„Walizka nie zawsze jest symbolem podróży”. Historia i pamięć w Zbąszyniu
p. 197-218
Texte intégral
Pamiętam, że wzięli jakieś bagaże, Ojciec – plecak, Matka – torbę (…). Nie wiem, czy te niewielkie pakunki przygotowali w ostatniej chwili (…). Nie wiem, czy wierzyli, że będą one naprawdę potrzebne, czy też zabrali je ze sobą, bo bez nich w podróż się nie wyrusza, bierze się je na wszelki wypadek, nawet gdy jedzie się prosto do gazu.
Michał Głowiński, Czarne sezony
1W roku 2008 z inicjatywy Fundacji Tres1 na dworcu kolejowym w Zbąszyniu zawieszony został plakat upamiętniający 70. rocznicę deportacji Żydów polskiego pochodzenia z terenów Trzeciej Rzeszy do Polski w wyniku tzw. Polenaktion – jednej z pierwszych masowych antysemickich akcji nazistowskich Niemiec. To ostatnimi laty coraz częściej i dokładniej opisywane wydarzenie2, będące tragicznym zwiastunem Zagłady, w szczególny sposób wpisało się w historię wielkopolskiego Zbąszynia. W tym położonym przy dawnej granicy polsko-niemieckiej miasteczku w okresie od października 1938 roku do wybuchu drugiej wojny światowej w obozie przejściowym było przetrzymywanych około dziewięciu tysięcy wysiedlonych i pozbawionych własnego mienia Żydów3. Pobyt w Zbąszyniu był dla nich pobytem przymusowym, nierzadko bolesnym i głęboko traumatycznym. Tylko przez pierwsze dwa dni deportowani Żydzi mogli swobodnie podróżować, później zabroniono im opuszczać miasto. Plakat z 2008 roku – zapowiedź planowanego „pomnika walizki”, który ma stanąć w przyszłości na terenie dworca – jest jednym z wielu gestów przywracania pamięci o tym wydarzeniu, ciągle nie dość mocno obecnym w historycznej i kulturoznawczej refleksji poświęconej Zagładzie. Formuła plakatu jest prosta. Na tle reprodukcji fotografii z „Kuriera Poznańskiego” z 30 października 1938 roku, przedstawiającej grupę ciasno stłoczonych ludzi, spoglądających na stojącą przed nimi walizkę, zostało umieszczone hasło: „Walizka nie zawsze jest symbolem podróży/Sometimes a suitcase does not signify a journey” oraz data: 1938 rok. Plakat znajduje się na zewnętrznej ścianie budynku dworca, od strony peronów, tak że można go zobaczyć z okien pociągów jadących na trasie Berlin–Warszawa. Reprodukcja fotografii została uzupełniona o baner z następującą refleksją (po polsku i angielsku)4:
Czasem jest to wszystko, co masz, wszystko, co pozwolili ci zabrać, gdy przyszli nad ranem i wyrzucili z domu. Co możesz spakować do jednej walizki, żeby zachować tożsamość, historię życia, godność? Ile to już razy niewyobrażalne zło zaczynało się od wyrzucenia ludzi z domu i jednej walizki w rękach wygnańców.
Jedna z największych lekcji historii zawiera się w takim jej zapamiętaniu, aby umieć rozpoznać jej powracające cykle, a gdy łączą się one z cierpieniem, potrafić się im przeciwstawić.
W październiku 1938 roku około 17 000 Żydów z polskim paszportem zostało wypędzonych z Niemiec do Polski. Siłą wysiedlono około 9000 w okolice Zbąszynia. Polskie władze państwowe poprzez swoich urzędników odmówiły im pomocy. Mieszkańcy miasta okazali się mniej podatni na rasistowską nagonkę nienawiści. Współczuli wygnańcom i udzielili im schronienia. Tułacze żyli wśród nich w Zbąszyniu jeszcze przez blisko dziewięć miesięcy. Z tego dworca odjeżdżali z nadzieją na lepszy los i koniec tułaczki.
Zapamiętajmy, że to miejsce – peron dworca kolejowego – stał się symbolicznym etapem tragedii tysięcy Żydów i że mieszkańcy Zbąszynia nie odmówili im prawa do godności, tożsamości i nadziei. Zapamiętajmy, że stąd wyjeżdżali w nieznane, a walizki, które nieśli, nie były symbolem zwyczajnej podróży.
