Zbliżenia do Szoa. O zmianach w kulturze pamięci w Niemczech Wschodnich1
p. 157-180
Texte intégral
Pamięć Szoa w NRD
1W roku 1990 udostępniono archiwa i znajdujące się w nich materiały źródłowe, co zaowocowało licznymi badaniami historycznymi na temat Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD). Należą do nich między innymi prace zgłębiające historię gmin żydowskich2 oraz studia koncentrujące się na stosunku rządu Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SPJN) do Szoa, syjonizmu i państwa Izrael3. Ich autorzy jako pierwsi podjęli się również analizy kultury pamięci w NRD. W dalszym ciągu brakuje jednak szczegółowego opracowania tego zagadnienia w zakresie historii sztuki. W niniejszym artykule zamierzam najpierw naszkicować sytuację przed 1989 rokiem, odwołując się do przywołanych powyżej studiów historyczno-politycznych, służących mi za źródło wiedzy i inspirację do refleksji. Przywołując słowa historyka Reinharta Kosellecka, należy jednak na wstępie podkreślić, że „historia estetyczna (…) tworzy swą własną, charakterystyczną dla niej kolejność, której nie można zredukować do historii czysto politycznej”4.
2Stanowisko SPJN w sprawie odpowiedzialności za wojnę i zbrodnie narodowego socjalizmu od samego początku istnienia partii cechowała konsekwentna eksternalizacja winy i odpowiedzialności pokoleń urodzonych po wojnie wobec ofiar hitleryzmu i ich dzieci. Szczególnie zaniedbano kwestię prześladowania Żydów5. Kiedy w latach sześćdziesiątych zaczęło ukazywać się coraz więcej publikacji na temat antysemityzmu i Szoa, Zagładę uznano za przejaw faszystowskiej polityki przemocy i użyto jej pośrednio do historycznej legitymizacji antyfaszystowsko-demokratycznego państwa. W ten sposób nie uznano ani skali mordowania Żydów, ani odpowiedzialności za popełnione przez Niemców przestępstwa, a w rezultacie państwu Izrael nie wypłacono przysługujących mu reparacji. Odpowiedzialna za ten stan rzeczy była poniekąd praktyka rozróżniania „aktywnych” i „biernych” ofiar faszyzmu, według której rasowo-polityczne prześladowanie Żydów było traktowane jako rezultat postawy biernej, niezasługującej na polityczne uznanie; zgodnie z dominującą ideologią upamiętniać należało ofiary działające w komunistycznym ruchu oporu.
3Mimo to w pierwszych latach po wojnie – przykładowo w Eisenach (1947), Erfurcie (1948) lub Salzenforst w powiecie Bautzen (1948) – wzniesiono nieliczne pomniki poświęcone ofiarom Szoa. W związku z procesem Slánskiego w Pradze w 1952 roku rząd SPJN rozpoczął jednak konsekwentne wdrażanie polityki antysyjonistycznej6, co ponowne zahamowało publiczne upamiętnianie żydowskich ofiar nazizmu7. W prasie ukazującej się na terenie NRD publiczne uznanie żydowskiego cierpienia ograniczało się najczęściej do wzmianek na temat pogromu listopadowego w 1938 roku, w którym to ucierpieli Żydzi i należące do nich instytucje. Tym samym naszkicowane tu pokrótce stanowisko rządu dotyczące polityki wewnętrznej korespondowało z polityką zagraniczną: NRD, stojąc po stronie Związku Radzieckiego, w konflikcie na Bliskim Wschodzie opowiedziało się za Palestyną przeciwko Izraelowi, uznając go za agresora8.
4W odróżnieniu od trwających wiele dni zbiorowych obchodów świętowanego we wrześniu Dnia Ofiar Faszyzmu uroczystości poświęcone pamięci zamordowanych Żydów były inicjowane tylko przez nieliczne odradzające się gminy żydowskie i obchodzone 9 listopada na terenie byłych synagog lub cmentarzy. W niektórych miejscach w uroczystościach tych brały udział zaprzyjaźnione prywatne organizacje chrześcijańsko-żydowskie. Sporadycznie, jak na przykład w Halle (1965), Lipsku (1966), Eberswalde (1966) czy Güstrow (1969), z lokalnej inicjatywy związku gmin żydowskich powstały stele lub tablice upamiętniające z nazwami miejscowości, w których w trakcie pogromu w 1938 roku doszło do profanacji lub zniszczenia synagog. W miejscach tych przed 1988 rokiem nie zezwalano jednak na coroczne obchody lub oficjalne uroczystości upamiętniające. Pamięć o żydowskich ofiarach nazizmu była zatem – w przeciwieństwie do reprezentujących interesy państwa uroczystości ku czci ofiar faszyzmu – nieoficjalna i niezobowiązująco indywidualna. W tej sytuacji odsłonięcie kamienia pamiątkowego w miejscu byłej synagogi w Lipsku 10 listopada 1966 roku jest jednym z nielicznych przykładów sukcesu gminy żydowskiej, której starania doprowadziły do oficjalnego uznania tragicznych losów jej członków. Upamiętnienie to jest wynikiem rozmów toczących się między władzami miasta a przedstawicielami gminy żydowskiej, którzy początkowo życzyli sobie umieszczenia czterech tablic pamiątkowych na terenach byłych instytucji żydowskich9. Kamieniowi temu przypisuje się także pewne znaczenie polityczne, ponieważ odsyła nie tylko do innego kamienia pamiątkowego – odsłoniętego już w 1951 roku na Nowym Cmentarzu Izraelickim (Neuer Israelitischer Friedhof) przy Delitzscher Straße – ale także przywraca marginalizowanemu do tej pory tematowi prześladowania Żydów miejsce w zamieszkanym obszarze miejskim. Czworokątna stela autorstwa Hansa-Joachima Förstera jest jednocześnie doskonałym przykładem politycznej integracji pamięci o Szoa ze strategią legitymizacji NRD jako państwa antyfaszystowskiego. Znajdujący się na niej napis głosi bowiem:
W MIEŚCIE LIPSK OFIARAMI FASZYSTOWSKIEGO TERRORU PADŁO 14 000 OBYWATELI WYZNANIA ŻYDOWSKIEGO PAMIĘTAJCIE WIELKĄ SYNAGOGĘ IZRAELICKIEJ GMINY RELIGIJNEJ W LIPSKU, ZNISZCZONĄ 9 LISTOPADA 1938 W WYNIKU PODPALENIA PRZEZ FASZYSTOWSKĄ ZGRAJĘ
NIE ZAPOMINAJCIE10
5W formule tej oficjalnie uznaje się żydowskie ofiary. Jednocześnie jednak zalicza się je do grupy ofiar faszyzmu. W porównaniu z inskrypcjami figurującymi na pochodzących z tego samego okresu pomnikach ku czci ofiar faszyzmu zwraca uwagę, że w żydowskich miejscach pamięci w NRD brakuje odniesień do bojowników ruchu oporu, a tym samym do zasługujących na szczególną cześć „aktywnych ofiar faszyzmu”. Wynika to stąd, że żydowskie ofiary miały w NRD status „pasywnych ofiar faszyzmu”. Przypisywało się im zatem pośrednio, ale zdecydowanie, znaczenie drugorzędne i w stworzonej w ten sposób specyficznej hierarchii umieszczało się je za komunistycznymi ofiarami faszyzmu. Drugiej informacji należy szukać między wersami: niezastosowanie zdefiniowanego czasowo i przestrzennie pojęcia narodowego socjalizmu i odwołanie się zamiast tego do pojęcia faszyzmu uwidacznia praktykę dystansowania się NRD od historycznej odpowiedzialności za zbrodnie popełnione przez nazistów. Eksternalizacja winy jest zatem centralną intencją inskrypcji.
