• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15457 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15457 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Współczesne badania nad polską literatur...
  • ›
  • Literatura polska wobec Zagłady (1939-19...
  • ›
  • CZĘŚĆ II 1945–1968
  • ›
  • Prasa
  • ›
  • Wzorce myślenia, retoryka
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Opisy Zagłady Ocena postaw skazanych na Zagładę W poszukiwaniu formy wyrazu Upamiętnianie Zagłady Notes de bas de page Auteur

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Wzorce myślenia, retoryka

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    p. 660-678

    Texte intégral Opisy Zagłady Ocena postaw skazanych na Zagładę W poszukiwaniu formy wyrazu Upamiętnianie Zagłady Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    Opisy Zagłady

    1Zagłada była tematem stale obecnym na łamach wszystkich pism. Zamieszczano dokumenty wytworzone tam i wtedy, wspomnienia z nieodległej przeszłości, także te dotyczące działalności okupacyjnej organizacji, która wydawała dany tytuł (np. na łamach „Głosu Bundu” Marek Edelman opisywał wojenne dzieje bundowskiej organizacji dziecięcej1), próby podsumowania strat narodu żydowskiego, artykuły rocznicowe, rozliczeniowe, wypowiedzi poświęcone problemowi oporu i kolaboracji. O wydarzeniach wojennych nie pozwalały zapomnieć publikowane w gazetach ogłoszenia ocalałych, którzy poszukiwali swoich bliskich, informacje o ekshumacjach, relacje z działań podejmowanych przez CKŻP na rzecz upamiętnienia żydowskich ofiar. Temat Zagłady powracał przy okazji procesów niemieckich zbrodniarzy (m.in. procesów norymberskich2, byłego gubernatora Warszawy Ludwiga Fischera3, Rudolfa Hössa4, Jürgena Stroopa5, Hermanna Höfle6, Hansa Biebowa7, Amona Götha8). Prasa informowała o przygotowaniach do nich, o przebiegu, zeznaniach żydowskich świadków – niekiedy przytaczano fragmenty ich wypowiedzi. Zamieszczano także ekspertyzy przygotowywane przez historyków i działaczy żydowskich, którzy brali udział w procesach w charakterze biegłych9. Na łamach prasy żydowskiej pierwszych lat powojennych wielokrotnie drukowano świadectwa czasów Zagłady. „Przełom” wprowadził specjalną rubrykę zatytułowaną Z ruchu podziemnego. Publikowano w niej dokumenty organizacji konspiracyjnych10, wyimki z nielegalnej prasy11, teksty utrwalane na gorąco – „tam i wtedy”12, relacje i wspomnienia pisane tuż po zakończeniu wojny, także poezję13, ale i utwory prozatorskie14. Autorami tych wypowiedzi bywały osoby sprawnie władające piórem i takie, które – gdyby nie wojna – nigdy nie zaczęłyby pisać. Wśród tych pierwszych miejsce szczególne zajmuje Auerbach – literatka, współpracownica grupy Oneg Szabat. „Przełom” regularnie drukował kolejne fragmenty jej wojennego dziennika odkopanego w pierwszej części Archiwum Ringelbluma, wyimki z książki o eksterminacji Żydów warszawskich pt. Kadysz, powstającej w latach 1942–1943, oraz powieści pt. Olivier Twist. W „Głosie Bundu” świadectwa z okresu okupacji drukowano początkowo w rubryce Podziemna walka Bundu na podstawie dokumentów archiwalnych15, której funkcję przejęła później rubryka Z dziejów walk i męczeństwa warszawskiego ghetta16.

    2Przedstawienia Zagłady na łamach wydawanej w tamtych latach w Polsce prasy żydowskiej oscylowały pomiędzy opisami męczeństwa przybierającymi niezliczone, niewyobrażalne formy cierpień fizycznych i psychicznych a obrazami znajdujących rozmaite ucieleśnienia przejawów niezgody, oporu, buntu wobec sprawców. Emblematem męczeństwa stały się Oświęcim, Treblinka, Majdanek17, ale także getto18 (przede wszystkim warszawskie i łódzkie, lecz również lwowskie i wileńskie), akcje likwidacyjne w gettach. Wielokrotnie powracający na łamy prasy obraz dzieci żydowskich – bezbronnych, bezradnych wobec przemocy, ale też kierowanych instynktem życia i bohatersko, z niezwykłym uporem i siłą, za wszelką cenę dążących do przetrwania – pełni funkcję figury, symbolicznego skrótu losu żydowskiego w czasie wojny. Szczególne miejsce zajmowały jednak teksty na temat konspiracji: organizacji ruchu oporu – przygotowań do działań zbrojnych, ale także i konspiracji cywilnej19. W 1947 roku na temat działalności podziemnej mówił Adolf Berman: „Wówczas przyświecały nam dwa cele: ratowania życia ludzkiego i walka o godność narodu, o to, aby móc umrzeć z godnością”20. Autorzy piszą także o podziemiu żydowskim poza Polską – w krajach okupowanej Europy21. Wzmiankują polskich działaczy konspiracyjnych, najczęściej przedstawicieli określonych organizacji politycznych/podziemnych – bez wyjątku reprezentujących „demokrację polską” – z którymi działaczy żydowskich łączyło „braterstwo broni” i „wspólna walka”22 (w pierwszych dniach powstania w getcie warszawskim dowództwo RPPs miało zwrócić się do dowództwa „Polskiego Związku Powstańczego później Ak z propozycją zorganizowania wspólnej, szerokiej akcji na tyłach”. Ponieważ jednak dowództwo PZP posłuszne było rozkazom z Londynu, „Spotkaliśmy się z odpowiedzią wymijającą”23). W tym kontekście powraca temat Rady Pomocy Żydom „Żegota”.

    3Wypowiedzi, których wątkiem wiodącym była opowieść o przeżyciu Zagłady poza gettem lub obozem, konstytuowały odrębną kategorię tekstów. Odwoływały się one wprawdzie do wizerunków martyrologii, nierzadko także oporu i walki, nieodzownym jednak ich punktem odniesienia – zaskakująco mało obecnym – był świat nieżydowski. Nieistnienie, nieobecność w nim Żydów należały do jego podstawowych założeń aksjologicznych. (W małym wyimku z pracy Nachmana Blumentala, wydrukowanym na łamach „Przełomu”, autor przytacza prawie 30 różnych określeń, jakich zamiast słowa „Żyd” używali między sobą w kilku miastach okupowanej Polski ludzie ukrywający się po „aryjskiej stronie”, z kolei – jak wskazuje – ich wygląd określano jako „dobry”, o ile nie przypominał żydowskiego24). Maksymilian Tauchner w artykule napisanym w drugą rocznicę powstania warszawskiego nie pozostawiał złudzeń – Żydzi chcący walczyć w szeregach powstańczych zmuszeni byli zatajać swoją tożsamość. „Szeregi te Żydów mieć nie chciały. […] Tylko niewielka garstka Żydów tworzyła oficjalny żydowski oddział bojowy w szeregach Armii Ludowej. Reszta, to – Żydzi-Polacy. Ludzie bez nazwisk – bezimienni”, niekiedy o żydowskim pochodzeniu walczących wiedzieli jedynie dowódcy25. Reprezentacje rzeczywistości nieżydowskiej – o ile się pojawiały – miały charakter skrajnie ambiwalentny. Wszechobecne, nieustające poczucie zagrożenia i niepewności uosabiali w miastach (poza Niemcami) polscy denuncjatorzy, szantażyści. Nazywano ich powszechnie szmalcownikami, samą zaś „Czynność oddawania Żyda w ręce władz niemieckich nazywano »wyszmelcowaniem«”26. Na terenach wiejskich, w lasach, najgorsze obawy wywoływali Niemcy, ale też zbrojne bandy Narodowych Sił Zbrojnych – „polskie” – jak zostało podane w cudzysłowie w przedrukowanym na łamach „Przełomu” piśmie Referatu dla Spraw Żydowskich KRN27. Temat mordów dokonywanych przez Polaków – najczęściej członków Ak, Nsz lub innych organizacji związanych z rządem londyńskim, choć nie tylko – powracał również we wzmiankach o procesach uczestników zajść antyżydowskich28. Tak jak w wielu innych wypowiedziach, które miały pełnić rolę zakorzeniającą, jego autorzy, wspominając o stałym lęku Żydów przed denuncjacją, starali się zawęzić, jasno zdefiniować i zaraz potem zmarginalizować znaczenie Polaków – pojedynczych osób i grup dopuszczających się zdrady. Zatem szantażyści, to – jak się dowiaduje czytelnik – w większości „męty społeczne” i „polska” policja granatowa (zdrajcy po prostu), z kolei za działalność wspomnianych wcześniej band odpowiedzialność ponosić miało Ak i pełnomocnik rządu londyńskiego na kraj (wrogowie polityczni)29. Nieprzyjazność świata wynika też ze zmiany/ przesunięcia znaczenia podstawowych pojęć. Pisał w pamiętniku Marian Berland: „W naszym pojęciu przyjacielem jest nam każdy człowiek, który na nas nie czyha, który pozwala nam przejść spokojnie”30.

    4Część autorów wzmianki na temat Polaków, którzy pomagali Żydom, traktowało jako przeciwwagę dla słów krytyki – „nie wolno zapominać, że wśród tej nieskończenie czarnej dla Żydów nocy okupacyjnej migotały również światełka: byli Polacy, były grupy Polaków, którzy ratowali Żydów, ochraniali ich ze wzruszającą bezinteresownością i z narażeniem własnego życia”31. O osobach zaangażowanych w niesienie pomocy Żydom na łamach prasy żydowskiej wypowiadali się zazwyczaj sami uratowani, co dowodziło faktu, że – biorąc pod uwagę odsetek ocalałych – mamy do czynienia z sytuacjami wyjątkowymi. Temat powracał także w utworach literackich i szkicach historycznych. Nie ma jednak wątpliwości, że o polskiej pomocy pisano w analizowanych tu wypowiedziach znacznie rzadziej niż o wrogości Polaków. Autorzy tekstów sami podkreślali zresztą, że ci, którzy Żydom pomagali, byli nieliczni:

    Cześć przede wszystkim wszelkim przejawom człowieczeństwa! Rzecz jasna w mniejszości one były i to w mniejszości znikomej. Mimo to jednak dzieliły się całą skalą odmian, całą hierarchią różnorakich szczebli. Od prostego ratowania ludzi dla zarobku, od chęci poprawienia sobie bytu, względnie stworzenia form jakiej takiej wspólnej wegetacji – do najdalej posuniętych przejawów ofiarności, do rzucenia całego siebie w służbie własnej humanitatis32.

    5O pomocy Żydom w czasie wojny prasa żydowska pisała najczęściej w aspekcie wypowiedzi dotyczących współdziałania konspiracji polskiej i żydowskiej. Wspomnienia drukowali żydowscy działacze „Żegoty”33. W piątą rocznicę powstania Rady Pomocy Żydom „Przełom” zamieścił skrót jej pierwszego sprawozdania z działalności. W komentarzu redakcyjnym czytamy: „Społeczeństwo żydowskie w Polsce nigdy nie zapomni tej doniosłej, pięknej akcji humanitarnej w najcięższym okresie dziejów narodu żydowskiego. O działalności Rady Pomocy, o jej wspaniałych działaczach, o wszystkich odcinkach tej akcji wypadnie jeszcze pisać wiele […]”34. Powoływano się na współpracę działających w konspiracji żydowskich i polskich ugrupowań. „Przełom” publikował teksty na temat udziału Żydowskiej Partii Robotniczej Poalej Syjon w pracach Krajowej Rady Narodowej35. W prasie żydowskiej po wojnie zamieszczano publikacje polskiej konspiracji, których autorzy podejmowali temat Zagłady. Przedruki obejmowały teksty napisane już po przystąpieniu Niemców do likwidacji skupisk żydowskich (mowa tu o broszurze Likwidacja ghetta warszawskiego nieznanego autorstwa z końca roku 1942 lub początku następnego36 czy o artykule opublikowanym w piśmie „Sprawy”37). Publikacje dowodziły zainteresowania niektórych organizacji działających w ramach polskiego podziemia losami ludności żydowskiej, zarazem jednak – biorąc pod uwagę daty ich ogłoszenia – czytelnik nie mógł mieć wątpliwości, że przyszło ono w czasie, gdy przeważająca część żydowskich mieszkańców przedwojennej Polski została już zamordowana.