Walizka nie zawsze jest symbolem podróży, grudzień 2015

© Michael Segner
2Autorem upamiętniającego tekstu, tak jak i twórcą plakatu, jest Wojciech Walczak, uczestniczący w projekcie „Do zobaczenia za rok w Jerozolimie” psycholog i terapeuta uzależnień5. Nie udało mi się ustalić, w jakim stopniu treść tekstu była dyskutowana w szerszym gronie ani tego, czy została ona wybrana spośród innych różnych propozycji. W swojej wymowie zdaje się odzwierciedlać główne założenia rocznicowych obchodów, w których przywracanie wiedzy i pamięci o wysiedlonych Żydach zostało połączone z przywracaniem pamięci o pomocy, jakiej udzielili im mieszkańcy Zbąszynia. Koncepcja ta zasadza się na przekonaniu o potrzebie symetrycznego, „sprawiedliwego” rozkładania akcentów i utrwalania takiej wizji przeszłości, w której rytm katastrofy przeplata się z rytmem katharsis. Uczestnicząca w przedsięwzięciu historyczka Izabela Skórzyńska pisała wprost o konieczności podwójnego uwspółcześniania wydarzeń z 1938 roku, formułując koncepcję „prawdziwej historii” i „dobrej pamięci”:
Spadkobiercami historii zbąszyńskiej roku 1938 i jej beneficjentami są w równej mierze badacze historii (…), jak i dawni oraz dzisiejsi mieszkańcy Zbąszynia. Zarówno potomkowie przygarniętych tu w 1938 roku Żydów, jak i potomkowie zbąszyńskich rodzin (…). To w ich imieniu i z nimi dzielimy się dziś historią i pamięcią tamtych wydarzeń, przekonani, że jest to prawdziwa historia i dobra pamięć. Poza wszystkim bowiem, będąc historią cierpienia żydowskich uchodźców z III Rzeszy w roku 1938 i zwiastunem Zagłady, wydarzenia zbąszyńskie są także historią ludzkiej przyzwoitości. Nie bohaterstwa (…), ale zwykłej ludzkiej przyzwoitości, o której nie chcielibyśmy, aby została zapomniana.6
3Fotografia z „Kuriera Poznańskiego” 1938; http://www.zbaszyn1938.pl/pl/po- mnik_walizki.html
4W swoim artykule przedmiotem rozważań chciałabym uczynić nie tyle same wydarzenia historyczne z 1938 roku, ile raczej sposoby i strategie ich memorializacji. Interesuje mnie zbąszyński dworzec kolejowy jako miejsce pamięci. Analizie poddaję plakat umieszczony w 2008 roku na ścianie dworca oraz przyświecającą mu wizję „prawdziwej historii” i „dobrej pamięci”. Pytania, które sobie stawiam, dotyczą możliwości współmiernego i równoczesnego upamiętnienia preludium Zagłady i polskiego heroizmu. Przypadek Zbąszynia jest o tyle ciekawy, że jak w soczewce skupia podstawowe problemy polskiej polityki historycznej, wskazując na przywiązanie polskich dyskursów pamięciowych do narracji wiktymizacyjnych i heroicznych równocześnie, a także potwierdzając tezę, że „pamięć negatywna” (Reinhard Koselleck)7 jest w polskiej kulturze aktywowana najczęściej w odniesieniu do win innych narodów. Interesujące jest także to, że „pomnik walizki” jest inicjatywą lokalną. Jego koncepcja nie była przedmiotem medialnych sporów czy ogólnokrajowych debat. Można go potraktować jako wyraz przekonań Społecznego Komitetu Obchodów 70. Rocznicy Wypędzenia, jako autentyczną, niesterowaną odgórnie wizję upamiętniania przeszłości. Czego możemy się z niej dowiedzieć o sobie jako społeczeństwo?
Symetria pamięci – projekt niemożliwy
5W pracy Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik (Długi cień przeszłości. Kultura pamięci i polityka historyczna) Aleida Assmann zwracała uwagę, że w przeciwieństwie do miejsc pamięci znajdujących się na „terenie neutralnym” tzw. miejsca traumatyczne, a więc wskazujące w bezpośredni sposób na tragedię Zagłady, są zawsze wielowarstwowe, niejednoznaczne i bezustannie okupowane przez różnorodne sposoby pamięci i interpretacji. Jako takie wywołują „zakłopotanie, konflikty i irytację”8. Podstawowy problem zdaje się według Assmann polegać na tym, że traumatyczne miejsca pamięci są równocześnie autentyczne i zainscenizowane, gdyż funkcjonują w przestrzeni pomiędzy „retencją a rekonstrukcją”9, ponadto każdorazowo uwypuklają niemożność estetycznego przedstawienia ogromu masowych, historycznych zbrodni. W traumatycznych miejscach uwidacznia się konflikt różnych funkcji i porządków pamięci, a ponadto znaczenie, jakie przypisuje się tym miejscom, zależy od tego, przez kogo są zwiedzane i oglądane.
Budynek dworca kolejowego od strony miasta, grudzień 2015

© Michael Segner
6Teren zbąszyńskiego dworca jest przestrzenią tragicznej historii – gdyż tu właśnie przywieziono deportowane osoby10 – i równocześnie, jako miejsce pamięci, jej symboliczną rekonstrukcją. Nie jest on miejscem traumatycznym w tym znaczeniu, w jakim pojęcia tego używa Assmann, może jednak zostać uznane za miejsce pre-traumatyczne: mimo że sam nie stał się przestrzenią masowych zbrodni, to jednak w pewnym sensie stanowił ich prefigurację. Historycy zajmujący się akcją wysiedleń polskich Żydów z Trzeciej Rzeszy do Polski od samego początku określali ją za pomocą takich terminów, jak „wstęp”, „zapowiedź” czy – by odwołać się do tytułu książki Jerzego Tomaszewskiego – „preludium” Zagłady. Niezależnie wszak od tego, ilu stacjonującym w Zbąszyniu Żydom udało się uniknąć tragicznego losu i odpowiednio wcześniej wyjechać do Jerozolimy czy Ameryki, niezależnie od tego, jak ogromnej pomocy udzielili im mieszkańcy – tym bardziej znaczącej, jeśli weźmiemy pod uwagę szalejący w ówczesnej Polsce antysemityzm – miasto to jest nierozerwalnie związane z tragedią Zagłady. O wielu aspektach tej tragedii przypomina zresztą powstała w ramach projektu publikacja11. Przymusowy pobyt w Zbąszyniu był dla większości deportowanych traumą, której nie zdołały zatrzeć gesty ludzkiej solidarności. Już w listopadzie 1938 roku stacjonujący w ZbąszyniuŻydzi wysłali do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i prezydenta Ignacego Mościckiego listy opisujące sytuację w następujący sposób:
Od 10 dni znajdujemy się w straszliwych, niemożliwych do zniesienia warunkach, osadzeni w starych, drewnianych stajniach o przeciekających dachach. Jesteśmy wraz z dziećmi, starcami i kobietami narażeni na dotkliwe zimno i pozbawieni najprymitywniejszych potrzeb (woda, oświetlenie itp.). (…) W każdej chwili grozi nam wybuch epidemii, która w panujących warunkach może spowodować katastrofę. Zamknięci w barakach i pozbawieni wolności osobistej nie mamy możliwości komunikowania się ze światem zewnętrznym. (…) W imię naszych praw (…) błagamy cię, panie prezydencie, o litość nad nami.12
7Z perspektywy p o katastrofie, a więc z perspektywy uwzględniającej całościową wiedzę o Szoa, niezmiernie trudno jest oddzielić pamięć o obozie przejściowym w Zbąszyniu od pamięci o dalszym ciągu losów przebywających tam Żydów, tym bardziej że dla wielu z nich Zbąszyń był początkiem drogi, której koniec wyznaczały komory gazowe w obozach koncentracyjnych. Nie przypadkiem na ostatnich stronach jubileuszowej publikacji został przytoczony list Grety Schlifmann z października 1939 roku, w którym opisuje ona swoją sytuację po opuszczeniu obozu w Zbąszyniu. „Jesteśmy zadowoleni, że uszliśmy z życiem”13 – pisze ta późniejsza ofiara Holokaustu. Obok jej listu zostały umieszczone zdjęcia z albumu niemieckiego oficera, znalezione w Zbąszyniu w 1945 roku. Zdjęcia te przedstawiają martwe, rozstrzelana ciała i płonące domy. „«Preludium zagłady» przechodzi w koszmar ludobójstwa” – tak brzmi ostatnie zdanie zamykającego publikację epilogu14.
