Co widzieli świadkowie ?

Tomasz Żukowski

p. 55-94

Note de l’auteur

Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w roku 2016.


Texte intégral

1Polską kulturę prześladuje w związku z Zagładą wypierane poczucie winy. Pojawia się co pewien czas i natychmiast oddala się je jako nieuzasadnione. Strach przed niewypowiedzianym zarzutem powtarza się w świadectwach i tekstach powstałych w czasie wojny i tuż po niej1. Jak w wierszu Czesława Miłosza Biedny chrześcijanin patrzy na getto przybiera formę lęku, który nie zostaje sprecyzowany. Obraz „nieobrzezanych” jako „pomocników śmierci”2 – powracający pod wieloma postaciami – ucieka od konkretu, zamieniając się w niejasny symbol. Publiczność i krytycy nie pytają o jego związek z okupacyjną rzeczywistością. Wolą traktować go jako moralną metaforę3.

2Rozpocząć trzeba od pytania o doświadczenie, o którym nie chce mówić polska kultura.

Scena pierwotna

3W swojej Spowiedzi Calek Perechodnik pisał:

W każdym mieście, kiedy odbywała się akcja, całe getto bywało otoczone przez motłoch, który urządzał formalne polowanie na Żydów (…). Ilu Żydów w ten sposób zginęło? Niezliczona ilość, bo w najlepszym wypadku zabierali Żydom pieniądze i nie doprowadzali do żandarmerii, ale przecież to i tak było równoznaczne z wyrokiem śmierci.

4I dopowiadał: „Tłum, bezimienny tłum solidarnie w ten sposób postępował”4.

5Obraz polowania posłużył do opisu realiów trzeciej fazy Zagłady także historykom. Jan Grabowski ujął nim istotę tego, co działo się na terenie Polski od 1942 roku do wyzwolenia. Swoją monografię dotyczącą powiatu Dąbrowa Tarnowska zatytułował Judenjagt. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu. Niemiecki termin nie pozostawia wątpliwości, że akcja wyłapywania Żydów była inspirowana i często też organizowana przez nazistów. Jednocześnie Grabowski traktuje badany powiat jako próbkę polskich postaw, pokazując całą gamę zachowań – od wymuszonego współudziału do działań dobrowolnych i tych podejmowanych z własnej inicjatywy.

6Badania Grabowskiego prowadzą do wniosku, że w wyłapywanie i mordowanie Żydów zaangażowana była bezpośrednio lub pośrednio, pod przymusem bądź dobrowolnie niemal cała polska społeczność na wsi5. Ze zjawiskiem stykali się wszyscy. Fakt ten musiał pozostawić ślad w zbiorowej pamięci.

7W realiach Zagłady nie było miejsca na świadków rozumianych jako niezaangażowani obserwatorzy, nieuwikłani w sytuację i bierni6. Nawet ci, którzy stali z boku bądź świadomie próbowali uciec od uczestnictwa w zbrodni, patrzyli w istocie nie tylko na nazistów realizujących ostateczne rozwiązanie, ale także – a może przede wszystkim – na własną społeczność biorącą w nim czynny udział. Powszechna pamięć współuczestnictwa połączona z jej przemilczeniem i wyparciem to rzeczywisty problem prześladujący polską kulturę. Sensu scen, na które patrzono w Polsce w czasie okupacji, nie da się wyrazić, definiując aktorów jako nazistowskich katów, żydowskie ofiary i polskich bystanders 7. Nie da się ich zrozumieć, jeśli nie uwzględnimy faktu, że patrzeniu towarzyszyło działanie, a patrzący – jako kolektyw – mieli swój udział w tym, co obserwowali.

8Jan Grabowski rozpisuje ów współudział na kręgi współuczestnictwa, pokazuje jego instytucjonalne i organizacyjne podstawy. Pisze o wyłapywaniu uciekinierów, obławach, denuncjacjach, dzieleniu majątku ofiar. Cytuje liczne relacje, w których powracają bliźniaczo podobne zdarzenia8. Scena pierwotna polskiej traumatycznej pamięci powtarza się w wielu połączonych ze sobą wariantach.

9Polowanie na Żydów miało w ujęciu Grabowskiego dwie fazy. Pierwsza rozpoczęła się wraz z likwidacją gett. W wyłapywaniu ukrywających się w zaimprowizowanych bunkrach na terenie dzielnic zamkniętych oraz w tropieniu tych, którzy próbowali szukać schronienia poza ich granicami, uczestniczyła miejscowa ludność. Zygmunt Klukowski, lekarz z położonego pod Zamościem Szczebrzeszyna, opowiadając o likwidacji tamtejszego getta, nie kończy na działaniach Niemców:

Wciąż trwa tropienie Żydów. Obcy i żandarmi, i esesmani wyjechali wczoraj. Dzisiaj działają „nasi” żandarmi i granatowi policjanci, którym kazano zabijać na miejscu każdego złapanego Żyda. Rozkaz ten wykonują bardzo gorliwie. (…) W ciągu całego dnia wynajdowano Żydów w najrozmaitszych kryjówkach. Rozstrzeliwano ich na miejscu lub odprowadzano na kirkut i tam zabijano. (…) rabunek idzie na całego. W ogóle ludność polska nie zachowała się poprawnie. Niektórzy brali czynny udział w tropieniu i wynajdywaniu Żydów. Wskazywali, gdzie ukryci są Żydzi, chłopcy uganiali się nawet za małymi dziećmi żydowskimi, które [polscy] policjanci zabijali na oczach wszystkich.9

10Wyłapywanie uciekinierów przybiera także formę wydawania przez gospodarzy tych, którzy próbowali ukryć się w ich zagrodach na wsi:

Tuż za wschodnią granicą powiatu dąbrowskiego leżało miasteczko Radomyśl Wielki. Latem 1942 roku w chwili likwidacji lokalnej wspólnoty żydowskiej około 250 Żydów salwowało się ucieczką na aryjską stronę. Aryjska strona oznaczała w tym wypadku pobliskie lasy i kryjówki u wcześniej opłaconych chłopów. Już w dniu deportacji rozpoczęło się polowanie na zbiegów. Co się stało z tymi Żydami, którzy się przed wysiedleniem ukryli u chłopów w okolicy? Po największej części oni zostali wypędzeni z chat w samym dniu deportacji. Przy tym zostali ograbieni przez chłopów i pozbawieni nawet swej odzieży. Mieli [chłopi – J.G.] jedyną wymówkę, [że] bali się denuncjacji, co było kłamstwem. Podczas tych tragicznych dni mieliśmy ponowną okazję stwierdzić zwierzęcy instynkt polskich chłopów. Nie wystarczyło im wygonić Żydów z ich chałup, oni ich ścigali, nawet tych, którzy się chowali w lasach i polach, ściągając z nich ostatnią koszulę. Jeżeli oni sami ich nie zabili na miejscu, oni donieśli na nich na policję, która ich dobiła. Większość Żydów, która się ukrywała w wioskach w dniu deportacji, została zabita tego samego wieczora, inni zaś w przeciągu następnych 10-ciu dni.10

Grabowski komentuje:

Żydowskie (ale też polskie (…)) opisy tej pierwszej fazy wyszukiwania zbiegów dają świadectwo niesłychanej, wręcz zwierzęcej brutalności, przechodzącej w orgię mordowania. Dla miejscowej ludności była to swoista lekcja posłuszeństwa: Niemcy byli panami życia i śmierci, a życie żydowskie straciło do reszty jakąkolwiek wartość. Trwające dniami i tygodniami polowania na Żydów stały się rzeczą na tyle codzienną, że w okolicach sąsiadujących z likwidowanymi skupiskami żydowskimi „nawet psy się przyzwyczaiły do trzasków strzałów i przestały szczekać”.11

11Kiedy getta już nie istniały, w wyłapywaniu zbiegów zasadniczą rolę zaczęła odgrywać polska ludność. Nie chodziło jedynie o udział w organizowanych przez nazistów obławach12, ale o wsparcie innego rodzaju. W drugiej fazie Judenjagt, pisze Grabowski, „która miała trwać aż do końca wojny, najważniejsze – z punktu widzenia Niemców – było zapewnienie sobie pewnego stopnia współpracy ze strony miejscowej ludności”13.

12Okupant realizował ten cel za pomocą systemu kar14 i nagród15, mobilizował także lokalne struktury: sołtysów, straże wiejskie, zakładników, straż pożarną, junaków z Baudienst, wreszcie granatową policję. Nazistowskie dyrektywy i rozkazy spotykały się na tym polu z inicjatywą miejscowych. Struktury lokalne służyły nie tylko bezpośredniej realizacji niemieckich poleceń, ale stwarzały presję, która paraliżowała i tak niewielki opór. Były swoistym wzmacniaczem wrogich wobec Żydów postaw i tworzyły sytuację, która zachęcała do działania.

13Podczas nieobecności okupanta za to, co działo się we wsiach, odpowiadali sołtysi. Oni też – zanim pojawiła się granatowa policja lub żandarmeria – decydowali o postępowaniu wobec Żydów. Nie były to decyzje autonomiczne w podwójnym sensie: za sabotowanie eksterminacji groziły surowe konsekwencje ze strony niemieckich władz, jednocześnie ci spośród miejscowych, którzy chcieli z jakichś powodów śmierci Żydów, mieli w ręku potężną broń – donos. Był on w powszechnym przekonaniu pewny, jeśli zdarzenie nie przebiegło według jedynego możliwego scenariusza16. Wrogość wobec Żydów, gotowość pozbycia się ich zyskała w tych warunkach możliwość i środki realizacji. Musiała być jednak na tyle silna, żeby pchnąć ludzi do działania, a opór wobec niej na tyle słaby, żeby mordercom nie groził ostracyzm ze strony społeczności.

14Pojawienie się żydowskich uciekinierów w polu widzenia polskiej społeczności wywoływało łańcuch działań, którego nikt nie mógł już powstrzymać. Niemiecko-polska presja wymuszała działanie niezależnie od odczuć uczestników. Po obławie przeprowadzonej przez straż pożarną z Racławic (między Miechowem a Olkuszem) schwytani trafili do aresztu. „Strażak Pączek związał Lewkowiczów sznurem – opowiada świadek. – Sam sołtys słyszał, jak «Żydzi z płaczem prosili obecnych, aby ich nie odprowadzali do policji», a potem «zrobiło mu się słabo i z mieszkania wyszedł». Zanim jednak zrobiło mu się słabo, zdążył wyznaczyć podwody” – komentuje Grabowski17. Żydzi zginęli w Wolbromiu zamordowani przez żandarmów.

15Wydawanie wykrytych Żydów pociągało za sobą współpracę wielu osób. Zaangażowany był z reguły sołtys18, uciekinierów zatrzymywała z własnej inicjatywy albo z powodu donosu wiejska straż nocna, uprawniona do legitymowania podejrzanych, umieszczano ich w miejscowym areszcie i tam pilnowano. Ich losem zainteresowani byli zakładnicy, czyli gospodarze, którzy własną głową odpowiadali przed władzami za to, że na terenie gminy nie dojdzie do działań „zagrażających interesom narodu niemieckiego”19. Żeby dostarczyć zbiegów na posterunek, organizowano podwodę, a więc ktoś ze wsi musiał odwieźć zatrzymanego i uniemożliwić mu ucieczkę. Posterunki żandarmerii bądź granatowej policji zawiadamiali gońcy.

