość, że mniej lub bardziej udolnie zbliża się do swego pierwowzoru, z drugiej marzenie o drugim oryginale, tak perfekcyjnym, że nawet uzbrojone oko i ucho nie byłoby w stanie wskazać jego niedoskonałości i zdrad. Wśród rozmaitych form wyrażających tęsknotę za przekładem doskonałym Ricoeur wyróżnia szczególnie dwie: projekt stworzenia totalnej biblioteki zrodzony w kręgu Aufklärung, a więc ideę księgozbioru jako nieskończonej sieci przekładów wszystkich dzieł na wszystkie języki, oraz teleologiczną wizję języka czystego, który każdy przekład nosi w sobie „jako mesjanistyczne echo”. Obie formy : pantranslacja i nadejście zbawczego panowania Reine Sprache równają się pragnieniu,
by tłumaczenie było zyskiem – zyskiem bezstratnym. Żałoba powinna dotyczyć właśnie owego bezstratnego zysku i prowadzić do pogodzenia się z nieprzekraczalną różnicą między własnym a obcym.17
11Miałaby ona każdorazowo prowadzić do przepracowania straty związanej z odejściem ideału przekładu absolutnego i czerpać radość z dialogiczności oraz „rozsądnego pragnienia tłumaczenia”.
12Tymczasem proponuję przenieść się z kręgu opisywanej psychoanalitycznymi kategoriami pracy przekładu w perspektywę tekstu literackiego, by spojrzeć, w jaki sposób język literatury problematyzuje zasygnalizowane wyżej zagadnienia, a zarazem w jaki sposób ujawnia się w nim posttraumatyczna kondycja podmiotu.
2. Tam i z powrotem po szczelinach
13Choć problematyka, o której będę pisać, mogłaby się wyłonić z mozaiki wielu zestawionych ze sobą tekstów wywodzących się z różnych tradycji językowo-kulturowych (twórczości Wilhelma Dichtera, Magdaleny Tulli, Lisy Appignanesi, W.G. Sebalda itd.), skoncentruję się na wydanej w roku 1989 roku książce Evy Hoffman Zagubione w przekładzie18, jako że czyni ona zarysowaną powyżej anatomię translacji fundamentem własnej kompozycji w kontekście psychoanalizy i pytań o to, co dzieje się z podmiotem w momencie bolesnego przeniesienia z jednego językowego obrazu świata w drugi. Trzy części tej książki, zatytułowane kolejno: Raj, Wygnanie, Nowy świat, wyznaczają kolejne etapy rzeczywistej podróży niespełna trzynastoletniej Ewy Wydry, która w latach 50. na fali rosnących nastrojów antysemickich musi wraz z rodzicami opuścić rodzinny Kraków. Wypływający z Gdyni statek „Batory” przywozi Ewę do Montrealu, gdzie po bolesnym wykorzenieniu mierzy się ona z perspektywą akulturacji w nowym, zupełnie nieznanym świecie19. Proces przekładu, a więc zgodnie z etymologią łacińskiego transfero, przeniesienia z jednego miejsca w drugie, oglądamy tutaj w dwóch splatających się ściśle wymiarach: długotrwałego poczucia opuszczenia domu, utraty dobytku i samej siebie, powolnego rozstawania się z językiem, postrzeganego jako proces agonii oraz konieczność oswojenia obcej geografii i zamieszkania w nowym języku.
14Gdy przed oczyma czytelnika przesuwają się obrazy szczęśliwego dzieciństwa spędzonego w Krakowie, w żydowskiej rodzinie, która po wojnie przeniosła się z małego ukraińskiego sztetla, by w przestrzeni wielkomiejskiej szukać dla siebie nowych możliwości i oderwać się od trudnej przeszłości, gdy oglądamy intymny świat młodej Ewy zanurzony w peerelowskich realiach lat 50., których ikoną stało się barwne życie kamienicy przy Kazimierza Wielkiego 79, tej „przestrzeni rozmów, odwiedzin i melodramatów”, zaczynamy rozumieć skalę i intensywność szoku, jakiego doznaje młoda Ewa. Wystarczy zderzyć ze sobą dwa obrazy :
Podnoszę czerwonobrunatny kasztan i nagle, przez jego ciepłą skórkę, czuję jakby bicie serca. Ale to bicie rozlega się również wokół mnie; wszystko pulsuje i migocze, jakby tętniąc krwią życia. Stojąc pod tym drzewem, trzymam w ręku życie, znajduję się w centrum harmonijnej, wibrującej przezroczystości. Przez krótką chwilę wiem wszystko, co można wiedzieć. Trafiłam przypadkiem w sam środek pełni życia i trwam nieruchomo w poczuciu spełnienia […].
