Sprawiedliwi w kaplicy
p. 35-54
Texte intégral
1Historyk Zagłady Dariusz Libionka zauważa, że
„Sprawiedliwych” opisywano i opisuje się nadal albo w społecznej próżni, albo w przyjaznym, patriotycznym otoczeniu. (…) Tymczasem sytuacja była i jest daleko bardziej skomplikowana. (…) Temat „Sprawiedliwych” był i jest instrumentalizowany.1
2Kolejna polska inicjatywa, w której deklaruje się chęć uczczenia i upamiętnienia Sprawiedliwych, jest jednym z przejawów wspomnianej instrumentalizacji i warto przyjrzeć się jej dokładniej2. Już na samym początku trzeba zrobić zastrzeżenie, że we współczesnym świecie tytuł Sprawiedliwych noszą ci, którzy pomagali Żydom w latach wojny i otrzymali medale przyznawane przez Yad Vashem. Kryteria, wedle których instytut wyróżniał osoby pomagające Żydom w czasie okupacji, były i są dyskutowane, czasami podawane w wątpliwość. Na przykład warunkiem rozpoczęcia całego procesu w Yad Vashem jest zgłoszenie kandydatury przez kogoś, kto ocalał, lub przez jego bliskich (lub innej dokumentacji). Kryteria wypracowane przez Yad Vashem zostały sformułowane precyzyjnie – jak można przeczytać na stronie izraelskiego instytutu:
Osoba może być rozważona do tytułu Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata, jeśli dostępne dane oparte na zeznaniu ocalonego lub inna dokumentacja jasno wskazuje, że nie-Żyd/nie-Żydówka narażał/a swoje życie, wolność i bezpieczeństwo, aby ocalić jednego lub kilku Żydów od śmierci lub deportacji nie oczekując rekompensaty finansowej lub innego wynagrodzenia. Powyższe wymagania odnoszą się także do ratujących, którzy już odeszli.3
3Część osób wypowiadających się w polskiej przestrzeni publicznej w sprawach upamiętniania Sprawiedliwych (m.in. prof. Jan Żaryn oraz inni historycy i politycy) uznaje te kryteria za zbyt wąskie, niepozwalające objąć mianem Sprawiedliwych wszystkich pomagających, np. tych, których nie zgłoszono z różnych powodów (m.in. śmierci osoby, której pomagano, traumatycznych doświadczeń, które utrudniają powracanie do najbardziej dramatycznych wydarzeń w życiu, braku wiedzy bliskich o pomocy, jakiej zaznał ktoś z rodziny, czy braku odpowiedniej dokumentacji). Zmiana kryteriów pozwala zatem stworzyć retrospektywnie całkiem nową grupę, mianowicie – Polaków ratujących Żydów. Nowe warunki sformułowano w trakcie prac przygotowawczych nad pomnikiem przy placu Grzybowskim. Kategorię Sprawiedliwych rozszerzono jeszcze bardziej podczas budowy Kaplicy Sprawiedliwych w nowo powstałej świątyni w Toruniu4.
4Od samego początku – jeszcze na etapie dyskusji nad planowanym pomnikiem na placu Grzybowskim – pojawiła się konkretna liczba ratujących – warto zwrócić uwagę na kolejny element dyskursu o „Sprawiedliwych”, który określić można mianem „konkurowania” pamięci. Do tej pory (styczeń 2015 roku) Yad Vashem uhonorował ponad sześć tysięcy Polaków (6532 osoby), ale na monumencie, który stanie przy placu Grzybowskim w Warszawie, ma się znaleźć dziesięć tysięcy nazwisk. Jak powiedział w trakcie jednej z konferencji prasowych Adam Strzembosz:
Chodzi nam o to, aby Polacy, którzy ratowali Żydów w czasie II wojny światowej, byli wymienieni imiennie. Pomieszczenie 10 tys. nazwisk na pomniku jest oczywiście wyzwaniem, tym bardziej że nie wszystkie nazwiska znajdą się tam od razu, a i potem będziemy dodawać kolejne.5
5Podanie konkretnej liczby, znacząco różnej od odznaczonych przez Yad Vashem, można odczytać również jako sugestię – oto nie zbadano wszystkich historii dokładnie, niektórzy polscy historycy (Strzembosz, Żaryn) są przekonani o dużo większej liczbie pomagających. O własnych szacunkach mówił Jan Żaryn w tych słowach: „Szacuje się, że liczba Polaków udzielających pomocy Żydom może sięgać do 300 tysięcy osób, a ja osobiście uważam, iż może przekroczyć nawet 1 mln osób”6. Inicjatorzy poszukiwania owego „miliona Sprawiedliwych” opublikowali dwa tomy, w których zaprezentowali efekty badań oraz zgromadzoną dotychczas dokumentację, można by zatem sądzić, iż mamy do czynienia z rezultatami rzetelnych prac, z których wiele nowego będziemy mogli się dowiedzieć o najnowszych dziejach lat wojny. O tym, że tak nie jest, o tym, jak wybiórczo traktuje się przeszłość, przekonuje szczegółowa recenzja pióra Dariusza Libionki, wskazującego nieścisłości oraz fundamentalne błędy metodologiczne7. Dwa inne równie ważne głosy w sprawie dyskursu o „Sprawiedliwych” stanowią teksty Agnieszki Haskiej i Justyny Kowalskiej-Leder8. Obie autorki zwracają uwagę na podstawowe założenia towarzyszące podejmowanym zabiegom zmiany spojrzenia na dzieje wojny. To m.in. swoista „dominacja Sprawiedliwych” (Haska), która wynika z przekazu formułowanego bardzo jednoznacznie: „ratowanie Żydów przez Polaków podczas drugiej wojny światowej było zjawiskiem powszechnym”9. Marginalizowane jest przy tym zjawisko szmalcownictwa i przypadki denuncjacji, które jako „incydentalne działania” są przypisywane niewielkiemu marginesowi społecznemu. Istnieją jeszcze dwa inne założenia proponowanego dyskursu, na co zwraca uwagę Kowalska-Leder, dające się sprowadzić do konstatacji o „absolutnej wyjątkowości Polaków na tle innych narodów europejskich” i na „niedocenieniu heroizmu polskich Sprawiedliwych”10. We wszystkich tych założeniach dostrzec można nie tylko manipulację faktami (niedocenianie Sprawiedliwych, kwestia „marginesu społecznego”), ale również radykalną rewizję historii, sprzeczną zarówno z dawniejszymi, jak i aktualnymi badaniami historyków nad przemocą antyżydowską na terenach okupowanej Polski. O ile wielu badaczy zgodziłoby się z opinią, iż dokładna liczba Polaków, którzy nieśli pomoc Żydom w czasie wojny, nie jest znana, o tyle trudno nie protestować, gdy instrumentalizacja Sprawiedliwych służyć ma wspomnianej rewizji dziejów najnowszych.