6W latach osiemdziesiątych doszło do znacznego przewartościowania i zmiany oficjalnych stosunków między NRD a Izraelem, co z kolei zaowocowało wzrostem zainteresowania lokalną historią żydowską we wschodnioniemieckich miastach. Szczególną rolę odgrywa przy tym rok 1988. Pięćdziesiąt lat po nocy kryształowej po raz pierwszy w historii NRD oficjalnie upamiętniono zbrodnię ludobójstwa popełnioną na Żydach, przy czym do uczestniczenia w uroczystościach zaproszono również przedstawicieli państwa Izrael11. W obchodach w Lipsku wzięli udział dwaj żydowscy obywatele miasta, przebywający na emigracji od czasów panowania nazistów12. Poza tym w ramach przygotowań do obchodów 50. rocznicy z pomocą lokalnych mieszkańców odnowiono liczne żydowskie cmentarze, odrestaurowano stare groby, rozpoczęto poszukiwania oryginalnej masy budowlanej z byłych synagog, a na ich terenach umieszczono nowe znaki przypominające o ofiarach Szoa. Znaki te mają najczęściej formę skromnych kamieni, na których oprócz inskrypcji w duchu socjalizmu znajdują się również wyraźne symbole żydowskie: menory lub gwiazda Dawida. Tablice tudzież kamienie pamiątkowe w miejscu dawnych synagog w Suhl (1985), Gerze (1988), Chemnitz (1988), Frankfurcie nad Odrą (1988), Dessau (1988), Magdeburgu (1988), Schwedt (1988), Rostocku (1988) i Eberswalde (gdzie kamień z 1966 stał się częścią powstałego w roku 1988 skweru) są wynikiem wspomnianej odnowy, która dokonała się na dużą skalę. Należy jednak podkreślić, że w centrum uwagi znalazły się przede wszystkim wydarzenia z pogromu listopadowego, a nie Zagłada, jej uwydatnienie doprowadziłoby bowiem do relatywizacji znaczenia politycznych ofiar nazizmu w NRD.
7Oznacza to, że praktyki przywłaszczania i kontroli tej – jeżeli chodzi o zakres – nowej pamięci o Szoa przez reżim SPJN w dalszym ciągu były na porządku dziennym. W niektórych miejscach doszło jednak do zmiany dominującej perspektywy, która – skierowana początkowo głównie na państwowo-polityczną funkcjonalizację ofiar – zwróciła się w kierunku zindywidualizowanego zajmowania się losami deportowanych tudzież zamordowanych. W tym kontekście należy rozpatrywać pomnik Willa Lammerta (1892–1957) znajdujący się na terenie byłego żydowskiego domu spokojnej starości w Berlinie-Mitte i upamiętniający deportowane do obozów kobiety i dzieci. Przedstawia on grupę wąskich figur o mniejszej niż naturalna wielkości. Taka prezentacja pośrednio uwydatnia perspektywę oprawców i ofiar. Pomnik stoi na małym placu przy Große Hamburger Straße i uwspółcześnia w historycznym miejscu moment zgromadzenia się ludzi na krótko przed ich deportacją.
Will Lammert, Denkmal für die Opfer des Faschismus (Pomnik ofiar faszyzmu) 1985, Große Hamburger Straße, Berlin-Mitte (zdjęcie: 2014)

© Leonie Beiersdorf, Norymberga
8W przypadku tego pomnika nie sposób jednak mówić o pozytywnej identyfikacji osoby go oglądającej z przedstawionymi ofiarami, do której mimowolnie dochodzi w przypadku pomników poświęconych bojownikom ruchu oporu. Co więcej, widz zbliża się do niego od strony ulicy, co zmusza go do przyjęcia nieprzyjemnej perspektywy oprawcy spoglądającego na widoczną frontalnie grupę ofiar. W tym miejscu warto nadmienić, że jeżeli chodzi o formy publicznego upamiętniania we wschodnioniemieckich pomnikach w interesującym nas tutaj czasie, nie można mówić o zbliżeniu stanowiska NRD do stanowiska Republiki Federalnej Niemiec, która jako prawny następca Rzeszy Niemieckiej dążyła do zinternalizowania winy za Szoa i wynikającej z niej odpowiedzialności. Estetyka zaprojektowanej przez Lammerta grupy jest za to wierna artystycznemu realizmowi w tradycji NRD, co przynajmniej częściowo wiąże się z historyczną genezą dzieła. Artysta pracował nad grupą 13 kobiet i dzieci przedstawionych na pomniku od roku 1954 aż do swojej śmierci w roku 1957. Projekt był pierwotnie przeznaczony na potrzeby Miejsca Pamięci Ravensbrück, gdzie jednak już po śmierci Lammerta oprócz Die Tragende (Niosącej) wystawiono tylko dwie figury13. Po śmierci Lammerta jego syn Mark w roku 1985 podjął się sporządzenia odlewu dalszych, niezrealizowanych dotąd modeli, które ugrupował w kształcie klina14. W ten sposób grupa ofiar widziana z perspektywy ptaka wpisuje się w trójkąt, będący tradycyjnym symbolem ruchu oporu. Uwagę zwraca jednak indywidualne przyporządkowanie wszystkich figur do plint, które z kolei są umocowane na wspólnym cokole. Taka kompozycja subtelnie artykułuje miejsce pojedynczego losu na tle upamiętniania kolektywnej ofiary.
9O ile w przypadku pomnika przy Große Hamburger Straße uwidacznia się już polityczna zmiana w postrzeganiu procesu pamięci i silniejsze dążenie do jego indywidualizacji, o tyle jeszcze bardziej rzuca się w oczy zerwanie z twórczą tradycją enerdowskich pomników widoczne w kolejnym przykładzie z Berlina-Mitte. Mam tu na myśli pomnik upamiętniający działalność żydowskich obywateli w Berlinie (Denkmal für das Wirken jüdischer Bürger in Berlin), wzniesiony w 1988 roku na Koppenplatz przez władze Berlina Wschodniego w wyniku konkursu z okazji 50. rocznicy nocy kryształowej. Konkurs ten jest o tyle ciekawy, że w założeniu po raz pierwszy chodziło o publiczne upamiętnienie społecznej refleksji nad utratą żydowskich obywateli. Poparcie dla swojego szkicu Der verlassene Raum (Opuszczone pomieszczenie) uzyskali w roku 1989 rzeźbiarz Karl Biedermann i architektka krajobrazu Eva Butzmann15.