Jest kwiecień 1959 roku. Stoję przy barierce na górnym pokładzie „Batorego” i czuję, że moje życie się kończy. Patrzę na zgromadzony na nadbrzeżu tłum, jak zawsze obserwujący wyjście statku z Gdyni – tłum, który nagle i nieodwracalnie znalazł się po drugiej stronie – i mam ochotę wyrwać się stąd, pobiec z powrotem w kierunku wyglądających tak swojsko, podnieconych, machających rękami i wznoszących okrzyki ludzi. Nie mogę uwierzyć, że wszystko to zostawiamy za sobą, ale tak jest. Mam trzynaście lat, a my udajemy się na emigrację. Pojęcie to jest dla mnie tak miażdżąco nieodwołalne, jakby oznaczało koniec świata.20
15Tak oto Eden dzieciństwa, w którym dziewczynka doświadcza zgodności języka i doświadczenia, konstytuujący swoisty oryginał życia zaczyna rozpadać się w obliczu traumy przeniesienia, przyjmującej bardzo fizyczny wymiar. W czasie podróży pociągiem z Montrealu do Vancouver zarówno ona, jak i jej siostra odczuwają fizyczny ból zanurzenia w obcej, majestatycznej przestrzeni, na który reakcją jest wielogodzinny stan odrętwienia, gorączka i ucieczka w sen. Odkryta w dzieciństwie machina translacji, która pozwalała utalentowanej muzycznie Ewie przenosić pisaną w umyśle partyturę na fizyczne uderzenia palców w klawisze przestaje działać21. „Moja nieporadność językowa przesłania jak mgłą twarze i gesty tych ludzi. Nie potrafię przetłumaczyć ich na wizję mojej świadomości”(zwp, s. 106). Obok mowy emocji i obrazów, odtwarzających stan wygnania z dziecięcego raju, świata tracącego nie tylko znaczenie, ale też kolory i odcienie, pojawia się praca intelektu, przekonanie, że „znaczące zostało odcięte od znaczonego”. Tak jak w innych częściach tej książki nieustannie towarzyszy nam Freud:
Stratę tę najsilniej odczuwam w nocy. Kiedy leżę w obcym łóżku, w obcym domu – moja mama jest kimś w rodzaju gospodyni u pewnego starzejącego się Żyda, który pozwolił nam tu zamieszkać w zamian za jej usługi – czekam na spontaniczny strumień wewnętrznego języka, którym co wieczór rozmawiałam dawniej sama ze sobą, informując swe ego, gdzie było moje id. Ale nic nie nadpływa. Język polski, w krótkim okresie skurczył się i obumarł, ponieważ był nieprzydatny. Jego słowa nie przystają do moich nowych doświadczeń […]. Angielskie słowa zaś nie przeniknęły jeszcze do tych warstw mojej psychiki, z których wywodzi się rozmowa. (zwp, s. 105)
16Strata, jak w każdym akcie przekładu, dotyczy także przestrzeni akulturacji, najwyraźniej widoczna staje się wówczas, gdy większość z tego, co Ewa czyta, gubi się w przepływie niewłaściwie rozumianych słów. Odtąd towarzyszymy jej w procesie budowania całej architektoniki języka, obserwujemy, jak dramatyczne zawieszenie w strefie przejściowej budzi w niej nowe pokłady melancholii, uczucia, które niegdyś wiązało się z pięknem, a teraz staje się bliższe Freudowskiej kategorii „pustego podmiotu”. Narastająca nostalgia i tęsknota urastają do rozmiarów choroby, rozrywającego poczucia straty określanego mianem „fantomowego bólu” (zwp, s. 112). Przerywa je jednak świadoma decyzja o koniecznej przemianie z Ewy w Evę, o wejściu na szlak żałobny, który, mówiąc językiem Freuda, pozwoli przenieść energię libidynalną i obsadzić nią nowy obiekt, nowy język. Rozpoczynając pracę przeniesienia, Ewa zaczyna pisać dziennik, by pozwolić angielszczyźnie wkroczyć w swój intymny świat, by jednocześnie potraktować swój pierwszy język jako część „nieprzetłumaczalnej przeszłości” (zwp, s. 118). Próba ustawienia głosu, który wydaje się „bezbarwny, matowy i pozbawiony modulacji”, który „nie opada i nie wznosi się jak przedtem” (zwp, s. 119), próba zamieszkania w nowym domu okazuje się nieustanną walką, agonicznym zadaniem tłumacza, który musi pokonać podwójny opór : niechcianego rozstania i trudnego przyjęcia: „każdy język modyfikuje inny, krzyżuje się z nim, użyźnia go” (zwp, s. 270). Każdy z nich czyni „ten drugi” względnym. Jak wszyscy, pisze Hoffman, jestem „sumą moich języków; języka mojej rodziny i mojego dzieciństwa, języka nauki, przyjaźni i miłości” (zwp, s. 270). Istniejące pomiędzy nimi strefy nieprzystawalności stają się oknem, przez które świat ujawnia swoją różnorodność, a podmiot buduje wielokierunkową świadomość, pozwalającą zrozumieć, że nie ma jednego centrum, że podlegamy nieustannym dyslokacjom, a różne topografie wymagają naszej uwagi. Geografia przemieszczeń domaga się poszukiwania rozmaitych punktów odniesienia, ustalanych przez dialektyczne starcie własnego z obcym, które Hoffman nazywa procesem triangulacji:
musimy w drodze triangulacji zmierzać do czegoś – do przeszłości, przyszłości, do własnej swobodnej percepcji, do innego miejsca – jeśli nie chcemy zostać zdominowani przez współczesne nam przejściowe trendy. (zwp, s. 270)
17Ten proces nie zapewnia jednak powrotu do utraconego raju, nie można odtworzyć pełni właściwej dzieciństwu. W doświadczeniu przemieszczenia rodzi się nowy podmiot jako efekt pracy wspomnienia i żałoby, pisarstwo wpisane w przekład staje się rodzajem terapii, talking cure, lekarstwem drugiego języka:
Psychoterapia jest dla mnie po części terapią przez tłumaczenie, terapią przez mówienie, terapią drugiego języka. Moje wizyty u psychoanalityka są, między innymi, rytuałem inicjacji, wprowadzeniem w świat języka subkultury, w której aktualnie żyję, poszukiwaniem metody tłumaczenia sobie samej siebie samej. Ale stopniowo stają się one próbą tłumaczenia wstecz. […] Dopiero wtedy, kiedy opowiem sobie raz jeszcze całą swą historię aż do jej początku, a potem od początku do końca, w jednym języku, różnorodne głosy we mnie osiągną stan pojednania i porozumienia; dopiero wtedy zacznie się pojawiać osoba, która ocenia te głosy i opowiada te historie. (zwp, s. 268)
Podczas mojej tłumaczeniowej terapii ciągle chodzę w tę i z powrotem po szczelinach, ale nie po to, by je zasypać, lecz po to, by upewnić się, że Ja – jedna osoba, pierwsza osoba liczby pojedynczej – byłam po obu stronach. […] Terapia daje mi słownik i narzędzia samokontroli, ale staje się również, na dłuższą metę, drogą powrotną do tego utraconego skarbu, który jest dla mnie sumą wszystkich strat, do tego prawdziwego smutku, którego dzieci nigdy się nie boją. (zwp, s. 270)
18Proces translacji, który pisarstwo Hoffman inauguruje międzynarodowym sukcesem Zagubionego w przekładzie rozpisany został na etapy wyznaczane przez jej kolejne książki, każda z nich wyznacza jednocześnie nowy etap pracy wspomnienia i żałoby, ale zwłaszcza jedna: After Such Knowledge22 uświadamia nam, że doświadczenie wygnania z rodzinnego kraju i języka wpisuje się w szerszą perspektywę translacji, związaną z doświadczeniem traumy przenoszonej w transferze międzypokoleniowym. Nie jest zapewne przypadkiem, że scenie opuszczania portu otwierającej debiutancki tom wspomnień towarzyszy przypomnienie bólu doświadczanego przez rodziców, a dziedziczonego przez obie siostry, z których starsza nosi imiona dziadków, a młodsza, Alina, ciotki, która nagle osiwiała i miała wykopać swój własny grób, zanim zginęła w komorze gazowej. Młodsze dziecko wzbudza w matce nieustanne przypływy współczucia i lęku, udzielającego się również Ewie: „przejmuję od matki ten lęk i patrzę na moją siostrę jak na kruche, bezbronne stworzenie, potrzebujące całej mojej miłości i opieki” (zwp, s. 11). Ewa dostrzega otaczające ją morze bólu i śmierci, zdaje sobie sprawę, że „jej początkiem jest wojna”. Po latach, w Nowym Jorku, kiedy spotka w kawiarni kobietę pamiętającą rodziców i życie w ukraińskim sztetlu, przyzna, że ból przeżywany przez rodziców jest miejscem, z którego bierze swój początek.