6Osobliwy sposób upamiętniania, o którym wspominałam (powstanie Kaplicy Sprawiedliwych), został zaproponowany przez znaczącą dla polskiego katolicyzmu i polityki postać – Tadeusza Rydzyka11. Formuła tej wersji pamięci o Sprawiedliwych zyskała nawet miano: „Polskie Yad Vashem”12.
7Zanim jeszcze ta część dużego, nowo wybudowanego w Toruniu kościoła powstała, w wielu prawicowych i katolickich mediach pojawiły się artykuły dotyczące formuły upamiętniania Sprawiedliwych. W artykule zatytułowanym Tysiące Polaków ratowało Żydów. Takie są fakty! autor pisma „Fronda” anonsował powstanie Kaplicy Pamięci w taki oto sposób:
do tej pory nie ma w Polsce pomnika, który by upamiętniał w skali kraju Polaków ratujących ludność żydowską. Kaplica Pamięci w Toruniu wypełni tę lukę. Jest ona budowana pod kościołem pw. Maryi Gwiazdy Nowej Ewangelizacji i bł. Jana Pawła II jako wotum wdzięczności za pontyfikat Papieża Polaka. Na jej marmurowych ścianach zostaną wyryte – podobnie jak w Yad Vashem w Jerozolimie – nazwiska Polaków ratujących Żydów. Wśród nich jest ponad 6,3 tys. odznaczonych medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata oraz kilkanaście tysięcy bohaterskich Polaków, którzy do tej pory pozostawali nieznani.13
8Szczególną uwagę budzi ostatnie sformułowanie – wyraźnie sugerujące liczbę kilkunastu tysięcy dotychczas nieznanych, którzy mieliby zyskać status Sprawiedliwych. Postronnego odbiorcę stwierdzenie to, sugerujące podobieństwo do upamiętnień w Yad Vashem może wprowadzić w błąd, kuriozalne jest także włączenie do tych, którym należy się tytuł Sprawiedliwych, jakiejś (dotychczas nieznanej historykom badającym tę tematykę) liczby kilkunastu tysięcy „bohaterskich Polaków”.
9Osoby zajmujące się (na potrzeby powstania nowych pomników pamięci, przede wszystkim toruńskiej kaplicy) zbieraniem wszelkich świadectw dotyczących pomocy Żydom w latach wojny na terenach okupowanej Polski rozpoczęły szeroką akcję, zwracając się m.in. do czytelników prasy katolickiej i słuchaczy Radia Maryja. W rezultacie, jak można było przeczytać na łamach pisma „Nasz Dziennik”:
Już 20 tys. osób złożyło swoje świadectwo o Polakach, którzy narażając swoje życie, ratowali Żydów. (…) W tym roku obchodzony jest III Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych. Datą corocznych obchodów jest 6 marca – rocznica śmierci pochodzącego z Polski Mosze Bejskiego, który był inicjatorem Ogrodu Sprawiedliwych w Jerozolimie oraz współtwórcą tytułu Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, najwyższego izraelskiego odznaczenia przyznawanego za ratowanie ludności żydowskiej. Z czasem tytuł «Sprawiedliwy» przyjął znaczenie bardziej uniwersalne i powstają inicjatywy mające na celu uhonorowanie osób, które w czasach totalitaryzmów broniły godności, [podkreśl. AM], czego przykładem są Ogrody Sprawiedliwych (także w Warszawie).14
10Pojawia się w tej wypowiedzi kilka wątków, którym warto się przyjrzeć, gdyż właśnie umiejętne łączenie zjawisk z rożnych porządków sprawia, iż mieszane są tu informacje i zmyślenia. Po pierwsze, interesujący wydaje się tryb zbierania informacji (chodzi wszak o 20 tysięcy świadectw!) oraz pochodzących z prywatnych archiwów dokumentów; pozostaje mieć nadzieję, że wszystkie zebrane świadectwa historyczne zostaną udostępnione badaczom, zwłaszcza że w intencji zbierających świadectwa te mają zasadniczo zmieniać obraz przeszłości. Drugą kwestią jest połączenie idei Bejskiego z obchodzeniem Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych. Mosze Bejski (zmarły w 2007 roku) był m.in. przewodniczącym komisji przyznającej medale Sprawiedliwi wśród Narodów Świata w instytucie Yad Vashem. Z obchodzeniem Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych sam Bejski tyle ma wspólnego, że organizacja Gariwo (będzie o niej jeszcze mowa), która zainicjowała ustanowienie tego dnia, zaproponowała, aby był to 6 marca – dzień śmierci Bejskiego15.