    6Odmalowany w prasie obraz rzeczywistości zewnętrznej wobec skazanych na eksterminację Żydów nie zamykał się w granicach Polski (mowa o przestrzeni wyznaczonej granicami państwowymi – przedwojennymi i tymi ustanowionymi po 1945 roku, jak i o obszarze wpływów kulturowych). W tekstach pojawia się również świat „zachodni”, „anglo-amerykański”, „cywilizowany” – nieodmiennie oskarżany o to, że „nie reagował na rozpaczliwe apele podziemnego ruchu żydowskiego w Polsce”, „nie wierzył” i „nie chciał wierzyć” (w zbrodnię na Żydach), nie pomógł38, był bierny „przygląda się i pozwala na zagładę narodu żydowskiego”39.

    Ocena postaw skazanych na Zagładę

    7O oczywistej specyfice większości przedstawień Zagłady w pismach żydowskich przesądza fakt, że narratorzy tekstów z reguły opowiadają o świecie, do którego należą/należeli, w każdym razie z którym łączą ich mocne więzy. Opisom towarzyszy najczęściej cały wachlarz silnych, nie zawsze wypowiadanych emocji. Recenzenci opublikowanej w 1947 roku Historii jednego życia zgodnie zarzucali Ludwikowi Hirszfeldowi, że feruje on wyroki, osądza naród, w którego szeregi został zaliczony przymusowo – na mocy ustaw niemieckich – i z którym nigdy wcześniej się nie identyfikował. Zrozumiałe jest zatem, że prawo do sądzenia skazanych na Zagładę mieli tylko sami Żydzi: „[…] nie widzimy racji, by uczony tej miary operował ogólnikami w sprawie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości narodu, którego dziejów, życia, twórczości, dróg i form rozwojowych nie zna […]”. Dalej w tym samym artykule natrafiamy na fragment: „A jednak prof. Hirszfeld na podstawie przypadkowej wspólnej tragedii przebywania z Żydami w ghetcie – i to w takich – powtarzam – bez precedensu i analogii warunkach! – kwalifikuje! Kwalifikuje, ocenia, niemal szufladkuje Żydów. Żydzi byli tacy, owacy…”40.

    8Żydowskie postawy w sytuacji długotrwałego zagrożenia, ale też w bezpośredniej konfrontacji z Shoah, należą do tematów najtrudniejszych, nie tylko dlatego, że wymuszają na autorach powrót do bolesnych przeżyć własnych. Totalny charakter Zagłady sprawił bowiem, że również doświadczenia innych przyjmowano za swoje, bo przecież zgodnie z założeniami niemieckiej polityki narodowościowej miały one przypaść w udziale wszystkim bez wyjątku osobom, które uznane zostały za Żydów. Większość autorów losy indywidualne traktuje także jako reprezentację doświadczeń ogółu, piszą oni z perspektywy zbiorowości, z którą się identyfikują. Stąd w wielu opowieściach o codziennym życiu w gettach współgra niedowierzanie, ale i jakiś rodzaj wstydu, zażenowania, że Żydzi w swej masie podporządkowali się nakazom i rozkazom Niemców. Wierzyli im – dali się zwieść, oszukać, pozwolili się zniewolić, że podczas akcji likwidacyjnych nie stawiali oporu, sporadycznie tylko protestowali, nawet wtedy gdy nic już nie mieli do stracenia. Słowem kluczem, bezustannie powracającym w tekstach, jest „bierność”. Żaden z autorów nie pozostawia tego zagadnienia bez komentarza. Nawet jeśli stara się przyjąć konwencję beznamiętnego zapisu, jedynie rejestru zdarzeń, napięcie widoczne jest pod powierzchnią słów: „Słyszało się nieraz i słyszy dotychczas zarzuty pod adresem społeczeństwa żydowskiego, że nie walczyło, że z niepojętą biernością poszło w swoją tragiczną drogę”41. Recenzentka wydawnictw Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w Polsce stwierdzała, tłumacząc także samej sobie, bo – jak pisze – rzeczywistości gettowej nie znała z własnego doświadczenia: „Z wielu zeznań dowiadujemy się, że pierwsze ofiary poszły na śmierć, w przeświadczeniu, że pokorą i poddaniem się uratują życie innym, młodym i zdrowym. Wierzyli, że ich niewinna męka będzie »odkupieniem dla wszystkich Żydów«”42. Wskazanie na racjonalne – w tamtych warunkach – motywacje podejmowanych albo zaniechanych działań należy do stałego repertuaru proponowanych wyjaśnień, bo też wypowiadający się odrzucają wizerunek „Żydów bezwolnych” w decydujących dla ich dalszego trwania chwilach; dowodzą natomiast, że nawet wtedy dokonywali oni wyborów. („Zdolność do poświęcenia się sprawiała, że ci nawet, co pracowali i mogli się uratować w pierwszych fazach »akcji«, często nie chcieli zostawić starych rodziców, małych dzieci, żon i dobrowolnie szli z nimi razem na śmierć”43). „Wobec niesłychanej przewagi wroga Żydzi byli po prostu bezsilni. […] Bezsilność ta była może najstraszliwszym brzemieniem, jakie ciążyło na wszystkich gnębionych, maltretowanych, męczonych i mordowanych” – wyjaśniał inny autor44. Nachman Blumental przekonywał, że „czas i miejsce, w którym Żydom przyszło żyć i walczyć, były jakby poza normalnym czasem i normalną przestrzenią…”45. I dalej: „Nie można tu stosować utartych twierdzeń i komunałów, znanych z codziennego życia normalnego. Zjawiska tej epoki są jakościowo inne – przynajmniej z punktu widzenia psychologicznego: i nie wolno nam ich nie doceniać pod tym względem”46. Broniąc się przed kierowanymi wobec ludności żydowskiej zarzutami „bierności”, znacznie rozszerzano pojęcie walki i oporu. Pisał Maksymilian Tauchner w odpowiedzi Kazimierzowi Dębnickiemu, który na łamach „Przekroju” zarzucał Korczakowi „bierność” właśnie („na tle świadomego bohaterstwa powstańców w ghetcie warszawskim, na tle ich wiary w przyszłość, zwycięstwo – kontrast biernej śmierci Janusza Korczaka jest bardzo wymowny…”47): „Różne bywały formy oporu i walki ze znienawidzoną bestią hitlerowską. Zmieniały się one w zależności od czasu, miejsca i warunków. Bywało, że walką i oporem był przedśmiertny okrzyk »Niech żyje Polska« lub śpiew chóralny nad wykopaną mogiłą, lub też zwyczajne – wydawałoby się – kroczenie na śmierć z wysoko podniesioną głową”48. Zgodnie z ujęciem niektórych autorów samo trwanie wbrew działaniom podejmowanym przez Niemców zmierzającym do unicestwienia Żydów traktować należy jako formę sprzeciwu i walki. Wedle tego przekonania „w ciągu czterech lat niemieckiego barbarzyństwa [do powstania w getcie warszawskim] walka ludu żydowskiego z nawałą hitlerowską o byt, była nieprzerwanym pasmem heroizmu i masowego poświęcenia”49.

    9Podobnie pisanie o podejmowanej przez niektórych Żydów współpracy z Niemcami łączyło się z emocjonalnym trudem. Utożsamiając się bowiem z ogółem prześladowanych, autorzy nosili w sobie poczucie odpowiedzialności także za postawy nieaprobowane i potępiane, a uobecnione w grupie, z którą czuli się organicznie związani. Właśnie dlatego w wypowiedziach na ten temat napiętnowaniu towarzyszy zazwyczaj odraza, zmieszanie, wstyd, niechęć, ale i niepewność, a nawet współczucie, wiele jest także bólu. Aby poradzić sobie z tymi odczuciami, piszący stosują rozmaite strategie. Najbardziej oczywista z nich polegała na marginalizowaniu problemu: „Jednostki, które uratowały się poprzez zdradę, wysługując się Niemcom, jeśli weźmie się posd uwagę jedyny, niespotykany wśród innych społeczeństw i z niczym porównać się nie dający ciężar żydowskiego losu – były nieliczne”50.

    10Podejrzenie o kolaborację z Niemcami dotyczyło z reguły wszystkich członków Judenratów i funkcjonariuszy żydowskiej Służby Porządkowej – o ile nie potrafili dostarczyć dowodów na swoją niewinność. Wypowiedzi prasowe nie były jednak w tej kwestii jednoznaczne. W 1946 roku Szymon Rogoziński podjął polemikę z przedstawioną na łamach „Dos Naje Leben” tezą jakoby „»Judenraty« i Żydowska Służba Porządkowa były »formacjami«, które współpracowały z ss”51. Czy mogli Żydzi nie przyjąć „autonomii narzuconej im przez Niemców”? – pytał Rogoziński. Mieszkańcy getta byli więźniami, a nie wolno „stosować w stosunku do ludzi, żyjących w Ghetcie, tych samych zasad, które stosujemy do tych, którzy wprawdzie żyli w wiecznym strachu o swe życie, ale którzy korzystali ze względnej wolności i swobody”52. Zwracał również uwagę na to, że w prace Judenratu zaangażowali się także społecznicy, ludzie dobrych i uczciwych zamiarów, jak choćby Leon Berenson – osoba o nieposzlakowanej opinii. Fakt, że warszawski Judenrat nie podjął współpracy z Niemcami („Był zupełnie bierny. Unikając współpracy z Niemcami, nie starał się w jakikolwiek sposób przeciwdziałać im”53) w zestawieniu z warunkami życia w getcie traktować można jako zasadniczy zarzut: „[Judenrat] nie uczynił najmniejszego wysiłku w kierunku choćby ulżenia niedoli ludności żydowskiej”54. Rogoziński, wstrzymując się od oceny, dla kontrastu wskazywał na przewodniczącego Judenratu getta łódzkiego – Chaima Mordechaja Rumkowskiego („znienawidzonego przez tysiące ludzi typu zboczeńca moralnego i seksualnego”, ale zarazem wspaniałego organizatora o żelaznej woli55), który przemienił getto w Łodzi w gigantyczny obóz pracy, zapewniając jego mieszkańcom „głodowe racje żywnościowe”. Ostatecznie – zdaniem Rogozińskiego – ci, którzy wykorzystywali kontakty z Niemcami dla własnych celów – jednostki czy nawet grupy, między innymi pracownicy Urzędu do Walki z Lichwą i Spekulacją w dzielnicy żydowskiej, tzw. Trzynastka – stanowili ułamek zaledwie ludności getta. Argumenty, do których odwoływał się w artykule, powracają w różnych konfiguracjach także w innych tekstach. Nie ma jednak wątpliwości, że ton publikacji prasowych podejmujących trudny temat odpowiedzialności ciążącej na urzędnikach Judenratów i funkcjonariuszach żydowskiej Służby Porządkowej z biegiem czasu znacznie się radykalizował. W 1949 roku dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego, otwierając sesję na temat kolaboracji żydowskiej w czasie wojny i roli Judenratów, miał stwierdzić, że były to „instytucje wykonujące wszelkie zarządzenia okupanta”56. Z kolei autor krótkiej notatki w „Opinii” tak podsumował obrady: „Wszystkie wypowiedzi nacechowane były bezwzględnie negatywnym stosunkiem do godnej potępienia roli »Judenratów«”57.