3. Postpamięć: psychika i somatyka
19Lektura książki After Such Knowledge przypomina o dwóch zasadniczych nurtach zainteresowań translacją skutków doświadczeń granicznych towarzyszących Zagładzie: medycznym, reprezentowanym przez obszerną bibliotekę prac – wśród nich na uwagę zasługuje dorobek polskich psychiatrów, którzy, jak wspominała wielokrotnie Maria Orwid, ze względu na istnienie żelaznej kurtyny przez długie lata nie mogli swobodnie przedstawiać wyników swych badań na międzynarodowych forach23 – oraz kulturoznawczym, skupionym na obszarze postpamięci, artystycznej ekspresji doświadczenia tzw. drugiego pokolenia ocalonych, u przedstawicieli którego powracają koszmary senne wraz z atakami lęku, paniki, poczuciem prześladowania24. Nie przeżyli oni okoliczności towarzyszących Zagładzie tak jak ich rodzice, ale – w inny sposób, o czym mowa będzie za chwilę – wpisuje się ona w ich własne doświadczenie, zostawia ślady w sferze psychicznej i somatycznej.
20Prace drugiego typu, wśród których najbardziej znane wyszły spod pióra Marianne Hirsch25, odwołują się m.in. do teorii międzypokoleniowego dziedziczenia traumy Nicolasa Abrahama i Marii Torok; teoria ta ujawnia istnienie pewnej niedostępnej psychicznej krypty, która, jak się często powtarza, sypie piasek w tryby narracyjnego mechanizmu lub zwraca uwagę na pewien bolesny „sekret”. Mentalne efekty krypty określa się mianem „widma” (phantom), które jawi się jako działająca w polu postpamięci
figura przechodniego międzypokoleniowego lęku, przenikającego z nieświadomości rodziców do nieświadomości dzieci […]. Widmo wedle Abrahama odznacza się modalnością zbliżoną do dynamiki wyparcia: jego okresowe i natrętne powroty nie należą do porządku symptomu, rozumianego jako powrót wypartego: „działa ono raczej stale […] jak brzuchomówca, jak głos obcego (cudzoziemca) we wnętrzu mentalnej topografii podmiotu”.26
21Owo widmo i ów sekret bardzo wyraźnie ujawnia się w pisarstwie Hoffman. W początkowych fragmentach Zagubionego w przekładzie powraca ono w postaci zidentyfikowanej figury („Moja siostra nosi imię tej osoby, która istnieje w naszym życiu jak niemal konkretny cień” (zwp, s. 11), sekret zaś najwyraźniej dochodzi do głosu w Tajemnicy. Przypowieści na nasze czasy (The Secret)27, w której siedemnastoletnia bohaterka, Iris, wyczuwa, że w jej przedziwnej sytuacji rodzinnej, naznaczonej niepokojącym związkiem z matką i nieobecnością ojca, kryje się jakaś mroczna zagadka. Odkrycie przez nią wstrząsającego faktu, że została sklonowana, skłania do podróży podjętej po to, by odnaleźć siebie, do ucieczki od matki i poszukiwania dziadków, przy czym odnosi się wrażenie, jakby sprawy egzystencji i translacji tak silnie obecne w debiutanckiej książce Hoffman powracały tutaj rozpisane na inne głosy, na pytania o szansę klonu na własne, niezależne życie, o więzi łączące kopię i oryginał, o przebieg granicy między powtórzeniem a niepowtarzalnością.
22Z łatwością można zauważyć, że przez powracające widma przodków i za sprawą rodzinnych sekretów pisarstwo Hoffman odsyła nas do doświadczenia tzw. dzieci zastępczych (replacement children), bogato utrwalonego w licznych tekstach literackich, z których chyba najsłynniejsze to hybrydyczne dzieło Arta Spiegelmana Maus (jego początki sięgają lat 70. xx wieku) oraz bestsellerowa powieść Philippe’a Grimberta Un Secret 28 z roku 2004 (na podstawie której Claude Miller nakręcił film o takim samym tytule). To historia paryskiego psychoanalityka, który jako osamotniony jedynak dorasta w poczuciu, że nieustannie towarzyszy mu wyimaginowany brat nawiedzający jego sny i posiadający wszystko, czego mu brak: siłę, odporność oraz miłość swego ojca. Z czasem Louise, powiernica jego uczuć i przyjaciółka domu, ujawnia przed nim dawno wyczuwaną tajemnicę rodzinną: Philippe miał żydowskich przodków; miał też brata, Simona, który pochodził z pierwszego małżeństwa ojca i zginął w Auschwitz. To najważniejszy, choć nie ostatni z rodzinnych sekretów, na które składają się także związki łączące ojca z pierwszą żoną, Hannah, oraz matką Philippe’a, Tanią. Opowieść narratora odsłaniania historię rodzinnego sekretu, przedstawia doświadczenie zmieniające całe jego życie, zapis próby zrozumienia bolesnych relacji z rodzicami, własnych obsesji, zdumienia faktem, że „wyimaginowany”, silny i niemal idealny brat (który pojawia się również u Spiegelmana, pamiętamy bowiem, że fotografia tego widmowego, zawsze „lepszego rywala” miała znajdować się w sypialni rodziców) zmienia się nagle w realną postać z przeszłości, że nie jest jedynie widmem skonstruowanym przez mowę milczenia i język scen rozgrywających się między narratorem i rodzicami.