11Najważniejszym problemem pozostaje jednak uniwersalizacja kategorii Sprawiedliwych. Nie jest to samowolny gest autora artykułu w „Naszym Dzienniku” (por. podkreślone zdanie). Uwagę zwraca przesunięcie semantyczne kategorii Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Niewielu badaczy zauważyło, że w polszczyźnie współczesnej wyraźnie widać zmianę i utrwala się nowe rozumienie kategorii „Sprawiedliwego”. Pierwotnie oznaczała ona wyłącznie osoby ratujące Żydów w czasie drugiej wojny światowej i zgodnie przyjmowano kryteria Yad Vashem, precyzyjnie określające, kto jest Sprawiedliwym. Nie jest jednak tak, że „Z czasem tytuł «Sprawiedliwy» przyjął znaczenie bardziej uniwersalne i powstają inicjatywy mające na celu uhonorowanie osób, które w czasach totalitaryzmów broniły godności człowieka”, jak to opisał autor „Naszego Dziennika”. Owo uniwersalne znaczenie zostało zaproponowane i usankcjonowane całkiem niedawno, a zmiana pochodzi od konkretnych instytucji, nie jest żadnym neutralnym procesem, który dokonuje się w języku stopniowo, niejako naturalnie.
12Propozycję powstania w Warszawie Ogrodu Sprawiedliwych zgłosiły: Dom Spotkań z Historią i włoska fundacja Gariwo (Komitet Światowego Ogrodu Sprawiedliwych). Uroczyste otwarcie nastąpiło w czerwcu 2014 roku. Zmianę semantyczną słowa Sprawiedliwi uzasadniano m.in. tak:
Pojęcie Sprawiedliwego użyte po raz pierwszy w Memoriale Yad Vashem z upływem lat nabrało uniwersalnego wymiaru. Tytuł, święto oraz upamiętniające Sprawiedliwych ogrody służą honorowaniu nie tylko Sprawiedliwych uznanych przez Yad Vashem (osób, które w czasie drugiej wojny światowej niosły pomoc Żydom), ale wszystkich, którzy w obliczu totalitaryzmu i ludobójstwa mieli odwagę bronić godności człowieka, pomagać ofiarom czy występować w obronie prawdy. Definicja ta obejmuje Sprawiedliwych spod wszystkich szerokości geograficznych, którzy swoich czynów dokonali w XX i XXI wieku.16
13To semantyczne przesunięcie, mętnie uzasadniane („z upływem lat nabrało uniwersalnego wymiaru”), dokonało się nie tylko na gruncie kultury polskiej. Powstanie Ogrodu Sprawiedliwych w Warszawie poprzedziły starania sygnatariuszy apelu
wystosowanego w 2012 roku przez działający we Włoszech Komitet Światowego Ogrodu Sprawiedliwych (GARIWO) i skierowanego do Unii Europejskiej o ustanowienie Europejskiego Dnia Sprawiedliwych wszystkich reżimów totalitarnych. Jak pisali twórcy apelu: Dziś za Sprawiedliwych uważamy również tych, którzy sprzeciwiali się ludobójstwu Ormian, udzielali pomocy ofiarom wojny w Ruandzie, Kambodży czy w czasie czystek etnicznych w krajach byłej Jugosławii. Na miano Sprawiedliwych zasługują również ci, którzy mówili otwarcie o Gułagu. 10 maja 2012 roku Parlament Europejski przychylił się do apelu obywateli UE, przyjmując rezolucję ustanawiającą 6 marca Dniem Pamięci o Sprawiedliwych.17
14Tak więc 10 maja 2012 roku usankcjonowano zmianę semantyki terminu Sprawiedliwi. Wszystkie prawe jednostki, które sprzeciwiały się rozmaitym formom totalitaryzmów i ludobójstwa, niewątpliwie zasługują na najwyższy szacunek, nie uzasadnia to jednak zmiany definicji, zwłaszcza że tak radykalnej zmianie nie towarzyszyła (przynajmniej w polskiej przestrzeni publicznej) żadna szersza debata18.
15Wskazywane semantyczne przesunięcie pozwala zatem we współczesnych formułach upamiętniania lat okupacji używać określenia Sprawiedliwi, które nie jest tożsame z kryteriami wypracowanymi przez Yad Vashem Wszak nazistowskiemu totalitaryzmowi sprzeciwiali się bardzo różni ludzie, często niemający nic wspólnego z ratowaniem Żydów w czasie wojny. Mamy zatem do czynienia z dwoma nowymi określeniami i dwiema nowymi grupami społecznymi – z jednej strony z „Polakami ratującymi Żydów” (tym określeniem posługuje się komitet budowy pomnika na placu Grzybowskim – czyli Komitet dla Upamiętnienia Polaków Ratujących Żydów, w którym prof. Jan Żaryn jest przewodniczącym Komisji Historycznej), z drugiej zaś z całkiem nowym pojmowaniem określenia Sprawiedliwi i znaczącą zmianą składu tak nazywanej grupy.
16W Polsce zjawisko to nie stało się przedmiotem osobnej debaty, nie słychać było głosów polemicznych wobec uniwersalizacji. Oczywiście każdemu, kto niesie pomoc z narażeniem życia czy występuje w obronie prawdy, należy się szacunek, cześć i pamięć. Wydaje się jednak, że inicjatorzy tak znakomitej inicjatywy mogli użyć innego słowa, aby wyróżnić wyjątkowość działań tych, którzy wykazywali się odwagą w trudnych czasach. Rozszerzenie kategorii Sprawiedliwych jest znamienne i znaczące. Pozwala bowiem na swobodne traktowanie świadectw czy dokumentów z lat niemieckiej okupacji w Polsce, może uzasadniać działania służące w gruncie rzeczy manipulacji przeszłością i instrumentalizowaniu pamięci o tych, którzy faktycznie byli Sprawiedliwymi wśród Narodów Świata.