10Na instalację z brązu składają się stół i dwa krzesła umieszczone na podeście przypominającym parkiet, przy czym jedno z krzeseł leży, sprawiając wrażenie przewróconego w pośpiechu. Przesadnie duże meble podkreślają symboliczny charakter kompozycji, będącej „odzwierciedleniem brutalnej starty”16. Sprawiają wrażenie prac sporządzonych przez stolarza, a wykończonych przez tokarza, przywodzą na myśl wyposażenie skromnych miejskich mieszkań z początków XX wieku. Tym samym z jednej strony przyporządkowują wydarzenie do konkretnego czasu, z drugiej natomiast zwracają uwagę na geograficzne i społeczno-kulturowe pochodzenie deportowanych. Warto przy tym podkreślić, że w tej odnoszącej się do konkretnej warstwy społecznej kompozycji próżno szukać nie tylko dziedzictwa nazistowskiej nagonki na „bogatych” Żydów, ale także antysemickiego zniesławiania „żydowskiego kapitału”, tak charakterystycznego dla wczesnego okresu NRD. Novum omawianej instalacji polega na skojarzeniowym podejściu artystów, którzy – uwidaczniając w formie nieobecności śmierć oraz społeczną stratę – zmuszają do wypełnienia w myślach pustego miejsca. W ten sposób rezygnują z praktykowanej dotąd jednoznaczności politycznej wypowiedzi i osobistej identyfikacji z przedstawionym.
11Pomnik autorstwa Biedermanna i Butzmann został uroczyście odsłonięty dopiero 26 września 1996 roku, po przeprowadzeniu rozległych prac remontowo-adaptacyjnych na Koppenplatz. Odwołując się do traumatycznych doświadczeń ucieczki, aresztowania, deportacji czy wreszcie śmierci, pozwala dotrzeć do „działalności żydowskich obywateli w Berlinie”. Uzupełnia zatem znajdującą się niedaleko kompozycję Lammerta. Na żydowsko-niemiecką historię, która jest właściwym tematem pomnika przy Koppenplatz, wskazuje przebiegający wokół dolnej płyty napis, będący cytatem z wiersza Nelly Sachs O die Schornsteine (O kominy)17. Autorzy pomnika odpowiadają z przekorą na życzenie upamiętnienia żydowskiej kultury w Niemczech, tworząc opuszczone miejsce, którego idea zakłada konfrontację z żydowską kulturą poprzez uprzednią konfrontację z żydowską traumą. Wiąże się to ze znaczną zmianą perspektywy w enerdowskiej tradycji upamiętniania, polegającą na rezygnacji z operowania etniczno-religijnymi tudzież ideologicznymi kategoriami Żydów i komunistów na rzecz uwydatnienia sytuacji ofiar postrzeganych jako indywidualni ludzie.
Punkt zwrotny w pamięci o Szoa: 12 kwietnia 1990 roku
12Dominujące wiele lat zawężone spojrzenie na komunistyczne ofiary nazizmu zostało zatem poszerzone dopiero w późnych latach osiemdziesiątych, kiedy to po raz pierwszy – wciąż w służbie aktualnej polityki – wydatniej podkreślono cierpienie ofiar żydowskich. Dopiero masowe demonstracje, do których doszło jesienią 1989 roku, oraz pierwsze wolne wybory wiosną 1990 roku sprawiły, że pamięć o Szoa we wschodnioniemieckich miastach wyszła z cienia dyskryminującej ją do tej pory kultury pamięci wytworzonej wokół ofiar faszyzmu. W oświadczeniu wszystkich frakcji „o współodpowiedzialności za upokorzenie, wygnanie i zamordowanie żydowskich kobiet, mężczyzn i dzieci” wydanym 12 kwietnia 1990 roku „w imieniu obywatelek i obywateli tego kraju” przez pierwszą wolno wybraną Izbę Ludową NRD (DDR-Volkskammer) znalazło się przyznanie do nowej społecznej i politycznej orientacji:
Prosimy Żydów na całym świecie o wybaczenie. Prosimy naród izraelski o wybaczenie hipokryzji i wrogości oficjalnej polityki NRD wobec państwa Izrael oraz prześladowań i poniżania żydowskich obywateli w naszym kraju także po roku 1945.18
13Oficjalne przyznanie się do odpowiedzialności za Szoa sprawiło, że działające na terenie państwa organizacje oraz lokalne inicjatywy historyczne mogły podjąć starania zmierzające do zgłębienia losów prześladowanych i zamordowanych żydowskich współobywateli i w ten sposób wpłynąć na treść i formę nowych znaków pamięci oraz przyczynić się do umiejscowienia Szoa w dzisiejszej przestrzeni miejskiej. Wprawdzie nowo wzniesione pomniki poświęcono wyłącznie żydowskiemu cierpieniu za czasów panowania nazistów, jednak dyskryminacja Żydów tudzież antysyjonizm będący na porządku dziennym w radzieckiej strefie okupacyjnej i w NRD – mimo iż odniesiono się do nich w deklaracji Izby Ludowej – w dalszym ciągu nie stały się tematem publicznych debat.
14Deklaracja ta miała jednak duże znaczenie w procesie rozliczania się ze zbrodniami nazistów, w ramach którego w prawie co trzecim wschodnioniemieckim mieście pojawił się przynajmniej jeden znak pamięci poświęcony ofiarom Szoa. Biorąc pod uwagę fakt, że już przed 1988 rokiem w wielu miejscowościach na terenie byłych synagog znajdowały się stele, można założyć, że prawie każde wschodnioniemieckie miasto ma obecnie pomnik lub tablicę upamiętniające ofiary Zagłady. Od lat dziewięćdziesiątych kwestia upamiętniania Żydów stanowi zatem – pod względem ilościowym – razem z kamieniami poświęconymi pamięci ofiar wysiedlenia i znakami pamięci o ofiarach komunizmu jeden z trzech najważniejszych tematów.