23W opowieści tej dostrzegamy działanie mechanizmów, które sprawiają, że nieżyjące dziecko zostało zdeponowane w psychice Phillipe’a, że powstała w niej owa krypta zamieszkiwana przez żywego trupa. Obserwujemy jednocześnie, w jaki sposób zejście do krypty wpisuje się w akt ponownych narodzin narratora, w proces żałoby, którego zadaniem jest powstrzymanie międzypokoleniowej transmisji traumy. Gabriele Schwab, autorka Haunting Legacies. Violent Histories and Transgenerational Trauma29, precyzyjnie pokazuje, że proces żałoby polega tutaj na stopniowym przeniesieniu emocji związanych z nieżyjącym bratem i że składa się nań wiele symbolicznych gestów zarówno o charakterze osobistym, jak i politycznym (Philippe udaje się do archiwum założonego przez Serge’a i Beate Klarsfeld w paryskim Marais, gdzie odkrywa szczegóły związane z historią deportacji rodziny do Auschwitz; decyzję o napisaniu książki wspomnieniowej podejmuje na cmentarzu dla psów, który okazuje się własnością córki Pierre’a Lavala, polityka odpowiedzialnego za deportacje do obozu). Schwab, w kontekście Gorączki archiwum Jacques’a Derridy, pokazuje również, jak efekt pisania i praca archiwalna stają się odwrotnością niszczącego efektu krypty, a próba przeciwstawienia się skutkom działania rodzinnego sekretu zyskuje wymiar wspólnotowy.
24W polskiej prozie ostatnich lat znalazło się wiele wątków, które pod różnymi kątami mogłyby oświetlić doświadczenia chłopca opisywane przez Grimberta. Urodzona jeszcze w czasie wojny Roma Ligocka w Dobrym dziecku30 daje obraz trudnych relacji z matką kształtujących się w cieniu traumy wojennej; świadoma jest przy tym mechanizmów działania syndromu posttraumatycznego i wynikającej z niego własnych skłonności do anoreksji, obecnej w domu mowy milczenia, języka wspólnie przeżywanych stanów depresyjnych, gestów świadczących o zaburzonych reakcjach emocjonalnych i trudnych kontaktach z otoczeniem.
25Podobną świadomość odnajdziemy w drugopokoleniowej narracji Ewy Kuryluk, która przez lata zmagała się z rodzinnymi sekretami związanymi z żydowskim pochodzeniem matki. We Frascati, w scenie wspólnej lektury Trio dla ukrytych, pojawia się następujący zapis rozmowy:
Następne zdanie nie przejdzie mi przez gardło, boję się udławić, córeczko – poskarżyła się. – Napisać jest łatwiej niż przeczytać? – Chyba tak, mamo. –Uraz jest jak tabu – poskarżyła się – przechodzi z matki na dziecko, z pokolenia na pokolenie. – Wiem. – Ale nie może trwać wiecznie – zamachała rękami – nikt nie chce siedzieć pod podłogą do zgonu! – Nie, mamo. –Przeczytaj mi na głos to zdanie od „podoba mi się, że Carol wciąż się przepoczwarza”. Cichutko – zamrugała – żeby nie podsłuchali. – „Podoba mi się, że Carol wciąż się przepoczwarza – przeczytałam szeptem – z Żydówki, która pragnie się ukryć, w Żydówkę, która chce siebie wydać, bo ocalenie uważa za winę”.31
26Jeszcze inna narracja drugopokoleniowa, Włoskie szpilki Magdaleny Tulli – która wydaje się ciekawa także dlatego, że sytuuje osobisty krajobraz postpamięci w perspektywie dwujęzyczności, przekładu i funkcjonowania w co najmniej dwóch światach – wprowadza nas w atmosferę napięć kształtujących życie polsko-włoskiej rodziny, które znajdowały ujście „w scenach agresji i poniżenia”:
Byliśmy za młodzi, żeby wiedzieć, przez jakie zaszłości cierpimy, szesnaście lat po przegranej wojnie. Osiemnaście lat po Jałcie, gdzie nasz los się rozstrzygnął, awansem, jeszcze zanim przyszliśmy na świat. Osiemnaście lat to była dla nas wieczność […]. Stalin już zdążył umrzeć. Ale Hitler wciąż jeszcze trzymał się świetnie. Nasyłał na nas Niemców, którzy rano nad talerzami nadawali ton naszej małej frustracji zasilanej frustracją głębszą i rozleglejszą, wszechobecną jak podskórne wody, lub raczej jak ukryte pod powierzchnią strumienie żółci.32
27Trudności w kontakcie z otoczeniem, dręczące sny („Od czasu do czasu śnili mi się Niemcy”33), częsta nieobecność ojca i trudna obecność oschłej matki – „pięknej kobiety o smutnym spojrzeniu skrywającym jakąś tajemnicę”, uciekającej od przeszłości i tracącej pamięć34, która w okresie choroby funkcjonowała jak postać żywcem wyjęta z rzeczywistości obozowej, poszukująca tajemniczego dziecka i wspominająca nieznanych córce krewnych – późniejsze zmagania z apatią, bezsilnością i poczuciem obezwładnienia wobec nadmiaru przeszłości to forma spłaty swoistego podatku od spadku, spłaty ciągnącej się „do końca życia, jeśli nie dłużej”:
Bohaterka tej historii chciałaby, żeby wojna i dla niej wreszcie się skończyła. Ale wojna, jeśli już się zacznie, nie ma końca. W każdym razie nie dla każdego. […] A dla cywili dalej trwa cicha, niewidoczna wojna. Wykrwawiają się w niej samotnie dzień po dniu, noc po nocy, rok po roku. Do końca swoich dni, a niektórzy znacznie dłużej. Wojna, jak masa upadłościowa, przechodzi na własność potomnych.35