8W kontekście niejednoznacznego statusu zbąszyńskiego dworca jako miejsca pamięci plakat z 2008 roku może wywoływać opisane przez Assmann konflikty i budzić irytację. Konflikt podstawowy wynika z próby ustanowienia symetrii i upamiętniania z jednej strony cierpienia, na które byli skazani deportowani do Polski Żydzi, z drugiej przyzwoitości Polaków. By uprzedzić potencjalne zarzuty: nie uważam, że pamięć o bohaterstwie Polaków i akcjach oporu w kontekście Zagłady i drugiej wojny światowej jest czymś z gruntu niepotrzebnym. Za Michaelem Rothbergiem opowiadam się za koniecznością „pamięci wielokierunkowej”15, uwzględniającej doświadczenia i perspektywy różnych miejsc i wspólnot oraz aktywującej różnorakie, nierzadko sprzeczne dyskursy. Poddając analizie zbąszyński plakat, upominam się raczej o adekwatną hierarchię pamięci oraz o jej odpowiednie umiejscowienie. W hierarchii tej na pierwszym miejscu musi się znajdować Zagłada traktowana jako wydarzenie jednostkowe, nieporównywalne i absolutnie wyjątkowe. Ramą tego wydarzenia może być tylko milczenie, niezależnie od tego, jak bardzo inne narody starały się tej tragedii zapobiec. A jeśli już w kontekście wydarzeń zbąszyńskich przywołuje się dobrą pamięć, to czy nie powinna ona zmuszać do krytycznej refleksji nad tym, dlaczego tak często w Polsce nie pomagano prześladowanym Żydom, skoro pomaganie nie było, jak widać, niemożliwe?
9Umieszczony na dworcowym plakacie tekst nawołuje do wyciągania wniosków z historii i zapobiegania cierpienia w przyszłości, otwarcie mówi także o wrogiej Żydom postawie ówczesnej polskiej władzy, jednak już dalszy ciąg rozpoczętej tu historii (oraz jej antycypacje) pomija milczeniem. Zamiast tego znajdujemy na nim budujące zdanie o godności i nadziei, jak gdyby opuszczający Zbąszyń Żydzi mogli rzeczywiście wierzyć, że czeka ich dobra przyszłość. Jak gdyby wykonane w 1938 roku zdjęcie miało charakter metaforyczny i nie odnosiło się do konkretnej rzeczywistości historyczno-społecznej. Jak gdyby do Zbąszynia nie docierały informacje o nocy kryształowej i innych antysemickich pogromach, do których dochodziło nie tylko w Trzeciej Rzeszy. Wezwanie, by pamiętać o tym, że niesione przez wysiedlonych Żydów walizki nie były „symbolem zwyczajnej podróży”, odsuwa na bok trudne pytania i refleksję nad mechanizmami wykluczenia, charakterystycznymi także dla kultury polskiej. Postulat „dobrej pamięci” zdaje się realizowany niejako w oderwaniu od sytuacji całościowej, a więc z jednej strony od wiedzy o polskim antysemityzmie, a z drugiej od wiedzy o tragicznym losie Żydów podczas drugiej wojny światowej, którego sygnaturą jest Auschwitz. Irytację wywołuje przy tym nie sam fakt upamiętniania, jak ujęła to Izabela Skórzyńska, „ludzkiej przyzwoitości”, ile raczej to, że pamięć o niej zdaje się być ważniejsza od pamięci o tragedii deportowanych Żydów czy przynajmniej tak samo ważna. W tym miejscu warto przypomnieć kontrowersje, jakie wywołał pomysł postawienia pomnika Sprawiedliwych w sąsiedztwie Muzeum Historii Żydów Polin w Warszawie. Krytycy tego przedsięwzięcia apelowali o konieczność nienaruszania przestrzeni związanej z żydowskim cierpieniem i nienakładania na nią pamięci o bohaterstwie – gdyż „Pomnik Sprawiedliwych w sąsiedztwie Muzeum to przedstawienie wyjątku jako reguły”16. Podobnie ma się rzecz w przypadku zbąszyńskiego miejsca pamięci. Wprawdzie w rocznicowej publikacji postawa pomagających Żydom mieszkańców miasta jest przedstawiana jako wyjątkowa, jednak już sam plakat sugeruje, że antysemityzm w Polsce nie dotyczył przeciętnych obywateli. „Rasistowska nagonka nienawiści” i antysemityzm zostały tu przedstawione jako sprawa mitycznych „onych” – sprawujących władzę – i nie dotyczy Polaków jako takich. I choć daleka jestem od sugerowania, że wielkoduszności i solidarności zbąszynian nie przysługuje prawo do pamięci, to równocześnie sadzę, że nie należy jej pozostawiać bez komentarza. Zaangażowanie mieszkańców Zbąszynia było na mapie ówczesnych postaw Polaków wobec Żydów czymś niezmiernie wartościowym i rzadko spotykanym. Historia in totum nie jest już tak krzepiąca. „Ludzka przyzwoitość” w Zbąszyniu była wysepką na morzu antysemickiej nienawiści, szczególnie silnej zwłaszcza w Wielkopolsce17.