16Niezależnie od tego, co w okupacyjnych warunkach wydawało się nieuniknione, pozostawało sporo miejsca na indywidualne inicjatywy. Straż nocna przed przekazaniem zbiega policji miała czas na prowadzenie własnego śledztwa. W relacji polskiego świadka wyglądało to tak:

kiedy [schwytany Żyd – T.Ż.] siedział [w areszcie], to słyszałem, jak płakał i żalił się. Dowiedziałem się także, że [wartownicy] wypuszczali go z wartowni i chcieli, żeby prowadził ich pod swój dom i wskazał, gdzie ma zakopane rzeczy i złoto. Kiedy nie chciał wskazać, wówczas bili go i katowali.20

17Grabowski określa traktowanie zatrzymanych jako brutalne lub bardzo brutalne21. Niejednokrotnie inicjatywa schwytania zbiega wychodziła od miejscowych i mobilizowała ludność na poły niezależnie od niemieckich zarządzeń. Judenjagt przynosi opis takiej oto sytuacji:

Mieczysław Sojka, jadący z Radwana przez Wólkę Mędrzechowską „zauważył w polu w krzakach pięciu obywateli narodowości żydowskiej, a mianowicie: matkę i trzech synów oraz jednego ob[ywatela] narodowości żydowskiej nazwiskiem Fałek”. O swoim odkryciu Sojka poinformował niezwłocznie sołtysa Wólki, który natychmiast zarządził obławę w celu ujęcia wykrytych Żydów. Równocześnie Sojkę posłano do pobliskiego Mędrzechowa, gdzie znajdował się najbliższy posterunek żandarmerii. Obława ruszyła, nie czekając na pojawienie się żandarmów. Wzięło w niej udział – jak zeznał jeden z podejrzanych – około 300 osób, czyli prawie cała dorosła ludność wioski. „Jedni poszli na polecenie Trzepaczka, gdyż napędzał ich sam, chodząc po domach, inni zaś byli z ciekawości” – konkludował zeznający.22

18Podobne przypadki nie należały do wyjątków. O akcji strażaków z Racławic czytamy:

akcja racławickiej straży pożarnej nie była zdarzeniem wyjątkowym. W pamięci świadków (zarówno strażaków, jak i innych gospodarzy) utrwaliły się kilkakroć powtarzane akcje wyłapywania Żydów przeprowadzone przez miejscową ochotniczą straż pożarną. (…) W odróżnieniu od koordynowanej z okupantem akcji straży pożarnej w Stoczku akcje racławickiej straży pożarnej odbywały się bez żadnego uczestnictwa Niemców. Nawet policję granatową wzywano dopiero po fakcie, po zakończeniu obławy.23

Grabowski konkluduje:

Obławy przeprowadzane z wykorzystaniem (…) wiejskich struktur samoobrony należały do najskuteczniejszych broni stosowanych przez Niemców przeciwko Żydom ukrywającym się na terenach wiejskich. O stopniu ich skuteczności niech świadczy, że spośród 239 Żydów wykrytych i zabitych na terenie powiatu dąbrowskiego, o których mamy informacje w źródłach archiwalnych, aż 34 wpadło w sidła obławy. W rzeczywistości liczba ta była proporcjonalnie o wiele większa, gdyż powojenne sprawy karne z rzadka jedynie ocierały się o zjawisko obław. Obławy traktowano jako czysto niemieckie przedsięwzięcia.24

I dodaje:

Przegląd zachowanych relacji i spraw karnych zdaje się wskazywać, że do zwołania obławy wystarczył ktoś z inicjatywą i z – choćby niewielkim – autorytetem. Mógł to więc być sołtys, bogaty gospodarz, gajowy lub ktokolwiek inny, kto potrafił narzucić swoją wolę innym. Same nagonki na Żydów nie wzbudzały najwyraźniej silnych negatywnych emocji, poza zrozumiałą niechęcią gospodarzy do marnowania dnia pracy na działalność dość bezproduktywną.25

Naganiacz Ewy i Czesława Petelskich. Scena pierwotna obecna i niewidoczna

Żydów, którym udało się zbiec z getta wyłapywali policjanci oraz żandarmi przy pomocy chłopów idących w nagonce. Trudno ocenić liczbę ofiar, gdyż po części Żydzi ginęli od razu na miejscu, a po części rozstrzeliwano ich na miejscowym kirkucie

– pisał Grabowski26.

19Tak to wyglądało w powiecie Węgrowskim w relacji Stanisława Żemińskiego z Łukowa:

W Trzebieszowie w poniedziałek jakaś straż obywatelska, miejscowi chłopi wartujący w nocy przed napadami bandyckimi dostali rozkaz wyłapania wszystkich miejscowych Żydów i odstawienia ich do Łukowa. Otoczono całą wieś i rozpoczęło się polowanie. Wywlekano Żydów, łapano ich na polach, po łąkach. Jeszcze strzały grzmią, a już nasze hieny czatują, co ukraść się da po Żydach. Jeszcze trupy Żydów nie ostygły, a już płyną podania o domy żydowskie, o sklepy, o warsztaty czy kawałek ziemi pozostałej. W dniu 5 listopada przejeżdżam przez wieś Siedliska. Wstępuję do spółdzielni. Chłopi kupują kosy. Sklepowa mówi: „przydadzą się wam na dzisiejszą obławę”. Pytam, na jaką obławę, „a na Żydów”, zapytałem: „a ile płacą za jednego Żyda” – kłopotliwe milczenie. „Tropiciele” gromadnie ruszyli w lasy za zbiegami, licząc na obiecane przez Niemców zyski: wódkę, cukier, kartofle, naftę, ale też rzeczy osobiste pojmanych. Do tej akcji ludzie zgłosili się sami, przez nikogo nieprzymuszani i niezastraszeni.27

20W filmie Naganiacz (z 1963 roku, w reżyserii Ewy i Czesława Petelskich, na podstawie scenariusza Romana Bratnego) scena polowania na Żydów powraca z całą dosłownością. Realizatorzy opowiadają jednak historię w sposób, który odwraca uwagę od jej zasadniczego tematu. Scena polowania staje się nierozpoznanym symptomem: polska kultura nieświadomie lub na wpół świadomie odsyła do wiedzy, o której nie chce mówić wprost.

21Michał, uczestnik powstania warszawskiego ukrywający się w majątku ziemskim zimą na przełomie roku 1944 i 1945, spotyka przypadkiem grupę węgierskich Żydów, którzy po ucieczce z transportu próbują dotrwać do końca wojny. Mimo niechęci do ryzyka decyduje się im pomóc. Przynosi jedzenie, umieszcza zbiegów w stogach siana w pobliżu zabudowań dworskich. Między nim a młodą Żydówką, którą spotkał jako pierwszą, nawiązuje się nić sympatii, może wręcz romans. Wszystko kończy się jednak fatalnie.

22Do dworu rotmistrzowej, która pozostaje w dobrych stosunkach z okupantem, przyjeżdżają na polowanie niemieccy oficerowie i dygnitarze. Pierwszy lis wyskakuje z krzaków właśnie przy stogach, w których ukrywają się Żydzi. Leśniczy zapewnia, że nieco dalej łów będzie znacznie lepszy, ale Niemcy decydują się rozpocząć właśnie tu. Rozkazują rozstawić nagonkę, która otacza pole ze stogami. Odzywają się kołatki, padają pierwsze strzały. Żydzi nie potrafią zachować zimnej krwi. Rzucają się do ucieczki, za co zapłacą życiem.

23Z kręgu myśliwych i nagonki nie ma wyjścia. Petelscy rozbudowują scenę polowania, która trwa nieznośnie długo (aż 8 minut) i jest filmowana w niezwykle brutalny sposób28. Obraz wydobywa osaczanie ofiar, pokazuje zaciskającą się powoli polsko-niemiecką pętlę. Po lekturze świadectw trudno mieć wątpliwości, z jakim zjawiskiem mamy do czynienia. A jednak nie rozpoznaje go ani krytyka w chwili premiery filmu, ani późniejsza recepcja29. Niepokój prześladujący polską kulturę zaciera się w opowieści, która wydaje się traktować o czymś zupełnie innym, bez związku z niedającą się wypowiedzieć treścią. Pamięć zamienia się w niewiedzę.

1. Uniewinniająca rama

24Niemieckie sprawstwo – do pewnego stopnia oczywiste i nieulegające wątpliwości – przeszkadza w dostrzeżeniu polskiego współudziału. Ukryta przed świadomością pamięć współuczestnictwa sprawia jednak, że narracja musi zawierać w tym delikatnym punkcie wiele zastrzeżeń i uprzedzających zarzuty wyjaśnień. Ich związek z przemilczaną wiedzą staje się widoczny na tle przytaczanych wcześniej relacji.

25W filmie Petelskich na pierwszy plan wysuwa się niemieckie działanie i polskie podporządkowanie. Polowanie organizują naziści, i to oni trzymają w ręku broń. Tylko oni zabijają. Nagonka zostaje pokazana jako narzędzie w ich rękach. W ujęciu rozpoczynającym polowanie widzimy sanie z myśliwymi, za którymi biegnie po śniegu kolumna naganiaczy. Różnica pozycji i relacja panowania nad miejscową ludnością nie ulega wątpliwości. Przy saniach brnie przez zaspy gajowy Jaworek, człowiek jeszcze z przedwojennych czasów tak przywykły do posłuszeństwa, że na każde zagadnięcie odpowiada służbiście „Tak jest!”.

26To Jaworek formuje nagonkę. Widzimy, jak chodzi od okna do okna i budzi gospodarzy. „Do nagonki!” – krzyczy. Tomasika – sąsiada z czworaków – zmusza do wyjścia, celując do niego z dubeltówki30. Chłopi nie wykazują najmniejszego entuzjazmu dla niemieckiego przedsięwzięcia. Stawiają się, bo muszą. W czasie rzezi jeden z nich, Budyta, odwraca głowę31. Niemcy decydują o najdrobniejszych szczegółach polowania, co dodatkowo podkreśla ich przywództwo i sprawczość. Rozstrzygają nawet tak drobną zdawałoby się sprawę, jak spór o siekierę, którą Tomasik chce koniecznie zabrać na polowanie32. Kiedy Michał oddala się od naganiaczy, żeby zamknąć piwnicę, gdzie ukrywa się jedna ze zbiegów, Jaworek zawraca go do szeregu: „Panie Michał! No co jest?! Do nagonki!”. Postać Jaworka jest o tyle ważna, że – jak się dowiadujemy – pełnił we wsi funkcję sołtysa. Miał w związku z tym władzę i współpracował z okupantem. Jako sołtys wysłał na roboty do Niemiec syna Tomasika, a ten został ciężko ranny podczas bombardowania Norymbergi. Naraził się tym samym miejscowej społeczności i od tego czasu żyje w izolacji i strachu przed zemstą.

27Zarzut współpracy z nazistami zostaje tym samym zlokalizowany i związany z konkretną postacią. Ciągłość wrogich wobec Żydów zachowań – w perspektywie filmu Petelskich sama możliwość wywołania ich z pamięci – rozmywa się i ustępuje miejsca opozycji kolaboranta i pozostałych. Choć zarzut w gruncie rzeczy nie pada, Jaworek odkupi niewypowiedzianą winę współpracy przy eksterminacji Żydów. Ginie, ratując żydowskie dziecko33. Kolaboracja – nawet jeśli do takiej dochodziło – nie dotyczyła Zagłady, a spontaniczna reakcja polskiego otoczenia to pomoc, a nie wrogość, nawet kiedy chodzi o kolaborantów.

28Drugą postacią skupiającą na sobie odium współpracy z Niemcami jest rotmistrzowa. Inaczej niż Jaworek, który uosabia posłuszeństwo wobec władzy, rotmistrzowa szuka w poprawnych stosunkach z okupantem własnych korzyści. Stosunki z nazistowskimi notablami chronią dwór, ułatwiają posyłanie paczek mężowi w niewoli, zapewniają przepustki, dzięki którym udaje się po powstaniu uratować sprzęty z mieszkania w Warszawie. Rotmistrzowa nie uczestniczy w polowaniu. Jej osoba i kwestia stosunków z okupantem – podobnie jak w przypadku Jaworka – zostaje tym samym odsunięta od problemu eksterminacji. Pozostają zmuszeni do udziału w nagonce chłopi i główny bohater, który w istocie pomaga Żydom. W opowiadaniu Bratnego scena, której nie chcemy widzieć, pojawia się na samej powierzchni tekstu. Opis zbliżania się nagonki do stogów wygląda tak:

Do stogów było dwieście metrów. Zostawiłem je na prawo… Wtedy Niemiec krzyknął, że idę za daleko: „der Fuchs ist schon da”. Zrobiłem jeszcze dziesięć kroków i ściągnąłem nieco w stronę stogów. (…) Niemiec krzyczał, wzywając mnie bliżej. Szedłem. Nie wiem, co się działo u nich. Może słyszeli wrzask Niemca i wtedy któryś wyjrzał i zobaczył mnie na czele tej gromady. Mógł pomyśleć, że idę ich wydać. Nie wiem.34

29Za opisem Bratnego kryją się sceny zdrady, wydawania nazistom ukrywających się bądź wyłapywania ich na własną rękę znane z prac historyków i relacji świadków. Bratny przywołuje je, wypowiada niemal ich sens, żeby natychmiast mu zaprzeczyć. Michał nie sprowadza Niemców, próbuje uratować Żydów. Trzeba traktować go jako niefortunnego Sprawiedliwego, który w krytycznej chwili wykonuje – bo musi – niemieckie polecenia. Jego postać – obok Jaworka zastrzelonego przy próbie pomocy ofiarom – staje się obrazem polskiej społeczności.