28Dzieci zastępcze, dzieci okaleczonych przez traumę Zagłady rodzin wzrastające w pełnej niepokojących tajemnic atmosferze napięcia i lęku i zdające sobie sprawę z niewspółmierności własnych możliwości w stosunku do oczekiwań rodziców, w sposób mniej lub bardziej świadomy zmagają się z konsekwencjami międzypokoleniowego przekazu, w ramach którego, jak pisze Gabriele Schwab, rodzice ustanawiają swoistą afektywną ekonomię fantazji, w której żyjące i nieżyjące potomstwo zlewa się w jedno. Przy tym ciekawe, że „zastępstwo”, jakim obarcza się dziecko, nie musi ograniczać się do jednej nieżyjącej postaci, może dotyczyć „wszystkich tych, którzy odeszli”36, ekonomia nawiedzania przez widmo jest bowiem w stanie działać nie tylko na poziomie jednostkowym, ale i kolektywnym, co więcej – dotyczy nie tylko ofiar, ale również sprawców37. Za sprawą zachowania rodziców: milczenia, przypływu niekontrolowanych emocji lub emocjonalnej niedostępności, częstej zmiany nastrojów, dziecko przeżywa coś w rodzaju „traumy kumulacyjnej” (cumulative trauma)38, traci poczucie stabilności, zmaga się z poważnymi kłopotami tożsamościowymi, przyjmuje na siebie rolę kogoś, kto nie jest w pełni sobą, kogoś, kto ucieleśnia pamięć.
29Tymczasem, aby nie ograniczać zagadnienia międzypokoleniowej transmisji traumy do sfery funkcjonowania nieświadomości, recepcji niekontrolowanych zachowań i gestów, pora skupić się na somatycznej stronie traumatyzacji, do czego konieczne będzie odwołanie się do najnowszych osiągnięć biologii i medycyny, o którym wspomniałem na wstępie tego rozdziału. Choć dziedzinom tym daleko jeszcze do precyzyjnego wyjaśnienia mechanizmów międzypokoleniowej transmisji traumy, nowe światło rzucają na nie ustalenia biologów prowadzone w ramach badań nad strukturą i mechanizmami działania ludzkiego genomu, zwłaszcza przeżywającej rozkwit epigenetyki wyjaśniającej zmiany ekspresji genów niezwiązane z modyfikacją sekwencji dna, a wynikające z procesów metylacji fragmentów podwójnej helisy, modyfikacji histonów czy interferencji rna (za odkrycie tego zjawiska Andrew Z. Fire i Craig C. Mello otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii w roku 2006). By zamiast rozbudowanego aparatu pojęć zaproponować w tym miejscu pewną metaforę, której zasadność dokumentują stosowne przypisy, można powiedzieć, że epigenetyka odkrywa mechanizmy działania swoistej „pamięci komórkowej” związanej z aktywizacją lub wyciszeniem procesu transkrypcji genów i translacji mrna na łańcuch aminokwasów pod wpływem m.in. czynników środowiskowych. Kluczową rolę odgrywa tutaj zjawisko metylacyji, polegające na przyłączaniu grup metylowych do odpowiednich fragmentów łańcucha dna pod wpływem enzymów. O istocie nowego obszaru, jaki wyznacza epigenetyka, decyduje przekonanie, że oto geny mają swego rodzaju pamięć, że mówiąc językiem twórców filmu dokumentalnego wyemitowanego przez bbc The Ghost in Your Genes
życie dziadków, powietrze, którym oddychali, posiłki, które spożywali, a nawet to, co widzieli, może bezpośrednio wpływać na pokolenia następne, po wielu dekadach, mimo że one same tego nie doświadczyły.39
30Badania nad mechanizmami działania tego typu transferu dotyczą różnych obszarów medycyny, w tym także psychiatrii, prowadzi się je z nadzieją nie tylko na zrozumienie pewnych procesów fizjologicznych, ale również na odkrycie nowych form terapii40.
31Z perspektywy postpamięci najbardziej interesujące wydają się rzecz jasna ustalenia dotyczące wpływu traumatycznych przeżyć na modyfikacje epigenomu oraz ich międzypokoleniową transmisję. Pokazywano wpływ zranienia seksualnego doświadczonego w dzieciństwie na funkcjonowanie tzw. osi stresu41, kanadyjscy badacze opisywali wpływ zaburzeń psychicznych u kobiet w ciąży na funkcjonowanie tejże osi u ich dzieci42. Na szczególną uwagę zasługują prace nad zespołem stresu pourazowego (tzw. ptsd)43, będącym wedle klasyfikacji zaburzeń psychicznych wynikiem oddziaływania bolesnych wydarzeń o niespotykanej sile, związanych ze śmiercią, zagrożeniem życia, własnej integralności łączącej się z przeżyciem strachu, wywołującym poczucie głębokiej bezradności lub przerażenie44. Przyczyny, opisywanych językiem literatury i wspomnień, a także prac odwołujących się do psychoanalizy, teorii psychodynamicznych czy socjokulturowych modeli komunikacji, zaburzeń integralności psychicznej ofiar Holokaustu od kilku lat stanowią przedmiot zainteresowania Rachel Yehudy, psychiatry i neurobiologa z The Mount Sinai Medical Center w Nowym Jorku45. Yehuda i jej współpracownicy rozszerzyli początkowy zakres badań na doświadczenia traumatyczne nie tylko drugiego, ale i kolejnego pokolenia, dodając do tego jeszcze obserwacje skutków ataku nad World Trade Center występujących u kobiet spodziewających się potomstwa, a będących świadkami wydarzeń 11 września46. Wykazują one wpływ doświadczonego szoku na programowanie epigenetyczne, uświadamiają, że trauma ma wymiar szerszy, niż sądzono, że dotyka nie tylko sfery psychicznej, lecz także biologicznej. Otwiera to nowe szanse przed terapią, stwarza możliwość skuteczniejszego łączenia psychoterapii z farmakoterapią47.
