URL originale : https://books.openedition.org/iblpan/10112

Słowo od redaktorek
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak
p. 7-10
Texte intégral
1Prezentowane w niniejszej publikacji teksty powstały w ramach projektu: „Nach dem Holocaust. Postkatastrophische Narrative in der polnischen Literatur/Po Holokauście. Narracje postkatastroficzne w literaturze polskiej”. Pierwsza debata odbyła się w Hamburgu w czerwcu 2015 roku. Debata druga została zorganizowana w Warszawie 14–15 kwietnia 2016 roku i zatytułowana: „Muzea, pomniki, miejsca pamięci”. Jej uczestnicy dyskutowali na temat „uhistoryczniania” kultury w Polsce i w Niemczech. Przy tej okazji spotkali się przedstawiciele różnych ośrodków: Hamburg Universität, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Polskiej Akademii Nauk. Oddana do rąk czytelnika książka korzysta z dorobku wypracowanego w trakcie dyskusji, ale też znacznie rozszerza pierwotnie poruszane kwestie, wprowadza nowe perspektywy i zagadnienia.
2Autorki i autorzy niniejszego zbioru stawiają pytania dotyczące zarówno realnych (muzea, pomniki, upamiętnienia), jak i metaforycznych (sztuki wizualne, literatura) miejsc pamięci, zastanawiają się nad ich rolą i obecnością w przestrzeni publicznej. Skupiają się na ideach, wokół których organizuje się dyskurs postkatastroficzny, na jego znakach i figurach, ale też konkretnych realizacjach łączących się z wyobrażeniami o przeszłości, mechanizmami wyboru (miejsc, eksponatów, symboli) czy konstruowaniem nowych wzorów kulturowej pamięci. Proponowane przez nas teksty zwracają uwagę na obecne, istniejące już miejsca symboliczne, ale także na te, które powstawały w ostatnich latach, oraz na takie, które można określić mianem fantomatycznych – nieobecnych, ale zachowanych w różnorodnych formułach pamięci społecznej.
3Warto zwrócić uwagę na kategorie, które organizują myślenie niniejszej książki, a więc postkatastrofizm, który nie ogranicza się do wskazania momentu po, ale określa perspektywę wypowiedzi czy też ekspresji – dystans, konstruktywizm. Przymiotnik postkatastroficzny określa bowiem nie tylko świadomość naznaczoną traumą, ale także taką, która w przestrzeni społecznej rozgrywa przeszłość i traumę jako stawkę w grze o współczesną tożsamość i społeczne uznanie. Namysłowi nad tym, jakie strategie stosuje się w konstruowaniu rozmaitych form pamiętania obecnych w postkatastroficznej przestrzeni muszą towarzyszyć pytania dotyczące zarówno tego, co ma kształtować myślenie o przeszłości, jak i tego, co zostaje we współczesnych formułach wyparte, świadomie zmarginalizowane czy skazane na zapomnienie.
4Książka ta już w tytule nawiązuje do powszechnie znanej kategorii Pierre’a Nory – miejsc pamięci. Sam autor wskazywał, że miejscem pamięci może być „nie tylko konkretny, materialny przedmiot, niekiedy usytuowany geograficznie, ale też jak najbardziej obiekt abstrakcyjny, skonstruowany intelektualnie”1. Może więc to być pomnik, wybitna osobistość, muzeum, archiwum, symbol, dewiza, wydarzenie, a nawet instytucja. „Miejscem pamięci staje się obiekt, (…) który budzi żywe emocje społeczne”2. Miejsca pamięci odnoszą się do historii zbiorowej, do zbiorowego doświadczenia, i jako takie odsyłają nas do horyzontu społecznego, nawet jeśli wydają się doświadczeniem osobistym. Dzięki nim możemy zbliżyć się do rozmaitych bytów kolektywnych, nie tylko instytucji i ich organizacji, państwa, ale też wspólnot religijnych, narodowych, klas społecznych, grup wykluczonych i wykluczających.