15Najczęstszą formę upamiętniania stanowią skromne tablice. Tam jednak, gdzie zdecydowano się na znak plastyczny bądź rzeźbę, włożono w nie wyraźnie większy wysiłek niż w przypadku znaków upamiętniających ofiary wysiedlenia czy reżimu komunistycznego. Wyraża się to zarówno w staraniach o znalezienie odpowiedniej artystycznej idei, jak i w finansowaniu wykonania pomnika ze środków publicznych. Pod tym względem monumentalne upamiętnienia nowej pamięci o Szoa bezsprzecznie zajmują pierwsze miejsce wśród wszystkich pomników wzniesionych od 1990 roku. Jej pozycję potwierdzają również uroczystości upamiętniające ofiary Zagłady. Dziewiątego listopada, a od 1996 roku także 27 stycznia – w Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu – w prawie wszystkich miastach na terenie byłej NRD odbywają się uroczystości z przemowami i najczęściej także z symbolicznym gestem złożenia wieńca. Biorą w nich udział najważniejsi przedstawiciele (władz) miasta, a reprezentanci lokalnych gmin żydowskich są zapraszani w charakterze gości honorowych. Jeśli – tak jak w Stendal – gmina żydowska już nie istnieje, zaprasza się rabina odpowiedzialnego za dany kraj związkowy (w przypadku Stendal jest to rabin z Magdeburga). Udział mieszkańców w publicznych obchodach waha się między kilkoma pojedynczymi osobami a setkami obecnych, przy czym największe zainteresowanie budzą uroczystości z okazji odsłonięcia nowego pomnika.
16To właśnie w największych – pod względem liczby mieszkańców – wschodnioniemieckich miastach rozwinęła się po 1991 roku tendencja zastępowania skromnych tablic nowymi, w pełni artystycznymi formami upamiętniania ofiar Szoa. Stele w miejscach byłych synagog nie kłócą się z tym zjawiskiem, nawet jeśli widoczne na nich inskrypcje, w których przejęto żargon SPJN, nie pasują do dzisiejszych czasów. W formalnych rozwiązaniach zastosowanych w nowych miejscach pamięci poświęconych ofiarom Zagłady można natomiast zaobserwować zdecydowane zerwanie z tradycją dominującej w NRD pamięci o ofiarach faszyzmu. Nowy pod względem zasięgu, przesłania i kompleksowości temat wymagał nowych strategii upamiętniania. Za punkt odniesienia posłużyły tak zwana architektura upamiętniająca Szoa (Shoah-Gedenkarchitektur) oraz krytyczne formy artystycznej interwencji w przestrzeni publicznej, praktykowane od lat osiemdziesiątych na Zachodzie i postrzegane jako odpowiedź na zmiany dokonujące się w kulturze pamięci. W tym kontekście znaczną rolę odgrywa koncepcja metaforycznej pustki bądź pustych miejsc (voids) obecna w projekcie Muzeum Żydowskiego w Berlinie, autorstwa Daniela Liebeskinda, do którego to projektu później wielokrotnie odwoływano się na terenie zjednoczonych Niemiec. Artyści konceptualni, tacy jak Jochen Gerz, Esther Shalev-Gerz czy Horst Hoheisel, manifestują w swych słynnych zachodnioniemieckich antypomnikach sprzeciw wobec nadziei tkwiącej w przekonaniu, że pomnik jest w stanie przywrócić sens i zapewnić pocieszenie bądź też w materialny sposób uchronić przed zapomnieniem19. Ta krytyczna postawa doszła do głosu szczególnie w dyskusji dotyczącej koncepcji i budowy Denkmal für die ermordeten Juden Europas (Pomnika Pomordowanych Żydów Europy) w centrum Berlina, który, wzbudzając wiele kontrowersji, przybrał ostatecznie abstrakcyjną formę falującego pola steli według projektu Petera Eisenmana. Debata wokół stosownego upamiętniania ofiar Szoa w „kraju sprawców” zaowocowała jednak intelektualnie ambitnymi rozwiązaniami artystycznymi, zrywającymi z tradycją figuratywnych pomników na piedestale, tak charakterystycznych dla okresu socjalizmu.
Gedenkstätte am Ort der Großen Gemeindesynagoge (Miejsce pamięci w miejscu Wielkiej Synagogi), Lipsk
17Jednej z największych i najbardziej interesujących form nowego upamiętniania Szoa we wschodnich Niemczech należy szukać w Lipsku – mieście książki i targów. Na pierwszy rzut oka projekt „Miejsca pamięci w miejscu Wielkiej Synagogi dla żydowskich obywatelek i obywateli miasta Lipsk, wykluczonych, prześladowanych i zamordowanych w czasach narodowego socjalizmu” przypomina pod względem formalnym pochodzącą z 1855 roku synagogę tamtejszej gminy żydowskiej. Architekt Otto Simson zaprojektował ją w stylu mauretańskim, odpowiadającym typowym orientalistycznym tendencjom dominującym w europejskich synagogach z XIX wieku. W trakcie nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku doszło do profanacji i poważnego uszkodzenia budynku, który wkrótce potem zburzono na koszt gminy żydowskiej. Położony w dzielnicy Schauspielviertel teren należący do synagogi pozostał w następnych latach niewykorzystany. W czasach NRD na tyłach placu wzniesiono bloki mieszkalne, a prawie 1000 metrów kwadratowych, na których wcześniej stała synagoga, przeznaczono pod publiczny parking. Wspominany wcześniej kamień pamięci z 1966 roku znajdował się bezpośrednio na jego obrzeżach. W roku 1994 radni miasta postanowili przeznaczyć teren parkingu na budowę miejsca pamięci poświęconego ofiarom Szoa20. W lutym 1999 roku urząd kultury rozpisał półoficjalny konkurs na projekt. Według organizatorów konkursu nowy pomnik miał nie tylko przypominać o wydarzeniach z pogromu listopadowego, ale również uczcić pamięć wszystkich prześladowanych, wykluczonych i zamordowanych Żydów z Lipska. Podkreślano autentyczność lokalizacji21. Poza tym miejsce pamięci miało stać się „miejscem zadumy” z „możliwością krótkiego pobytu”, tak aby 9 listopada można w nim było zorganizować coroczną uroczystość upamiętniającą, w której udział mogłoby wziąć około 150 uczestników22. Do konkursu zaproszono saksońskich artystów i architektów, a także twórców z zagranicy. W grupie tej znaleźli się Linda Cunningham (Nowy Jork), Diener & Diener (Bazylea), Maria Eichhorn (Berlin), Zvi Hecker (Berlin), Leni Hoffmann (Düsseldorf), Gerhard Merz (Pescia), Olaf Nicolai (Berlin), David Rabinowitch (Nowy Jork), Wandel, Höfer, Lorch & Hirsch (Saarbrücken) oraz Piotr Zamojski (Düsseldorf). Dodatkowo projekty nadesłało 94 architektów tudzież biur architektonicznych.
18Spośród wszystkich zaproszonych artystów do następnego etapu jurorzy wybrali tylko jednego – pochodzącego z Polski izraelskiego architekta Zvi Heckera. Jego projekt był niewielką adaptacją szkicu, z którym wystartował w konkursie na berliński Pomnik Pomordowanych Żydów Europy. Przewidywał on wzniesienie czterech długich betonowych ścian, które nie stykają się ze sobą, ale niczym wachlarz rozchylają w formie promienia wychodzącego z punktu umieszczonego w absydzie dawnej synagogi. Skromne przejścia przypominające kształtem drzwi tworzą pasaże przebiegające między ścianami i przez nie.