    11Na łamach prasy żydowskiej mowa była także o indywidualnych przypadkach współpracy. Ukazywały się wzmianki o żydowskich więźniach funkcyjnych sądzonych przed sądami polskimi58, na bieżąco informowano o działaniach podejmowanych przez Sąd Społeczny powołany w 1945 roku przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce. Za swój cel zasadniczy stawiał on rzeczową ocenę Żydów uwikłanych w czasie wojny w szeroko rozumianą kolaborację z Niemcami. O ile dochodzenie wykazało, że oskarżony dopuścił się „zdrady narodu”, sąd wymierzał karę najwyższą – wykluczenie ze społeczności żydowskiej: „Ktokolwiek współpracował z największym wrogiem całej ludzkości, a narodu żydowskiego przede wszystkim – ten nie może więcej pozostawać członkiem społeczeństwa żydowskiego! – oto sens wyroku w sprawie Rotholca!”59. W czerwcu 1948 roku „Biuletyn ŻAP” informował, że „Henryk vel Henoch Klajnman na zawsze pozbawiony [został] praw związanych z przynależnością do społeczności żydowskiej”60.

    W poszukiwaniu formy wyrazu

    12We wstępie do recenzji twórczości Samuela Josefa Agnona zamieszczonej w „Opinii” czytamy: „Tragedia żydowska w czasie ostatniej wojny stworzyła dla narodu jeszcze jeden punkt widzenia na literaturę – dzieło jako pomnik i dokument rzeczywistości, która minęła bezpowrotnie”61. Wyrażone w przywołanym tu fragmencie przekonanie dość powszechnie podzielano62. W innym miejscu dokumentowaniu Zagłady towarzyszą refleksje nad stosowną, adekwatną dla tamtych wydarzeń, formą wyrazu: „To, co się stało z Żydami podczas okupacji w Polsce, nie ma jeszcze swego wyrazu, którym można byłoby określić ogrom tej tragedii”63. W recenzji z Wystawy Żydowskich Artystów Plastyków, zorganizowanej w 1949 roku, znajdujemy następujący passus:

    W tym miejscu niech mi dozwolona będzie mała dygresja, kilka słów o ghettowskiej i eksterminacyjnej tematyce w sztuce. Powinniśmy zrozumieć, że gdy pragniemy w dziele sztuki uwiecznić wielki wstrząs historyczny, znaleźć dlań musimy formę i wyraz, które poprzez wszystkie pokolenia cofnąć nas potrafiłyby do okresu i okoliczności, w których wstrząs ten miał miejsce64.

    13Wyraźnie widoczne jest głębokie przekonanie o niedostatku, niewystarczalności środków tradycyjnych. W artykule poświęconym żydowskiej poezji powojennej I. Łaszczower zauważał: „Chcę jedynie podkreślić fakt, że literatura nasza nie znalazła jeszcze dotąd takich form artystycznej wypowiedzi, w których zmieściłaby się treść ludzkich wzlotów i upadków, upodlenia i walki w obozach koncentracyjnych i gettach XX wieku”65. Zbrodnia, której ofiarą padli Żydzi, ma charakter „niewysłowiony”, wymyka się rozumieniu i nazwaniu: „Większość naszych poetów jest jeszcze jakby odurzona tym, co zaszło. Ich poetyckie odczuwanie i reakcje są stępione, ich nastroje przytłumione do tego stopnia, że zamilkło pióro – odeszła mowa”. W innym miejscu ten sam autor dodawał, że „jeszcze […] nie każdy z nich w swej poetyckiej intuicji zbliżył się na dostateczny dystans do tych oparów zła i niewysłowionej niedoli, unoszących się nad niedawno minionym okresem żydowskiego męczeństwa”66. Eleasar J. Feuerman przekonywał, że „język ludzki okazał się zbyt słaby”67, by wyrazić doświadczenie Zagłady – dostępne, bo wyczuwalne raczej niż opowiedziane, tylko jej faktycznym i potencjalnym ofiarom, dla nich jedynie zarezerwowane. Im wyłącznie, takim jak Adolf Rudnicki, mogło się udać „przetłumaczyć język piekła na mowę ludzką. […] zapisane cierpieniem, opalone w ogniu krematoriów i poplamione krwią karty historii epoki pieców były dla niego czytelne – tak jak słyszalne były dla nas milczące opowiadania tych, których spotkaliśmy”68.

    Upamiętnianie Zagłady

    14Sporządzanie drobiazgowych nierzadko opisów martyrologii żydowskiej, podobnie jak i szczegółowe relacje o przybierającym różne postaci sprzeciwie, dyktowane było imperatywem, by mimo fizycznego unicestwienia, ocalić i zachować w pamięci ślad po tych, którzy zginęli – ludziach, społecznościach, po zgładzonym świecie. „Człowiek się broni przed rozdrapywaniem świeżo zabliźnionych ran. A jednak należy to czasem robić, by »nie zarosły one błoną podłości«. Nie wolno żyć z dnia na dzień, nie wolno zapomnieć o niepisanym testamencie milionów”69. Autorów publikujących na łamach prasy żydowskiej łączyło przekonanie o ciążącym na ocalałych obowiązku upamiętnienia Zagłady we wszystkich jej przejawach:

    Nie pomniejszając ani na jotę historycznego znaczenia zbrojnego oporu żydowskiego w tym czy innym ghetcie, nie wolno nam ani na chwilę zamilczeć lub pomniejszać martyrologii naszego narodu, wszystkich 6 milionów Żydów, którzy zamordowani zostali w straszliwej epoce Hitlera. Niezależnie od tego, jaką śmiercią zginęli, wszyscy są męczennikami i bohaterami nie tylko narodu żydowskiego, ale i całej ludzkości70.

    15Żydowska prasa często przekazuje wieści o ekshumacjach, znakowaniu mogił zbiorowych71. Wszystkie tytuły informują o staraniach podejmowanych dla upamiętnienia Zagłady przez społeczności lokalne czy organizacje społeczne i polityczne, o podejmowanych na szczeblu państwowym inicjatywach upamiętniania miejsc związanych z Shoah, między innymi pracach nad przygotowaniem, dyskusjach o ostatecznym kształcie i organizowaniem Muzeum Oświęcimskiego72. Dokumentowane są zabiegi ocalałych, by symbolicznie choćby zaświadczyć o niedawnej jeszcze, brutalnie przerwanej, wielowiekowej obecności zamordowanych.

    16Ze szczególnym zainteresowaniem w prasie żydowskiej śledzono plany odbudowy Warszawy, zwłaszcza te dotyczące terenów byłego getta. Jak donosiła „Opinia” w artykule zatytułowanym Nowe osiedle na gruzach ghetta, do projektodawcy nowo powstającej na Muranowie dzielnicy mieszkaniowej, Bohdana Lacherta, zwrócił się przedstawiciel Żydowskiej Agencji Prasowej z pytaniem: „Czy zostaną zachowane i udostępnione nieliczne zabytkowe budowle oraz jakie miejsce w nowej dzielnicy zajmie plac, na którym wzniesiony zostanie Pomnik Bojowników Getta”. Zapewniono go, że projekt „w założeniu swoim dąży z jednej strony do zachowania i otoczenia największym pietyzmem wszystkiego co świadczy i świadczyć będzie w przyszłości o żmudnej pracy i bohaterskich walkach zamieszkałej tu przed wojną ludności żydowskiej, a z drugiej strony do powiązania przeszłości z nową rzeczywistością Polski”. Zaraz też dodano: „Wszystko to, co pozostaje w najmniejszym nawet związku ze zbrojnym powstaniem 1943 r., będzie według projektu budowy zaakcentowane i podkreślone przez odpowiednie rozmieszczenie nowobudujących się gmachów”73.

    17Wypowiedź Lacherta uświadamia nierozwiązywalny dylemat, z którym niejednokrotnie mierzyć się musieli dążący do upamiętnienia Zagłady. Jedyną metodą, by na zawsze oddać hołd pomordowanym, a tym samym utrwalić w pamięci potomnych bezmiar zniszczeń, uświadomić, że bujne ongiś życie żydowskie zostało nieomal całkowicie unicestwione, byłoby uznanie ogromnej połaci miasta za gigantyczne cmentarzysko, którym w istocie było. Każde inne rozwiązanie oznaczało, że na ruinach powstaną nowe domy. Tymczasem dążenie ocalałych do upamiętnienia dokonanej na ziemiach polskich Zagłady – jak dowodzą teksty prasowe – konfrontowane było z postawą polskich „gospodarzy” kraju. Nie zawsze przychylną, a w każdym razie niejednokrotnie niewrażliwą na potrzeby Żydów. Ta nierównowaga wyraźnie widoczna była przy okazji otwarcia muzeum oświęcimskiego. Mówił na ten temat w pełnych goryczy słowach Henryk Rachman:

    My Żydzi mamy mogiły porozrzucane jak polne kamienie. Dziś, w dniu otwarcia muzeum, które przypada na dzień sobotni, nie możemy nawet zmarłym naszym zaśpiewać pieśni żałobnej El mole rachmim, gdyż tradycja soboty nam to zakazuje. Chcielibyśmy jednak, by ta manifestacja i te modły skromne były cementem zespalającym resztki narodu żydowskiego z polskim i stały się pomostem zgodliwego współżycia74.

    18Prasa odnotowywała fakty nadawania nowych, związanych z wojenną historią Żydów, nazw – ulicom czy instytucjom. Skrupulatnie rejestrowała pojawianie się kolejnych wydawnictw na temat Zagłady, ale także śledziła twórczość artystów – pisarzy, malarzy, rzeźbiarzy – zajmujących się tą problematyką. Czytamy w odezwie Komisji Historycznej Bundu:

    Olbrzymie straty w ludziach, zarówno Polaków, jak i Żydów, nie mogą pójść w zapomnienie, nie mogą zniknąć z dziejów pisanych. Wściekłość teutońska, która ze szczególną zawziętością wyładowała się przeciw bezbronnej ludności żydowskiej, zagłada wielkiej części Żydów w Polsce, bezprzykładna w dziejach ludzkości epopea walk powstańczych żydowskich bohaterów w ghettach, obozach i lasach partyzanckich, musi być uwieczniona przez historię75.

    19Charakterystyczne dla wypowiedzi prasy żydowskiej tamtego czasu były starania, aby upamiętniając tych nielicznych – na tle całego społeczeństwa żydowskiego – którzy podjęli walkę z niemieckimi prześladowcami, zachować także pamięć o setkach tysięcy Żydów zgładzonych bezimiennie, bez oporu. Starano się utrzymać równowagę w ocenie postaw – gloryfikując przejawy buntu, nie deprecjonować tych, którzy bez sprzeciwu ulegali niemieckim nakazom. Na łamach gazet celebrowano rocznice buntów, ale i utworzenia gett76 czy rozpoczęcia akcji likwidacyjnych poszczególnych skupisk żydowskich77. Autorzy czcili powstańców, lecz także i ich zamęczonych braci:

    W piątą rocznicę likwidacji ghetta warszawskiego, największego ośrodka żydowskiego w Europie, chylimy czoło nad grobami bohaterskich bojowników walczących o godność narodową i ludzką. […] Jednocześnie chylimy czoło nad grobami setek tysięcy ofiar ghetta warszawskiego, które zamęczone zostały w różnych obozach i miejscach kaźni78.