Puste miejsca „dobrej pamięci”
10Plakat na dworcu zbąszyńskim nie przemilcza polskiego antysemityzmu – wręcz przeciwnie. Tekst plakatu informuje wprost o decyzjach polskich władz dotyczących deportowanych Żydów i „nagonce nienawiści”. Także w publikacji Do zobaczenia za rok w Jerozolimie pojawia się sporo informacji o krzywdach, jakich Żydzi doznawali ze strony Polaków. Piszą o tym zarówno zaproszeni do udziału w projekcie naukowcy, jak i sami wygnani Żydzi. Rafał Witkowski opisuje antysemickie ekscesy na Uniwersytecie Poznańskim, które doprowadziły do tego, że w roku akademickim 1936/1937 „na wszystkich wydziałach nie było ani jednego studenta żydowskiego”18. Krzysztof Rzepa analizuje powody stopniowego zmniejszania się liczby ludności żydowskiej w zachodniej Wielkopolsce i przyczyny ich migracji19. Wśród zamieszczonych w albumie reprodukcji fotografii znalazło się zdjęcie z „Gazety Bydgoskiej” z 1939 roku przedstawiające osoby czekające na posiłek. Zostało ono opatrzone podpisem: „Humory dopisują zbąszyńskim żydom, mimo że przed punktami rozdawczymi żydowskiego komitetu pomocy trzeba nieraz długo czekać w ścisku”20. Kilka stron wcześniej można znaleźć kolejną fotografię, tym razem z „Dziennika Bydgoskiego”, i kolejny komentarz: „Przy kuchni polowej gromadzą się eleganccy dżentelmeni, przyzwyczajeni raczej do kawiarni przy berlińskiej Unter den Linden”21. Część publikacji zatytułowaną Dokumenty – pamięć otwierają Wspomnienia zbąszyńskie Ottilie Rimpel, w których autorka wspomina m.in.: „my, dziewczęta, mogłyśmy spacerować po ulicach tylko wtedy, kiedy szli z nami nasi chłopcy. Zawsze nosili ze sobą jakąś broń, by chronić nas przed gwałcicielami”22. Opisuje także swój pobyt w szpitalu w Nowym Tomyślu, gdzie znalazła się „pod opieką antysemicko nastawionych zakonnic”23. Już z tak pobieżnie zestawionych cytatów wynika, że publikacja nie miała na celu przemilczania nastrojów towarzyszących deportacjom z 1938 roku. Problem polega jednak na tym, że prezentowana wiedza o antysemityzmie/niechęci do Żydów nie zostaje odpowiednio zinterpretowana. Pojawia się ona jedynie jako tło czy kontrast dla postawy mieszkańców Zbąszynia, która dzięki takiemu zestawieniu ma się wydawać jeszcze bardziej godna pochwały. Autorki i autorzy nie analizują przyczyn i struktur polskiego antysemityzmu, ograniczając się do zdziwienia tym, że choć w Zbąszyniu wcześniej dominowały poglądy Narodowej Demokracji, jego mieszkańcy nie poddali się resentymentom i nie odmówili pomocy będącym w potrzebie ofiarom deportacji. Jako wyjaśnienie pojawia się ogólna refleksja, że kiedy ofiary mają konkretną twarz, łatwiej jest się z nimi zidentyfikować i udzielić im pomocy. Duma z tego faktu sprawia, iż zaciera się świadomość jego wyjątkowości oraz świadomość winy, jaka spoczywa na Polakach za ich współudział w Zagładzie – niezależnie od Zbąszynia i mimo Zbąszynia. Znaczące, że w publikacji nie zamieszczono osobnego tekstu o antysemityzmie w Wielkopolsce, choć przecież był to czynnik istotny, mający wpływ także na to, jakie były pierwsze reakcje na transporty z wypędzonymi Żydami.
11Plakat na zbąszyńskim dworcu, choć odnosi się do konkretnego wydarzenia historycznego, równocześnie upamiętnia sytuację wygnania jako taką24. Metafora walizki pozwala na uniwersalizację problemu: deportacja i nienawiść rasowa może dotknąć „każdego” – Żydów, Polaków i inne narody. „Wyrzucenie z domu” staje się tym samym doświadczeniem ogólnoludzkim. To pierwsze przesłanie plakatu. Przesłanie drugie: siedemdziesiąt lat temu ofiarami wygnania byli Żydzi, odpowiedzialność za to wydarzenie ponoszą nazistowskie Niemcy. Przesłanie trzecie: ludność Zbąszynia pomogła zachować wygnanym Żydom godność i tożsamość. Nie poddała się klimatowi antysemityzmu. Mimo tragicznych okoliczności Polacy i Żydzi w 1938 roku wzajemnie się wspierali. „Prawdziwa historia” stosunków polsko-żydowskich jest opowieścią bez luk i szczelin. „Zbąszyń ratuje honor Polaków”25 – dramaty rozgrywają się gdzie indziej. Czy jednak rzeczywiście, jak chce Michał Siermiński, mamy tu do czynienia z próbą „wybielania postawy Polaków wobec swoich żydowskich współobywateli”26. Po części pewnie tak. Ważniejszy jednak niż kwestionowanie udzielonej pomocy, którą poświadczają zresztą liczne materiały źródłowe, wydaje mi się namysł nad tym, skąd w polskim społeczeństwie bierze się potrzeba regularnego przypominania o aktach własnego bohaterstwa wobec Żydów. Czy zbieranie dowodów nie jest także aktem samoobrony? Dlaczego nie ma równowagi między pamięcią afirmatywną a pamięcią o własnym (współ)sprawstwie? Czy wydarzenia w Zbąszyniu nie powinny być raczej impulsem do refleksji nad polskimi grzechami zaniechania? Skąd ta pewność co do tego, jaką formę i jakie funkcje upamiętniające powinien spełniać zbąszyński dworzec kolejowy? I wreszcie: czy tak sformułowana koncepcja miejsca pamięci może wpływać na młodsze pokolenia i zachęcać je do krytycznej pracy nad własną historią?