19Zdaniem Heckera to literatura jest właściwym miejscem żydowskiej kultury i jej rozkwitu. Myśl ta skłoniła go do stworzenia architektonicznej metafory oddającej żydowskie życie po Szoa; metafory kontrowersyjnej szczególnie w Lipsku – mieście książki: rozdarta książka, której wyrwane strony wskazują na pustkę po zamordowanych Żydach. Stratę tę uwidaczniają nie tylko puste miejsca w przestrzeni, lecz także świadomie wykonane ślady w podłodze między skamieniałymi zachowanymi stronami książki. Wędrując przez pasaże, zwiedzający ma wrażenie, jakby w akcie lektury poruszał się między pasażami książki, której treści, ze względu na brakujące strony, nie może jednak zrozumieć. Projekt ten niesie ze sobą przesłanie, że nadzieja na pocieszenie jest niemożliwa, podobnie jak niemożliwe jest zrozumienie wydarzeń z przeszłości. Wprawdzie metafora książki i estetyka projektu zostały pozytywnie ocenione przez jury, jednak z uwagi na złożoność przekazu i problemy z jego odczytaniem przez zwiedzających szkic Heckera został ostatecznie odrzucony23. Z podobną krytyką spotkały się projekty laureatów trzech pierwszych miejsc, które także wyróżniały się radykalnym poziomem abstrakcji i formalizmem charakterystycznymi dla zachodniej sztuki powojennej, w tym dla koncepcji pomników. Abstrakcyjna forma budziła sprzeciw wśród inicjatorów budowy miejsca pamięci w Lipsku. I tak Hubert Lang, członek zarządu Ephraim Carlebach Stiftung, ostro skrytykował zgłoszone do konkursu projekty, które zakwalifikowały się do kolejnego etapu. Słowa Langa są jednocześnie dowodem na to, że abstrakcyjno-skojarzeniowa sztuka upamiętniania wzbudzała obawy i natrafiała na niezrozumienie u wschodnioniemieckiej publiczności, była sprzeczna z jej oczekiwaniami związanymi z wyglądem pomnika i sposobem jego interpretacji. Według Langa, projekty zgłoszone do konkursu „bardzo dbają o poprawność polityczną, są ostrożne, melancholijne, formalistyczne i wymienne. Jedna intensywna rozmowa z ocalałym z Zagłady lub w kręgu własnej rodziny (…) doprowadziłyby do bardziej przekonujących, bo bardziej ludzkich i płynących z serca rezultatów”24. Obcość architektonicznego języka, którym przemawiały zgłoszone propozycje, kojarzyła się Langowi z obowiązującą w NRD kulturą pamięci, znajdującą się pod silnym wpływem Związku Radzieckiego.
20Zdaniem Langa lepszym sposobem upamiętnienia byłaby forma pozytywna z elementami symbolicznymi lub rekonstrukcja zniszczonego budynku, które stanowiłyby wyraźny kontrapunkt dla historycznego upodlenia. Lang zarzucił artystom, że zdecydowali się na „formalno-melancholijne” alternatywy, ponieważ nie udało im się znaleźć odpowiedniej formy pozytywnej. Rozumiał intencje artystów pragnących uniknąć formy pozytywnej, nie akceptował jednak postawy świadomie z niej rezygnującej. W tym miejscu warto nadmienić, że formom przedstawiania w monumentach osobistego cierpienia i rozpaczy, które w wizualnej tradycji NRD traktowano jako ludzkie i prawdziwe, na zachodzie Europy, w Izraelu i Stanach Zjednoczonych zarzucano od lat sześćdziesiątych, że wprawiają w zakłopotanie przez artystyczną banalizację tragedii ofiar. Konkurs na miejsce pamięci w Lipsku jest zatem przykładem tego, że między artystami ze Wschodu i Zachodu, znajdującymi się pod wpływem najnowszych międzynarodowych tendencji w sztuce projektowania pomników, a publicznością wierną lokalnej tradycji upamiętniania doszło do zderzenia sprzecznych oczekiwań wobec sensu, zadania i formy pomnika.
21Jury wybrało ostatecznie projekt architektów Anny Dilengite i Sebastiana Helma. Decyzja ta była podyktowana aspektem praktycznym – ich projekt oferował najwięcej możliwości „krótkiego pobytu i refleksji”25. Z uznaniem spotkały się również odniesienia do historycznego budynku oraz konstrukcja nadająca się do organizacji corocznych uroczystości.
22Miejsce pamięci autorstwa Dilengite i Helma składa się z betonowej podłogi, do której przymocowano ustawione w rzędach krzesła z brązu, przypominające swym wyglądem skromne drewniane meble. Znajdują się one na wyspie między niskimi krzewami ligustru i kojarzą się z krzesłami ze zniszczonej synagogi.
Anna Dilengite i Sebastian Helm, miejsce pamięci w miejscu Wielkiej Synagogi w Lipsku, 2001, Gottschedstraße/Zentralstraße, Lipsk (zdjęcie: 2006)

© Leonie Beiersdorf, Norymberga
23Na prostokątną powierzchnię, która znajduje się na miejscu środkowego pomieszczenia byłej synagogi i jest usytuowana ponad poziomem ulicy, prowadzi łagodnie wznosząca się rampa – kładka. Pełni ona funkcję transformacyjną, ponieważ oddala osobę po niej stąpającą od jej codziennego otoczenia i wprowadza w symboliczną przestrzeń pola krzeseł. Poruszanie się po niej niejako wyzwala fizyczny proces pamięci, pozwala bowiem na krótko przybrać perspektywę gminy żydowskiej. Poza tym zwiedzający jest wystawiony na spojrzenia przechodniów. Konstrukcja miejsca – zdaniem autorów projektu – zmusza zatem do aktywności, świadomego uczestnictwa i przezwyciężenia własnej nieśmiałości26.
24Język architektoniczny tego projektu odsyła do międzynarodowej architektury upamiętniającej Szoa. Bezbronne, puste krzesła symbolizują nieobecność budynku i ludzi. Podobnie jak w Muzeum Żydowskim w Berlinie z charakterystycznymi dla niego voids także tutaj widoczny jest dekonstruktywistyczny wpływ współczesnej architektury. W przypadku nieistniejącej Wielkiej Synagogi w Lipsku zadanie osoby zwiedzającej polega na rekonstrukcji przestrzeni sakralnej, wyobrażeniu sobie życia dawnej wspólnoty i – na podstawie wiedzy dotyczącej jej losu – tragedii żydowskich mieszkańców miasta. Autentyczność, którą potwierdzają znajdujące się z boku tablice informacyjne, wzmaga skojarzeniową moc miejsca pamięci.