    20Adolf Berman w przemówieniu radiowym wygłoszonym po wyborze na stanowisko przewodniczącego CKŻP oświadczał: „zwracam się myślą do tych trzech milionów Żydów polskich, z którymi łączyła mnie wspólna droga męczeństwa, droga cierpień i walki”79. Bezimiennych męczenników honorowano jednak właśnie przy okazji upamiętniania buntów. Jankiel Wiernik – uczestnik powstania w Treblince – pisał w liście do redakcji „Głosu Bundu”, że „2 sierpnia [dzień wybuchu buntu w obozie] każdego roku powinni ludzie całego świata skierować uczucia swoje i myśli do tych męczenników, którzy zginęli z rąk oprawców niemieckich w Treblince”80.

    21Mimo świadomie podejmowanych starań śmierć męczeńska i śmierć buntowników nie miały tego samego statusu w wizerunkach prasowych: „Stare przysłowie hebrajskie mówi: wszystko zależy od szczęścia. Nawet do śmierci, po śmierci i do historii też trzeba mieć szczęście”81. Pośród wymienianych w prasie zamordowanych, których nazwiska powinny – zdaniem autorów – zostać na zawsze utrwalone w pamięci (zmienny – w zależności od afiliacji politycznej tytułu – zestaw bohaterów wymaga osobnej analizy) zdecydowanie liczniej reprezentowani byli działacze konspiracyjni i ci wszyscy, którzy stawili opór Niemcom82. Czczeni męczennicy to także osoby, których postawę można traktować jako akt wyboru, a zatem działania, jako suwerenny wyraz niezgody w ówczesnych warunkach przybierający formę buntu, oporu, sprzeciwu. Tak też – jak się wydaje – odczytywano decyzję Janusza Korczaka („bohaterstwo to nie tylko walka z bRoNIą w ręku. Nieodzownym elementem bohaterstwa jest przede wszystkim wALkA. Walki bywają różne. Korczak nie zginął jak większość mieszkańców ghetta. Korczak zginął, stawiając opór. Korczak zginął w walce”83), Anny Braude-Hellerowej – naczelnej lekarki szpitala dziecięcego im. Bersonów i Baumanów, która nie wyszła z getta („Taki był konsekwentny koniec życia, które nie znało kompromisu”84) oraz śmierć samobójczą Szmula Zygelbojma („Jego czyn był najwyższym i ostatnim akordem walki, buntu i poświęcenia powstańczego getta”85).

    22Do publikowania tekstów o Zagładzie skłaniały wydawców kolejne rocznice buntów w gettach i obozach. Z pewnością łatwiej było umiejscowić je w czasie – miały swój początek i koniec w odróżnieniu od nieprzerwanie od wybuchu wojny trwających, choć o zmiennym natężeniu, cierpień, które przypadły w udziale ludności żydowskiej. Nie sposób jednak zaprzeczyć, że autorzy po prostu chętniej i z większą łatwością pisali na temat konspiracji i ruchu oporu niż prześladowań niemieckich. Najdobitniej chyba przekonanie o moralnej przewadze czynu (zwłaszcza zbrojnego) wyraził Tadeusz Zaderecki: „Tylko krwią ratuje się honor; tylko krwią zdobywa się prawo do ziemi, do szacunku, do wolności i życia. I nie krwią cierpiętnika, która może krzyczy głosem ogromnym do niebios, ale na ziemi nawet szeptem słabym o pomstę się nie odzywa, lecz krwią z bronią w ręku przelaną”86. Liczba wypowiedzi, których główny wątek związany był z tymi zagadnieniami, znacząco przewyższała publikacje w zasadniczej części skupione na problematyce martyrologii87. Gdyby na tej tylko podstawie oceniać rangę przeszłych wydarzeń, uznać należałoby, że aktywnie wyrażana niezgoda na porządek narzucony przez państwo hitlerowskie i jego funkcjonariuszy stanowiła istotę Zagłady albo przynajmniej przybliżała do jej zrozumienia.

    23Powstanie kwietniowe było najczęściej celebrowanym wydarzeniem z historii Zagłady. Każdego roku wszystkie pisma drukowały różnego rodzaju wypowiedzi na ten temat. Wiele redakcji przygotowywało numery o charakterze monograficznym88. Edycję syjonistycznego „Naszego Słowa” otwierał numer specjalny – określany w winiecie jako Jednodniówka i sygnowany podtytułem W 3-cią rocznicę powstania w ghetcie warszawskim89. Podstawowe zasady doboru tekstów publikowanych w wydaniach rocznicowych pism zmieniały się z czasem. Wielokrotnie jednak – co charakterystyczne dla wypowiedzi tamtego okresu – podkreślano przy tej okazji, że pierwsze powstanie warszawskie nie było jedynym takim wystąpieniem (wspominano walki styczniowe w getcie warszawskim90, przypominano o ruchu oporu w getcie białostockim i tamtejszym powstaniu91, o buntach w Treblince i Sobiborze, konspiracji getta częstochowskiego, krakowskiego i będzińskiego92, oddziałach Żydowskiej Organizacji Bojowej w obozach w Poniatowej i Trawnikach93, walkach w Tarnowie, Będzinie, Częstochowie i Jaśle94, oporze stawianym przez Żydów w Nieświeżu95 i Wilnie96).

    24Choć ocalali w upamiętnianiu martyrologii żydowskiej widzieli swój obowiązek, przychodziło im to z trudnością, również dlatego, że de facto znacznie chętniej identyfikowali się z uznawanymi za wyraz najwyższego heroizmu postawami aktywnych uczestników szeroko rozumianego ruchu oporu. Nie przypadkiem w uwagach na temat wieczoru literackiego z udziałem żydowskich poetów recenzent wyróżnił szczególnie reportaż Koczergińskiego, który „wywołał więcej entuzjazmu dzięki temu, że zrozumiał głęboką tęsknotę mas żydowskich, by czuć się jako aktywnie współdziałający w wielkim zmaganiu z hitleryzmem. On wyszukał swoich bohaterów nie spośród tych, co zmiażdżeni zostali bez boju, jeno z tych, których z bronią w ręku z uniesioną głową przeciwstawili się wrogowi”97. Znamienne są także słowa S. Mendelsona, który za konieczne uznał przekonywać do innego spojrzenia na życie w getcie – jak z jego słów wynika – przez większość traktowanego w tamtym okresie wyłącznie jako przejaw martyrologii: „W gettach nie tylko wymordowano naród. Do roku 1942 płonął tam naród o potężnej woli i najwyższej sile duchowej. Nie tylko powstania były wybuchem heroizmu – nie mniej bohaterstwa było w codziennym życiu gett”98. Znaczący jest także w tym kontekście fakt, że powołany do życia w 1948 roku Komitet Uczczenia Pamięci Ofiar Treblinki za główny cel statutowy obrał upamiętnienie „męczeństwa i niewinnej śmierci i walki ponad miliona ofiar hitleryzmu całej Europy”99.

    25W wypowiedziach przedstawicieli żydowskich ugrupowań politycznych ich udział w konspiracji legitymizował automatycznie działania powojenne: „Swą działalność obecną jako przewodniczącego reprezentacji społeczeństwa żydowskiego traktuję jako dalszy ciąg pracy w kierownictwie żydowskiego wyzwoleńczego ruchu podziemnego. Wówczas przyświecały nam dwa cele: ratowanie życia ludzkiego i walka o godność narodu, o to, aby móc umrzeć z godnością”100. Temat oporu przywoływano w wielu wypowiedziach, traktując go jako budulec świadomie tworzonej, nowej tradycji żydowskiej: „Naszym zadaniem jest wychować nowego człowieka na bohaterskich wzorcach narodu żydowskiego. Dumni jesteśmy z Makabeuszów, ale też dumni jesteśmy z Mordechaja Anielewicza i bez względu na to, czy należał on do tej, czy do innej partii – jest on bohaterem narodu żydowskiego […]”101. Powstający w Izraelu kibuc im. Bojowników Gett, skądinąd na gruntach byłej niemieckiej koloni, postawił sobie za cel „pielęgnowanie ducha bohaterskich walk o godność i honor narodu żydowskiego i tradycji wspólnej walki z demokracją polską przeciwko hitlerowsko-faszystowskiemu ciemiężcy”102.

    26Szczególna rola w tych zabiegach przypadała tekstom rocznicowym. Ich formuła wymagała od autorów przedstawienia wydarzeń w taki sposób, by dla czytelnika jasne były powody, dla których należy je upamiętnić. Zgodnie z przyjętą przez wydawcę wykładnią ideologiczną teksty naświetlały i punktowały najważniejsze aspekty prezentowanych zdarzeń. Tłumaczyły ich wykraczające poza wojenny czas znaczenie, wskazywały na wartości uobecnione w czynach proponowanych przez nich do uhonorowania. (Zależnie od umocowania światopoglądowego danego tytułu, różnice przedstawień oporu stawianego przez Żydów w czasie wojny zasadzały się raczej na rozłożeniu akcentów, nie dotyczyły zaś spraw zasadniczych103).

    27Do celebrowanych jeszcze w 1947 roku okazji należała między innymi trzecia rocznica „męczeńskiej śmierci” Emanuela Ringelbluma, któremu poświęcono uroczystą akademię w Warszawie104. Z upływem kolejnych miesięcy i pod wpływem różnego rodzaju nacisków tematyka takich tekstów coraz bardziej się zawężała, ograniczając się do stałego zestawu problemów, które nabrały zarazem charakteru emblematycznego. W prasie żydowskiej tamtego czasu pojawiały się jednak także głosy autorów zaniepokojonych postępem procesu heroizowania i rytualizowania pamięci Zagłady. Pisał Maksymilian Tauchner: „Gdy myślę o tragedii warszawskiego ghetta, nie nawiedza mnie nigdy wizja uzbrojonego młodzieńca żydowskiego, symboliczna postać którego tak zawładnęła malarzami naszymi. A z nieprzepartą siłą staje mi przed oczyma obraz matki żydowskiej ze skamieniałą twarzą Niobe, przyciskającej do piersi zatrwożone dziecko”105. Przeobrażeniom podlegały również podsuwane czytelnikom interpretacje wydarzeń, chociaż ich podstawowy rdzeń pozostał stały: „Była to walka nie na życie, lecz na śmierć, walka o wartości ponadmaterialne, o cześć i godność męczeńskiego i bohaterskiego Narodu” – stwierdzał w 1947 roku anonimowy autor106. W przedrukowanej na łamach prasy odezwie żob do Polaków z 23 kwietnia 1943 roku czytamy: „Toczy się walka o naszą i Waszą Wolność, o Wasz i nasz ludzki, społeczny, narodowy honor i godność!”107.

    28Podporządkowane doraźnym, politycznym celom „obróbki” dokonywane na pamięci o Zagładzie wyraźnie widoczne są w wypowiedziach dotyczących wydarzeń rocznicowych. Prasa żydowska – w miarę upływu czasu i zaostrzania kursu polityki wewnętrznej tracąca swą suwerenność – drukuje teksty zgodne z oficjalną, zideologizowaną polską wykładnią historii. Podążając za wytyczonym przez nią kierunkiem, w przekazach z końca lat 40. powstanie w getcie warszawskim – tak jak i Zagłada w ogóle – traciło swój charakter żydowski. Mordechaj Anielewicz miał być bohaterem narodu żydowskiego, ale także bohaterem Polski108, co więcej w pomoc walczącym aktywnie mieli angażować się przedstawiciele świata lewicy i ruchu robotniczego. Pomnik Bojowników Getta – jak wynikało z informacji o dyskusji z udziałem polskich rzeźbiarzy i architektów zorganizowanej przez ckżwP w kwietniu 1948 roku – miał być „symbolem braterstwa broni demokracji polskiej i żydowskiej w walce z okupantem”109. Tymczasem jeszcze w roku poprzednim wytłuszczonym drukiem, powiększoną czcionką zapisano hasłowo na dolnym marginesie „Opinii” informację: „Pomnik Bohaterów Ghetta Warszawy uwieczni martyrologię i bohaterstwo Narodu Żydowskiego, walczącego o honor swój i godność ludzką”110. W tym samym roku Adolf Berman dowodził:

    Nie jest prawdą, że bojownicy getta byli całkowicie izolowani. Istotna pomoc wojskowa była stosunkowo niewielka, ale zarówno powstańcy, jak działacze żydowskiego ruchu podziemnego odczuwali falę gorącej, serdecznej solidarności ze strony demokratycznego polskiego ruchu podziemnego, zwłaszcza ze strony polskich marksistów, rewolucyjnych robotników i inteligentów […]111.