17Kaplica Pamięci w toruńskim kościele już została zbudowana19, jednak apel o dostarczanie wszelkich dokumentów pojawia się stale na łamach pism katolickich. Jak informuje „Nasz Dziennik”:
Prace trwają nadal i przyjmowane są nowe zgłoszenia. W związku z powstaniem unikalnego archiwum przy Kaplicy Pamięci w Toruniu zainteresowanie współpracą wyraziły międzynarodowe centra studiów nad holokaustem, w tym Instytut Yad Vashem z Jerozolimy i Holocaust Memorial Museum z USA. Kaplica Pamięci (…) jest również unikalnym w skali międzynarodowej wotum wdzięczności tym, którzy z narażeniem życia swego i swej rodziny ratowali bliźnich, bez względu na różnice narodowości czy religii. Wszyscy, którzy wiedzą o przykładach ratowania ludności żydowskiej, a jeszcze nie zadzwonili w tej sprawie, są proszeni o kontakt.20
18Okazuje się zatem, że trwa stała praca nad pamięcią, z tym że jest to działanie jednokierunkowe – dzwonić i zgłaszać się mają tylko ci, którzy chcą przekazać opowieści dotyczące ratowania ludności żydowskiej. Na żadną inną narrację w tej optyce nie ma miejsca21.
19Jak można przeczytać na stronie internetowej, opisującej godne odwiedzenia miejsca turystyczne w Toruniu, kaplicę zbudowano według koncepcji inżyniera Andrzeja Ryczka – architekta, autora projektu świątyni22.

© Marcin Wołk
20Przywoływany opis (przypominam, przeznaczony dla turystów) wskazuje, że
Centralne miejsce zajmuje figura Matki Bożej Niepokalanej symbolicznie depczącej głowę węża. Za nią na ścianie relikwiarze męczenników polskich (m.in. św. Maksymiliana Kolbego, bł. ks. Jerzego Popiełuszki, bł. ks. Wincentego Frelichowskiego i bł. 11 Sióstr Nazaretanek z Nowogródka), a dalej ściana z czarnego polerowanego granitu z wyrytymi nazwiskami Polaków pomordowanych przez Niemców za ratowanie Żydów w czasie II wojny światowej. (…) Okna w Kaplicy wypełniają cztery wielkie witraże – każdy z inną sceną z pontyfikatu Jana Pawła II. Ich projekt powstał w pracowni artysty prof. Andrzeja Kałuckiego z Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.23
21W zapisie o bł. ks. Frelichowskim, który jest patronem harcerzy polskich „bez względu na przynależność”24, nie ma ani słowa o jego stosunku do Żydów, również ks. Popiełuszko, żyjący znacznie później, nie mógł przyczynić się do ratowania Żydów w latach okupacji. Wyróżnione osoby nie mają zatem nic wspólnego z losami żydowskimi czasów Zagłady. Umieszczenie ich „relikwiarzy” na ścianie za figurą Matki Bożej Niepokalanej jest wyłącznie kolejnym elementem konstruowania przestrzeni sakralnej.
22Podobnie ratowaniem Żydów nie zajmowały się siostry Nazaretanki z Nowogródka (choć zginęły w latach okupacji)25. Zostały jednak włączone w przestrzeń kaplicy wraz z przywołaniem ich wojennej śmierci, co wydaje się wyraźnie związane ze wspominanym wcześniej uniwersalizującym pojmowaniem określenia Sprawiedliwi.
23Odrębną figurą znaczącą w kaplicy jest św. Maksymilian Kolbe, który, jak powszechnie wiadomo, oddał swoje życie, ratując innego więźnia w Auschwitz. Więzień ten (przetrwał wojnę) nie był Żydem, zaś o stosunku Kolbego do żydowskich współobywateli najwięcej można się dowiedzieć z wydawanych przezeń w latach trzydziestych czasopism. I – co może mniej powszechnie wiadomo – nie jest to wizerunek osoby, która podmiotowo i na równych prawach chciała postrzegać żydowskich mieszkańców Polski międzywojennej26.
24Kolejny element składowy przestrzeni kaplicy stanowią witraże przypominające pontyfikat Jana Pawła II – odnoszą się do innej postaci i innych czasów (tym bardziej że figury towarzyszące na kolejnych witrażach papieżowi to współcześnie żyjący kardynał Dziwisz czy pomysłodawca budowy kaplicy redemptorysta Rydzyk). Całość odwołań do przeszłości zarówno faktograficznie udokumentowanej, jak i pochodzącej z biblijnych narracji – w tym centralna postać „Matki Bożej Niepokalanej symbolicznie depczącej głowę węża” – nic nie mówi zatem odwiedzającym o ratowaniu Żydów w czasie wojny, koncentruje się bowiem na postaciach ważnych przede wszystkim dla historii polskiego katolicyzmu.
25Jedynym znakiem upamiętnienia tych, którzy ratowali Żydów, są tablice z czarnego granitu – oraz nazwa: „Kaplica Sprawiedliwych”. Choć być może owo określenie w intencji budowniczych dotyczy wszystkich upamiętnionych w tej przestrzeni.