32Badania nad strukturą genomu i działaniem mechanizmów epigenetycznych mogą w przyszłości rozwiać wiele wątpliwości dotyczących procesu międzypokoleniowego transferu, nie tylko traumy, rzucając nowe światło na interpretacje problemów poruszanych przez pisarstwo Hoffman i twórczość takich autorów, jak Ewa Kuryluk, Piotr Paziński, Andrzej Bart, Anda Rottenberg, Magdalena Tulli, Bożena Keff, Piotr Szewc, Marek Bieńczyk, Mieczysław Abramowicz, Agata Tuszyńska czy Igor Ostachowicz na translacyjną pracę wspomnienia i żałoby stanowiącą próbę radzenia sobie z historycznymi wstrząsami. Wzrost społecznego znaczenia zagadnień postpamięciowych sygnalizuje znaczny przyrost literatury problematyzującej mechanizmy międzypokoleniowej transmisji traumy, co wiąże się oczywiście z obecną sytuacją historyczną, w której to mamy do czynienia ze zjawiskiem odchodzeniem świadków Zagłady i koniecznością ukształtowania pamięci o Wydarzeniu bez ich obecności. Coraz częstsze łączenie perspektywy postpamięci z problematyką translacji wiąże się z kolei z rosnącym znaczeniem zdolności przystosowania się do „życia w przekładzie”, które staje się ważnym modus vivendi (po)nowoczesności, epoki globalnych przepływów i migracji. Kategorie traumy i translacji przemieszczają się z optyki ustanawianej przez próby zmierzenia się z konsekwencjami Wydarzenia w stronę optyki koncentrującej się na skutkach zranień wywoływanych przez tortury, kolonializm, niewolnictwo, współczesne konflikty, skutkach pojawiających się w innej geografii pamięci, co widać w przywoływanej już wcześniej książce Gabriele Schwab, w której zjawisko transmisji międzypokoleniowej rozpatrywane jest w kontekście dwóch książek reprezentujących pisarstwo związane z kulturą Maorysów: Jeźdźca na wielorybie Witiego Ihimaery oraz Baby No-Eyes Patrici Grace. Tendencję tę potwierdzają osiągnięcia translatologii ostatniej dekady, bo obok monograficznego ujęcia pisarstwa Primo Leviego48, w którym powracające obrazy przekładu stają się narzędziem mierzenia się z problemem wyrażalności/niewyrażalności doświadczenia Shoah, czy projektu firmowanego nazwiskami Dereka Attridge’a i Susan Bassnett49, który przyniósł m.in. inspirujące studium Piotra Kuhiwczaka, pokazującego na przykładzie przekładów i pseudoprzekładów Pianisty Władysława Spielmana, w jaki sposób wiedza o bolesnych wydarzeniach wojennych kształtowana jest przez mechanizmy językowo-kulturowego zapośredniczenia, pojawiają się też takie próby ukazania translacyjnego wymiaru doświadczenia granicznego jak ta, w której narrację Claude’a Morhange-Bégué, ocalonego z Francji, zestawia się z postkolonialną powieścią T. Obinkarama Echewy, pisarza związanego z Nigerią50.
33Waga tekstów literackich usiłujących odsłaniać i przepracowywać zranienia i obsesje związane z traumatycznymi wydarzeniami przeszłości, przekazywane w drodze międzypokoleniowej transmisji polega na tym, że umożliwiają one wejście na nieuświadamiane lub słabo uświadamiane obszary indywidualnej i wspólnotowej historii, że mogą one pełnić funkcję „obiektu przekształcającego” (transformational object), by użyć określenia Christophera Bollasa, swoistego katalizatora pozwalającego w inny sposób spojrzeć na przeszłość, aby rozumieć i zmieniać swoje życie. Innymi słowy, język literatury stwarza szansę uzyskania brakującej wiedzy o związkach łączących nas z wydarzeniami historycznymi naszych czasów51, wypełnia luki w innych dyskursach, w tym także w języku nauk przyrodniczych. Ten ostatni pojawił się tu po to, by od innej strony przedstawić zagadnienie międzypokoleniowego przekazu traumy. Wydaje się, że oba języki wykorzystane w tym eseju wyznaczają odrębne terytoria wiedzy i wyobraźni, ale nie ma powodu, by w świecie, w którym przekład zyskuje na znaczeniu, ograniczać się do jednego, nie podejmować prób poruszania się między nimi, nawet jeśli taka „translacja” obarczona jest ryzykiem.
Notes de bas de page
1 K. Bojarska Trauma, w: tejże Wydarzenia po Wydarzeniu. Białoszewski – Richter – Spiegelman, Wydawnictwo ibl pan, Warszawa 2013, s. 247–289.
2 Tamże, s. 251.
3 L. Chamberlain Gender a metaforyka przekładu, przeł. A. Sadza, w: Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. P. Bukowski, M. Heydel, Znak, Kraków 2009, s. 385–402.
4 O rozwoju i projektach feministycznie i postkolonialnie zorientowanej translatologii piszę szczegółowo w książce Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec translatologii, Universitas, Kraków 2010.
5 Ch. Bollas The Shadow of the Object: The Psychoanalysis of the Unthought Known, Columbia University Press, New York 1988; G. Schwab Words and Moods: The Transference of Literary Knowledge, „SubStance” 1997 nr 3, s. 107–127.
6 A. Benjamin Translating Origins: Psychoanalysis and Philosophy, w : Rethinking Translation: Discourse, Subjectivity, Ideology, ed. L. Venuti, Routledge, New York–London 1992, s. 19.