30Film jest bardziej aluzyjny, ale i tu możliwość zdrady zostaje podwójnie zaprzeczona. O śmierci Żydów decyduje przypadek. Nikt ich nie szuka – ani naziści, ani Polacy. Tym samym kwestia współdziałania w tropieniu uciekinierów traci znaczenie. Nikt oprócz Michała nie wie o ich obecności. O wyborze miejsca polowania decydują Niemcy. Na dobrą sprawę fatalny ciąg wypadków uruchamia lis, który w najgorszym możliwym miejscu i czasie pojawia się na scenie. Jaworek – polski gajowy i organizator nagonki – doradza polowanie na terenie bogatszym w zwierzynę. Mimo wszystko naziści zatrzymują kawalkadę. Sama niemiecka decyzja i jej okoliczności dobitnie świadczą, że nie mogło być mowy o donosie. Żaden Polak nie wskazał stogów, a Michał w świetle przedstawionych faktów pozostaje poza podejrzeniem.

31Oprócz tego ważna staje się wina samych Żydów. Film nie rozwija wątku Michała, który prowadzi uzbrojonych nazistów. Za decyzją ucieczki nie stoi więc żadna racja, nie domyślamy się związanych z zachowaniem polskiego otoczenia przyczyn strachu, który mógł ogarnąć zbiegów. Pozostaje napięcie, którego nie sposób wytrzymać. Gdyby uciekinierzy zachowali zimną krew i pozostali w ukryciu, zapewne ocaleliby.

32W komentarzach z roku 1964, kiedy Naganiacz wszedł na ekrany, recenzenci podkreślali hitlerowskie sprawstwo. Powraca wielokrotnie przywoływana relacja z czasopisma „Łowiec Polski”35, z której Bratny zaczerpnął temat scenariusza. Krytycy informują, że z ekranu padają prawdziwe nazwiska nazistowskich zbrodniarzy z tej właśnie relacji36.

33Metafora nagonki zostaje potraktowana jako znak opisujący wyłącznie działania hitlerowców. Film – pisał Jerzy Eljasik w „Sztandarze Młodych” – „tragedię żydowską i hitlerowski mechanizm ludobójstwa pokazuje (…) przez sytuacje typowe dla tamtych lat, kiedy metafora o «ludziach zaszczutych», «ściganych jak zwierzęta» była najoczywistszą i najokrutniejszą prawdą”37. Obraz

oparty na autentycznym zdarzeniu – czytamy w „Dzienniku Zachodnim” – ukazuje niejako punkt kulminacyjny zwyrodnienia hitlerowskiego bezprawia, moment, w którym jeden człowiek w oczach drugiego przestaje być człowiekiem. Polowania na ludzi – haniebne wyczyny hitlerowskich oprawców (…) to temat wręcz dokumentalny.38

2. Polowanie: Podział ról

34Wbrew zapewnieniom o niemieckim sprawstwie obraz filmowy pokazuje co innego. Petelscy pozostają wierni intencji Bratnego, który w swoim opowiadaniu kazał Michałowi zastanawiać się, co widziała ukryta w kopcu żydowska dziewczyna, co w związku z tym myślała i czuła:

Czy ona, słysząc strzały, podeszła do wylotu kopca? Stojąc tam, widziała wszystko. Była niby w wysokiej loży nad sceną. Ale nawet wtedy nie widziałaby tego, co ta, która pierwsza poderwała się do ucieczki: że to ja prowadzę na nich ludzi z bronią. (…) Polowanie trwało do wieczora. Strzeliliśmy przeszło siedemdziesiąt zajęcy i jednego lisa. „Strzelaliśmy”, bo przecież stanowimy zespół: naganiacze i myśliwi.39

35Scena polowania jest konstruowana niezwykle świadomie. Jej dokumentalność nabiera zupełnie innego znaczenia, niż sugerowali recenzenci. Polska nagonka i niemieccy myśliwi pokazani zostali właśnie jako zespół, który wspólnie osacza uciekinierów.

36Już na początku, po rozegranym w zbliżeniach formowaniu linii naganiaczy, punkt widzenia kamery unosi się, żeby z wysoka pokazać obławę. Echem tego ujęcia jest finał, widziany z wysoka krąg otaczający ciała zabitych i kilku jeszcze żywych, którzy padną na naszych oczach. Obraz pierścienia polskich chłopów zapada w pamięć, tworzy wrażenie koszmaru. Jest bodaj równie brutalny w swojej wymowie jak naturalistyczne sceny śmierci ludzi i zwierząt.

37Petelscy bezlitośnie dopowiadają, jaka była rola naganiaczy. Kiedy Żydzi wychodzą z ukrycia i rzucają się do ucieczki, zza wzgórza wyłaniają się ciemne postaci. Nie ma wątpliwości, że nie uda się między nimi przedrzeć. Ofiary zawracają i próbują wyjść z matni. Widzimy, jak biegną równolegle do obławy. Jednocześnie pojawiają się ujęcia linii naganiaczy z niemieckimi myśliwymi, którzy podnoszą broń.

38Michał jest częścią tego zespołu. W kadrze rozpoczynającym sekwencję polowania widzimy biegnącą kolumnę chłopów. Przypomina ona ciemną bryłę. Petelscy pokazują nagonkę jak ludzką masę poruszającą się w jednym rytmie. Kamera wyłuskuje spośród przechodzących Michała. Skupia się na nim.

39Kiedy Jaworek rozstawia naganiaczy, Michał idzie w linii z innymi. Kadr zacieśnia się. Oglądamy go obok Niemca, momentami zostają na ekranie tylko we dwóch, ramię w ramię. Najpierw w planie amerykańskim widać, jak Polak uderza kołatką. Kamera skupia się na tym ruchu, pokazuje ręce poruszające kołatkę, definiując tym samym bohatera jako kogoś działającego. Travelling w górę przenosi uwagę na twarz w zbliżeniu. Michał patrzy. Spojrzenie i działanie zostają ze sobą połączone. Patrzy ktoś działający i to właśnie określa jego sytuację. Świadek jest jednocześnie uczestnikiem, a widzowie oglądają go w działaniu. Podobnie zresztą jak on sam, doskonale świadomy własnego i kolektywnego współuczestnictwa.

3. Niezawiniona wina i niezrozumiałe odrzucenie

40Ujęte z wysoka stogi powracają po raz ostatni, kiedy ocalona Żydówka idzie na miejsce rzezi. Wina Michała nie ulega dla niej wątpliwości: rzuca się na niego z nożem w akcie zemsty. Chce zabić. Jej oskarżenie dotyczy czegoś więcej, niż można było pokazać. Przywołuje sceny i zachowania jedynie zasugerowane przez obraz. Odsyła do nagonek organizowanych spontanicznie przez wiejskie gromady, do wyłapywania Żydów na własną rękę, bezinteresownych donosów i chętnej pomocy świadczonej nazistom. Do powszechnej wiedzy o tych postawach oraz o ich społecznej skali. Kulturowa świadomość ma jednak raczej do czynienia z konsekwencjami wiedzy o działaniach polskiej społeczności: niesprecyzowanym poczuciem niewygody oraz niejasnej winy. Wiedza ta dochodzi do głosu pod postacią fantazmatu żydowskiego odrzucenia, który w kontekście powojennej Polski łatwo osuwa się w przekonanie o żydowskiej niewdzięczności.

41Petelscy poruszają się na granicy owego wyobrażenia oraz ukrytych u jego podstaw treści. Są bardzo blisko realnego problemu. Michał prosi Żydówkę: „Powiedz, że to nie ja…”. Nie uzyskuje jednak rozgrzeszenia.

42Zarysowany przez Petelskich i Bratnego konflikt przybiera dającą do myślenia postać. Dotyczy poczucia winy, która daje o sobie znać jako różnica w obrazie wojennych zdarzeń. Z zachowania Żydówki wnika, że rola Michała w zabójstwie jej towarzyszy musi być dla niej oczywista, ponieważ z jej perspektywy oczywisty jest polski współudział w zbrodni. Ten pokazany w filmie i ten przemilczany, jedynie aluzyjnie wywoływany z kolektywnej pamięci. Stąd wrogość, nieskrywana nienawiść, dystans, wreszcie decyzja o odejściu. Cały ten splot wiedzy, doświadczenia, wynikających z nich emocji oraz postaw nie ma uzasadnienia w fabule. Zostaje zracjonalizowany jako „pomyłka”. Jego sens można jedynie przeczuwać w związku z aluzjami niesionymi przez obraz.

43Jednocześnie „pomyłka” w ocenie polskich postaw przypisana zostaje Żydówce, a w konsekwencji Żydom w ogóle. Należy do żydowskiej wersji wydarzeń, która – w sferze świadomych rozpoznań polskiej kultury – okazuje się nie przystawać do rzeczywistości. Definiując własną rolę w eksterminacji, polska społeczność anuluje narrację żydowskich ofiar. Tak naprawdę Michał był przecież Sprawiedliwym, ratował, a nie wydawał. Okazuje się, że autowizerunek ten jest niezwykle chwiejny nawet dla tych, którzy go wytwarzają. Podkopują go coraz to nowe zastrzeżenia i wątpliwości. Przeczy mu tytuł filmu i filmowy obraz. Przeczą emocje bohatera i zapewne towarzyszące im skrywane emocje widowni. Mimo wszystko dysonans zamienia się niezmiennie w projekcję, w której problem przeniesiony zostaje na obcego. Żydzi stają się ofiarami tragicznej pomyłki. Niepokój zagrażający wyobrażeniu o samych sobie przybiera formę gry o żydowskie uspokajające zapewnienie, że z polskiej strony wszystko było przecież w porządku. Zapewnienie, którego film Petelskich koniec końców odmawia, nie pozwalając domknąć się procesowi anulującemu kolektywną wiedzę.

44Recepcja nie mogła sobie z tym problemem poradzić. Jeszcze w roku 1993, kiedy II Program TVP wyświetlił Naganiacza w cyklu Akademia Filmu Polskiego, pisano o nim jako o „jednym z najbardziej dyskusyjnych i szokujących w swej wymowie filmów podejmujących tematykę wojenną i okupacyjną”40. „Dyskusyjność” i „szok” to pseudonimy obawy, że Petelscy kwestionują w istocie autowizerunek polskiej społeczności i zanadto aktualizują niechcianą wiedzę.

45Niepokój ten daje o sobie znać pod dwiema postaciami: podważania obrazu podsuwanego przez Petelskich albo podkreślania w nim elementów uspokajających.

46Po premierze filmu Stanisław Grzelecki pisał w „Życiu Warszawy”:

Tragedia węgierskich Żydów (…) rozgrywa się w fizycznej pustce wielkiego zaśnieżonego pola, ale i nieznośnym klimacie przymusowej bierności, wstrętnej bezsilności. Żywy mur naganiaczy – chłopów spędzonych z okolicznej wioski na polowanie – wielkim milczącym kręgiem otacza amfiteatr śmierci niby chór w greckiej tragedii, a suchy klekot ich kołatek towarzyszy jak refren trzaskom ludobójczych strzałów.

Na wypadek, gdyby widzowie chcieli uwierzyć tym obrazom i pójść za nimi, recenzent zastrzega:

Tytuł Naganiacz mógłby sugerować działania lub czynność podjęte świadomie. A przecież żaden z owych naganiaczy w filmie Petelskich nie bierze udziału w polowaniu na ludzi z własnej woli. Jednym z dramatów w czasie okupacji był właśnie gwałt zadany woli, niemożność wyboru, przymus bierności w wielu okolicznościach, bezsiła wobec zbrodni.