    29Z kolei w rocznicowym numerze „Naszego Słowa” z 1948 roku, w komentarzu redakcyjnym do przedrukowanego za konspiracyjnym polskim pismem artykułu na temat likwidacji getta warszawskiego, znalazł się następujący passus: „Charakterystyczne również, że już wówczas [w sierpniu 1942] światlejsza część polskich działaczy zdawała sobie sprawę z faktu, że zagłada narodu żydowskiego jest tylko wstępem do zagłady narodów słowiańskich”112.

    30Retoryka charakteryzująca przeważającą część tekstów z końca lat 40. poświęconych powstaniu w getcie warszawskim upodabniała je coraz bardziej do piśmiennictwa władz PRL-owskich. (Rzecz dotyczyła zarówno tytułów prasowych, których wydawcy planowali pozostanie w Polsce, jak i tych publikowanych przez organizacje nastawione na emigrację113). Ich autorzy z jednej strony wskazywali na obojętność rządu emigracyjnego, z drugiej zaś – dowodzili zaangażowania albo przynajmniej przychylnego stosunku ugrupowań lewicowych utożsamianych z nowymi władzami:

    Gdy z mglistego Londynu nadeszła wraz z rozkazami trzymania broni u nogi dość niedwuznaczna i jak brzemienna w tragedię ocena, że powstanie w ghetcie to dzieło komunistów i radzieckich spadochroniarzy, nie kto inny jak demokratyczne podziemie polskie ratowało w ogniu płonące niedobitki i pomagało im114.

    31Postępująca utrata względnej suwerenności, jaką w pierwszych powojennych latach cieszyła się społeczność ocalałych z Zagłady polskich Żydów – relatywnie dużej, biorąc pod uwagę lata następne – prowadziła do publikacji zrytualizowanych tekstów rocznicowych ukazujących się przede wszystkim w związku z powstaniem w getcie warszawskim, prowadziła także do zamazywania żydowskiej tożsamości czczonych bohaterów i męczenników. Po likwidacji niezależnej prasy żydowskiej upomnieć się o nich mogła już jedynie literatura…

    Notes de bas de page

    1 M. Edelman, „Skifiści” pod niemiecką okupacją, „Głos Bundu” 1947, nr 5/6.

    2 E. J. Feuerman, Norymberga Wyrok, „Przełom” 1946, nr 3; D. Gruszczyński, Złudzenia, „Przełom” 1946, nr 3.

    3 [Bez autora], Przedstawiciele Żydów oskarżają katów Warszawy, „Głos Bundu” 1947, nr 2; A. Kaska, Przekleń­ stwo i obrzydzenie (Po procesie Fi­ schera), „Głos Bundu” 1947, nr 3; [bez autora], Wyroki śmierci na zbrodnia­ rzy niemieckich, „Opinia” 1949, nr 55.

    4 G. Jaszuński, Po co sądzono Hoessa?, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    5 [Bez autora], Kat warszawskiego get­ ta stanie przed sądem, „Głos Bundu” 1947, nr 5/6.

    6 [Bez autora], Przed procesem zbrod­ niarzy niemieckich w Warszawie, „Opinia” 1948, nr 46.

    7 [R.R.], Hans Biebow przed sądem, „Opinia” 1947, nr 17.

    8 Miliony oskarżają (Z przemówienia M. Borwicza, biegłego w procesie Amona Goetha), „Nasze Słowo” 1946, nr 6/7. Zob. także M. M. Borwicz, Za zbrodnie ludobójstwa… Ostatnia gra Amona Goetha, „Nasze Słowo” 1946, nr 6/7.

    9 Zob. np. Stan aprowizacyjny, warun­ ki zdrowotne i śmiertelność w ghetcie żydowskim (Fragmenty z ekspertyzy tow. S. Fiszgrunda w procesie Fische­ ra), „Głos Bundu” 1947, nr 2; Z eks­ pertyzy biegłego mgr Blumentala w procesie Buehlera, „Opinia” 1948, nr 38; J. Kermish, Likwidacja Żydo­ stwa Warszawskiego (wyjątki z eks­ pertyzy złożonej przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w War­ szawie na procesie Fischera i innych zbrodniarzy niemieckich), „Opinia” 1947, nr 12.

    10 Np. w rubryce tej ukazały się m.in. Akcja konspiracyjna „Poalej Sjon” Lewicy [raport przewodniczącego CK Poalej Syjon Adolfa Bermana wysłany w maju 1944 do przywódców Centrali Światowej], „Przełom” 1946, nr 2; Odezwa Żydowskiego Komitetu Narodowego z lipca 1944, „Przełom” 1946, nr 3; Rozwój działalności Ży­ dowskiego Komitetu Narodowego po stronie „aryjskiej”, raport ŻKN wysła­ ny w maju 1944 za granicę, „Przełom” 1946, nr 4/5; [bez autora], „Poalej Syjon” Lewica w Krajowej Radzie Na­ rodowej; „Przełom” 1947, nr 1/2; [bez autora], Organizacja Bojowa w Traw­ nikach, „Przełom” 1947, nr 10; [bez autora], 5­cio lecie Rady Pomocy Ży­ dom, „Przełom” 1948, nr 16; Doku­ menty z archiwum „Poalej Sjonu”, „Przełom” 1948, nr 18.

    11 Np. w rubryce tej ukazały się m.in. [bez autora], Polska prasa podziem­ na o powstaniu w getcie, „Przełom” 1948, nr 17.

    12 Publikowano – spisywane na gorąco w czasie wojny – relacje, wspomnienia, dzienniki. Był wśród nich drukowany w „Przełomie” dziennik Henryka Słobodzkiego (Dni na kra­ wędzi, „Przełom” 1947, nr 1/2); pamiętnik inż. Mieczysława Goldmana (75 dni w płonącym getcie oraz Śmierć schronu, „Przełom” – odpowiednio: 1947, nr 10 i 1947, nr 16). W „Przełomie” ukazały się Zapiski jednego dnia (fragment pamiętnika z czasów okupacji, pisany w okresie powstania warszawskiego) Basi Bermanowej („Przełom” 1949, nr 20) oraz teksty Mariana Berlanda (Walka; Droga na Umschlag; Na Umschlagu; Ucieczka; Uciekłem z transportu, „Przełom” odpowiednio: 1946, nr 3; 1946, nr 4/5; 1947, nr 6/7; 1947, nr 8/9; 1949, nr 20).

    13 „Kto szedł przez Polskę czasu rzezi, / a Żydem był, co z martwych powstał, / o śmierć mądrzejszy, którą przeżył, / gorzeć już musi jak apostoł” (J. Lec, Anno 1943, „Przełom” 1946, nr 3). Zob. także S. Wygodzki, List w noc, „Przełom” 1947, nr 6/7 oraz m.in. wojenne wiersze Racheli Korn (Staw i Do partyzanta, „Przełom” 1946, nr 3), przedruki wierszy Jana Wajdeloty (Tadeusza Jerzego Sarneckiego) (O męczeństwie rapsod pozgonny, „Przełom” 1946, nr 2) zamieszczonych w wydanym w czasie wojny zbiorze Z otchłani. Poezje (oprac. J. Wajdelota, Warszawa 1944).

    14 Zob. np. A. Rudnicki, Wielkanoc, „Przełom” 1948, nr 17; Z. Nałkowska, Dwojra Zielona, „Opinia” 1949, nr 53/54.

    15 W ramach tej kolumny opublikowano m.in. tekst I. Kleczewskiego, Ży­ cie i śmierć partyzanta – bundowca (Wyjątki z większej pracy o getcie bia­ łostockim), „Głos Bundu” 1946, nr 2/3.

    16 W rubryce ukazały się m.in. teksty: I. Kleczewski, Pierwsze akty oporu, Dokument martyrologii (Taj­ ne sprawozdanie z warszawskiego ghetta), Ostatnia skarga dzieci, „Głos Bundu” 1946, nr 4; S. Fiszgrund (Henryk), Rok przed zbrojnym powstaniem warszawskiego ghetta; I. Brenner, Tragiczny dzień w „małym ghetcie” Częstochowy; [I.S.], Ruch podziemny w ghettach i obozach, „Głos Bundu” 1947, nr 2.

    17 „Dla tych, którzy ocaleli z hitlerowskiej gehenny, dla tych którzy uniknęli męczeńskiej śmierci w krematoriach Oświęcimia, Treblinki czy Majdanku – dla nich zakończenie wojny, zgruchotanie hitlerowskiego faszyzmu i wyzwolenie Polski spod okupacji nie oznaczało końca tragedii”. Zob. Przemówienie tow. posła Dra M. Szuldenreia na XI sesji KRN, „Głos Bundu” 1946, nr 2/3.

    18 Dążąc do przełamania stereotypowego wizerunku getta, jako przeciwwagę autorzy wskazywali ruch oporu, paradoksalnie jednak potwierdzali siłę emblematu: „Pojęcie getta kojarzy się w myśli z tym wszystkim, co było w nim złe. Ale getto Warszawy było także [podkreślenie – E.K.‑F.] ośrodkiem oporu i kultury”. Zob. [bez autora], Pamię­ ci Emanuela Ringelbluma, „Przełom” 1947, nr 4/5.

    19 Zob. np. D. Perelman, Z dziejów mę­ czeństwa i żydowskiego ruchu oporu [rubryka] (z serii: Bundowcy­party­ zanci), „Głos Bundu” 1947, nr 2; [bez autora], Abrasza Blum, „Głos Bundu” 1947, nr 4; [bez autora], Pola El­ ster („Ewa”), „Przełom” 1947, nr 1/2; „Postać Ringelbluma jest jedną z postaci‑symbolów”. Zob. [bez autora], Pamięci Emanuela Ringel­ bluma); H. Jabłoński, Emanuel Rin­ gelblum – historyk, „Przełom” 1947, nr 4/5; [A.B.], Z ruchu podziemnego [rubryka]. Anatol Matywiecki (mjr. „Nastek”) (W trzecią rocznicę bo­ haterskiej śmierci), „Przełom” 1947, nr 8/9; [bez autora], Mordechaj Anie­ lewicz. Komendant powstania w ghe­ cie warszawskim, „Nasze Słowo” [jednodniówka]; [bez autora], W 3­cią rocznicę powstania w ghetcie war­ szawskim, 1946, kwiecień.

    20 A. Berman, W obliczu nowych zadań, „Przełom” 1947, nr 3.

    21 [Bez autora], Z ruchu podziemnego [rubryka]. Belgia, Francja, „Przełom” 1947, nr 4/5.

    22 Tamże.

    23 T. Głowacki, Powstanie żydowskie, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    24 N. Blumental, Żydzi na „aryjskich pa­ pierach” (Ze słownictwa czasów oku­ pacji), „Przełom” 1949, nr 20.

    25 M. Tauchner, W drugą rocznicę Po­ wstania Warszawskiego, „Opinia 1946, nr 3. Zob. także T. Borzykowski, Żydzi w Powstaniu Warszawskim, „Nasze Słowo” 1946, nr 4.