26Trzeciego marca 2016 roku podano informację, iż polski MSZ przeznaczył sumę 200 tys. złotych na umieszczenie w kaplicy granitowych tablic, na których znalazły się nazwiska pomagających Żydom Polaków. W taki oto sposób skomentował informacje medialne na ten temat budowniczy:
Ostatnio mówią, że ojciec Rydzyk dostał znów 200 tys. od rządu. Otóż, jak wiemy, Fundacja „Lux Veritatis” zbudowała Kaplicę Pamięci bohaterów Polaków – męczenników, których podczas II wojny światowej zabili w Polsce Niemcy za ratowanie Żydów. Nie upamiętniły tych męczenników żadne rządy dotychczas, żadne organizacje. Po prawie sześćdziesięciu siedmiu latach od tamtych czasów podjęliśmy się trudu przygotowania dokumentacji i upamiętnienia tych męczenników. Nad tą dokumentacją pracuje już parę lat kilka osób. To wszystko dzięki Fundacji „Lux Veritatis”.27
27Cytat podaję dość długi, gdyż znakomicie odzwierciedla manipulacje, eksponowanie działalności jednej instytucji (fundacji „Lux Veritatis”) oraz uzurpowanie sobie pozycji monopolistycznej wobec pamięci o Sprawiedliwych. Po pierwsze, największym przekłamaniem jest twierdzenie, że nikt dotychczas nie upamiętnił Sprawiedliwych – jako pierwszy czyni to od lat sześćdziesiątych instytut Yad Vashem, zaś w Polsce wystarczy przypomnieć tablicę na bocznej ścianie kościoła na placu Grzybowskim, a z dzieł nowszych – pomnik w Łodzi oraz pomnik rodziny Ulmów czy niedawno otwarte muzeum w Markowej i wiele innych inicjatyw28. Po drugie, od wielu lat zbieraniem wszelkich dokumentów dotyczących doświadczeń żydowskich w epoce Zagłady, w tym świadectw dotyczących relacji polsko-żydowskich w latach okupacji, zajmuje się wiele instytucji – jeszcze w czasie wojny działała i prowadziła prace organizacja Oneg Szabat, zaś w powojennej Polsce były to najpierw Centralna Komisja Żydów i Żydowski Instytut Historyczny, natomiast na świecie zarówno Yad Vashem (powstały w Jerozolimie w 1953 roku na mocy Ustawy o pamięci przyjętej przez izraelski parlament), jak i Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie czy Visual History Archive, nazywane najczęściej Archiwum Spielberga.
28Po trzecie, jeśli kaplica została określona mianem „Kaplicy Pamięci bohaterów Polaków-męczenników, których podczas II wojny światowej zabili w Polsce Niemcy za ratowanie Żydów”, to mamy do czynienia z jeszcze innym sposobem definiowania Sprawiedliwych i jeszcze jednym rodzajem wiedzy o przeszłości. Pozostaje mieć nadzieję, że skoro „Nad tą dokumentacją pracuje już parę lat kilka osób”, zaś Fundacja „Lux Veritatis” realizuje finansowany ze środków MSZ projekt „«By pamięć o nich trwała», którego celem jest odkłamywanie polskiej historii i popularyzacja prawdy historycznej”29, wiedza o przeszłości zostanie rzetelnie udokumentowana i będzie powszechnie dostępna. Dalszy ciąg wypowiedzi jednak nieco tę nadzieję osłabia, wyraźnie bowiem zwiastuje brak jakichkolwiek krytycznych analiz przeszłości, skoro „celem projektów Ministerstwa Spraw Zagranicznych jest wzmocnienie pozytywnego wizerunku Polski wśród społeczności międzynarodowej ze szczególnym uwzględnieniem młodzieży”30. Po raz kolejny pojawia się w cytowanej wypowiedzi, bardzo chyba dobrze obrazującej polski dyskurs o Sprawiedliwych, kwestia liczb. Na czarnych granitowych ścianach znaleźć się miało 1200 nazwisk ofiar, Polaków, którzy własnym życiem zapłacili za ratowanie Żydów, ale – jak deklaruje ojciec Rydzyk (to dalsza część tej samej wypowiedzi) – „pragniemy uwiecznić ponad 40 tys. nazwisk ludzi, których odkryliśmy i udokumentowaliśmy, że pomagali Żydom”31.
29Działa również strona internetowa związana z niepubliczną uczelnią Tadeusza Rydzyka (jak wynika z dokumentów założycielskich)32 – można ją znaleźć pod adresem: http://kromkachleba.wsksim.edu.pl/ (gdzie została określona jako „zadanie dofinansowane ze środków MSZ”33). Wątpliwości budzi już podtytuł strony: „Przywracanie pamięci o zapomnianych bohaterach II wojny światowej”, w którym kolejny raz zakwestionowano dotychczasowe formy upamiętniania Sprawiedliwych. Odrębnej uwagi domagają się słowa na stronie głównej, których fragment cytuję:
Brak jest rzetelnych publikacji o zasięgu ogólnopolskim, które ukazywałyby skalę pomocy udzielanej ludności żydowskiej przez Polaków. Realizacja projektu ma wypełnić tę istotną lukę i przyczynić się do realizacji dwóch priorytetów komunikacyjnych MSZ na rok 2016:
1. Nasilenia walki z negatywnymi stereotypami i szkalowaniem Polski poprzez przekazywanie rzetelnej wiedzy historycznej na temat wkładu Polaków w ratowanie Żydów. 2. Skutecznego propagowania dziejów naszego kraju, narodu i państwa poprzez organizację kongresu o zasięgu międzynarodowym i publikację pokonferencyjną. W wielu krajach jednym z najbardziej rozpowszechnionych stereotypów niszczących wizerunek Polski w świecie jest stereotyp polskiego antysemityzmu.34
30Przywołane wypowiedzi nie tylko kwestionują dotychczasowy dorobek historyków, badaczy dziejów Zagłady, lecz także wbrew wiedzy historycznej propagują wizję „anielskiej postawy Polaków” oraz zaprzeczają sile postaw antysemickich w polskiej historii czy współczesności. Dostrzegam w tym kolejny gest instrumentalnego traktowania Sprawiedliwych.