25Puste krzesło jest typową metaforą o zasięgu międzynarodowym, która zakorzeniła się w słownictwie upamiętniającym Szoa. Wspomniałam już o przewróconym krześle z instalacji Der verlassene Raum (Opuszczone pomieszczenie) a berlińskim Koppenplatz. Należy tu jednak wymienić także miejsce pamięci Zwölf Stühle mit Tisch (Dwanaście krzeseł ze stołem), które zaprojektował Thomas Schütte. Instalacja powstała w 1987 roku na nowo zabudowanym terenie w Niendorf, dzielnicy Hamburga. Przedstawia dwanaście pustych krzeseł wokół stołu, symbolizujących pustkę po jedenastu członkach ruchu oporu zamordowanych przez nazistów. Dwunaste krzesło jest zaproszeniem dla osoby zwiedzającej, by zajęła miejsce przy stole27. Pod względem formalnym projekt Schüttego nawiązuje ściśle do Tisch des Schweigens (Stołu milczenia) Constantina Brâncuşiego – elementu pomnika wojennego w rumuńskim mieście Târgu Jiu, który w momencie powstania (1938–1939) był przykładem wyróżniającej się nowoczesności28.
26Pustka jest również głównym elementem kolejnego miejsca pamięci, uroczyście odsłoniętego w 1997 roku w miejscu liberalnej synagogi przy Lindenstraße – obecnie Axel-Springer-Straße – w Berlinie, sprofanowanej w trakcie pogromu listopadowego, a wyburzonej w roku 1956.
27Na potrzeby miejsca pamięci Zvi Hecker, rzeźbiarz Micha Ullman i architekt Eyal Weizman sporządzili projekt o nazwie Blatt (Kartka), składający się z betonowych ławek umieszczonych na terenie byłej synagogi. Kiedy spogląda się na nie z góry, kojarzą się z wersami na stronie modlitewnika, a w połączeniu z pobliskimi drzewami i krzewami oraz z drogą dojazdową dla straży pożarnej zakłócają harmonię tego miejsca. Zamierzano wybudować kompleks obejmujący wszystkie warstwy czasu, podkreślający więzi teraźniejszości z przeszłością. Idea ta odpowiada praktyce odręcznego zapisywania przez lata komentarzy w Talmudzie29. Odwołując się do sakralnego kontekstu, omawiany przykład z Berlina wyraźnie odnosi się do kultury żydowskiej. Widać to szczególnie wtedy, gdy porównamy go z projektem zespołu Dilengite/Helm: podczas gdy w centrum uwagi lipskiego miejsca pamięci znajduje się dowolna pojedyncza osoba, berliński projekt koncentruje się raczej na kimś, kogo tożsamość określa przynależność do gminy żydowskiej. O ile wybór historycznego miejsca w Lipsku podkreśla lokalne upamiętnienie Żydów, o tyle decydując się na metaforę krzesła, włosko-turyński zespół architektów Dilengite/Helm podejmuje dialog z rozległą, przekraczającą granice miasta i państwa siecią upamiętniania ofiar Szoa. Na potwierdzenie tych słów wystarczy przywołać projekt polskich architektów Piotra Lewickiego i Kazimierza Łatki, którzy w 2005 roku w krakowskiej dzielnicy Podgórze rozmieścili 70 krzeseł z brązu, mających przypominać o Żydach deportowanych z dzisiejszego Placu Bohaterów Getta. Po motyw pustych krzeseł zgrupowanych wokół pustego miejsca sięgnął również w latach 2005–2006 berliński artysta Walter Schütze, projektując pomnik upamiętniający w Berlinie prześladowanych w czasach nazizmu homoseksualistów. Projekt ten nie został jednak zrealizowany30.
28Prezydent Lipska Wolfgang Tiefensee w przemowie wygłoszonej podczas otwarcia miejsca pamięci podkreślił dominujące uczucie straty:
To miejsce będzie nie tylko miejscem spoczynku i pamiętania. Od tej pory w tkance naszego miasta tkwi kolec zmuszający nas do krytycznej uwagi i ciągłej czujności wobec wszelkiej niesprawiedliwości, którą człowiek może uczynić drugiemu człowiekowi.31
29Z uwagi na wielkość obiektu znajdującego się w centrum Lipska oraz na starania podjęte w celu budowy godnego i artystycznie ambitnego pomnika nie razi retoryka traumy, w której miejsce pamięci określa się mianem „kolca” tkwiącego w tkance miejskiej. Krytycznie jednak należy odnieść się do kompozycji miejsca, która – podobnie jak w przypadku Pomnika Pomordowanych Żydów Europy – do tego stopnia narzuca perspektywę ofiar, że kolektywna identyfikacja z nimi i ich potomkami zagłusza pytanie o samo wydarzenie, jego społeczne uwarunkowania i mechanizmy32. Krytykę tę było słychać w mowie inauguracyjnej Paula Spiegela, przewodniczącego Zentralrat der Juden, wygłoszonej z okazji odsłonięcia w Berlinie Pomnika Pomordowanych Żydów Europy. Stwierdził on, że „Pamięć o zamordowanych zwalnia osoby zwiedzające od konfrontacji z kwestią winy i odpowiedzialności”33. Cechą szczególną lipskiego miejsca pamięci jest krytyczne, ale też pełne szacunku odniesienie do specyficznego dziedzictwa pomników powstałych za czasów NRD. Ogłoszenie konkursu na najlepszy projekt wyraźnie odwołuje się do kamienia pamięci z 1966 roku, znajdującego się w miejscu byłej synagogi. Decyzję o tym, czy będzie on uwzględniony w nowo powstałym miejscu pamięci, mieli jednak podjąć uczestnicy konkursu. Dilengite/ Helm zdecydowali się na zachowanie historii lokalnego upamiętniania Szoa, a tym samym na pozostawienie kamienia – „jedynej materialnej pamięci”34 – w jego pierwotnej formie. Zmieniono jednak jego funkcję: przestał być samodzielnym pomnikiem i odtąd miał jedynie wskazywać na większe miejsce pamięci. Wynika to poniekąd z faktu, że kompozycja z krzeseł przykuwa uwagę i tym samym zajmuje więcej miejsca w świadomości mieszkańców niż znak pamięci z 1966 roku. Można zatem stwierdzić, że wielkość nowego miejsca pamięci wyraża zmianę znaczenia Szoa dla miasta.