    26 Tamże.

    27 Z ruchu podziemnego [rubryka]. Krajo­ wa Rada Narodowa Referat dla Spraw Żydowskich do Związku Patriotów Pol­ skich, „Przełom” 1949, nr 20: „Jedną z najstraszliwszych plag dla ocalałych i kryjących się Żydów są szantażyści i denuncjanci, przez których dziesiątki Żydów dziennie dostaje się w Warszawie i innych miastach w ręce gestapo i ginie. […] Ostatnio coraz częściej mordują Żydów w lasach i po wsiach”.

    28 Zob. np. [bez autora], Mordercy NSZ skazani na śmierć, „Opinia” 1949, nr 58: „Bestialstwo zbrodniarzy naświetliły jaskrawo zeznania oskarżonego Puchały, który opowiedział o zastrzeleniu w lesie 2‑letniego dziecka żydowskiego, o gwałceniu kobiet i rozstrzeliwaniu mężczyzn – Żydów, podstępnie wywabianych ze schronów, gdzie kryli się przed żandarmerią”.

    29 Tamże.

    30 M. Berland, Uciekłem z transportu, „Przełom 1949, nr 20.

    31 L. Leneman, Z niedawnej przeszłości, „Nasz Głos” 1946, nr 10.

    32 T. Zaderecki, Ludzie… i ludzie­hieny, „Opinia” 1946, nr 2.

    33 Zob. np. B. Bermanowa, O ostatnim roku życia Stefanii Sempołowskiej, „Przełom” 1947, nr 1/2; tejże, „Pierw­ sza Irena”. Wspomnienie o Irenie Sa­ wickiej, „Przełom” 1947, nr 10.

    34 [Bez autora], Z ruchu podziemnego [rubryka]. 5­ciolecie Rady Pomocy Ży­ dom, „Przełom” 1948, nr 16.

    35 „Współdziałanie ŻPR »Poalej‑Syjon« Lewicy z KRN i czołowymi polskimi partiami robotniczymi miało miejsce również na innych odcinkach życia i walki przez cały okres okupacji”. Zob. [bez autora], Z ruchu podziem­ nego [rubryka]. „Poalej Syjon” Le­ wica w Krajowej Radzie Narodowej. Zob. także Z protokółu pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej, „Przełom” 1947, nr 1/2; [bez autora], Z ruchu podziemnego [rubryka]. Program pracy Referatu dla Spraw Żydowskich przy KRN, „Przełom” 1947, nr 6/7.

    36 [M.B.], Likwidacja ghetta warszaw­ skiego, „Nasze Słowo” 1948, nr 6/7.

    37 [Bez autora], Mordowali wszystkich…, „Nasze Słowo” 1948, nr 6/7.

    38 [Bez autora], Żywot i śmierć tow. Zy­ gelbojma, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    39 Sz. Zygelbojm (Artur), Ostatni list pożegnalny, „Głos Bundu” 1947, nr 4. Zob. też J. Beluch‑Beloński, Wspo­ mnienie o Arturze Zygelbojmie, „Głos Bundu” 1947, nr 7.

    40 I. Samsonowicz, O ciszę nad groba­ mi… (z powodu książki prof. Ludwika Hirszfelda: „Historia jednego życia”), „Głos Bundu” 1947, nr 3. W podobnym tonie o książce Hirszfelda czytamy również w „Naszym Słowie”. Zob. F. Hercberg, „Historia jedne­ go życia”. Uwagi o książce profesora Ludwika Hirszfelda, „Nasze Słowo” 1947, nr 4.

    41 E. Steyr, Literatura zagłady i walki, „Przełom” 1947, nr 3.

    42 Tamże.

    43 Tamże.

    44 T. Głowacki, Powstanie żydowskie, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    45 N. Blumental, Wstęp do badań nad ru­ chem oporu wśród Żydów pod okupa­ cją niemiecką, „Nasze Słowo” 1948, nr 6/7. Jak wyjaśniał dalej Blumental, podjęciu oporu nie służyły m.in. struktura ludności uwięzionej w gettach (młodzież w wieku poborowym, powołana we wrześniu 1939, w dużej części nie powróciła po przegranej kampanii wrześniowej do swoich dawnych domów, młodzi mężczyźni znacznie częściej uciekali z okupowanej przez hitlerowców Polski, przede wszystkim na wschód), stan fizyczny ludności żydowskiej zamkniętej w gettach i obozach (wycieńczonej głodem, chorobami i pracą ponad siły), niezwykłość sytuacji, zmniejszona odporność psychiczna, poczucie praworządności, obawa przed prowokacją, poglądy metafizyczne, propaganda niemiecka, izolacja od świata.

    46 Tamże.

    47 K. Dębnicki, Krwawe dni, „Przekrój” 1949, nr 211. Cyt. za: M. Tauchner, Ostatnia droga Janusza Korczaka, „Opinia” 1949, nr 57. Korczak w prasie polskiej tamtego okresu uosabiał przede wszystkim bohaterskie męczeństwo. Marian Podkowiński – w marcu 1945 roku na łamach „Rzeczpospolitej” odwołując się do metaforyki biblijnej – dziecięce ofiary Wielkiej Akcji określał mianem „rzezi niewiniątek”. Kreuje hagiograficzny wizerunek, którego elementy wielokrotnie powielało późniejsze piśmiennictwo. Postać Korczaka przedstawia Podkowiński na tle wydarzeń „pięknego dnia sierpniowego”, kiedy do Treblinki wywieziono dzieci wraz z opiekunami z sierocińca prowadzonego przez Korczaka. Wychowawca, „znając okrucieństwo niemieckie, sam sprowadził swe dzieci na dziedziniec, ustawił czwórkami i poprowadził na plac przeładunkowy. […] Dzieci trzymały się za ręce, śpiewały swe ulubione piosenki, jakby wybierały się na piknik, a nie w ostatnią wędrówkę po ziemi”. Obraz przemarszu dzieci przez getto – spokojnych dzięki odwadze i wewnętrznej sile swojego opiekuna, nieświadomych czekającego ich losu – i obraz Wychowawcy, który im towarzyszył do końca, stanowią trwałe elementy nie tylko polskiego przekazu historii Zagłady. Znamienne jest, że w piśmiennictwie polskim „Stary Doktór”, wierny swym żydowskim dzieciom, skazanym na śmierć z racji pochodzenia, przedstawiany jest jako polski bohater. U Podkowińskiego czytamy: „Janusz Korczak, przyjaciel dzieci i poetów, »stary doktór« z Polskiego Radia, dobrze zasłużył się swej Ojczyźnie!”. Zob. M. Podkowiński, Śmierć Janusza Korczaka, „Rzeczpospolita” 9 marca 1945.

    48 M. Tauchner, Ostatnia droga Janusza Korczaka. „Gdy prowadzono w Wilnie na Ponary do rozstrzelania grupę Żydów, to esesowcy dali rozkaz swym ofiarom, ażeby się rozebrali 10 kroków przed grobem. Młoda dama żydowska ubrana w eleganckie palto fokowe, gdy zwrócił się do niej opryszek niemiecki, ażeby się rozebrała, plunęła mu prosto w twarz. Oczywiście, że już ona do grobu nie doszła. Padła momentalnie na miejscu, przedziurawiona ze wszystkich stron kulami”. Zob. W trzecią rocz­ nicę wyzwolenia Łodzi. Przemówie­ nie Prezesa Mag. M. Balberyszskiego, „Biuletyn Żydowskiego Stronnictwa Demokratycznego” 1948, nr 15.

    49 [J.S.], W czwartą rocznicę, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    50 E. Steyr, Literatura zagłady i walki.

    51 Szymon Rogoziński odwoływał się do opublikowanego łamach „Dos Naje Leben” tekstu „Cyncynatusa” Narodowi zdrajcy pod sąd ludowy. Cyt. za: Sz. Rogoziński, Listopadowa rocznica, „Opinia” 1946, nr 7.

    52 Tamże.

    53 Tamże.

    54 Tamże.

    55 Tamże.

    56 Sesja naukowa w Żydowskim Instytu­ cie Historycznym poświęcona roli „Ju­ denratów”, „Opinia” 1949, nr 61.

    57 Tamże.

    58 [Bez autora], „Kapo” żydowscy przed sądem, „Opinia” 1949, nr 56.

    59 L. Leneman, O zdrowie moralne na­ rodu, „Nasze Słowo” 1946, nr 12. Zob. także Pierwsza rozprawa przed Sądem Obywatelskim CKŻP w sprawie Szapsy Rotholca, „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej” 1946, nr 121.

    60 Klajnman w okresie okupacji niemieckiej służył w policji żydowskiej, był również konfidentem Gestapo. Zob. [bez autora], Sąd Obywatelski CKŻP wyklucza kolaboracjoni­ stę i zdrajcę narodu ze społeczności żydowskiej, „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej” 1948, nr 52.

    61 M. Bosak, Piewca żydowskiego mia­ steczka, „Opinia” 1949, nr 47.

    62 Czytamy w innym miejscu: „Musimy jednak powiedzieć sobie jedno: jeżeli w literaturze naszej, jak również we wszystkich innych gałęziach naszej sztuki, nie wydobyty zostanie, nie wyśpiewany cały patos tych otchłannych w swej grozie lat, we wszystkich jego formach i wariantach – stracona zostanie nasza wielka elegijna pieśń o naszej największej narodowej klęsce – a przyszłe pokolenia nie zrozumieją nas i z pewnością – potępią”. Zob. M. Waldman, Nasza martyro­ logia w naszej powojennej literaturze, „Opinia” 1948, nr 42.

    63 [Marek], Wolna trybuna [rubryka]. W obliczu nowej rzeczywistości, „Przełom” 1946, nr 3.

    64 E. Kaganowski, Impresje z Wysta­ wy Żydowskich Artystów Plastyków, „Opinia” 1949, nr 30.

    65 I. Łaszczower, Z literatury o męczeń­ stwie żydowskim, „Głos Bundu” 1947, nr 2/3.

    66 M. Waldman, Nasza martyrologia w naszej powojennej literaturze.

    67 E. J. Feuerman, Dokumenty epoki pie­ ców, „Przełom” 1948, nr 17.

    68 Tamże. Podobnie postrzegał twórczość Adolfa Rudnickiego F. Hercberg, pisząc: „W piekle hitlerowskim Rudnicki widzi Żydów nie dlatego, że są synonimem ludzkości w ogóle, że uosabiają cierpienie w ogóle, ale widzi ich jako Żydów. On jest częścią tej prześladowanej masy żydowskiej, krew z krwi jej i kość z kości. Opowiadania jego to krzyk duszy żydowskiej”. Zob. F. Hercberg, Kompleks Adolfa Rudnickiego (na marginesie „Szekspira” i „Wniebowstąpienia”), „Nasze Słowo” 1948, nr 9.

    69 E. Steyr, Literatura zagłady i walk.

    70 W trzecią rocznicę wyzwolenia Łodzi. Przemówienie Prezesa Mag. M. Bal­ beryszskiego, „Biuletyn Żydowskiego Stronnictwa Demokratycznego” 1948, nr 15.

    71 „Te zbeszczeszczone trupy, zhańbione mogiły w lesie łagiewnickim nie są niestety jedyne. […] Ile męczeństwa, zgrozy zamknęły w sobie te mogiły. Wdeptane w ziemię, zapomniane, nieznane – wołają jednakże do nas, do naszego sumienia”. Czy­ telnicy piszą… [rubryka]. „Nasze Słowo” 1947, nr 1.

    72 J. Kermish, Na największym cmenta­ rzysku narodu żydowskiego, „Opinia” 1947, nr 22; tegoż, Muzeum mar­ tyrologii, „Opinia” 1947, nr 23/24. Zob. także [bez autora], W sprawie pawilonu żydowskiego w Oświęcimiu, „Mosty” 1948, nr z 5 sierpnia.

    73 [Bez autora], Nowe osiedle na gruzach ghetta, „Opinia” 1949, nr 50.