31Na coraz powszechniej obecne w polskiej przestrzeni publicznej oznaki zmiany dyskursu dotyczącego Sprawiedliwych, jak już wspomniałam, zwracały uwagę Agnieszka Haska i Justyna Kowalska-Leder35. Ta ostatnia wskazywała m.in. na realizowany przez IPN oraz Narodowe Centrum Kultury projekt pt. „Życie za życie”, w ramach którego „wydawane są książki, pakiety edukacyjne, powstają plakaty, filmy dokumentalne i fabularne oraz spoty reklamowe”36. Narracje te, a także artefakty oferowane w formie konkretnej przestrzeni sakralnej, jaką jest zbudowana w Toruniu kaplica i projektowany pomnik Polaków ratujących Żydów (na pl. Grzybowskim), znakomicie wpisują się w zjawisko szersze – współczesnej rekonstrukcji romantycznego paradygmatu opowiadającego o „duszy anielskiej narodu” i jego moralnych zwycięstwach37. Ów schemat ofiary i polskiego heroizmu stanowi rdzeń współczesnej polskiej polityki historycznej, na której szkodliwe skutki zwracał już uwagę Jan Grabowski. Określając ironicznie polską politykę historyczną skrótem PPH badacz zwracał uwagę na to, że
Tymczasem w Polsce trwa mnożenie i potęgowanie liczby Polaków ratujących Żydów. (…) Już wkrótce będziemy musieli się skonfrontować ze smutnym faktem, że w pacyfikacjach wspólnot żydowskich niebagatelna rola przypadła nie tylko polskim gapiom, ale też polskim służbom mundurowym, takim jak granatowa policja, junacy z Baudienst czy też oddziały ochotniczej straży pożarnej. Będziemy musieli przyjąć do wiadomości, że skala mordów, przemocy i grabieży popełnianych przez Polaków na Żydach w 1942 r. w wielu miastach i miasteczkach jest porównywalna z tym, co działo się rok wcześniej w Jedwabnem, Radziłowie czy Wąsoszy. Podobnie rzecz się ma z mało wciąż rozpoznanym problemem uczestnictwa Polaków w wyłapywaniu żydowskich uciekinierów oraz w powszechnym rabunku świeżo wyludnionych gett. Pytanie tylko, czy Polacy poddani długoletniemu wpływowi PPH są gotowi na jakąkolwiek rewizję poglądów. Jak wynika z najnowszych badań socjologa z Uniwersytetu Warszawskiego prof. Antoniego Sułka, polskie społeczeństwo cechuje obecnie «hermetyczność» i niezmienność percepcji przeszłości. Na przestrzeni ostatnich lat największa grupa ankietowanych – blisko 50 proc. – systematycznie twierdzi, że podczas wojny „wielu Polaków ratowało Żydów, a nieliczni ich krzywdzili”. Ten kolejny już dowód na zwycięstwo polityki historycznej nad historią źle wróży jakimkolwiek próbom podania w wątpliwość mitów o „Polsce niewinnej”.38
32Figura Żyda, odgrywająca w polskich wyobrażeniach o własnej tożsamości co najmniej od połowy XIX wieku rolę osobliwego fantazmatu, zostaje uzupełniona współczesną figurą Sprawiedliwego. Można zapytać, do jakiego stopnia wypierana pamięć o postawach niegodnych, niemoralnych i zawstydzających, pamięć o polskiej przemocy antyżydowskiej w latach okupacji wzmacnia tę konstrukcję eksponującą wyłącznie Sprawiedliwych. Czy wynika to także z innych przyczyn niż tylko z niepewna/rozmyta tożsamość współczesnych obywateli Polski?
33W Kaplicy Pamięci, podobnie jak w planowanym pomniku na placu Grzybowskim czy innych inicjatywach, można dostrzec nie tyle strategię unieważniania przeszłości, ile rodzaj unieważnienia istniejących już badań nad relacjami polsko-żydowskimi czasu okupacji. Kaplica toruńska stanowi czytelny znak tego, jak we współczesnej, niemal monoetnicznej Polsce realnie wygląda pozycja i rola Kościoła katolickiego, uznawanego i uznającego się za zwierzchnika kreującego społeczne imaginarium „wspólnoty narodowej”.
34Już powstałe i planowane formy upamiętnienia Sprawiedliwych można postrzegać przede wszystkim jako dokument czasu. Dokument świadczący o potrzebie dyskusji na temat przeszłości oraz o potrzebie kontynuowania badań nad dziejami wojny i okupacji. Wydaje się, że w dotychczasowych, najbardziej obecnie eksponowanych w głównej narracji o przeszłości upamiętnieniach (kaplica w Toruniu czy planowany pomnik na placu Grzybowskim) postaci Sprawiedliwych są instrumentalizowane w jeszcze inny, osobliwy sposób – mamy pamiętać przede wszystkim o polskim cierpieniu i polskich ofiarach.
35Ostatnia kwestia, na którą chce zwrócić uwagę, to swoista dwuznaczność upamiętniania Sprawiedliwych w polskiej przestrzeni publicznej. Pomniki mające powstać na placu Grzybowskim i w okolicy Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie czy istniejąca już Kaplica Sprawiedliwych w Toruniu – podobnie jak pomniki w Łodzi czy pomnik Ulmów i muzeum w Markowej – są bardzo różnymi formułami upamiętniania. Bardzo rozmaite kryteria stosują również ich inicjatorzy, wybierając takie, a nie inne określenia czy sposoby kwalifikacji, wedle których definiują osoby godne pamięci. Ta pamięć jednak, a więc i formy, jakie przybiera, przypomina o postawach pozostałych, przede wszystkim zaś tych, którzy byli obojętni.
36Być może – i tak też da się spojrzeć na ten problem – mimo upływu wielu lat wiąż brakuje wielkiej debaty o obojętności w czasie wojny. W myśleniu o katastrofie wojennej i Zagładzie nadal nie znajdujemy odpowiedzi na fundamentalną kwestię, którą sformułował Kazimierz Wyka: „Formy, jakimi Niemcy likwidowali Żydów, spadają na ich sumienie. Reakcja na te formy spada jednak na nasze sumienie”39. Stale stoi przed nami pytanie zadawane przez Karla Jaspersa całej powojennej Europie – pytanie o winę metafizyczną40.