12Analizując charakterystyczną dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej skłonność do koncentrowania się na roli ofiary, szczególnie silną zwłaszcza po upadku komunizmu i w odniesieniu do komunistycznej rzeczywistości, Aleida Assmann zwracała uwagę na związane z nią niebezpieczeństwo jednostronnego postrzegania przeszłości. Fiksacja na kolektywnej roli ofiary prowadzi według badaczki do niepamięci o innych ofiarach, dla których społeczeństwa środkowoeuropejskie często stanowiły przecież realne zagrożenie27. W przypadku Polski dyskurs wiktymizacyjny łączy się z dyskursem heroicznym, który z kolei wykazuje skłonność do uniwersalizacji lub metaforycznego skrótu. Wszystkie te cechy widać na przykładzie strategii upamiętniania deportacji Żydów do Zbąszynia. Stawką w grze o pamięć o żydowskiej tragedii jest honor Polaków. Tylko z tej pozycji możliwy staje się przedruk w publikacji jubileuszowej fragmentu przemówienia żydowskiego posła na sejm Emila Sommersteina o tym, że przyzwoita postawa mieszkańców Zbąszynia była „przejawem nieśmiertelnej szlachetnej duszy polskiej28”.
Walizka i pułapki nostalgii
13Obecnym użytkownikiem budynku dworca w Zbąszyniu jest fundacja „Nasz dom”, która prowadzi w pomieszczeniach dworcowych sklep z używanymi przedmiotami. Dochód ze sprzedaży mebli obrazów, szkła i porcelany jest przeznaczany na cele charytatywne. W ramach obchodów 70. rocznicy wypędzenia Żydów z Niemiec do Polski w pomieszczeniach fundacji odbyła się wystawa fotogramów Erwina Schenkelbacha, pochodzącego z Drohobycza artysty-fotografa obecnie mieszkającego w Jerozolimie. Między przedmiotami codziennego użytku zostały rozwieszone wizualne reprezentacje współczesnej Jerozolimy – „cel wędrówki z realności koszmaru, jakim było wygnanie na zbąszyński dworzec, ku marzeniu, jakim dla licznych zgromadzonych tam ludzi mogła być Jerozolima”29.
14Idea tej wystawy opiera się na przekonaniu o tym, że symboliczne zadośćuczynienie jest możliwe dzięki aktom artystycznym i performatywnym – miejsce wyobrażone, będące obiektem tęsknoty, staje się częścią przestrzeni postkatastroficznej i tym samym nadaje jej nowe znaczenie. Artystyczne fotogramy zostają tu dodatkowo zderzone z „porzuconymi” przedmiotami, które dzięki staraniom fundacji mają szansę na drugie życie, stając się metonimicznym znakiem przetrwania. Nagromadzenie metafor i symboli jest w tym projekcie nie do przeoczenia. Pomieszczenia dworca zmieniają się w przestrzeń zdesynchronizowanego czasu i wielości śladów, w której upamiętnianie wydarzeń zbąszyńskich łączy się z refleksją o związkach między losem ludzi a losem przedmiotów i wiarą w uzdrawiającą funkcję sztuki. Jako taka wystawa wspiera ideę „dobrej pamięci”. Prezes fundacji „Nasz dom” Paweł Urbanowicz ujął to tak:
Dobrze, że przywracamy pamięć o tamtych wydarzeniach. Ileż razy tysiące okolicznych mieszkańców i gości przechodziło przez pomieszczenia dworca, nie mając o tym świadomości. Budynek służył im, umożliwiając dojazdy do pracy czy szkoły, był dla nich początkiem lub końcem podróży. Wpisywał się i wpisuje nadal w jakieś powszechne dobro – służył pasażerom, służył żydowskim tułaczom jako schronienie, a dziś służy organizacji charytatywnej i jej podopiecznym. Więc jest w tych murach przyjazny obszar i bliska nam wszystkim przestrzeń. Dzielimy się dzisiaj tą przestrzenią, zapraszając do wspólnego przeżywania obrazów i wspomnień sprzed 70 lat.30
15Wystawa w pomieszczeniach dworca jest ważnym punktem odniesienia dla „pomnika walizki”, który jako miejsce pamięci także uruchamia perspektywę nostalgiczną. W artykule pod znamiennym tytułem Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek31 Bartomiej Krupa ciekawie opisał poetykę nostalgii w odniesieniu do współczesnych regionalnych badań poświęconych stosunkom polsko-żydowskim. Według badacza ten rodzaj nostalgii opiera się na przekonaniu o wielowiekowej harmonijnej koegzystencji Polaków i Żydów, któremu kres zadały dopiero wojna i Holokaust. W myśl tego przekonania historia stosunków polsko-żydowskich jest historią dobrego sąsiedztwa – mimo Sasiadów Jana T. Grossa czy może wbrew tej publikacji. W reprodukowaniu nostalgicznego mitu niezwykle ważną rolę odgrywa forma przekazu i sposób prezentowania wiedzy o przeszłości. Krupa pisze:
Co składa się zatem (…) na nostalgiczny mit? Przede wszystkim publikacje te zbliżają się często do tzw. albumów pamięci. Niezwykle ważną rolę pełni w nich ikonografia, niemal wszystkie zawierają np. zdjęcie miejscowej synagogi lub jej powojennych ruin. Innym, niezwykle charakterystycznym elementem są tabele, które zestawiają procentowy udział ludności żydowskiej (…) w okresie międzywojennym. Skontrastowane jest to później z nikłym procentem, jaki stanowi ludność żydowska w okresie powojennym.32