47W zakończeniu recenzji Grzelecki nie pozostawia już żadnych wątpliwości. Tytuł Naganiacz nie jest adekwatny, a stworzony przez ekipę filmową obraz rysuje sytuację w zbyt ciemnych barwach. Recenzent powołuje się na „pragnienie znalezienia w ponurej okupacyjnej przeszłości treści afirmujących wartości moralne” i zapewnia:

Było ich tak wiele w przejawach solidarności społeczeństwa w walce z okupantem, w bohaterstwie młodzieży, w poświęceniu już nie setek, ale tysięcy dzielnych ludzi. Z klęski wojennej, z nocy okupacyjnej wynieśliśmy – jako naród – ocaloną godność ludzką i siłę moralną. Film Petelskich, jakkolwiek i temu daje wyraz, przytłacza przede wszystkim wizją okrucieństwa zbrodniarzy hitlerowskich i bezsiły ofiar. Nie wolno o niczym zapomnieć, ale mówić trzeba chyba dużo o tym, co w obrazie przeszłości pokrzepia, a może mniej o tym, co budzi gniew i gorycz.41

48Bohaterstwo, poświęcenie i solidarność stanowiące oś opowieści o walce o niepodległość, zostają tym samym przeniesione na polski stosunek do Zagłady i Żydów. Afirmacja takiego obrazu oznacza de facto zgodę na zapomnienie o tym, co aluzyjnie przywołują Petelscy. Oddala wiedzę, która stanęła na progu świadomości42.

49Większość recenzentów radzi sobie z tym problemem, kreując Michała na niefortunnego Sprawiedliwego. Edward Bonusiak pisał w „Głosie Olsztyńskim”:

„Nieefektowny”, szeregowy Polak, to, co czyni dobrego dla garstki zaszczutych Żydów, robi bez rozczulania się, z ludzkiego obowiązku, pod dyktando wewnętrznej potrzeby. Z góry też wiemy, że przegra, że dobre intencje obrócą się przeciw niemu. Dlatego tylko, że na głowę zwala mu się problem ponad siły jednostki, nawet silnej i mężnej.43

„Sztandar Młodych” dopowiada:

Bo przecież obok jednostkowych (choć wcale licznych) aktów świadomego poświęcenia tak właśnie wyglądała w masie pomoc zwykłych ludzi przedstawicielom tropionego i likwidowanego narodu.44

50Michał ponosi klęskę, ponieważ zadanie obiektywnie przerasta jego siły45. Mimo oporów podejmuje właściwą decyzję i ocala swoje człowieczeństwo, a tym samym przekonanie widzów o cechach wspólnoty, do której należą46. Jego postawa zostaje uogólniona na całą polską społeczność – tę przedstawioną przez Petelskich i tę zasiadającą przed ekranem47. Dzieje się tak wbrew obrazowi filmowemu, który wydobywa samotność i izolację Michała48.

51Zapewne dlatego recenzenci pozostają z poczuciem klęski bohatera49. „A czy on będzie wierzył, że postąpił słusznie? – pyta „Gazeta Pomorska”. – Z czym pojedzie szukać sobie miejsca po wojnie?”50. Przeczuwana wina nie daje się ująć w słowa, poszukiwanie odpowiedzi w świecie przedstawionym filmu okazuje się niezadowalające i – co tu dużo mówić – nieprzekonujące, bo też klucz do obrazów, z którymi Petelscy konfrontują widownię, leży w pamięci kolektywnej. Tymczasem wojenne doświadczenie objęte jest kulturowym tabu.

52Krytyka dopatruje się w historii Michała tragicznego konfliktu, w którym kluczową rolę odgrywa ocalała żydowska dziewczyna51. Decydujący okazuje się jej osąd postawy polskiego bohatera, a w gruncie rzeczy wizerunek jego – i Polaków – w jej oczach. Uwaga widowni przenosi się z działań polskiego otoczenia, jego wyborów, postaw i – co najważniejsze – ich wpływu na losy eksterminowanych, w sferę wyobrażeń o samych sobie, a także fantazji o tym, co i dlaczego mogłyby pomyśleć o polskich sąsiadach ofiary Zagłady52. To symptomatyczne przesunięcie, zważywszy na niewypowiedziany wprost temat Naganiacza.

53Tragiczna pomyłka dotyczy więc polskiej roli w eksterminacji. Myśli Żydów na temat polskich postaw to swoiste fatum, które sprawia, że polskie „dobre intencje” obracają się przeciw nam53. Stawką jest to, jak osądzą nas ocalali. Michał „przegrał – czytamy w „Życiu Literackim” – ponieważ żydowska dziewczyna (…) odchodzi z przekonaniem, iż to on właśnie wydał uciekinierów”54. „Dziennik Bałtycki” ujmuje sprawę podobnie: „A podejrzenie ocalałej dziewczyny, że to on właśnie spowodował wymordowanie wszystkich jej towarzyszy, wybitnie podkreśla tragizm okupacyjnego życia”55. Nawet w niezwykle lakonicznych informacjach o filmie z okazji telewizyjnej projekcji w roku 1993 akcent pada na ten sam element: „Michał udziela Żydówce schronienia, pomaga też ukryć się pozostałym uciekinierom. (…) Ocalała z rzezi dziewczyna nie chce uwierzyć, że był to przypadek i że Michał jest bez winy…”56.

4. Węgrzy z Węgrowa i Henryk Grynberg

54Tragiczna „pomyłka” węgierskiej Żydówki wynika z bariery komunikacyjnej. Michał i dziewczyna mówią innymi językami, nie rozumieją się. To dla recenzentów ważna przesłanka, pozwalająca wyjaśnić jej reakcje i poradzić sobie z przedstawioną sytuacją, zawartymi w niej aluzjami oraz stojącą za nimi wiedzą. „Uratuje się (…) tylko młoda Żydówka (…). Będzie ona jednak przekonana, że to Michał wydał jej pobratymców, on zaś nie potrafi jej wyjaśnić, jak było naprawdę. Ona mówi bowiem tylko po węgiersku” – komentował „Głos Wielkopolski”57.

55Polskie wyjaśnienia nie trafiają zatem do adresata, który pozostaje głuchy na wszelką perswazję i uparcie trwa przy własnej wersji wydarzeń. Trudno oprzeć się wrażeniu, że węgierska Żydówka – czy, szerzej, Żydzi jako wyobrażeni sędziowie polskich zachowań – to jedynie maski tego, co dzieje się we wnętrzu polskiej kultury. W istocie język racjonalizujących samousprawiedliwień nie jest w stanie wymazać spychanej w nieświadomość wiedzy. Łączność między jej przemilczanymi treściami a sferą refleksji została jednak zerwana, likwidując tym samym możliwość mediacji i przepracowania. Nieświadomy konflikt daje o sobie znać jako projektowane na zewnątrz niewygodne poczucie braku kontaktu, wytwarzając w efekcie fałszywe przekonanie o tragizmie polsko-żydowskich relacji spowodowanych niesprawiedliwymi oskarżeniami formułowanymi przez Żydów. Tymczasem przez usta fantazmatycznych Żydów mówi to, o czym polska kultura postanowiła nie wiedzieć lub – innymi słowy – co wyparła ze świadomości.

56Czego zatem nie potrafimy samym sobie wyjaśnić? Odpowiedź tkwi w szczegółach fantazji snutych w Naganiaczu. W finałowej scenie Michał – który odchodzi ze wsi, gdzie rozegrała się tragedia węgierskich Żydów – napotyka radzieckich żołnierzy. Młody oficer pyta go o Węgrów, jak rozumiemy, najbliższe miasteczko. Węgrzy i Węgrów. Podobieństwo brzmienia kieruje uwagę na to, co wyparte. Gra toczy się o żydowskich sąsiadów, bliskich, dobrze znanych, stąd. W miejsce nieprawdopodobnej historii transportu z Węgier podsuwa historie prawdziwe i niepokojące.

57Węgierscy Żydzi trafili do Auschwitz latem 1944 roku. Węgrów leży około 400 kilometrów na północ od szlaków kolejowych, którymi szły transporty z Węgier. Ucieczka, która zaprowadziłaby zbiegów tak daleko w głąb obcego kraju, jest więc mało prawdopodobna. W opowieści Zbigniewa Kowalskiego, z której Bratny zaczerpnął pomysł scenariusza, zamordowani podczas polowania w gminie Grębków w powiecie Sokołów-Węgrów nie pochodzą z Węgier. Dowiadujemy się o nich jedynie, że „między zabitymi w kotle Żydami było tylko dwóch mężczyzn, resztę stanowiły kobiety i dzieci. Jedno z nich jeszcze na ręku”58.

58Opisane przez Kowalskiego polowanie odbyło się 12 stycznia 1943 roku, a więc przed deportacją węgierskich Żydów59. Petelscy i Bratny przenoszą akcję o dwa lata później – ich historia rozgrywa się zimą na przełomie 1944 i 1945 roku. Finał filmu to ofensywa styczniowa. W rzeczywistości powiat Węgrowski został wyzwolony wcześniej, latem 1944. Radzieckie wojska zatrzymały się wtedy na linii Wisły, zajmując warszawską Pragę, a na północy przekraczając linię Warszawa – Białystok – Kowno. W styczniu 1945 roku w powiecie Sokołów-Węgrów nie było już Niemców. Mimo to ginęli tam wciąż powracający lub wychodzący z ukrycia Żydzi.

59Jak wyglądały ich historie? W filmie Petelskich wystąpił Henryk Grynberg60, wówczas aktor Teatru Żydowskiego, mający wkrótce zadebiutować zbiorem opowiadań Ekipa Antygona. Grynberg jako dziecko przeżył wojnę, ukrywając się w okolicach Radoszyny. Swoje wojenne i tużpowojenne losy, przeżycia matki, ojca oraz Żydów z okolicy opisał w wydanych w 1965 i 1969 roku książkach Żydowska wojna i Zwycięstwo. Wiele lat później powrócił w okolice Węgrowa w poszukiwaniu grobu ojca. Podróż tę zarejestrował Paweł Łoziński w dokumencie Miejsce urodzenia (1992). Grynberg opisał ją w wydanej rok później książce Dziedzictwo.

60Radoszyna leży dwadzieścia pięć kilometrów na wschód od Węgrowa, Grębków, w którym rozegrała się historia będąca pierwowzorem Naganiacza, szesnaście kilometrów na południe. Odległość między Radoszyną a Grębkowem to około osiemnastu kilometrów. Jesteśmy więc w tej samej okolicy. Opowieść Grynberga można potraktować jako niezrozumiały przekaz, ukryty pod komunikacyjną blokadą. Jego ustami przemawia usunięty w sferę niezrozumiałości głos „Węgrów” z Węgrowa.