    74 H. Rachman, Na polach śmierci, „Opinia” 1947, nr 20.

    75 Odezwa Komisji Historycznej „Bun­ du”, „Tygodnik Informacyjny” 1946, nr 7/8.

    76 „W smutną rocznicę utworzenia przez Niemców w listopadzie 1940 roku »dzielnicy żydowskiej« w Warszawie – drukujemy dokumenty z życia i walki [podkreślenie – E.K.‑F.] warszawskiego ghetta, dostarczone nam przez Partyjną Komisję Historyczną”. Zob. [bez autora], Z dziejów walki i męczeństwa warszawskiego ghetta [rubryka], „Głos Bundu” 1946, nr 4.

    77 Zob. np. [bez autora], Manifestacja żałobna [w piątą rocznicę zagłady Żydów Tarnowa], „Głos Bundu” 1947, nr 7; [bez autora], Tragiczny jubileusz w piotrkowskim getcie [w piątą rocznicę likwidacji tamtejszego getta], „Głos Bundu” 1947, nr 8/12; F. Grünberg, Dwie daty, „Opinia” 1949, nr 59; I. Kraus, Z tragicznych lat [rubryka]. Pamiętna rocznica likwidacji ghetta krakowskiego, „Opinia” 1948, nr 31.

    78 [Bez autora], W piątą rocznicę, „Biuletyn Żydowskiego Stronnictwa Demokratycznego” 1948, nr 16.

    79 A. Berman, W obliczu nowych zadań, [podkreślenie – E.K.‑F.].

    80 J. Wiernik, O buncie w Treblince [list do redakcji], „Głos Bundu” 1947, nr 7.

    81 W trzecią rocznicę wyzwolenia Łodzi. Przemówienie Prezesa Mag. M. Balbe­ ryszskiego.

    82 Niepodpisany imieniem i nazwiskiem autor twierdził, że „większym po stokroć czynem niż sama walka jest właśnie podjęcie walki orężnej tylko z nakazu moralnego i tylko dla celów moralnych wbrew głosowi rozsądku, wbrew instynktowi samozachowawczemu, wbrew samemu sobie”. Zob. [bez autora], Bi­ twa o zwycięstwo ducha, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    83 M. Tauchner, Ostatnia droga Janusza Korczaka. „Czas przeminie – Hunnów koniec bliski / i historia do dnia tego wróci / Plama krwi niezatarta – Przyszłość? – I cóż przyszłość jest warta? / Tamtym dzieciom nic życia nie wróci… / A zwycięstwo? – Czas zwycięstwa złoty… / Janusz Korczak szedł drogą Golgoty”. Zob. I. Gelbard, Pieśń o Januszu Korczaku, „Opinia” 1949, nr 53/54. Zob. także J. Glojberman, Janusz Korczak, „Opinia” 1949, nr 53/54.

    84 [A.S.], Pamięci doktór naczelnej, „Głos Bundu” 1947, nr 5/6.

    85 [J.S.], W czwartą rocznicę, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    86 T. Zaderecki, Dni krwi i chwały Żydo­ stwa Warszawy, „Opinia” 1947, nr 13.

    87 Podsumowując dorobek wydawniczy Żydowskiej Komisji Historycznej, E. Steyr pisał o jej publikacjach, że „są to wszystko książki o śmierci. Nieunikniona, okrutna, masowa zagłada i krzyżowa do niej droga – to ich wspólny temat. […] I jak ostatni krzyk skazańca przed śmiercią, zjawia się czasem słowo »walka«”. Zob. E. Steyr, Literatura zagłady i walki.

    88 Np. „Głos Bundu” z 15 kwietnia 1947 zamieścił w związku z powstaniem w getcie warszawskim 14 różnych gatunkowo i o różnym statusie tekstów. Zob. „Głos Bundu” 1947, nr 4. W kwietniu 1947 „Przełom” opublikował sześć tekstów związanych z rocznicą powstania kwietniowego. Zob. „Przełom 1947, nr 4/5. Rok później było ich niemal dwukrotnie więcej (11). Zob. „Przełom” 1948, nr 17. Ponad 30 różnych tekstów związanych z Zagładą, w szczególności z powstaniem w getcie warszawskim. zamieściła „Opinia” z kwietnia 1949.

    89 W 3­cią rocznicę powstania w ghetcie warszawskim, „Nasze Słowo” [jednodniówka] 1946, kwiecień.

    90 [Ig.], Na okupacyjne tematy, „Głos Bundu” 1947, nr 3; T. Borzykowski, 18 stycznia 1943 r., „Nasze Słowo” 1948, nr 1.

    91 Dokumenty [rubryka]. Wezwanie Komendanta powstania w ghetcie białostockim M. Tamaroffa do Kie­ rownictwa Walki Cywilnej Okręgu Białostockiego, „Nasze Słowo” [jednodniówka] 1946, kwiecień; [bez autora], Delegaci Zjazdu składają hołd bojownikom Getta, „Opinia” 1949, nr 60; [bez autora], W 6­tą roczni­ cę powstania w Getcie białostockim, „Opinia” 1949, nr 60.

    92 Adolf Berman wyliczał jednym tchem: „Przywołuję cienie moich towarzyszy broni, tysięcy bojowców żydowskich, powstańców ghetta Warszawy i Białegostoku, obozów śmierci w Treblince i Sobiborze, młodzieży żydowskiej w Krakowie, w Będzinie i w Częstochowie, poległych działaczy żydowskiego ruchu podziemnego […]”. Zob. A. Berman, W ob­ liczu nowych zadań.

    93 [Bez autora], Z ruchu podziemne­ go [rubryka]. Organizacja Bojowa w Trawnikach, „Przełom” 1947, nr 10. Wspomina o tym także Basia Bermanowa. Zob. B. Bermanowa, Zapiski jednego dnia (fragment pamiętnika z czasów okupacji, pisany w okresie powstania warszawskiego), „Przełom” 1949, nr 20.

    94 [Bez autora], Z ruchu podziemnego [rubryka]. Krajowa Rada Narodo­ wa Referat dla Spraw Żydowskich do Związku Patriotów Polskich, „Przełom” 1949, nr 20.

    95 J. Kermish, „Akcje” i „wysiedlenia” (Krótki zarys historyczny), „Opinia” 1947, nr 11.

    96 F. Hercberg, Opór żydowski i jego no­ siciele, „Nasze Słowo” 1948, nr 6/7.

    97 A. Kanc, Poeta naszych czasów, „Nowe Życie” 1946, nr 10 [podkreślenie – E.K.‑F.].

    98 S. Mendelson, Dynamika Żydów wschodnio­europejskich, „Głos Bundu” 1947, nr 5/6.

    99 [Bez autora], Komitet uczczenia ofiar Treblinki, „Mosty” 1948, nr 55.

    100 A. Berman, W obliczu nowych zadań.

    101 Konferencja działaczy kultury żydow­ skiej na Dolnym Śląsku (zapis dyskusji), „Nowe Życie” 1947, nr 10.

    102 [Bez autora], Kibuc im. Bojowników Gett na poniemieckiej ziemi, „Przełom” 1948, nr 19.

    103 Powstanie w getcie warszawskim „świadczy o kompletnej przemianie psychologii narodu”. Zob. T. Zaderecki, Dni krwi i chwały Żydostwa Warszawy. „Była to walka w świętej sprawie. Walka o ideały człowieka, społeczeństwa, narodu. Niezawodnie: każdy z walczących: szomer, bundowiec, peperowiec, poalej‑syjonista czy bezpartyjny – inaczej pojmował treść tych pojęć”. Zob. [J.S.], W czwartą rocznicę, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    104 [Bez autora], Pamięci Emanuela Ron­ gelbluma [sic!], „Przełom” 1947, nr 4/5.

    105 M. Tauchner, Cieniom najdroższym…, „Opinia” 1948, nr 33.

    106 [Bez autora], W rocznicę czynu boha­ terskiego, „Przełom” 1947, nr 4/5.

    107 Historyczny dokument. Odezwa ŻOB z 23 IV 1943, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    108 Konferencja działaczy kultury żydow­ skiej na Dolnym Śląsku (zapis dyskusji), „Nowe Życie” 1947, nr 10.

    109 Rzeźbiarze polscy o pomniku Bojow­ ników Getta, „Mosty” 1948, nr 55. Zachęcając do udziału w akcji zbiórkowej na rzecz budowy pomnika radnych Stołecznej Rady Narodowej, Henryk Wasser miał powiedzieć: „Pomnik Powstańców Getta Warszawskiego […] będzie najdobitniejszym symbolem wysiłków wszystkich bojowników o wolność i demokrację [podkreślenie – E.K.‑F.] w okresie długiej nocy faszystowskiej, wspólnych ofiar najlepszych synów i córek narodu polskiego i żydowskiego i wspólnych zmagań o taką rzeczywistość w naszej Rzeczypospolitej, która by raz na zawsze i w sposób nieodwołalny ugruntowała w oparciu o masy pracujące Polski taki ład i taki porządek, gdzie miarą wartości człowieka będzie nie jego pochodzenie, lecz znój i trud, włożony w sprawę ogólną”. Zob. [bez autora], Pomnik Bohaterów Getta, „Przełom” 1947, nr 8/9.

    110 Zob. „Opinia” 1947, nr 25. Na kolejnych stronach znalazły się hasła o podobnej formule: „TYLKO WSPÓLNYM I OFIARNYM WYSIŁKIEM całego żydostwa stanie Pomnik Bohaterów Ghetta Warszawy, symbol niezłomnego ducha Narodu Żydowskiego” oraz „POMNIK BOHATERÓW GHETTA WARSZAWY będzie protestem naszym przeciw barbarzyństwu faszyzmu i głosem ostrzegawczym dla przyszłych pokoleń”.

    111 A. Berman, Rocznica wielkiego czynu, „Przełom” 1948, nr 17.

    112 [Bez autora], Mordowali wszystkich…

    113 Zob. np. A. Berman, Rocznica wielkie­ go czynu, „Przełom” 1948, nr 18.

    114 I. M. Biderman, W przeddzień wybo­ rów, „Nowe Życie” 1947, nr 10.

    Auteur

    • Ewa Koźmińska-Frejlak
    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de chapitres

    Wprowadzenie

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa wydawana oficjalnie na Wschodzie

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa „gadzinowa”

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa konspiracyjna

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Dyskurs o Zagładzie w polskojęzycznej prasie żydowskiej. Konteksty

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Obok… Pierwsze głosy o Zagładzie w prasie „gadzinowej” i prasie polskiej konspiracji

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Voir plus de chapitres
    1 / 6

    Wprowadzenie

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa wydawana oficjalnie na Wschodzie

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa „gadzinowa”

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Prasa konspiracyjna

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Dyskurs o Zagładzie w polskojęzycznej prasie żydowskiej. Konteksty

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Obok… Pierwsze głosy o Zagładzie w prasie „gadzinowej” i prasie polskiej konspiracji

    Ewa Koźmińska-Frejlak

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 M. Edelman, „Skifiści” pod niemiecką okupacją, „Głos Bundu” 1947, nr 5/6.

    2 E. J. Feuerman, Norymberga Wyrok, „Przełom” 1946, nr 3; D. Gruszczyński, Złudzenia, „Przełom” 1946, nr 3.

    3 [Bez autora], Przedstawiciele Żydów oskarżają katów Warszawy, „Głos Bundu” 1947, nr 2; A. Kaska, Przekleń­ stwo i obrzydzenie (Po procesie Fi­ schera), „Głos Bundu” 1947, nr 3; [bez autora], Wyroki śmierci na zbrodnia­ rzy niemieckich, „Opinia” 1949, nr 55.

    4 G. Jaszuński, Po co sądzono Hoessa?, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    5 [Bez autora], Kat warszawskiego get­ ta stanie przed sądem, „Głos Bundu” 1947, nr 5/6.