16Mit przedwojennej wielokulturowej Polski, w której poszczególne narody i kultury pokojowo ze sobą współegzystowały33, stanowi ważny element jubileuszu. „Gdzie znajduje się przestrzeń wspólna, przestrzeń językowa, kulturowa, przestrzeń doświadczenia dla wszelkich dawnych mieszkańców II Rzeczpospolitej” – pyta na kartach publikacji Do zobaczenia za rok w Jerozolimie inicjator projektu Wojciech Olejniczak34. W publikacji tej znaleźć można wszystkie wskazane przez Krupę „składniki” nostalgicznego mitu, choć – i to chciałabym mocno podkreślić – celem projektu jest nie tylko poszukiwanie śladów przeszłości, ale także refleksja nad „ciągami dalszymi” zbąszyńskich historii. Badaczki i badaczy interesują los wysiedlonych rodzin, historia miejsc i przedmiotów p o Zagładzie. Rocznica deportacji jest tu punktem wyjścia do rekonstrukcji wielu nieznanych opowieści i przerzucenia mostów między miastami, krajami i kontynentami. Projekt ten przyczynił się (i nadal się przyczynia) nie tylko do popularyzacji wiedzy o wydarzeniach z 1938 roku, ale także do ich upamiętniania. Anna Bikont na łamach „Gazety Wyborczej” podkreślała jego zupełnie niezwykłą wartość dokumentacyjną – autorkom i autorom udało się dotrzeć do wielu niepublikowanych wcześniej informacji, materiałów źródłowych i zdjęć, dzięki czemu historia wygnania z 1938 roku została bardzo dokładnie zrekonstruowana35. A jednak, mimo że idei przewodniej albumu nie można niczego zarzucić, jest w nim jakaś nadwyżka nostalgii. Pamięć polsko-żydowska jest tu naznaczona poczuciem straty za mityczną czasoprzestrzenią, w której stosunki polsko-żydowskie układały się gładko i harmonijnie. W której nic nie zapowiadało nie tylko mordu w Jedwabnem, ale również jego późniejszych prób wyparcia. „Nostalgia – pisze Przemysław Czapliński – rodzi się w wyniku kłopotów z czasem i wcale nie służy ich rozwiązaniu. Nostalgik tylko pozornie zanalizował świat teraźniejszy, po czym wybrał świat przeszły jako wcielenie ideału”36. Nostalgiczna wizja przeszłości przekłada się na sposoby upamiętniania, stwarzając własne formy przedstawiania i rytuały. Ich niebezpieczeństwo polega na tym, że niemal nieuchronnie reprodukują schematy i stereotypy, uniemożliwiające dyskursy rewizyjne i interwencyjne. Jeden charakterystyczny przykład: z okazji 75. rocznicy wypędzenia Żydów z Niemiec do Polski Zbąszyńskie Centrum Kultury zorganizowało wieczór poetycko-muzyczny. W programie była muzyka klezmerska, spektakl uczniów pt. Wszyscy braćmi być powinni, wykład regionalnego historyka oraz degustacja specjałów kuchni żydowskiej. Regionalna prasa pisała o rocznicy „przygarnięcia” Żydów przez Polaków37. Dyrektywa „dobrej pamięci” po raz kolejny stała się pretekstem do utrwalania wyobrażeń i mitów o dobrym sąsiedztwie Polaków i Żydów. Pamięć o katastrofie zmieniła się tym samym w kolejną wersję „kiczu pojednania”38.
Zamiast zakończenia
17Iluzją jest przekonanie, że miejsca pamięci jako świadectwa historii potrafią nam opowiedzieć, co się „naprawdę” wydarzyło. Tak jak i źródła historyczne stanowią one jedynie subiektywną narrację o przeszłości. Nie są przy tym neutralne, są polem konfliktów, starć i walk symbolicznych. Według Pierre’a Nory miejsca pamięci są także zaprzeczeniem „pamięci spontanicznej” – tworzymy je, żeby tym samym zmusić się do pamiętania o tym, co w przypadku braku rytuałów bardzo szybko uległoby zapomnieniu albo zostało wyparte39. Nakazując sobie samym pamiętanie, tworzymy palimpsestyczne interpretacje tego, co minione. W przypadku dworca kolejowego w Zbąszyniu dyrektywa pamiętania o deportacjach – które jako fakt historyczny są rzeczywiście słabo obecne zarówno w historiografii dotyczącej Zagłady, jak i w tzw. świadomości potocznej – została wbrew założeniom Nory sprzęgnięta z takim autokolektywnym wyobrażeniem, któremu niepamięć bynajmniej nie grozi. Wręcz przeciwnie: od przełomu politycznego w 1989 roku w polskim krajobrazie sukcesywnie przybywa tablic i pomników, których intencją jest przypominanie polskiej martyrologii sprzęgniętej z narracją o polskim heroizmie. Także zbąszyński plakat pokazuje, że w polskiej kulturze pamięci żałoba nad Zagładą służy ratowaniu własnego wizerunku, zmieniając się, by raz jeszcze przywołać określenie Czaplińskiego, w żałobę autoerotyczną.
18Zwraca uwagę, że mimo iż formy upamiętniania deportacji wykształciły się trakcie niezwykle ambitnego projektu, któremu zawdzięczamy to, że wydarzenia zbąszyńskie w ogóle stały się przedmiotem większej społecznej debaty, to jednak reprodukują one wiele klisz polskiego dyskursu pamięciowego. Na ich przykładzie widać, że jako społeczeństwo ciągle nie do końca potrafimy mierzyć się z trudnymi faktami z własnej historii, wykazując się przy tym skłonnością do wypierania tego, o czym nie chcemy pamiętać (co nie jest oczywiście wyłącznie polską specyfiką). Strategia upamiętnienia 70. rocznicy wygnania Żydów z Niemiec do Polski stawia obserwatora w sytuacji patowej. Z jednej strony trudno ją krytykować, tak jak i zresztą sam projekt, z drugiej trudno pogodzić się z faktem, że idea „prawdziwej historii” i „dobrej pamięci” to wszystko, co da się powiedzieć o Zbąszyniu Anno Domini 1938, jak i o postkatastroficznych ciągach dalszych tego wydarzenia. W topografii miasta istnieje wiele śladów, które mogłyby się stać przyczynkiem do innego spojrzenia na stosunki polsko-żydowskie. Ruiny zburzonej przez Niemców synagogi zostały w latach sześćdziesiątych zaadaptowane przez Polaków na budynek mieszkalny. Ulica, przy której ten budynek się dziś znajduje, w latach dziewięćdziesiątych została przemianowana na ulicę Żydowską. Interpretacja tej przestrzeni i związanych z nią „polsko-niemiecko-żydowskich po(st)granicznych narracji miejskich”40 mogłaby się stać punktem wyjścia do mniej wyidealizowanej refleksji o wielokulturowej przeszłości regionu. Nie chodzi przy tym o nakaz „jedynie słusznego” sposobu aranżowania przestrzeni publicznej ani też o wyliczanie kryteriów „właściwego” upamiętniania, ile raczej o zwrócenie uwagi na nie do końca wykorzystaną szansę.