30Wspomniany kamień odgrywa jednak w dalszym ciągu istotną rolę w obrębie całej kompozycji, gdyż nawet jeśli jego inskrypcja nie pasuje do dzisiejszych czasów, jest pierwszym źródłem informacji, pozwalającym zidentyfikować instalację z krzeseł jako miejsce pamięci Szoa35. Ponadto służy jako ważny punkt komunikacyjny – zgodnie z żydowską tradycją tu kładzie się kamienie, a w trakcie oficjalnych uroczystości w Dniu Pamięci o Ofiarach Holokaustu również wieńce i wiązanki kwiatów. W obrębie decentralistycznie skomponowanej instalacji zwiedzający dostali możliwość pozostawienia symbolicznego znaku, który wyraża ich obecność i pamięć. Co ciekawe, wybierając propozycję Dilengite/Helma, zdecydowano się na realizację projektu, który bardziej niż inne wyróżnione w konkursie odpowiada figuratywnej tradycji upamiętniania ofiar za czasów NRD, choć nie rezygnuje przy tym ze skojarzeniowej siły oddziaływania metafory pustki oraz z osobistego zaangażowania osoby zwiedzającej.
31Miejsce pamięci w Lipsku jest zatem wynikiem koncepcyjnego i formalnego kompromisu. Wyraźnie odnosi się do byłej synagogi, umożliwiając w ten sposób konfrontację z obiektem znanym z przekazów, a nie z zupełnie abstrakcyjną formą. Obie decyzje ułatwiają zrozumienie miejsca, co odgrywa istotną rolę zwłaszcza w przypadku publiczności przywykłej do pomników figuratywnych. Jednocześnie udało się uniknąć „powierzchownej symboliki”36. Decydując się na uwydatnienie pustki miejsca, Dilengite/Helm stwarzają spokojną, tchnącą powagą i nie całkiem traumatyczną metaforę, która jako element dekonstruktywistyczny jest bezpośrednim odniesieniem do uznanej architektury upamiętniającej Szoa.
32Projekt nie skłania za to do refleksji na temat karygodnego uwikłania, roli sprawców i ich potomków czy też nieprzepracowanej przez żydowską gminę traumy. Tym samym pod względem intelektualnym i moralnym nie wymaga od publiczności tyle, ile projekt Zvi Heckera, którego wymowa ma zdecydowanie bardziej antykatarktyczny i kompleksowy charakter. Lipska kompozycja skupia się raczej na zaangażowaniu osoby zwiedzającej, na wywołaniu u niej uczucia zrozumienia samego miejsca i nie zmusza jej do wysiłku myślowego. W historycznym momencie, kiedy tematowi Zagłady przyznano większe znaczenie, wyważona konfrontacja z tradycją myślenia o przeszłości zapobiega we wschodnioniemieckich miastach odrzuceniu „nowej” pamięci i przyczynia się do „oswojenia” z praktyką indywidualnego pamiętania. O tym, że zmiany w kulturze pamięci na terenie byłej NRD podążają w dobrym kierunku, jest przekonany lipski historyk zabytków Stefan Voerkel, który w swej krytycznej wypowiedzi na temat nowego miejsca pamięci stwierdził, że:
wybranie ich [Dilengite i Helma] projektu było lepszą decyzją niż te, które w ciągu ostatnich lat zapadły w odniesieniu do lipskiej panoramy miasta. Byli oni w stanie wyobrazić sobie – odwołując się do międzynarodowych trendów w projektowaniu – jak może wyglądać pomnik wzniesiony w dzisiejszych czasach. Do tego jeszcze pomnik wyrażający coś tak strasznego, czego nie można właściwie przedstawić.37
tłum. Katarzyna Adamczak
Notes de bas de page
1 Artykuł ten bazuje na empirycznych badaniach zmiany wschodnioniemieckiego krajobrazu pamięci w latach 1989–2009, które zostały przeprowadzone na przykładzie 30 miast i opublikowane w: L. Beiersdorf, Die doppelte Krise. Ostdeutsche Erinnerungszeichen nach 1989, Berlin–München 2015; jest to jednocześnie praca doktorska obroniona w Berlinie w 2012 r. Analiza nowych pomników ofiar zbrodni nazistowskich znajduje się na s. 89–182.
2 L. Mertens, Davidstern unter Hammer und Zirkel. Die jüdischen Gemeinden in der SBZ/DDR und ihre Behandlung durch Partei und Staat 1945–1990, Hildesheim 1997.
3 Zob. np. K. Hartewig, Zurückgekehrt: Die Geschichte der jüdischen Kommunisten in der DDR, Köln–Weimar–Wien 2000 (praca habilitacyjna na Uniwersytecie w Essen), tutaj szczególnie s. 526–561 (o ceremoniach upamiętniania nocy kryształowej), a także A. Timm, Hammer Zirkel Davidstern. Das gestörte Verhältnis der DDR zu Zionismus und Staat Israel, Bonn 1997.
4 R. Koselleck, Die Transformation der politischen Totenmale im 20. Jahrhundert, w: Zeitgeschichte als Streitgeschichte. Große Kontroversen seit 1945, hrsg. v. M. Sabrow, R. Jessen, K. Große Kracht, München 2003, s. 209.
5 Por. A. Timm, Hammer Zirkel Davidstern, dz. cyt., s. 37. Zob. także J. Herf, Zweierlei Erinnerung. Die NS-Vergangenheit im geteilten Deutschland, Berlin 1998. O micie powstania NRD zob. H.-U. Thamer, Nationalsozialismus und Faschismus in der DDR-Historiographie, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 1987, nr 13, s. 27–37; oraz H. Münkler, Antifaschismus und antifaschistischer Widerstand als politischer Gründungsmythos der DDR, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 1998, nr 45, s. 16–29.
6 A. Timm, Hammer Zirkel Davidstern, dz. cyt., s. 111–126.
7 Por. S. Held, Erinnern und Gedenken. Der Novemberpogrom 1938 und das Spannungsverhältnis öffentlicher Anteilnahme, „Leipziger Blätter” 1998, nr 33, s. 64.
8 Wielostronne spojrzenie na stosunek NRD do Izraela oferuje A. Timm, Hammer Zirkel Davidstern, dz. cyt., w szczególności s. 8–97 i 127–292. Krótkiego zarysu dostarcza S. Voigt, Das Verhältnis der DDR zu Israel, hrsg. v. der Bundezentrale für politische Bildung, 28. März 2008, URL: http://www.bpb.de/themen/XEBFIJ.html, dostęp: 16.08.2016.
9 S. Held, Erinnern und Gedenken, dz. cyt., s. 62.
10 Inskrypcja po hebrajsku głosi: „W mieście Lipsk ofiarami faszystowskiego terroru padło 14 000 Żydów”.
11 S. Endlich, N. Goldenbogen, B. Herlemann, M. Kahl, R. Scheer, Gedenkstätten für die Opfer des Nationalsozialismus. Eine Dokumentation, Bd. II, hrsg. v. der Bundezentrale für politische Bildung, Bonn 1999, s. 108.
12 S. Held, Erinnern und Gedenken, dz. cyt., s. 64.
13 Zob. M. Lammert, Will Lammert – Ravensbrück, w: S. Endlich i in., Gedenkstätten für die Opfer des Nationalsozialismus, dz. cyt., s. 99–101.