5Miejsca pamięci są więc materializacją rozmaitych praktyk historycznych, praktyk pamięci i upamiętniania. Ważna jest tu nie tylko ich siła symbolizacji, ale właśnie ucieleśniania – nie tyle bezpośrednio przeszłości, zwłaszcza traumatycznej przeszłości, ile dyskursu o niej, o zaangażowanych aktorach, a przede wszystkim o narracyjnym „ja” lub też raczej „my”, skoro w grę wchodzi opowieść zbiorowa i zbiorowa tożsamość. Ów dyskurs o przeszłości bywa wytwarzany w bardzo rozmaitych formułach, mających za zadanie stać się elementami konstruowania pewnej „wspólnoty wyobrażonej” (Anderson), służy do wytwarzania swoistego „my”, które w działaniach strategicznych twórców narracji o przeszłości redefiniuje przynależność, dokonuje aktów założycielskich opartych m.in. na wykluczaniu tego, co dla kreowanej jedności grupy byłoby swoistą skazą, bolesnym i stale odnawiającym się pęknięciem obecnym w ujednoliconej wizji wspólnoty.
6W niniejszej książce szczególnie interesująco rysuje się zjawisko, o którym Pierre Nora nie wspomniał, a które można określić mianem miejsc nie-pamięci, a więc nie tylko pamięci wypartej czy też zatartej lecz także przepisanej, wyprodukowanej na nowo, wytworzonej, zmienionej, palimpsestowo nawarstwiającej się nad prymarną pamięcią. Kategoria miejsc nie-pamięci nie sugeruje bynajmniej naturalnego procesu zanikania, ulatywania przeszłości, przytłaczania jej przez teraźniejszość, nie konotuje bierności, przeciwnie, to efekt aktywności podmiotów uprawiających narrację historyczną3. Miejsca nie-pamięci produkują tylko pozornie dyskurs spójny, w istocie łatwo na nim dostrzec uskoki, punkty chwiejne, to dyskurs wyraźnie wypowiadający swoją potrzebę, ideę, obraz, który pragnie wytworzyć. Rozszerza lub też dowolnie pomniejsza traumę, przesuwa jej granice, redukuje lub też wytwarza jej podmioty, przemieszcza je w polu dyskursu historycznego. W tym sensie można by nawet mówić o miejscach złej pamięci czy też pamięci nader świadomie konstruowanej, u której podłoża leżą ukryte założenia polityczne. Najbardziej wyraźnie widać takie działania w strategiach zajmujących się wytwarzaniem opowieści o przeszłości konkurencyjnych wobec ustaleń i badań historyków, opowieści często instrumentalizujących wiedzę, traktujących ją wybiórczo, zgodnie z projektem zwanym polityką historyczną.
7Przykładem może być tu m.in. proces tworzenia miejsc nie-pamięci dotyczących Zagłady, który koncentruje się często wokół kategorii ofiar oraz Sprawiedliwych i najczęściej prowadzi do nieuprawnionego zawężenia lub też rozszerzenia i przemieszczenia ich obu. Zjawiska te, dotąd nierozpoznane w polskiej i nie tylko polskiej humanistyce, wydają się niezmiernie istotnym elementem kultury pamięci i jeszcze istotniejszym rozpoznaniem w obliczu wszechobejmującej i powszechnej polityki dotyczącej przeszłości.
8Mamy nadzieję, że artykuły zawarte w książce przyczynią się do krytycznej debaty dotyczącej upamiętniania przeszłości, będą stanowiły inspirację dla innych oraz głos w dyskusji nad strategiami konstruowania współczesnych odmian tożsamości społecznej. Zapraszamy do lektury.
9Katarzyna Chmielewska, Alina Molisak
Notes de bas de page
1 Les Lieux de Mémoire, éd. P. Nora, t. 1–3, Paris 1987–1997, t. 1, s. 35.
2 Tamże.
3 Miejsca nie-pamięci są strukturalnie podobne do miejsc pamięci, co więcej, one właśnie w intencji mają się od tych miejsc nie różnić.

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Pomniki pamięci
Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks
Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org
Pomniki pamięci
Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.
Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org
Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.
Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.
La syntaxe de l’email est incorrecte.
Référence numérique du chapitre
Format
Référence numérique du livre
Format
1 / 3