19Zamieszczony na dworcu plakat oddaje hołd wypędzonym z Niemiec do Polski Żydom i równocześnie wpisuje te wypędzenia w narrację katartyczną. Polska pomoc i gościnność stają się tu rekompensatą za poniesione trudy, upokorzenia i wygnanie. Między działaniami władzy a działaniami obywateli zostaje postawiona granica, tak jak gdyby obywatele nie byli częścią konkretnej rzeczywistości politycznej. Zamiast analizy ówczesnych stosunków społecznych i refleksji nad mechanizmami wykluczenia pojawia się nostalgiczna projekcja przeszłości. Jej znakiem są estetycznie wysublimowane zdjęcia i artefakty oraz metaforyczny skrót. Refleksja nad tym, że otoczeni „ludzką przyzwoitością” Żydzi byli częścią narodu, który w tym samym czasie, wcześniej i później był prześladowany także przez polskich sąsiadów, pojawia się tylko na marginesach.
Notes de bas de page
1 Z inicjatywy Fundacji Tres w Zbąszyniu w 2008 roku uformował się Społeczny Komitet Obchodów 70. Rocznicy Wypędzenia Żydów Polskich z Niemiec w 1938 roku, w skład którego weszli: burmistrz i Rada Miasta Zbąszyń, Fundacja Tres, gimnazjum w Zbąszyniu, Instytut Historii UAM, kuratorium oświaty, Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie, Stowarzyszenie Przestrzeń, Zbąszyńskie Centrum Kultury. Zob. http://www.zbaszyn1938.pl/pl/kronika/Entries/2008/8/5_Komitet_obywatelski_obchodow.html; dostęp 30.06.2016. Naukowym plonem projektu jest dwujęzyczna publikacja Do zobaczenia za rok w Jerozolimie / See you next year in Jerusalem, red. I. Skórzyńska, W. Olejniczak, Poznań 2012; część informacji jest również dostępna na stronie internetowej: www.zbaszyn1938.pl.
2 Z nowszych publikacji wymienić należy wspomnianą monumentalną mulitimedialną publikację Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Zob. także: M. Siermiński, Obóz Polska, „Bez Dogmatu” 2015, nr 2, s. 5–9; W. Benecke, Ausgewiesen ins Niemandsland. Die NS -„Polenaktion” des Jahres 1938 im europäischen Kontext, w: Gedächtnis und Gewalt. Nationale und transnationale Erinnerungsräume im östlichen Europa, hrsg. v. K. Schoor, S. Schüler-Springorum, Göttingen 2015, s. 150–166. Pierwszą i do tej pory jedyną monografię wydarzeń z 1938 roku stanowi publikacja Jerzego Tomaszewskiego Preludium Zagłady. Wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1988. W roku 2002 ukazała się ona także w języku niemieckim.
3 Zbąszyń był wówczas miastem liczącym około 5,5 tysiąca mieszkańców.
4 Pomysł postawienia pomnika został poprzedzony apelem: „Jeśli też uważasz, że ta idea jest Ci bliska, przyślij maila na adres: walizka@tres.org.pl Upublicznimy Twój wpis”.
5 Informacji tej udzielił mi drogą mailową inicjator projektu Wojciech Olejniczak, któremu w tym miejscu serdecznie za to dziękuję.
6 I. Skórzyńska, Do zobaczenia w książce, w: Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 13.
7 R. Koselleck, Formen und Traditionen des negativen Gedächtnisses, w: Verbrechen erinnern. Die Auseinandersetzung mit Holocaust und Völkermord, hrsg. v. N. Frei, V. Knigge, München 2002, s. 27.
8 A. Assmann, Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik, München 2006, s. 221.
9 Tamże.
10 Budynek dworca służył za obóz przejściowy. Deportowani zostali zakwaterowani także w innych punktach miasta, m.in. w młynie, szkole, hali sportowej i synagodze.
11 „Przybycie do Zbąszynia dla wielu Żydów żyjących w Niemczech było szokiem. Szokiem był nagły areszt i zatrzymanie w miejscach masowej koncentracji, głód i zimno, strach przed tym, co będzie.(…). Trudne było spanie na słomie, w miejscu pozbawionym jakiejkolwiek prywatności, oraz złe warunki higieniczne i brak toalet. (…) Przebywający w Zbąszyniu Żydzi starali się wydostać stamtąd jak najszybciej, szukając wszelkich możliwych dróg wyjścia. Tych dróg było jednak niewiele. A niektóre prowadziły donikąd. (…) „Zbąszyń” mógł być ostrzeżeniem dla Polski i świata, mógł być ostrzeżeniem i dla samych Żydów, którzy jednak niewiele mogli zdziałać. Deportacja tysięcy ludzi wynikała z biurokratycznych decyzji podejmowanych zza biurka. Rezultatem tych decyzji były skomplikowane, trudne, bolesne losy pojedynczych osób” (W.W. Mędykowski, Zbąszyń 1938. Historia Jednego. Historia Świata, w: Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 113).
12 Cyt. za: J. Tomaszewski, Preludium Zagłady, dz. cyt., s. 204.
13 W. Olejniczak, Epilog, w: Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 210.
14 Tamże.
15 M. Rothberg, Między Auschwitz a Algierią. Pamięć wielokierunkowa i świadek przeciw-publiczny, tłum. K. Bojarska, „Teksty Drugie” 2012, nr 4, s. 160–185.