Notes de bas de page
1 Przytaczam wypowiedź Dariusza Libionki z reportażu Pawła P. Reszki, Lęk, „Przegląd” 29.06.2015, s. 52.
2 O innych formułach upamiętniania Sprawiedliwych, projektowanych pomnikach oraz trwających debatach wypowiadałam się w innym miejscu – w trakcie panelu „Musées, monuments, lieux de mémoire” na konferencji „Représenter la Shoah après 1989. Idées, poétiques, images. Entre la France et la Pologne”, Université Paris-Sorbonne, 5–7.02.2015, na której omawiałam dzieje pomnika projektowanego przy Muzeum Historii Żydów Polskich, oraz wygłaszając wykład otwierający polsko-niemiecki warsztat „Po Zagładzie. Wizualne, performatywne i dyskursywne formy postkatastroficznego uwspółcześniania w Polsce i w Niemczech”, Warburg-Haus Hamburg, Uniwersytet w Hamburgu, Miejsce Pamięci Neuengamme, 21–23.06.2015, w którym prezentowałam pomysły upamiętniania Sprawiedliwych, takie jak pomnik przy MHŻP czy pomnik na placu Grzybowskim.
3 http://www.yadvashem.org/yv/en/education/languages/polish/righteous/apply.asp, dostęp: 3.11.2015.
4 Kaplica Pamięci ma własną stronę internetową w wersji polskiej i angielskiej. Zob. http://kaplica-pamieci.pl/
5 Cytuję za: http://www.fzp.net.pl/wiadomosci/polska/stolica-trwa-konkurs-na-projekt-pomnika-polakow-ratujacych-zydow, dostęp: 03.11.2015.
6 http://jan.zaryn.salon24.pl/356625,na-marginesie-waznej-inicjatywy-obywatelskiej, dostęp: 02.03.2016.
7 D. Libionka, W poszukiwaniu miliona Sprawiedliwych, „Zagłada Żydów. Pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów” 2015, s. 773–781.
8 Oba teksty zostały opublikowane w roczniku „Zagłada Żydów”. Zob. A. Haska, Sprawiedliwi są wśród nas, „Zagłada Żydów. Pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów” 2014, s. 1067–1072, i J. Kowalska-Leder, Wszechobecność Sprawiedliwych, „Zagłada Żydów. Pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów” 2014, s. 1072–1082.
9 J. Kowalska-Leder, Wszechobecność Sprawiedliwych, dz. cyt., s. 1073.
10 Tamże.
11 Tadeusz Rydzyk jest polskim redemptorystą, założycielem i dyrektorem rozgłośni radiowej Radio Maryja oraz Telewizji Trwam, współzałożycielem i prezesem zarządu Fundacji Lux Veritatis oraz założycielem Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu. Od lat ma znaczący wpływ na polskie życie polityczne.
12 Użył tego określenia wzywający do wspierania akcji Tadeusza Rydzyka Alfred Marek Karwowski: „Wspierajmy to ważne dzieło. Niech cały świat pozna prawdę o bohaterskim postępowaniu Narodu Polskiego podczas niemieckiej okupacji Polski”. Autor tych słów jest założycielem i prezesem polonijnej organizacji The Polish Heritage Institute, powstałej w Chicago w 2004 roku. Zob. http://www.phi966.org/about-the-phi.html.
13 http://www.fronda.pl/a/tysiace-polakow-ratowalo-zydow-takie-sa-fakty,34089.html, dostęp: 02.10.2016.
14 http://www.naszdziennik.pl/polska-kraj/131663,kaplica-pamieci-o-sprawiedliwych.html, dostęp: 02.10.2016.
15 Zob. http://www.sprawiedliwi.dsh.waw.pl/europejski_dzien_pamieci_o_sprawiedliwych/, dostęp: 02.11.2016.
16 http://www.jewish.org.pl/index.php/en/wiadomopci-mainmenu-57/5953-ogrod-sprawiedliwych-w-warszawie.html, dostęp: 02.11.2016.
17 Tamże.
18 Zwracała uwagę na ten problem Justyna Kowalska-Leder. Zob. tejże, Wszechobecność Sprawiedliwych, dz. cyt.
19 Podaję tu link, pod któym można obejrzeć pierwszych odwiedzających otwartą już kaplicę: https://www.youtube.com/watch?v=kfICLfNFBrQ, dostęp: 21.01.217.
20 http://www.naszdziennik.pl/polska-kraj/131663,kaplica-pamieci-o-sprawiedliwych.html, dostęp: 21.01.2017. Wśród informacji dotyczących turystyki w Toruniu znajdujemy i taką: „Tworząc Kaplicę Pamięci, wykonano ogrom pracy naukowo-badawczej. W jej trakcie zebrano relacje i zeznania ok. 20 tys. osób, tak Polaków, jak i Żydów, napłynęło ok. 1500 zdjęć, ponad 11 tys. stron dokumentów oraz ok. 1400 e-maili. Bardzo wiele dokumentów nie było nigdy wcześniej publikowanych i nie znajduje się w żadnym archiwum, ponieważ zostały udostępnione ze zbiorów rodzinnych. Dzięki temu udało się ustalić wiele nieznanych dotąd danych personalnych zarówno Polaków, jak i polskich Żydów z czasu II wojny światowej. Świadkowie wydarzeń sprzed ponad 70 lat przekazali także informacje na temat miejsc zagłady i pochówków ludności żydowskiej, które nie są w żaden sposób upamiętnione, a wiadomości o nich pozostały tylko w ludzkiej pamięci. Ponadto w Polsce prowadzona jest kwerenda w różnych instytucjach, m.in. w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Prace trwają nadal i przyjmowane są nowe zgłoszenia”. Zob. http://www.turystyka.torun.pl/art/1711/kaplica-pamieci.html, dostęp: 21.01.2017.