61Grynberg występuje u Petelskich w scenie rzezi zamkniętych w kotle żydowskich zbiegów. Uderza podobieństwo między opisanymi kila lat później doświadczeniami jego rodziny a filmowym obrazem. Kreowaną przez Grynberga postać oglądamy w zbliżeniu: oparty o stóg młody mężczyzna umiera, obejmując dziewczynę – kochankę, może żonę. Na fotosach z kolekcji Filmoteki Narodowej ucieka po zaśnieżonym polu przed nagonką, trzymając za rękę małego chłopca. Za nim biegnie kobieta z dzieckiem. W Żydowskiej wojnie czytamy:

Sołtys przyszedł wieczorem. Gdyby przyszedł w dzień, wiedzielibyśmy, że idzie, i zdążylibyśmy się schować. W dzień zawsze ktoś uważał na drogę, a Niemcy nigdy nie chodzili wieczorem. Sołtys przyszedł wieczorem, on wiedział, kiedy przyjść. (…)
– Słyszeliśmy, że trzymacie u siebie Żydów – powiedział sołtys.61

62Rodzina musi natychmiast uciekać. O ucieczce opowiada kilkuletni narrator:

W końcu jednak sołtys musiał zobaczyć wiszący nad drzwiami skobelek. Zobaczył go, przekręcił i otworzył drzwi. (…) My zaś szliśmy już wtedy przez puszyste, białe pola, zostawiając za sobą w śniegu rozpaczliwie głęboki, ciemny ślad. (…) Nogi uginały się i zapadały w śnieg coraz głębiej i ja nie miałem już siły ich z tego śniegu wyciągać, zbyt krótkich, ze zbyt głębokiego śniegu, więc ojciec i matka wzięli mnie między siebie i wyciągali mnie ze śniegu za ręce, więc i ręce zaczęły mnie boleć i zacząłem płakać, i prosić, żeby się zatrzymali, bo nie mogę już iść. Ale oni nie zwalniali kroku, tylko ojciec zabronił mi płakać, bo mógłby nas kto usłyszeć. Więc nie płakałem, tylko prosiłem, żeby się zatrzymali odpocząć. Ale powiedzieli, że nie wolno się zatrzymać, bo tamci mogliby nas dogonić, a poza tym musieliśmy gdzieś dojść, zanim skończy się noc.62

63Podobnych scen jest w Żydowskiej wojnie więcej. Ich bohaterami są ukrywający się Żydzi i polskie otoczenie, które w swojej większości okazuje się dla eksterminowanych groźne i nieprzyjazne63. Jego rolę podsumowuje ironiczna uwaga niemieckich żandarmów:

„Co my możemy poradzić, kiedy wy, Żydzi, jesteście zapisani u Hitlera w czarnej książce”, żartowali Niemcy. „Zresztą jak możemy was puścić? A co by na to powiedzieli ci, co was wydali…”64

64Na okładce i obwolucie pierwszej edycji Żydowskiej wojny Jan S. Miklaszewski umieścił maskę z gwiazdą Dawida otoczoną kręgiem oczu.

65Pierwsza część Zwycięstwa Henryka Grynberga rozgrywa się najpierw na wsi po prawej stronie Bugu65, potem w Dobrem w tym samym czasie co akcja Naganiacza, czyli po wyzwoleniu, ale przed ofensywą styczniową, późnym latem, jesienią i zimą 1944 roku66. Grynberg jest wierny realiom: Niemców już nie ma, pozostali za to miejscowi.

66Choć wojna się skończyła, Żydzi czują się wciąż zagrożeni. Narrator i jego matka muszą uciekać z Kończan, gdzie na aryjskich papierach przetrwali ostatnie miesiące okupacji. Podejrzenia sąsiadów mogą okazać się śmiertelnie groźne:

Jedynie Kłodowska mamy nie zatrzymywała. Mama była pewna, że Kłodowska się domyśla, że jesteśmy Żydami, tylko stara się nie dać tego po sobie poznać. (…) To, że Kłodowska nie starała się nas zatrzymać, utwierdzało mamę w przekonaniu, że powinniśmy jak najszybciej wyjechać.
I Kłodowska, i mama wiedziały, że (…) w okolicznych lasach ukrywała się „Narodówka”. Dla „Narodówki” Rosjanie czy Niemcy to było wszystko jedno. (…) Zaś oprócz Rosjan i komunistów „Narodówka” najbardziej nie lubiła Żydów. I to właśnie było najgorsze. Rosjanom
„Narodówka” nic nie mogła zrobić. Komunistów, o ile gdzieś byli, trudno było wykryć. (…) Natomiast bardzo łatwo było wykryć i dosięgnąć Żydów z Sokołowa, Białej Podlaskiej i białostockiego getta, którzy szukali schronienia w lasach.67

67W Dobrem jest podobnie. Grynberg rysuje obraz, który nie ogranicza się do strachu przed narodową partyzantką. Atmosferę wyczuwa się w sposobie przywitania ocalałych:

A ludzie patrzyli na nas tak, jakbyśmy wrócili z tamtego świata, i dziwili się: – Jak to? To Abramkowa żyje?… (…) Ludzie stali dookoła nas i przyglądali nam się (…) i wszyscy tak samo głośno się dziwili, że żyjemy, aż my sami zaczęliśmy się dziwić i zaczęliśmy się czuć tak, jakbyśmy żyli zbyt długo.68

68Zagrożenie okazuje się bardziej realne, kiedy matka narratora zaczyna wypytywać o rzeczy pozostawione przez męża i o okoliczności jego śmierci. Abrama Grynberga zabił ktoś z miejscowych. Pod koniec rozmowy z Kurowskimi, od których dowiaduje się, że „Wszystko odebrał! (…) Wszyściutko, co tylko było!…”69, słyszy ostrzeżenie: „I sama tak chodzi? A nie boi się? Nie daj Boże jakiego nieszczęścia… Czasy takie niedobre!… Niech lepiej na siebie uważa!…”70. To samo ostrzeżenie pada jeszcze raz, z życzliwszych zdaje się ust. Dziedzic Dziurewicz uważa, że poszukiwanie mordercy nie ma sensu: „Co to teraz pomoże? Nic. A czasy takie niepewne… Tylu ludzi zginęło i sam Bóg nie wie dlaczego… Więc po co się, kobieto, narażać?”71. Wszyscy doradzają zresztą jak najszybszy wyjazd z miasteczka.

69Do otwartej agresji dochodzi w czasie ataku na posterunek milicji. Partyzanci napadają także na Frydów, jedną z trzech ocalałych żydowskich rodzin. Rabują mieszkanie, kiedy jego mieszkańcy ratują się ucieczką na strych. Narrator komentuje:

Ale czego chcieli od Frydów? Przecież Frydowie też nic nikomu nie zrobili? Że mieli pieniądze? Nie tylko Frydowie mieli pieniądze w Dobrem. Dlaczego nie pobiegli do innych, którzy mieli pieniądze? Dlaczego tylko do Frydów? I dlaczego nikt się temu nie dziwił? Nikt nie zapytał – dlaczego? (…)
W Dobrem wielu ludzi miało pieniądze. Żydzi zostawili tu wszystko.72

70Frydowie nazajutrz uciekają do Mińska Mazowieckiego, a potem do Łodzi73. Wiedzą, że ocalali Żydzi nie są w miasteczku mile widziani, bo zagłada żydowskiej społeczności ma dla polskich sąsiadów swoje dobre strony. Nikt nie chce powrotu czasów sprzed eksterminacji:

Ludzie w Dobrem nie byli potworami – komentuje narrator – i niektórzy szczerze współczuli Żydom. Ale w gruncie rzeczy byli zadowoleni. Nawet ci, którzy współczuli. Tyle miejsca się zwolniło w miasteczku. I tyle różnego dobra. Nie mogli nie odczuć cichego zadowolenia. Nawet najlepsi, którym było przykro przed samymi sobą się przyznać. Niemcy o tym wiedzieli z pewnością – liczyli na to.74

71Wygląda na to, że miejscowa społeczność potrzebuje pretekstu, żeby ostatecznie rozprawić się z ocalałymi. Przygląda się im i szuka w ich zachowaniu potwierdzenia własnych przeświadczeń o ich nielojalności i winie. Każde podejrzenie może stać się okazją do napaści. Matka narratora stara się zawczasu zneutralizować nieuniknione plotki. Naraża się Rosjanom i świadczy na korzyść Dziurewicza, ostrzega tych, którym zagraża aresztowanie, w taki sposób, żeby wiedzieli o tym sąsiedzi.

72Po zabójstwie dziedzica Podorowskiego uzbrojony tłum idzie do Drupia po Biumka, którego bracia zginęli wydani przez Podorowskiego. Sam Podorowski nie był przez nikogo niepokojony z powodu swojego postępowania wobec Żydów. Później okazuje się, że zabił go „zięć, który nie chciał dopuścić, żeby Podorowski był sądzony za współpracę z Niemcami”75. Ale to Biumek i jego dwaj żydowscy towarzysze – zupełnie niezwiązani ze sprawą – muszą ratować się natychmiastową ucieczką.

73Jeden z nich rzeczywiście zaczyna mścić się na winnych. Dochodzi wtedy między ocalałymi do takiej rozmowy:

- Co ty robisz?! (…) Przecież jesteś Żydem! Tobie nie wolno! Nie rozumiesz?! Oni ci tego nigdy nie darują! Nie znasz ich? Nawet, gdybyś strzelał do ich osobistego wroga, nie darują ci! Dlatego, że ty jesteś Żydem, a tamten jest swój… A będzie nie tylko na ciebie, ale na wszystkich Żydów!… (…)
- A tak to was zostawią w spokoju? Nie przyszli do Drupia? Przecież przyszli! (…) Przecież sami w to nie wierzycie i wiecie tak samo jak ja, że oni się teraz boją tego, co zrobili. (…) Będą chcieli zabić każdego, kto ich może oskarżyć. Więc na co chcecie czekać? Aż was dostaną i zarżną?…76

Bohater Zwycięstwa opuszcza Dobre przy pierwszej nadarzającej się okazji:

Mama nawet nie próbowała sprzedać naszej części kamienicy. Takie rzeczy bardzo ludzi drażniły i były niebezpieczne. Jakiś Żyd przyjechał do Mińska, żeby sprzedać dom, i przypłacił to życiem. Ludzie zdążyli się już przyzwyczaić, że dawni właściciele nie żyją i że sami są właścicielami domów, w których mieszkają. Wprawdzie w naszej części kamienicy nikt nie mieszkał, tylko my, ale mama bałaby się wyjeżdżać z Dobrego z pieniędzmi.77

5. Pięćdziesiąt lat później

74Grynberg powrócił w okolice Węgrowa na początku lat dziewięćdziesiątych. Pamięć o eksterminacji była wciąż żywa. Jego rozmówcy przywołują sceny bliźniaczo podobne do tych opisanych przez Jana Grabowskiego:

A wtedy było, że jak Żyda spotkasz, to zaraz melduj do sołtysa, a sołtys na policję i do tych mundurowych, czarnych, no nie? No i później nie wiem, kto go, tylko że Pełka go odwoził, panie. Ten Pełka już nie żyje, i ona nie żyje już. I odwieźli go, panie, do Dobrego.78

75Polacy odgrywają w nich – obok Niemców – ważną rolę. „Tutaj ludzi uczciwych to mało było, panie”79 – słyszymy od jednego z miejscowych. „A gdzieś tam w lesie podobno wymordowali ich. Jakie ludzie, kurwa, naprowadzili… Nase, panie, nase!”80 – opowiada inny. A oto następna historia:

W jaki sposób umarł?
W jaki sposób? Głodny był, się przewracał z głodu i wyleciał, już też nie żyje, Bodziecczak z Wólki, uderzył sztachetą i się wywalił na płot. Umarł na płocie i go śmy pochowali.
Gdzie?
Tu zaraz, w tym lasku.81

76W przeważającej większości rozmówcy potępiają wydawanie Żydów, ale polscy bohaterowie ich opowieści z reguły już nie żyją. Pytani o śmierć Abrama Grynberga i nazwisko jego mordercy, wycofują się. „A skąd ja mogę wiedzieć? He, he, he, skąd ja mogę wiedzieć”82; „Nie wiem, bo przy tym nie byłem”83; „Ja tam nie chcę po ludziach powtarzać”84. Winny okazuje się także ktoś z zewnątrz. Wojtyński z Jaczewka, najprawdopodobniej brat mordercy, mówi, że Abrama zabili zbiegli rosyjscy jeńcy85.

77Do milczenia skłania ten sam strach, który nie pozwalał pomagać ukrywającym się86:

Dlaczego do dziś nie chcą mówić?
Dlaczego nie chcą mówić? Każdy se myśli, powie na tego źle, a na tego dobrze, a może jeszcze przyjdą, rozumiesz pan, jakieś czasy i mu pierdolną w łeb. Bo to wiadomo?87

78A w innym miejscu: „Dobra, idę, bo patrzą się ludzie tam z tamtej strony, kurde…”88.

79Jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych pamięć Zagłady i lat tuż po wyzwoleniu przybiera formę żywego wzoru postępowania. „A jak byście chcieli co odbierać, to ja siekierkę mam…” – mówi jeden z rozmówców Grynberga89. Ktoś wyraża swoją życzliwość słowami: „I żeby pan szczęśliwie dojechał z powrotem do Ameryki…”90. Poszukiwanie szczątków ojca i jego mordercy jest w potocznym odczuciu niebezpieczne.