14 Tamże.
15 Por. W. Feyerabend, T. Raschke, V. Stiller, Durch das Scheunenviertel und die Spandauer Vorstadt, Berlin 2004. O „powrocie” żydowskiego życia na przedmieścia Spandau zob. także C. Krajewski, Urbane Transformationsprozesse in zentrumsnahen Stadtquartieren. Gentrifizierung und innere Differenzierung am Beispiel der Spandauer Vorstadt in Berlin, Münster 2006 (praca doktorska obroniona w Münster w 2003 r.), s. 111–116.
16 S. Endlich i in., Gedenkstätten für die Opfer des Nationalsozialismus, dz. cyt., s. 109.
17 Cytat ten brzmi: „O die Wohnungen des Todes, / Einladend hergerichtet / Für den Wirt des Hauses, der sonst Gast war – / O ihr Finger, / Die Eingangsschwelle legend / Wie ein Messer zwischen Leben und Tod – / O ihr Schornsteine, / O ihr Finger, / Und Israels Leib im Rauch durch die Luft! Nelly Sachs (10. Dezember 1891 Berlin–12. Mai 1970 Stockholm)”. Wiersz pochodzi z tomu In den Wohnungen des Todes wydanego po raz pierwszy w 1947 roku we wschodnioniemieckim wydawnictwie Aufbau Verlag.
18 Oświadczenie odczytała przewodnicząca Izby Ludowej Sabine Bergmann-Pohl. Cytat za A. Timm, Hammer Zirkel Davidstern, dz. cyt., s. 9.
19 O koncepcji antypomników zob. J.E. Young, Writing and Rewriting the Holocaust, Indiana 1988; The Counter-Monument: Memory against Itself in Germany Today, „Critical Inquiry” 1992, no 18, s. 267–296; Formen des Erinnerns. Gedenkstätten des Holocaust, Wien 1997; H. Hoheisel, Aschrottbrunnen, hrsg. v. Fritz-Bauer-Institut, Frankfurt am Main 1998.
20 Rada Miasta Lipska, uchwała nr 1138/94: „Zgromadzenie radnych ustala, co następuje: Urząd Miasta we współpracy z Izraelicką Gminą Religijną w Lipsku oraz Fundacją Ephraima Carlebacha ma za zadanie dążyć do wzniesienia godnego miejsca pamięci na terenie zniszczonej w 1938 roku synagogi przy Gottschedstraße”. Wniosek frakcji 90/Zieloni/UFV (A5/94) został przyjęty większością głosów przy braku głosów sprzeciwu i przy trzech głosach wstrzymujących się.
21 Ausschreibung des künstlerischen Wettbewerbs zur Gestaltung einer Gedenkstätte für die verfolgten, ausgegrenzten und ermordeten jüdischen Bürger der Stadt Leipzig auf dem Areal der zerstörten Synagoge in der Gottschedstraße, hrsg. v. Kulturamt der Stadt Leipzig, 22. September 1999.
22 Tamże.
23 Zróżnicowane oceny projektów zakwalifikowanych do drugiego etapu konkursu opublikowano we fragmentach w: „Leipziger Blätter” 1999, nr 35, s. 38.
24 H. Lang, Thema verfehlt? – Über die Schwierigkeiten im Umgang mit Form und Inhalt, „Leipziger Blätter” 1999, nr 35, s. 39.
25 Podkreślił to Wolfgang Tiefensee w swym przemówieniu z okazji uroczystego otwarcia miejsca pamięci; cytat za: Gedenkstätte am Ort der Großen Gemeindesynagoge für die während der Zeit des Nationalsozialismus ausgegrenzten, verfolgten und ermordeten jüdischen Bürgerinnen und Bürger der Stadt Leipzig (Textreihe Wort für Wort, Museum für Druckkunst), hrsg. v. Stadt Leipzig, Leipzig 2002, s. 6.
26 Tamże, s. 29.
27 Na temat tego obiektu zob. D. Garbe, K. Klingel, Gedenkstätten in Hamburg. Wegweiser zu den Stätten der Erinnerung an die Jahre 1933–1945, hrsg. im Auftrag der Hamburgischen Bürgerschaft und des Senats der Freien und Hansestadt Hamburg, von der KZ-Gedenkstätte Neuengamme und der Landeszentrale für politische Bildung Hamburg, Hamburg 2008, http://www.hamburg.de/contentblob/2112596/data/gedenkstaetten-in-hamburg-2008.pdf, dostęp: 06.09.2016.
28 Za wskazówkę tę serdecznie dziękuję Davidowi Klemmowi.
29 Zob. objaśnienia do Kartki w: Z. Hecker, „Page” Memorial Site, Berlin, Germany, 1997; tekst dostępny na stronie internetowej architekta: http://www.zvihecker.com/projects/page_memorial_site-59-1.html, dostęp: 06.09.2016.
30 Odnośnie do projektu zob. Kunstwettbewerb für die im Nationalsozialismus verfolgten Homosexuellen, protokół z posiedzenia jury, 24–25.01.2006 w Berlinie: mimo pozytywnych ocen „365 krzeseł i pusty środek” (projekt-nr 1012) odpadł w pierwszej turze: http://www.gedenkort.de/files/GedO_Protokoll_Jury.pdf, dostęp: 22.09.2016.
31 Fragment przemówienia prezydenta Wolfganga Tiefensee z okazji uroczystego otwarcia miejsca pamięci 24 czerwca 2001 roku. Gedenkstätte am Ort der Großen Gemeindesynagoge…, dz. cyt., s. 7.
32 Krytycznie na ten temat w: E. Brocke, Anonymisierung der Opfer in einem „gemeinsamen” Gedenken. Ein jüdisches Votum, w: Nachträgliche Wirksamkeit. Vom Aufheben der Taten im Gedenken, hrsg. v. C. Staffa, J. Spielmann, Berlin 1998, s. 113–135.
33 P. Spiegel, „Das Denkmal entzieht sich der Frage nach dem Warum”. Rede zur Eröffnung des Denkmals für die ermordeten Juden Europas, mowa wygłoszona 10 maja 2005 roku w Berlinie, opublikowana w: „Blätter für deutsche und internationale Politik” 2005, nr 6, s. 764–766.
34 Sebastian Helm w datowanej na 22 marca 2011 roku pisemnej wiadomości do autorki artykułu. W trakcie budowy miejsca pamięci nie natrafiono na ruiny synagogi.
35 Więcej informacji w różnych językach znajduje się na murze w połowie drogi między kamieniem a polem krzeseł.
36 Orzeczenie jury, urząd kultury w Lipsku; opublikowane w: „Leipziger Blätter” 1999, nr 35, s. 38.
37 S. Voerkel, Leere Stühle: die neue Gedenkstätte für die verfolgten Leipziger Juden, „Leipziger Blätter” 2001, nr 39, s. 35–36.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017