7 Zob. tamże, s. 20.
8 A. Benjamin Psychoanalysis and Translation, w: Translation and the Nature of Philosophy. A New Theory of Words, Routledge, New York–London 1989, s. 109–150.
9 O kategorii czasu w pismach Lacana i Freuda w kontekście przedwczesności traumy i dwóch koncepcji narracyjnej tożsamości podmiotu pisze szczegółowo A. Bielik-Robson Słowo i trauma: czas, narracja, tożsamość, „Teksty Drugie” 2004 nr 5, s. 23–34.
10 Tamże, s. 30.
11 S.Freud Z historii nerwicy dziecięcej, w: Dwie nerwice dziecięce, przeł. R. Reszke, Wydawnictwo Kr, Warszawa 2000, s. 99-195.
12 A. Lipszyc W. G.Sebald: W noktoramie niepamięci, w: tegoż Rewizja procesu Józefiny K. i inne lektury od zera, Sic!, Warszawa 2011, s. 145.
13 S. Freud Poza zasadą przyjemności, przeł. J. Prokopiuk, pwn, Warszawa 1975, s. 17.
14 Tamże.
15 Zagadnieniom tym poświęciła uwagę Katarzyna Bojarska w jednym z rozdziałów cytowanej na wstępie książki Wydarzenia po Wydarzeniu. Białoszewski –Richter –Spiegelman.
16 P. Ricoeur O tłumaczeniu, przeł. T. Swoboda, w : P. Ricoeur, P. Torop O tłumaczeniu, przeł. T. Swoboda, S. Ulaszek, wstęp E. Balcerzan, Wydawnictwo ug, Gdańsk 2008, s. 32–59.
17 Tamże, s. 37.
18 E. Hoffman Lost in Translation. ALife in a New Language, Penguin, New York 1989.
19 Zob. B. Karwowska Tożsamość postmigracyjna. Przypadki (między innymi) Evy Hoffman i Czesława Miłosza, w: tejże Druga płeć na wygnaniu. Doświadczenie migracyjne w opowieści powojennych pisarek polskich, Universitas, Kraków 2013, s. 17–48.
20 E. Hoffman Zagubione w przekładzie, przeł. M. Ronikier, Wydawnictwo Aneks, Londyn 1995, s. 44 i 47 (dalej jako zwp z podaniem numeru strony).
21 Muzyczne wątki „życia w przekładzie” powrócą w książce Appassionata, Other Press, New York 2008.
22 E. Hoffman After Such Knowledge. AMeditation on the Aftermath of the Holocaust, Secker & Warburg, London 2004.
23 Chodzi głównie o prace podjęte z inspiracji S. Kłodzińskiego i A. Kępińskiego przez M. Orwid, A. Teutscha, A. Szymusika, R. Leśniaka, J. Mitarskiego, kontynuowane następnie przez zespół, w pracach którego uczestniczyli: M. Dominik, J. Gątarski, Z. Ryn, K. Pietruszewski, J. Zadęcki, E. Domagalska-Kurdziel, E. Czaplak, R. Izdebski, M. Kamińska, K. Szwajca, K. Prot, Ł. Biedka, J. Bomba, M. de Barbaro, W. Szaszkiewicz, B. Treger. Zajmował się on m.in. przekazem transgeneracyjnym, astenią, anestezją emocjonalną. Zob. M. Orwid Trauma, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009; taż Przeżyć… i co dalej? Rozmawiają Katarzyna Zimmerer i Krzysztof Szwajca, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006.
24 N. P. F. Kellerman Epigenetic Transmission of Holocaust Trauma. Can Nightmares Be Inherited?, „Israel Journal of Psychiatry and Related Sciences” 2013 nr 50/1, s. 33–39.
25 Zob. np. M. Hirsch The Generation of Postmemory. Writing and Visual Culture After the Holocaust, Columbia University Press, New York 2012; E. van Alphen Second-Generation Testimony, Transmission of Trauma, and Postmemory, „Poetics Today” 2006 nr 27/2, s. 473–488.
26 B. Dąbrowski Postpamięć, zależność, trauma, w: Kultura po przejściach, osoby z przeszłością, red. R. Nycz, Universitas, Kraków 2011, s. 268; zob. też A. Szczepan Polski dyskurs posttraumatyczny. Literatura polska ostatnich lat wobec Holokaustu i tożsamości żydowskiej; M. Żółkoś Tworzenie pamięci. O powieściach autobiograficznych Ewy Kuryluk; A. Mach Polska kondycja posttraumatyczna – próba diagnozy, w : Kultura po przejściach…, s. 239–256, 271–282, 217–238. W wymienionych tekstach znajduje się wielostronne omówienie sposobów rozumienia kategorii postpamięci, różnic między doświadczeniem drugopokoleniowym i trzeciopokoleniowym, roli przedmiotów ustanawiających relację z przeszłością (kategoria punctum R. Barthes’a i M. Hirsch, precarium B. Shallcross) czy wyobraźni (acting out D. LaCapry).
27 E. Hoffman Tajemnica. Przypowieść na nasze czasy, przeł. A. Karolak, Muza sa, Warszawa 2002; taż The Secret. A Fable for our Time, Secker & Warburg, London 2001.
28 Ph. Grimbert Un secret, Grasset, Paris 2012.
29 G. Schwab Replacement Children: The Transgenerational Transmission of Traumatic Loss, w: tejże Haunting Legacies. Violent Histories and Transgenerational Trauma, Columbia University Press, New York 2010, s. 118–150.
30 R. Ligocka Dobre dziecko, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012.
31 E. Kuryluk Frascati. Apoteoza topografii, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009, s. 136.
32 M. Tulli Włoskie szpilki, Nisza, Warszawa 2011, s. 8.
33 Tamże, s. 20.
34 Tamże, s. 26 i 32.
35 Tamże, s. 64–65.
36 Zob. G. Schwab, dz. cyt., s. 125, zwłaszcza rozdział Haunting Legacies. Trauma in Children of Perpetrators, s. 67–91.
37 Tamże, s. 126.
38 M. Khan The Concept of Cumulative Trauma, „Psychoanalytic Study of the Child” 1963 nr 18, s. 286–306.
39 Zob. www.bbc.co.uk/sn/tvradio/programmes/horizon/ghostgenes.shtml(dostęp: 16.08.2013). The Ghost in Your Genes, dir. N. Paterson, bbc 2005.