80Miejscowi boją się, że Żydzi odbiorą ich zagarnięte rzeczy, gotowi są bronić przed nimi swego stanu posiadania, ale jednocześnie w jakimś stopniu mają świadomość zasadności ich roszczeń. Jedną z form obrony jest przeniesienie winy z całej społeczności na jej poszczególnych członków i oczyszczenie tym sposobem reszty:

Ale ten dom to możecie po Laskowskim odebrać. Dom należał do niego. Należał, ale on was niszczył, zabierał i za wasze postawił.91

Grynberg komentuje:

W jednej z rozmów padło kilkakrotnie nazwisko człowieka, który mógł dobrze wiedzieć, kiedy i skąd ojciec będzie tej nocy szedł, a nawet dokąd. Człowiek ten już dawno nie żyje, ale jeden z rozmówców, który sam do mnie się zgłosił, żeby obciążyć Wojtyńskich, nosi takie samo nazwisko jak tamten. Nie wymieniłem go, bo za mało napotkałem poszlak i śladów, ale zawsze podejrzewałem, że było więcej osób zainteresowanych, żeby ojciec nie odebrał tego, co u nich zostawił.92

81Z prób wyjaśnienia losów rodziny Grynberga wyłaniają się także historie innych Żydów. Podobne zdarzenia, podobne zachowania polskich sąsiadów i podobny koniec. Lokalna społeczność jako kolektyw działa jednomyślnie i skutecznie. Według tej samej reguły. Prowadzone przez Grynberga rozmowy uświadamiają skalę współuczestnictwa w eksterminacji. Także wiedzę o tym, co się stało, i wielość obrazów obecnych w zbiorowej pamięci.

Buciek był jasnowłosy (…) i nie uczono go żydowskiej mowy, ale w pamięci miejscowych ludzi dziecko żydowskie kojarzy się ze słowami „mame” lub „mamełe” i ciemnymi włosami, a sprzeczność tych szczegółów świadczyć może o tym, że niejedno dziecko żydowskie spotkał ten sam los.93

82W filmie Pawła Łozińskiego scenie ekshumacji Abrama Grynberga przyglądają się mieszkańcy wsi. Otaczają miejsce, o którym wiedzieli, ale którego nikt nie oznaczył, i na szczątki, o których godny pochówek nikt się nie zatroszczył. Podobnie jak o pogrzeb wielu innych ofiar. Stoją nad ciałem człowieka zamordowanego przez jednego z miejscowych, co w świetle zarejestrowanych w filmie rozmów wyjaśnia stan żydowskich grobów. Kogoś, kto uszedł kary dzięki spajającej społeczność solidarności. Są świadkami. Powtarza się sytuacja sprzed pięćdziesięciu lat: grupa patrzy na to, co sama zrobiła i robi. Na kolektywne działanie oraz jego skutki.

83W postawie rozmówców Grynberga i bohaterów filmu Łozińskiego nie ma miejsca na zmianę. Przywołanie przeszłości nie prowadzi do niczego ponad oburzenie na sprawców, którzy zawsze okazują się figurą nie-ja. Kwestia kolektywnego współudziału w zbrodni czy zbiorowej woli pozbycia się Żydów nie może się w tym horyzoncie pojawić. Rozmywa się pytanie o stosunek polskiej społeczności do ofiar, działania wobec nich, wreszcie o korzyści, których dopatrywano się w eksterminacji. Opowieść o Zagładzie jest formą obrony przed tego rodzaju pytaniami i wiedzą, którą niosą wywoływane z pamięci obrazy. Niejednokrotnie wyłania się w niej tłumiona satysfakcja z tego, co się stało, i niechęć do ofiar94. Wzór kultury okazuje się wciąż silny. Wypowiedziom towarzyszy strach przed powracającymi ocalałymi, przed wspomnieniami oraz przed sąsiadami. I poczucie niewygody. Powtarza się odmowa konfrontacji z przeszłością. Krąg miejscowych otaczających ekshumację Abrama Grynberga milczy.

84Pod koniec stycznia 1964 roku w Sokołowie Podlaskim odbyła się wojewódzka premiera Naganiacza. „Trybuna Mazowiecka” informowała o spotkaniu z twórcami w artykule „Sto lat” na premierze „Naganiacza” w Sokołowie Podlaskim95. Reakcje były entuzjastyczne. „Mieszkańcy powiatu sokołowskiego (…) brali nawet bezpośredni udział w jego realizacji” – czytamy o statystach grających role naganiaczy. Chłopi z Kurowic, gdzie kręcono sceny zbiorowe, zapraszają ekipę na następny film. „Tak im się podobało” – komentuje korespondent. Wieczór, którego głównym wydarzeniem była projekcja filmu, określony został jako „miły”. Na zakończenie, już w węższym gronie, „miła bezpośrednia rozmowa przeplatana wspomnieniami z realizacji Naganiacza”.

85Zabrakło wspomnień, które sprawiły, że ekipę Łozińskiego wypędzono z obejścia Wojtyńskich. Na przykład o zdarzeniach opisanych przez Barbarę Engelking: „«W bestialski sposób uśmiercone strzałami z karabinów oraz uderzeniami siekiery» zostały dwie Żydówki, które ukrywały się w gospodarstwie Sankowskich we wsi Jabłonna (pow. Sokołów Podlaski)”96. Jabłonna leży dziewięć kilometrów od Kurowic, gdzie kręcono Naganiacza. Niespełna siedem kilometrów od Grębkowa, gdzie odbyło się opisane przez Bratnego polowanie, wydarzyła się taka historia: do Wiktora Ratyńskiego ze wsi Ziomaki przyjechała niemiecka żandarmeria. Najwyraźniej dobrze poinformowana przez donosicieli zamordowała pięciu Żydów ukrywających się w oborze. Ratyński zeznawał po wojnie:

Te, co pozostali w stodole, szykowali się do ucieczki i mieli uciekać wieczorem. Gdy się ściemniło, przyszło do mnie sześciu uzbrojonych osobników i mówili do mnie, że u ciebie ukrywają się żydzi, a ja im odpowiedziałem, że żydów wybili niemcy. Oni mi odpowiedzieli, że my ciebie prosić nie będziemy, żebyś nam powiedział, a my sami wiemy, to powiedział Wrzosek Franciszek (…). Żydzi słyszeli jakieś głosy i usiłowali uciekać, ale oni złapali trzech, a dwóch uciekło, tych pozostałych trzech wyprowadzili w pole i tam zabili.97

86Po zaledwie dwudziestu latach mieszkańcy Kurowic oraz okolic Węgrowa i Sokołowa Podlaskiego musieli dobrze pamiętać podobne sceny. Kultura wysoka dała im jednak sposobność uniknięcia niewygodnych pytań. Ukryła problem głębiej: wyeliminowała warstwę wydarzeń, która trzydzieści lat później wypłynęła w wywiadach prowadzonych przez Grynberga i Łozińskiego.

87„Trybuna Mazowiecka” nie pozostawiała wątpliwości:

Film osnuty jest na tle jednego z tragicznych epizodów minionej wojny. Opowiada historię, jakich w naszym kraju wydarzyło się wiele. Świadkami podobnych wydarzeń byli mieszkańcy powiatu sokołowskiego. Przecież tu właśnie, na ziemi podlaskiej, istniała Treblinka. Nazwa ta do dziś budzi grozę i przypomina o niesłychanym barbarzyństwie hitlerowców.

Notes de bas de page

1 Motyw ten pojawia się jako żydowskie oskarżenie w Proteście Zofii Kossak-Szczuckiej (1942), jest tematem opowiadania Wielki Tydzień Jerzego Andrzejewskiego (por. J. Andrzejewski, Noc, Warszawa 1946), pobrzmiewa w reakcjach na pogrom Kielecki (zob. np. nota od redakcji, „Tygodnik Powszechny” 1946, nr 29, s. 1), odnosi się do niego także Jan Błoński w znanym eseju Biedni Polacy patrzą na getto („Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2, s. 1 i 4).

2 Cz. Miłosz, Biedny chrześcijanin patrzy na getto, w: tegoż, Wiersze, Kraków 1985, t. 1, s. 133–134.

3 Zob. J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, w: tegoż, Biedni Polacy patrzą na getto, Kraków 1996, s. 18.

4 C. Perechodnik, Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce, oprac., posłowie i przypisy D. Engel na podstawie rękopisu, Warszawa 2004, s. 124.

5 O sytuacji Żydów ukrywających się w miastach mogą świadczyć takie teksty jak wspomniany już Wielki Tydzień Jerzego Andrzejewskiego czy Ślady Ludwika Heringa (Warszawa 2011).

6 Tego rodzaju problematyzację wprowadził Jan Błoński w eseju Biedni Polacy patrzą na getto, dz. cyt.; kategorie zaproponowane przez Błońskiego do dziś są żywe w narracji o wojnie.

7 Krytykę triady Raula Hilberga zaproponowała Elżbieta Janicka, zob. tejże, Mord rytualny z aryjskiego paragrafu. O książce Jana Tomasza Grossa „Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści”, „Kultura i Społeczeństwo” 2008, nr 2, s. 238.

8 Podobny obraz wyłania się z innych książek powstałych w kręgu Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Zob. Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, wstępem opatrzył K. Persak, Warszawa 2011; B. Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa 2011.

9 J. Grabowski, Judenjagt. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa 2011, s. 59. Wcześniej Grabowski stwierdza: „W Dąbrowie wyciąganiem Żydów ukrytych w bunkrach na terenie getta też się zajęli okoliczni mieszkańcy” (s. 58).

10 Tamże, s. 59–60.

11 Tamże, s. 59.

12 „Obławy na Żydów ratujących się przed deportacją i śmiercią organizowano z rozmachem, wykorzystując niemieckie i polskie siły policyjne. Oprócz formacji mundurowych w łapaniu zbiegów brali udział miejscowi chłopi” (tamże, s. 80).

13 Tamże, s. 61. „Taktyka długotrwałego polowania na Żydów została ujęta w końcu w spójny system rozporządzeń, które wypracowano w trakcie narad szefów policji i administracji cywilnej i który obowiązywał aż do końca okupacji”, tamże, s. 65.

14 Za udzielanie pomocy Żydom groziła kara śmierci, nie była jednak zawsze wykonywana. „Po wieloletnich żmudnych i drobiazgowych badaniach prowadzonych początkowo przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich, a następnie przez Instytut Pamięci Narodowej – pisze Grabowski – udało się ustalić, że odbyło się nieco ponad siedemset egzekucji na Polakach ukrywających Żydów. Natomiast skądinąd wiadomo, że wiele tysięcy Żydów było schwytanych u Polaków, po aryjskiej stronie. Osobny udzielające schronienia czasem wysyłano do obozów, czasem skazywano na kary więzienia. Zdarzało się też, że jedynym skutkiem wpadki była egzekucja schwytanych Żydów. Wiązało się to z amnestiami ogłaszanymi sporadycznie przez Niemców w stosunku do Polaków, którzy sami donieśli władzom o ukrywanych przez siebie Żydach. W takich wypadkach wezwana żandarmeria zabijała zdradzone ofiary, a donosiciel dostawał także część ich ubrań. Praktyka ta była w Tarnowskim na tyle dobrze znana, że chłopi zeznający w śledztwie pod koniec lat czterdziestych wspominali o niej wielokrotnie. Amnestie były, rzecz jasna, odwrotną stroną bezwzględnych rozporządzeń o karach za przechowywanie i udzielanie pomocy Żydom” (tamże, s. 62). Grabowski stwierdza, że karę śmierci wobec Polaków ukrywających Żydów stosowano dopiero od lata 1942 – „dość często, ale w sposób niekonsekwentny” (tamże, s. 62).

15 Zwykle naziści pozwalali tym, którzy wydali zbiega, zabrać jego ubranie i rzeczy osobiste, niejednokrotnie wypłacali nagrody. „«Przędział mieszkał w Bagienicy kilometr za miastem, chodził do lasu, wyłapywał ukrywających się. Za każdego przyprowadzonego na Gestapo Żyda dostawał od Niemców 2 kg cukru. Było to znane w Dąbrowie. (…)» Oczywiście cukier nie był jedyną nagrodą, dawano go niejako na osłodę” (tamże, s. 63).