21 W październiku 2016 roku odbyło się spotkanie poświęcone „polskim męczennikom” ratującym Żydów, zatytułowane „Międzynarodowy Kongres w WSKSiM: Przywracanie pamięci o zapomnianych bohaterach II wojny światowej – pomoc Polaków w ratowaniu Żydów”; przemawiały tam bardzo różne osoby, zaś większość z wystąpień można odsłuchać w serwisie youtube pod linkiem https://www.youtube.com/watch?v=3HHAB8s8FKw, w tym m.in.: https://www.youtube.com/watch?v=VarunGpWD5M, dostęp: 26.02.2017. Analiza wszystkich tych mów, zwłaszcza powitalnych słów ojca Rydzyka, zasługiwałaby na osobny artykuł.
22 http://www.turystyka.torun.pl/art/1711/kaplica-pamieci.html. Tę stronę, jak się dowiadujemy, opracował dr hab. Mieczysław Ryba, prof. KUL, wykładowca WSKSiM.
23 Tamże.
24 http://www.katolik.pl/bl—ks—wincenty-frelichowski,497,416,cz.html, dostęp 26.02.2017. W tym opisie warto szczególnie zwrócić uwagę na ostatnie miesiące i śmierć katolickiego kapłana w obozie koncentracyjnym w Dachau.
25 http://www.nazaretanki.krakow.pl/wp/index.php/kim-jestesmy/meczennice-z-nowogrodka/, dostęp: 26.02.2017. Siostry (jak to zostało określone na przywoływanej stronie) „zostały zamordowane 1 VIII 1943 przez niemieckich okupantów podczas II wojny światowej, w ramach zaplanowanej eksterminacji narodu polskiego, ze szczególnym ukierunkowaniem przeciwko Kościołowi katolickiemu”.
26 Nad rozpowszechnianiem i utrwaleniem postaw antysemickich zastanawiał się w napisanym tuż po wojnie tekście Ludwik Hering, dostrzegając, jak istotny udział w kształtowaniu postaw wobec Żydów miała polska antysemicka propaganda katolicka współbrzmiąca z antysemityzmem nazistów: „Na słupach wisiały afisze z plugawymi wizerunkami, jakby żywcem przeniesionymi z «Przewodnika Katolickiego». Na murach przykościelnych nie pobladły jeszcze napisy: «Śmierć Żydom – Polska musi być katolicka» pisane często ręką pielgrzymów z miejsc świętych. Słowo stało się ciałem. Nie wszędzie doszedł głos szlachetnego kaznodziei ( Kto czytał «Verbum»?), ale wszędzie dobrnął «Rycerz Niepokalanej», który głosił między innymi cudami także ten, że żydzi nie maja duszy. Jak można współczuć «plugawej», «bezdusznej» istocie? Spełniały się tylko pobożne życzenia”, L. Hering, Ślady, 2011, s. 52–53.
27 http://www.radiomaryja.pl/informacje/wazny-komunikat-o-tadeusza-rydzyka-cssr-dyrektora-radia-maryja, dostęp: 26.02.2017.
28 Warto przypomnieć, że odbudowa kościoła Wszystkich Świętych na placu Grzybowskim została wsparta przez społeczność żydowską. Kościół się stał pomnikiem pomocy i wsparcia. Przypomina o tym tablica na wschodniej elewacji kościoła: „KOŚCIÓŁ WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH UPAMIĘTNIA POLAKÓW RATUJĄCYCH ŻYDÓW W 1939–1945”.
29 http://www.radiomaryja.pl/informacje/wazny-komunikat-o-tadeusza-rydzyka-cssr-dyrektora-radia-maryja, dostęp: 26.02.2017.
30 Tamże.
31 Tamże.
32 Zob. http://wsksim.edu.pl/wp-content/uploads/2016/11/Statut-WSKSiM-i-Decyzja-Za%C5%82o%C5%BCyciela.pdf, dostęp: 26.02.2017.
33 Zob. http://kromkachleba.wsksim.edu.pl/
34 Tamże.
35 Chodzi o recenzję dokładnie omawiającą dość kuriozalną publikację Grzegorza Górnego Sprawiedliwi. Jak Polacy ratowali Żydów przed Zagładą. Zob. A. Haska, Sprawiedliwi są wśród nas, dz. cyt. Używam przymiotnika „kuriozalna” świadomie, gdyż osobliwa to książka, w której mowa jest o tym, że szmalcownicy zwykle wciągali szantażowanych do bramy, aby nie spotkać się z negatywną reakcją przechodniów (dostrzec tu można, po pierwsze, założoną apriorycznie szlachetność powszechną ludu polskiego, oraz po drugie, ignorancję autora co do prawa obowiązującego w okupowanej Polsce, gdzie szantażyści byli karani przez okupantów).
36 J. Kowalska-Leder, Wszechobecność Sprawiedliwych, dz. cyt., s. 1075.
37 Pisała również o tym Kowalska-Leder, tamże, s. 1077.
38 J. Grabowski, Matka Boska z Dzieciątkiem i Żydkiem. Dobrzy Polacy patrzą na historię, http://wyborcza.pl/magazyn/1,147225,18423151,matka-boska-z-dzieciatkiem-i-zydkiem-czyli-dobrzy-polacy-patrza.html, dostęp: 26.02.2017.
39 K. Wyka, Życie na niby. Pamiętnik po klęsce, Warszawa 1984, s. 156–157.
40 K. Jaspers, Problem winy, tłum. J. Garewicz, „Etyka” 1979, nr 17, s. 145–206.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017