40 Zob. D. Sweatt Experience-Dependent Epigenetic Modifications in the Central Nervous System, „Biological Psychiatry” 2009 nr 65/3, s. 191–197.
41 P. O. McGowan, A. Sasaki, A. C. D’Alessio, S. Dymov, B. Labonté, M. Szyf, G. Turecki, M. J. Meaney Epigenetic Regulation of the Glucocorticoid Receptor in Human Brain Associates with Childhood Abuse, „Nature Neuroscience” 2009 nr 12/3, s. 342–348.
42 T. F. Oberlander, J. Weinberg, M. Papsdorf, R. Grunau, S. Misri, A. M. Devlin Prenatal Exposure to Maternal Depression, Neonatal Methylation of Human Glucocorticoid Receptor Gene (nr 3C1) and Infant Cortisol Stress Responses, „Epigenetics” 2008 nr 3/2, s. 97–106.
43 Pod koniec lat 60. nazywano to zjawisko syndromem Kz, syndromem obozów koncentracyjnych, a także syndromem Holocaustu. Zob. A. Kępiński Kz-syndrom, w: tegoż Rytm życia, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 106–123, M. Orwid Trauma, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009.
44 Zob. The icd-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders, Diagnostic Criteria for Research, who, Geneva, F43.1.
45 R. Yehuda, A. Bell, L. M. Bierer, J. Schmeidler Maternal, Not Paternal, ptsd Is Related to Increased Risk for ptsd in Offspring of Holocaust Survivors, „Journal of Psychiatric Research” 2008 nr 42/13, s. 1104–1111; T. B. Franklin, H. Russig, I.C. Weiss, J. Gräff, N. Linder, A. Michalon, S. Vizi, I. M. Mansuy Epigenetic Transmission of the Impact of Early Stress Across Generations, „Biological Psychiatry” 2010 nr 68/5, s. 408–415; R. Yehuda Current Status of Cortisol Findings in Post-Traumatic Stress Disorder, „Psychiatric Clinics of North America” 2002 nr 25, s. 341–368; R. Yehuda, L. M. Bierer Transgenerational Transmission of Cortisol and ptsd Risk, „Progress in Brain Research” 2008 nr 167, s. 121–135; R. Yehuda, L. M. Bierer The Relevance of Epigenetics to ptsd: Implications for the dsm-v, „Journal of Traumatic Stress” 2009 nr 22(5), s. 427–434; R. Yehuda, J. Schmeidler, E. Labinsky, A. Bell, A. Morris, S. Zemelman, R. A. Grossman Ten-Year Follow-Up Study of ptsd Diagnosis, Symptom Severity and Psychosocial Indices in Aging Holocaust Survivors, „Acta Psychiatrica Scandinavica” 2009 nr 119/1, s. 25–34; R. Yehuda, K. C. Koenen, S. Galea, J. D. Flory The Role of Genes in Defining a Molecular Biology of ptsd, „Disease Markers” 2011 nr 30/2–3, s. 67–76.
46 R. Yehuda, G. Cai, J. A. Golier, C. Sarapas, S. Galea, M. Ising, T. Rein, J. Schmeidler, B. Müller-Myhsok, F. Holsboer, J. D. Buxbaum Gene Expression Patterns Associated with Posttraumatic Stress Disorder Following Exposure to the World Trade Center Attacks, „Biological Psychiatry” 2009 nr 66/7, s. 708–711; R. Yehuda, S. M. Engel, S. R. Brand, J. Seckl, S. M. Marcus, G. S. Berkowitz Transgenerational Effects of Posttraumatic Stress Disorder in Babies of Mothers Exposed to the World Trade Center Attacks during Pregnancy, „The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism” 2005 nr 90/7, s. 4115–4118.
47 S. M. Stahl Psychotherapy as an Epigenetic „Drug”: Psychiatric Therapeutics Target Symptoms Linked to Malfunctioning Brain Circuits with Psychotherapy As Well As with Drugs, „Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics” 2011 nr 37, s. 249–253.
48 L. N. Insana Arduous Tasks. Primo Levi, Translation, and the Transmition of Holocaust Testimony, University of Toronto Press, Toronto–Buffalo–London 2009.
49 Tradition, Translation, Trauma. The Classic and the Modern, ed. J. Parker, T. Mathews, Oxford University Press, New York 2011, tu: P. Kuhiwczak Mediating Trauma. How do we Read the Holocaust Memoirs?, s. 283–298.
50 B. Brodzki Scenes of Inheritance: Intergenerational Transmission and Imperiled Narratives, w: tejże Can These Bones Live? Translation, Survival, and Cultural Memory, Stanford University Press, Stanford 2007.
51 S. Felman, D. Laub Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History, Routledge, New York–London 1992, s. xx.
Auteur
Dr, adiunkt, dyrektor Centrum Studiów Humanistycznych na Wydziale Polonistyki uj. Autor książki Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec translatologii (2010); redaktor antologii Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki (2010). Sekretarz Rektora uj (2002–2005), wykładowca w Indiana University (2005–2007). Stypendysta m.in. mnisw, fnp, Tokyo Foundation, Fundacji Karoliny Lanckorońskiej, Tygodnika „Polityka”. Laureat Nagrody Premiera rp za rozprawę doktorską (2009) oraz Nagrody Rektora uj (2011). W roku 2012 otrzymał stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego dla wybitnych młodych naukowców. Kierownik grantu „Literatura narodowa wobec nowoczesnej komparatystyki: reprezentacje, interpretacje, translacje” prowadzonego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki (2013–2018). Zainteresowania naukowe: komparatystyka literacka, teoria literatury, literacka translatologia, nauczanie języka polskiego jako obcego.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Maszynerie afektywne
Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet
Monika Glosowitz
2019