16 „Należy tu wspomnieć – pisze Grabowski – o wyjątkowo trudnej roli sołtysów, którzy w okresie polowania na Żydów znaleźli się w sytuacji, do której zupełnie nie byli przygotowani. Postawieni po wojnie przed sądem, w dość nieporadny z reguły sposób usiłowali bronić swojego dobrego imienia. Sołtys z Krzyża skazany ostatecznie na sześć lat więzienia za wezwanie do wsi policji granatowej, która w wyniku tego schwytała i zamordowała miejscową Żydówkę, tłumaczył się: «przewinienie moje polegało na tym, że niejaki Julian Żelazny zgłosił się do mnie urzędowo i zażądał ode mnie zgłoszenia do policji granatowej, że Żydówka ta prosi, by ją policja odstawiła do getta, a ja żądaniu temu musiałem uczynić zadość». (…) Z jednej strony w razie zaniechania pościgu bądź wypuszczenia Żydów sołtysom groziły surowe represje ze strony Niemców. Z drugiej musieli brać pod uwagę «elementy wątpliwe» wśród własnych sąsiadów. Ktoś w końcu Żyda wydał, złapał, obrabował. Bardzo często to właśnie ci ludzie domagali się szybkiej egzekucji bądź oddania schwytanych w ręce władz” (tamże, s. 75–76).

17 Tamże, s. 77–78.

18 Przed wojną sołtysów wybierano. Władze okupacyjne pozostawiały na urzędach zastane osoby, a odmowę pełnienia obowiązków traktowano jako przestępstwo. Kiedy z jakichś powodów brakowało sołtysa, mianowała go niemiecka administracja (s. 71). Do ich obowiązków należało uczestniczenie w odprawach, na których określano ich zadania, także te dotyczące zbiegłych Żydów, organizowanie deportacji i obław, podział majątku pozostałego po zamordowanych. Grabowski określa ich jako „nieoficjalnych syndyków masy spadkowej pozostałej po wymordowanych” (s. 72).

19 Tamże, s. 73. Instytucję zakładników wprowadzili na polskiej wsi Niemcy. Zakładnicy zobowiązani byli także do informowania o stanie bezpieczeństwa w terenie. „W ten sposób – pisze Grabowski – spora grupa gospodarzy stała się, czy mieli na to ochotę, czy też nie, informatorami władz – za odmowę współpracy można się było znaleźć w obozie pracy”.

20 Tamże, s. 73–74.

21 Tamże, s. 74.

22 Tamże, s. 82.

23 Tamże, s. 78–79.

24 Tamże, s. 80–81. Żeby uzyskać pełen obraz sceny pierwotnej polskiej pamięci, trzeba dodać do tego mordowanie Żydów przez ukrywających ich do czasu gospodarzy (s. 71) oraz obławy prowadzone przez lokalne społeczności na własną rękę (s. 82).

25 Tamże, s. 85. „Zauważyć trzeba, że wydawanie i mordowanie Żydów nie spotykało się z równie surową oceną społeczną jak wydawanie i mordowanie Polaków” (s. 64). Świadczy o tym także status społeczny morderców, którymi byli z reguły średnio zamożni, żonaci gospodarze (s. 91–93).

26 Tamże, s. 59.

27 AŻIH, 302/30, Dziennik Stanisława Żemińskiego, cyt. za J. Grabowski, Judenjagt, dz. cyt., s. 58.

28 Giną równocześnie zwierzęta i ludzie. Filmowcy zarejestrowali śmierć zwierząt, które musiały rzeczywiście umierać na planie. Oglądamy ranne od śrutu zające, które w charakterystyczny sposób wyją. Krzyk zabijanych w ten sam sposób ludzi i ich przedśmiertne krzyki tworzą obraz o niespotykanej w polskim kinie brutalności.

29 Joanna Preizner poświęca Naganiaczowi rozdział książki Kamienie na macewie. Holocaust w kinie polskim (Kraków–Budapest 2012), nie podnosi jednak kwestii polskich polowań na Żydów, postać Michała postrzega jako „zdystansowanego świadka”, a jego ewentualną winę określa jako „winę niezawinioną” (s. 144) lub winę „bierności” (s. 152). Katrzyna Mąka-Malatyńska wspomina Naganiacza zaledwie dwukrotnie i jedynie marginalnie. Zob. tejże, Widok z tej strony. Przedstawienia Holocaustu w polskim filmie, Poznań 2012, s. 25 i 82.

30 Tomasik chce zemścić się na Jaworku za wysłanie syna na roboty do Niemiec. Nie rozstaje się w związku z tym z siekierą. Jaworek boi się. Sprawa między nimi definiuje jednak atmosferę, w której werbowana jest nagonka. Realizatorzy nie pokazują żadnych innych zachowań.

31 Po zakończeniu polowania Tomasik mówi Michałowi: „A w kopcu jest jeszcze jedna, żywa. Widzieli ją!”. Widza miejscowej społeczności nie pociąga jednak za sobą donosu, choć nad pierwszą częścią filmu unosi się gęsta atmosfera nieufności. W recepcji nie dotyczy ona jednak Żydów. Ernest Bryll pisał: „talent reżysera pokazuje nam całą grozę okupacji doprowadzającej ludzi już nie tylko do strachu przed hitlerowcami, ale i do strachu przed każdym człowiekiem nieznanym, mogącym nagle okazać się naszym wrogiem. Petelscy w paru znakomitych scenach zarysowują przed nami strach i wzajemną nieufność panującą w społeczeństwie tej wsi”, i dalej: „Dramat wyobcowania węgierskich Żydów, ukrywających się po ucieczce z transportu w lesie, osadzony jest natychmiast w konkretnej rzeczywistości. Tu przecież każdy boi się każdego… I doskonale pokazali Petelscy ową tragedię człowieka postawionego wobec sytuacji, której sam nie jest w stanie rozwikłać” (tegoż, Niepełne studium nagonki, „Współczesność” 1964, nr 157, s. 8).

32 To ważny rekwizyt: Tomasik chce zemścić się na Jaworku.

33 Recenzenci zwracają na niego często uwagę: „Inny człowiek, który całą okupację wysługiwał się hitlerowcom – znajduje oczyszczenie w bohaterskiej śmierci za żydowskie dziecko” (K.R., „Naganiacz”, rubryka Na ekranach, „Wieczór” 22.01.1964); „Natomiast Jaworek chciał być choć raz uczciwym człowiekiem i to mu się udało” (Naganiacz, „Echo Krakowa” 5–7.02.1993).

34 R. Bratny, Naganiacz, w: tegoż, Kontrybucja. Opowieści i opowiadania filmowe, Warszawa 1969, s. 70.

35 Zob. Z. Kowalski, Trzy wojenne rogacze (z niepublikowanej spuścizny literackiej), „Łowiec Polski” 1959, nr 6, s. 18 i 22.

36 Zob. np. K.T. Toeplitz, Sztuka nieprzyjemna, „Kultura” 12.01.1964; S.H.M. „Naganiacz”, rubryka Z naszych ekranów, „Słowo Ludu” 22.01.1964; T. Płużański, „Naganiacz”, rubryka Recenzja filmowa, „Trybuna Mazowiecka” 6.01.1964.

37 J. Eljasiak, Tragiczne polowanie, „Sztandar Młodych” 13.01.1964.

38 Teresa, Psychologiczny dokument Petelskich, rubryka Na naszych ekranach, „Dziennik Zachodni” 25.01.1964. Zob. także J. Płażewski, Historia pewnego polowania, „Film” 1964, nr 3; B. Węsierski, „Naganiacz”. Tragiczne polowanie na ludzi, rubryka Na ekranie, „Ekspress Wieczorny” 16.01.1964; Z. Wawrzyniak, Tragiczne łowy, rubryka Film, „Kurier Polski” 10.01.1964; K. Stein, Ludzie i zwierzęta, rubryka Na szczecińskich ekranach, „Głos Szczeciński” 15.01.1964.

39 R. Bratny, Naganiacz, dz. cyt., s. 72. W filmie wątek ten pojawia się w przemówieniu niemieckiego oficera na zakończenie polowania: „Panowie, jestem przekonany, że często jeszcze będziemy razem polować!”.

40 Akademia Filmu Polskiego. Naganiacz, „Sztandar Młodych” 05–07.02.1993.

41 S. Grzelecki, Naganiacz?, rubryka Z ekranów stolicy, „Życie Warszawy” 14.01.1964.

42 Podobnego typu upomnienie formułuje „Chłopska Droga”: „Sztuka filmowa stwarza jednak pewne postacie-symbole i dlatego to, że bohater filmu nie próbuje podjąć żadnej energiczniejszej akcji, nie przejawia inicjatywy o charakterze zasadniczym, budzi sprzeciw, zwłaszcza że jest on przecież byłym partyzantem (…). A przecież niemało wówczas ludzi, zarówno na wsi, jak i w mieście, zdobywało się w podobnych sytuacjach na znacznie większą ofiarność i to nadawało ich postępowaniu wyższą rangę” (E. Grzybowski, Nie tylko dokument zbrodni, rubryka Na naszym ekranie, „Chłopska Droga” 16.02.1964, s. 3).

43 E. Bonusiak, Polowanie na ludzi i antybohater, rubryka Z kina, „Głos Olsztyński” 26.01.1964.

44 J. Eljasiak, Tragiczne polowanie, dz. cyt.

45 „Podobnie zresztą będzie się bronił przed zaangażowaniem się w pomoc dla napotkanych w lesie Żydów. Gest ten (…) to również naturalny niejako i prawdziwy odruch człowieka spychanego przez przypadek w trudną i skomplikowaną sytuację przekraczającą zresztą jego realne możliwości” (Z. Klaczyński, Opowieść z mroku, „Trybuna Ludu” 12.01.1964).

46 Michał „wygrywa jednocześnie najwyższą stawkę – ocala swoje człowieczeństwo”, tamże; „jakaś ludzka bardzo słabość każe mu zaopiekować się tymi ludźmi; po prostu nie umie ich odpędzić. Ale ta słabość jest godnością, siłą i człowieczeństwem” (J.W., „Naganiacz”, rubryka Spojrzenia na ekran, „Gazeta Pomorska” 18–19.01.1964).

47 Michał to my wszyscy: „tak postąpiłby każdy człowiek na jego miejscu” (S.H.M., „Naganiacz”, dz. cyt).

48 Choć „z nocy okupacyjnej wynieśliśmy – jako naród – ocaloną godność ludzką i siłę moralną”, zarzut współpracy wymaga jednak dementi. Polska społeczność nie mogła w istocie nic zrobić: „Nagonka nieruchomieje, ale «myśliwi» nie przerywają polowania. W obecności sterroryzowanych i bezsilnych uczestników nagonki strzelają do zwierzyny i ludzi z tej samej broni i z tą samą precyzją” (K. Kochański, Naganiacz, „Tygodnik Kulturalny” 1964, nr 4); „Grupa chłopów naganiaczy stoi bezsilna, obezwładniona lękiem przed skutkami interwencji. Wreszcie leśniczy próbuje ocalić małe dziecko i przypłaca to życiem” (E. Grzybowski, Nie tylko dokument zbrodni, cz. cyt., s. 3).

49 „Michał, pragnący ratować grupę węgierskich – Żydów – uciekinierów z transportu, staje się mimowolnym sprawcą ich zagłady. Czy zresztą on był winien? Na to pytanie musi sobie odpowiedzieć widz” (Naganiacz, rubryka Film, „Głos Koszaliński” 25–26.01.1964, interpunkcja oryginału).

50 J.W., „Naganiacz”, dz. cyt.; „Czy [Michał – T.Ż.] może mieć do siebie pretensję, że uczestniczył w tym wszystkim? Czy nie zrobił, co do niego należało, udzielając pomocy i ryzykując własną skórę? Czy zachował się w sumie jak pełen poświęcenia bohater, czy jak łajdak?” (T. Płużański, „Naganiacz”, dz. cyt).