16 B. Keff, H. Datner, E. Janicka, Nie budujmy pomnika Sprawiedliwych obok Muzeum Historii Żydów Polskich [list otwarty do Komitetu Budowy Pomnika Sprawiedliwych], http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/opinie/20140327/nie-budujmy-pomnika-sprawiedliwych-obok-muzeum-historii-zydow-polskich; dostęp:12.07.2016.
17 Problem antysemityzmu w latach trzydziestych w Polsce był już wielokrotnie przedmiotem naukowej refleksji. Zob. m.in.: A.S. Kotowski, Hitlers Bewegung im Urteil der polnischen Nationaldemokratie, Wiesbaden 2000; S. Krajewski, The Jewish problem as a Polish problem, w: tegoż, Poland and the Jews. Reflections of a Polish Polish Jew, Kraków 2005. W przedwojennej prasie wielkopolskiej wielokrotnie powtarzano antysemicką narrację Narodowej Demokracji. W „Orędowniku Urzędowym powiatu Wolsztyńskiego” (miasta znajdującego się niedaleko Zbąszynia) z 1921 w artykule pod tytułem Pasorzyty społeczne (pisownia oryginalna) czytamy: „Społeczeństwo wielkopolskie już dawno zrozumiało, jaką rolę odgrywają żydzi wobec Polski, i dzięki jednolitemu stanowisku ogółu zdołało zmusić tych nieproszonych gości do opuszczenia naszej dzielnicy. (…) To społeczeństwo stoi jednak wciąż czujnie na straży i co chwila przypomina ogółowi, aby strzegł się żydów. (…) «Nic dla żyda, nic przez żyda, nic z żydem»! Powinniśmy stale trwać niezłomnie na tem stanowisku, cała Polska, jak długa i szeroka, powinna sobie tę zasadę uświadomić, wprowadzić ją energicznie w życie, a wtedy nowoczesne pasorzyty społeczne zostaną unieszkodliwione” („Orędownik Urzędowy powiatu Wolsztyńskiego” 14.06.1921).
18 R. Witkowski, Żydzi w zachodniej Wielkopolsce w latach 1918–1939, w: Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 46.
19 K. Rzepa, Zbąszyńscy Żydzi, w: Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 53–71.
20 Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s.118.
21 Tamże, s. 81.
22 O. Rimpel, Wspomnienia zbąszyńskie, w: Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 149.
23 Tamże, s. 155.
24 W tym miejscu warto wspomnieć, że w pobliżu dworca w 2015 roku umieszczona została tablica upamiętniająca 70. rocznicę przybycia na Ziemie Zachodnie Polaków wysiedlonych z Kresów. Z pewnością ciekawe byłoby zbadanie, w jakim stopniu mamy tu do czynienia z konkurującymi ze sobą narracjami i jak dalece zbąszyński dworzec staje się w rezultacie przestrzenią nakładających się na siebie dyskursów pamięciowych.
25 P. Bojarski, Zbąszyń ratuje honor Polaków, „Gazeta Wyborcza” 12.11.2012. Tytuł artykułu Bojarskiego jest nawiązaniem do ustaleń Jerzego Tomaszewskiego, zob. tegoż, Przystanek Zbąszyń, dz. cyt., s. 82.
26 M. Siermiński, Obóz Polska, dz. cyt., s. 9.
27 A. Assmann, Das neue Unbehagen der Erinnerungskultur. Eine Intervention, München 2016, s. 159. Dziękuję Katarzynie Adamczak z Uniwersytetu w Hamburgu za zwrócenie mi uwagi na tę publikację.
28 Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 78.
29 E. Schenkelbach, Jerozolima – Zbąszyń, Zbąszyń – Jerozolima, w: Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 180.
30 P. Urbanowicz, Dworzec kolejowy dziś…, w: Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 189.
31 B. Krupa, „Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek”. Nostalgiczny mit stosunków żydowskich w historiografii regionalnej – rekonesans, „Porównania” 2012, nr 11, s. 301–317.
32 Tamże, s. 308.
33 Krytycznie o micie małych ojczyzn i o autoerotycznej żałobie, jaką kultura polska odprawia nad zgładzonymi Żydami, pisał Przemysław Czapliński, zwracając uwagę na niemożność wiary w ów mit po Jedwabnem. Zob. tegoż, Prześladowcy, pomocnicy, świadkowie. Zagłada i polska literatura późnej nowoczesności, w: Zagłada. Współczesne problemy rozumienia i przedstawiania, red. P. Czapliński, E. Domańska, Poznań 2009, s. 164.
34 W. Olejniczak, Do zobaczenie za rok w Jerozolimie, w: Do zobaczenia za rok w Jerozolimie, dz. cyt., s. 17.
35 A. Bikont, Wygnani do Zbąszynia, „Gazeta Wyborcza” 31.05.2013.
36 P. Czapliński, Wzniosłe tęsknoty. Nostalgia w prozie lat dziewięćdziesiątych, Kraków 2001, s. 63. Zob. także S. Boym, The Future of Nostalgia, New York 2001.
37 Zob. Żydzi w Zbąszyniu w 1938 roku, http://wolsztyn.naszemiasto.pl/artykul/zydzi-w-zbaszyniu-w-1938-roku,2048882,artgal,t,id,tm.html; dostęp: 10.07.2016.
38 Autorem tego terminu (Versöhnungskitsch), odnoszącego się do stosunków polsko-niemieckich, jest Klaus Bachmann. Zob. „Tageszeitung” 04.06.1994.
39 P. Nora, Zwischen Geschichte und Gedächtnis, Berlin 1990, s. 17.
40 Odwołuję się do tytułu pracy Monady. Polsko-niemiecko-żydowskie po(st) graniczne narracje miejskie, red. A. Galant, E. Krasucki, P. Krupiński, P. Wolski, Kraków 2015.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017