51 Pojawiają się też innego rodzaju racjonalizacje: winą Michała jest wahanie albo nieufność wobec zdrowego moralnie i skłonnego do pomocy chłopskiego otoczenia – „Michał jednocześnie odnosi zwycięstwo i ponosi klęskę – zwycięża poczucie odpowiedzialności za losy nieszczęśliwych, zaś momenty wahania przed decyzją pozostawiają piętno poczucia winy” (Teresa, Psychologiczny dokument Petelskich, dz. cyt.); „dramat człowieka, który – jeden jedyny spośród kilkudziesięciu chłopów-naganiaczy na owym potwornym polowaniu – wiedział, że w stogach siana ukrywają się ludzie. Wiedział – i nie zrobił prawie nic, żeby im dopomóc, żeby ich ocalić. Nie wierzył, że jest w stanie im dopomóc, nie wierzył, że chłopi z wioski, w której ukrywał się on sam, zechcą dopomóc grupie skazanych na śmierć ludzi. I w ostatniej chwili nie on, lecz jeden z chłopów usiłuje ocalić od śmierci żydowskie dziecko – i ginie sam od kuli esesmana… Tytułowy naganiacz ocala własną skórę; odchodzi ze wsi ze straszliwym poczuciem, że jest winny – czy współwinny śmierci kilkunastu ludzi. (…) wartość i siła [filmu – T.Ż.] polega na rzetelnym przedstawieniu dramatu, który w czasie okupacji przeżywało wielu ludzi: dramatu wyboru pomiędzy pragnieniem ocalenia samych siebie – a pragnieniem ocalenia innych ludzi. Doskonale jest też uchwycona atmosfera wsi w czasie okupacji – atmosfera napięcia, oczekiwania, bezsiły a równocześnie prób przeciwstawienia się temu, co się dzieje” (PIM, Naganiacz, rubryka 68 wierszy o filmach, „Na Przełaj” 12.01.1964).

52 Posądzenie o zdradę zamienia się w opinię Żydów: „Pomaga im Polak (Michał), który sam ukrywa się przed Niemcami. Niestety, przypadek sprawia, że w okolicznych lasach Niemcy urządzają polowanie. «Zwierzyną łowną» stają się również ukryci w lesie przy pomocy Michała Żydzi. Dopatrują się w tym aktu zdrady…” (Naganiacz, „Nowiny Rzeszowskie” 17.01.1964); bywa też opinią nieokreślonego bliżej zewnętrznego sędziego: „Polowanie na zwierzęta przeistacza się w polowanie na Żydów osaczonych przez nagonkę i przez Niemców. Nikt mu [Michałowi – T.Ż.] nie uwierzy, że nie przyszedł tutaj z własnej woli, że to nie on zdradził miejsce pobytu uciekinierów z obozu. (…) chciałby przynajmniej uratować Żydówkę. (…) I to mu się nie udaje” (T. Płużański, „Naganiacz”, dz. cyt.).

53 Zob. E. Bonusiak, Polowanie na ludzi i antybohater, dz. cyt.

54 „Naganiacz”, „Życie Literackie” 26.01.1964.

55 L., „Naganiacz”, „Dziennik Bałtycki” 26–27.01.1964; „Ludzkie uczucia biorą jednak w końcu górę nad chęcią przetrwania za wszelką cenę. Tym więc tragiczniejsza jest wymowa finału (…) Tragedia się jednak nie kończy. Oto bowiem dziewczyna, dowiedziawszy się o barbarzyńskim polowaniu na swoich bliskich, uznaje bohatera filmu za donosiciela i sprawcę całego nieszczęścia. Moment to może w filmie nie dość jasny, ale uwidoczniony również w tytule”, (K.K.), Naganiacz, rubryka W kinie, „Zielony Sztandar” 12.02.1964; „nie ocali nikogo, nawet tej jedynej dziewczyny, która nie będzie umiała uwierzyć, że chłopak nie zdradził, nie będzie może umiała uwierzyć, że istnieją jeszcze na świecie ludzie, którzy nie zdradzają” (J.W., „Naganiacz”, dz. cyt.); zob. także Aleksandra, „Naganiacz”. Wojna tragiczna i okrutna, rubryka Listy o Filmie, „Przekrój” 26.01.1964.

56 Akademia Filmu Polskiego. Naganiacz, dz. cyt.; „uratowana przezeń dziewczyna (…) pozostaje z nieprawdziwym przekonaniem o jego zdradzie, a sam Michał będzie musiał nosić ciężar za wydarzenia, które zrządził czysty przypadek. Natomiast Jaworek chciał być choć raz uczciwym człowiekiem i to mu się udało” (Naganiacz, „Echo Krakowa”, 05–07.02.1993).

57 M. Skąpski, Jeszcze raz okupacja, rubryka Film, „Głos Wielkopolski”, 20.01.1964. Motyw ten powtarza się wielokrotnie: „Jednak niemożność porozumienia sprawia, że dziewczyna, która dzięki niemu ocalała, jest przekonana, że to on zdradził jej współwyznawców. I w tym tkwi dramat” (S.H.M., „Naganiacz”, dz. cyt.); „Dlatego też jego twórcy wpletli dodatkowy wątek ukrywającego się młodego uczestnika Powstania Warszawskiego, od którego właśnie, jak na ironię, uciekinierzy wyglądają pomocy i ratunku. Pogłębia się fakt, że obie strony zupełnie nie mogą się porozumieć wobec nieznajomości języka. Łączy ich jednak wspólnota losu” (K. Stein, Ludzie i zwierzęta, dz. cyt.).

58 Z. Kowalski, Trzy wojenne rogacze, dz. cyt., s. 22. Autor skupia się na niemieckich sprawcach. O ofiarach pisze tylko: „Polowanie odbyło się w kotły. Nieszczęśni Żydzi zaskoczeni zostali podczas odpoczynku w lichych krzakach na odkrytej łące i nie rozumiejąc techniki tego rodzaju polowania, zamiast siedzieć cicho przywarowani w krzakach i czekać, aż idąca szerokimi jeszcze okami obława przejdzie, zerwali się z kryjówki i razem z oszalałymi szarakami zaczęli biegać wzdłuż straszliwego kręgu”. Zapewne tak jak w Naganiaczu nie zorientowali się, że mają do czynienia z sytuacją nietypową: tym razem nie na nich polowano.

59 Tamże, s. 22.

60 Nie został jednak wymieniony w czołówce filmu.

61 H. Grynberg, Żydowska wojna, Czytelnik, Warszawa 1965, s. 23–24.

62 Tamże, s. 25–26.

63 Przywołajmy tym miejscu historię Abla i Manesa wydanych przez Podorowskiego (tamże, s. 31 i nast.), śmierć Bućka, wydanego przez kogoś z otoczenia (s. 14 i nast.), rozpoznanie bohatera jako Żyda u Śliwy (s. 22), spotkanie z gajowym (s. 16 i nast.), historię chłopa, który wyprowadzał zostawionego na przechowanie bohatera do lasu i próbował go tam zostawić (s. 39–40), partyzantów, którzy obrabowali próbującego się do nich przyłączyć Arona (s. 33), scenę u Janowskich (s. 59 i nast.), wreszcie wspomniane na marginesie „komisje” – te opisane przez Jana Grabowskiego – które zmuszają rodzinę do ucieczki z Głęboczycy (s. 15). W efekcie ukrywający się Żydzi czują się, „Jakbyśmy byli duchami, które przychodzą na swoje dawne miejsca, żeby się przyjrzeć tym miejscom i ludziom, wśród których kiedyś żyli” (s. 28). Do sprawy śmierci ojca Grynberga przyjdzie nam jeszcze powrócić. W mieście sytuacja nie wyglądała inaczej, o czym świadczy scena, w której narrator odłącza się od matki i gubi w tłumie (s. 52 i nast.), czy spotkanie matki z dawnym znajomym (s. 63 i nast.).

64 Tamże, s. 32–33. W Zwycięstwie Grynberg tak opisuje realia ukrywania się w czasie okupacji: „Jeśli zapłaciło się z góry, (…) to chłop starał się Żyda pozbyć i – pozbywał się jak umiał. Również niebezpiecznie było siedzieć zbyt długo u jednego chłopa, bo chłop, który już sobie «zarobił», również starał się pozbyć kłopotu. W ten sposób zginęła w Rudzienku siostra Frydowej z mężem. Człowiek, który ich ukrywał – sam zabił. Jeśli trafili na porządnego chłopa, to też nie mogli długo siedzieć, bo chłop się bał. Nie Niemców się bał. Bał się donosicieli – sąsiadów” (H. Grynberg, Zwycięstwo, Poznań 1990, s. 18).

65 Chodzi o Kończany. Zob. H. Grynberg, Żydowska wojna, dz. cyt., s. 66.

66 Dobre leży 29 kilometrów na zachód od Węgrowa.

67 H. Grynberg, Zwycięstwo, dz. cyt., s. 13–14.

68 Tamże, s. 16–17.

69 Tamże, s. 21.

70 Tamże, s. 23.

71 Tamże. Ocalali są tego samego zdania: „Ale Aron, Biumek i Słoń odradzali oskarżania kogokolwiek. Jeśli mama oskarży niewinnego, to będzie źle, a jeśli winnego, to może być – jeszcze gorzej. Uważali, że mama powinna przede wszystkim jak najszybciej wyjechać z Dobrego” (s. 27).

72 Tamże, s. 50; „Ile sukienek z tych, które przynoszono do przerobienia, mama rozpoznawała?… Kto wrócił do Dobrego? My, Nusenowie, Frydowie – nikt” (s. 51).

73 Tamże, s. 50 oraz część druga.

74 Tamże, s. 51.

75 Tamże, s. 30.

76 Tamże, s. 28–29. Na weselu Aron mówi o swoim żydostwie: „Tego się nie da zapomnieć. Zresztą oni nam sami przypomną… I to jeszcze nie raz! Nawet naszym biednym, mieszanym dzieciom… Zobaczysz!” (s. 47).

77 Tamże, s. 53.

78 H. Grynberg, Dziedzictwo, Londyn 1993, s. 51–52.

79 Tamże, s. 52.

80 Tamże, s. 35.

81 Tamże, s. 46. Ten sam rozmówca opowiada o znajomym, który sprzedawał jedzenie Żydom wiezionym do Treblinki.

82 Tamże, s. 63.

83 Tamże, s. 49.

84 Tamże, s. 48. Zob. także s. 25, 29, 40, 41, 42, 43, 44, 45.

85 Tamże, s. 63.

86 „to ojciec już sam wiedział, że trzeba iść, bo się człowiek bojał sąsiadów”, tamże, s. 21; „O byle cóś się zwibił i poszedł, wydał i w porządku” (s. 23).

87 Tamże, s. 57–58.

88 Tamże, s. 84.

89 Tamże, s. 51. Próba rozmowy z bratem człowieka, którego miejscowa społeczność uważała za mordercę Abrama Grynberga, kończy się wyproszeniem Henryka Grynberga i ekipy filmowej z obejścia (s. 65).

90 Tamże, s. 68.

91 Tamże, s. 46.

92 Tamże, s. 89.

93 Tamże, s. 86. Podobna „pomyłka” dotyczy Żydówek gwałconych „w oborze «u Kozy»” czy synów Azariela Zaboklickiego (s. 87).

94 „Tam mam znajomego, to nosił jem jedzenie do Tramblinki. / I zarabiał? / Zarabiał!… No musieli płacić za żywność. A dzisiaj za żywność pan nie płaci?” (tamże, s. 46). Chodzi o niezwykle zyskowny handel z ludźmi zamkniętymi w wagonach.

95 (bon), „Sto lat” na premierze „Naganiacza” w Sokołowie Podlaskim, „Trybuna Mazowiecka”, 29.01.1964.

96 B. Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, dz. cyt., s. 254.

97 B. Engelking, „Po zamordowaniu udaliśmy się do domu”. Wydawanie i mordowanie Żydów na wsi polskiej w latach 1942–1945, w: Zarys krajobrazu, dz. cyt., s. 296 (pisownia oryginału; opuszczenia w tekście – B. Engelking). O wydarzeniach w powiatach Sokołów Podlaski i Węgrów zob. Zarys krajobrazu, s. 97, 104, 271, 275–276, 291, 299, 301, oraz B. Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień…, s. 163, 169, 186, 191, 204, 213, 217, 249, 255.


Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.