    6 [Bez autora], Przed procesem zbrod­ niarzy niemieckich w Warszawie, „Opinia” 1948, nr 46.

    7 [R.R.], Hans Biebow przed sądem, „Opinia” 1947, nr 17.

    8 Miliony oskarżają (Z przemówienia M. Borwicza, biegłego w procesie Amona Goetha), „Nasze Słowo” 1946, nr 6/7. Zob. także M. M. Borwicz, Za zbrodnie ludobójstwa… Ostatnia gra Amona Goetha, „Nasze Słowo” 1946, nr 6/7.

    9 Zob. np. Stan aprowizacyjny, warun­ ki zdrowotne i śmiertelność w ghetcie żydowskim (Fragmenty z ekspertyzy tow. S. Fiszgrunda w procesie Fische­ ra), „Głos Bundu” 1947, nr 2; Z eks­ pertyzy biegłego mgr Blumentala w procesie Buehlera, „Opinia” 1948, nr 38; J. Kermish, Likwidacja Żydo­ stwa Warszawskiego (wyjątki z eks­ pertyzy złożonej przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w War­ szawie na procesie Fischera i innych zbrodniarzy niemieckich), „Opinia” 1947, nr 12.

    10 Np. w rubryce tej ukazały się m.in. Akcja konspiracyjna „Poalej Sjon” Lewicy [raport przewodniczącego CK Poalej Syjon Adolfa Bermana wysłany w maju 1944 do przywódców Centrali Światowej], „Przełom” 1946, nr 2; Odezwa Żydowskiego Komitetu Narodowego z lipca 1944, „Przełom” 1946, nr 3; Rozwój działalności Ży­ dowskiego Komitetu Narodowego po stronie „aryjskiej”, raport ŻKN wysła­ ny w maju 1944 za granicę, „Przełom” 1946, nr 4/5; [bez autora], „Poalej Syjon” Lewica w Krajowej Radzie Na­ rodowej; „Przełom” 1947, nr 1/2; [bez autora], Organizacja Bojowa w Traw­ nikach, „Przełom” 1947, nr 10; [bez autora], 5­cio lecie Rady Pomocy Ży­ dom, „Przełom” 1948, nr 16; Doku­ menty z archiwum „Poalej Sjonu”, „Przełom” 1948, nr 18.

    11 Np. w rubryce tej ukazały się m.in. [bez autora], Polska prasa podziem­ na o powstaniu w getcie, „Przełom” 1948, nr 17.

    12 Publikowano – spisywane na gorąco w czasie wojny – relacje, wspomnienia, dzienniki. Był wśród nich drukowany w „Przełomie” dziennik Henryka Słobodzkiego (Dni na kra­ wędzi, „Przełom” 1947, nr 1/2); pamiętnik inż. Mieczysława Goldmana (75 dni w płonącym getcie oraz Śmierć schronu, „Przełom” – odpowiednio: 1947, nr 10 i 1947, nr 16). W „Przełomie” ukazały się Zapiski jednego dnia (fragment pamiętnika z czasów okupacji, pisany w okresie powstania warszawskiego) Basi Bermanowej („Przełom” 1949, nr 20) oraz teksty Mariana Berlanda (Walka; Droga na Umschlag; Na Umschlagu; Ucieczka; Uciekłem z transportu, „Przełom” odpowiednio: 1946, nr 3; 1946, nr 4/5; 1947, nr 6/7; 1947, nr 8/9; 1949, nr 20).

    13 „Kto szedł przez Polskę czasu rzezi, / a Żydem był, co z martwych powstał, / o śmierć mądrzejszy, którą przeżył, / gorzeć już musi jak apostoł” (J. Lec, Anno 1943, „Przełom” 1946, nr 3). Zob. także S. Wygodzki, List w noc, „Przełom” 1947, nr 6/7 oraz m.in. wojenne wiersze Racheli Korn (Staw i Do partyzanta, „Przełom” 1946, nr 3), przedruki wierszy Jana Wajdeloty (Tadeusza Jerzego Sarneckiego) (O męczeństwie rapsod pozgonny, „Przełom” 1946, nr 2) zamieszczonych w wydanym w czasie wojny zbiorze Z otchłani. Poezje (oprac. J. Wajdelota, Warszawa 1944).

    14 Zob. np. A. Rudnicki, Wielkanoc, „Przełom” 1948, nr 17; Z. Nałkowska, Dwojra Zielona, „Opinia” 1949, nr 53/54.

    15 W ramach tej kolumny opublikowano m.in. tekst I. Kleczewskiego, Ży­ cie i śmierć partyzanta – bundowca (Wyjątki z większej pracy o getcie bia­ łostockim), „Głos Bundu” 1946, nr 2/3.

    16 W rubryce ukazały się m.in. teksty: I. Kleczewski, Pierwsze akty oporu, Dokument martyrologii (Taj­ ne sprawozdanie z warszawskiego ghetta), Ostatnia skarga dzieci, „Głos Bundu” 1946, nr 4; S. Fiszgrund (Henryk), Rok przed zbrojnym powstaniem warszawskiego ghetta; I. Brenner, Tragiczny dzień w „małym ghetcie” Częstochowy; [I.S.], Ruch podziemny w ghettach i obozach, „Głos Bundu” 1947, nr 2.

    17 „Dla tych, którzy ocaleli z hitlerowskiej gehenny, dla tych którzy uniknęli męczeńskiej śmierci w krematoriach Oświęcimia, Treblinki czy Majdanku – dla nich zakończenie wojny, zgruchotanie hitlerowskiego faszyzmu i wyzwolenie Polski spod okupacji nie oznaczało końca tragedii”. Zob. Przemówienie tow. posła Dra M. Szuldenreia na XI sesji KRN, „Głos Bundu” 1946, nr 2/3.

    18 Dążąc do przełamania stereotypowego wizerunku getta, jako przeciwwagę autorzy wskazywali ruch oporu, paradoksalnie jednak potwierdzali siłę emblematu: „Pojęcie getta kojarzy się w myśli z tym wszystkim, co było w nim złe. Ale getto Warszawy było także [podkreślenie – E.K.‑F.] ośrodkiem oporu i kultury”. Zob. [bez autora], Pamię­ ci Emanuela Ringelbluma, „Przełom” 1947, nr 4/5.

    19 Zob. np. D. Perelman, Z dziejów mę­ czeństwa i żydowskiego ruchu oporu [rubryka] (z serii: Bundowcy­party­ zanci), „Głos Bundu” 1947, nr 2; [bez autora], Abrasza Blum, „Głos Bundu” 1947, nr 4; [bez autora], Pola El­ ster („Ewa”), „Przełom” 1947, nr 1/2; „Postać Ringelbluma jest jedną z postaci‑symbolów”. Zob. [bez autora], Pamięci Emanuela Ringel­ bluma); H. Jabłoński, Emanuel Rin­ gelblum – historyk, „Przełom” 1947, nr 4/5; [A.B.], Z ruchu podziemnego [rubryka]. Anatol Matywiecki (mjr. „Nastek”) (W trzecią rocznicę bo­ haterskiej śmierci), „Przełom” 1947, nr 8/9; [bez autora], Mordechaj Anie­ lewicz. Komendant powstania w ghe­ cie warszawskim, „Nasze Słowo” [jednodniówka]; [bez autora], W 3­cią rocznicę powstania w ghetcie war­ szawskim, 1946, kwiecień.

    20 A. Berman, W obliczu nowych zadań, „Przełom” 1947, nr 3.

    21 [Bez autora], Z ruchu podziemnego [rubryka]. Belgia, Francja, „Przełom” 1947, nr 4/5.

    22 Tamże.

    23 T. Głowacki, Powstanie żydowskie, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    24 N. Blumental, Żydzi na „aryjskich pa­ pierach” (Ze słownictwa czasów oku­ pacji), „Przełom” 1949, nr 20.

    25 M. Tauchner, W drugą rocznicę Po­ wstania Warszawskiego, „Opinia 1946, nr 3. Zob. także T. Borzykowski, Żydzi w Powstaniu Warszawskim, „Nasze Słowo” 1946, nr 4.

    26 Tamże.

    27 Z ruchu podziemnego [rubryka]. Krajo­ wa Rada Narodowa Referat dla Spraw Żydowskich do Związku Patriotów Pol­ skich, „Przełom” 1949, nr 20: „Jedną z najstraszliwszych plag dla ocalałych i kryjących się Żydów są szantażyści i denuncjanci, przez których dziesiątki Żydów dziennie dostaje się w Warszawie i innych miastach w ręce gestapo i ginie. […] Ostatnio coraz częściej mordują Żydów w lasach i po wsiach”.

    28 Zob. np. [bez autora], Mordercy NSZ skazani na śmierć, „Opinia” 1949, nr 58: „Bestialstwo zbrodniarzy naświetliły jaskrawo zeznania oskarżonego Puchały, który opowiedział o zastrzeleniu w lesie 2‑letniego dziecka żydowskiego, o gwałceniu kobiet i rozstrzeliwaniu mężczyzn – Żydów, podstępnie wywabianych ze schronów, gdzie kryli się przed żandarmerią”.

    29 Tamże.

    30 M. Berland, Uciekłem z transportu, „Przełom 1949, nr 20.

    31 L. Leneman, Z niedawnej przeszłości, „Nasz Głos” 1946, nr 10.

    32 T. Zaderecki, Ludzie… i ludzie­hieny, „Opinia” 1946, nr 2.

    33 Zob. np. B. Bermanowa, O ostatnim roku życia Stefanii Sempołowskiej, „Przełom” 1947, nr 1/2; tejże, „Pierw­ sza Irena”. Wspomnienie o Irenie Sa­ wickiej, „Przełom” 1947, nr 10.

    34 [Bez autora], Z ruchu podziemnego [rubryka]. 5­ciolecie Rady Pomocy Ży­ dom, „Przełom” 1948, nr 16.

    35 „Współdziałanie ŻPR »Poalej‑Syjon« Lewicy z KRN i czołowymi polskimi partiami robotniczymi miało miejsce również na innych odcinkach życia i walki przez cały okres okupacji”. Zob. [bez autora], Z ruchu podziem­ nego [rubryka]. „Poalej Syjon” Le­ wica w Krajowej Radzie Narodowej. Zob. także Z protokółu pierwszego plenarnego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej, „Przełom” 1947, nr 1/2; [bez autora], Z ruchu podziemnego [rubryka]. Program pracy Referatu dla Spraw Żydowskich przy KRN, „Przełom” 1947, nr 6/7.

    36 [M.B.], Likwidacja ghetta warszaw­ skiego, „Nasze Słowo” 1948, nr 6/7.

    37 [Bez autora], Mordowali wszystkich…, „Nasze Słowo” 1948, nr 6/7.

    38 [Bez autora], Żywot i śmierć tow. Zy­ gelbojma, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    39 Sz. Zygelbojm (Artur), Ostatni list pożegnalny, „Głos Bundu” 1947, nr 4. Zob. też J. Beluch‑Beloński, Wspo­ mnienie o Arturze Zygelbojmie, „Głos Bundu” 1947, nr 7.

    40 I. Samsonowicz, O ciszę nad groba­ mi… (z powodu książki prof. Ludwika Hirszfelda: „Historia jednego życia”), „Głos Bundu” 1947, nr 3. W podobnym tonie o książce Hirszfelda czytamy również w „Naszym Słowie”. Zob. F. Hercberg, „Historia jedne­ go życia”. Uwagi o książce profesora Ludwika Hirszfelda, „Nasze Słowo” 1947, nr 4.

    41 E. Steyr, Literatura zagłady i walki, „Przełom” 1947, nr 3.

    42 Tamże.

    43 Tamże.

    44 T. Głowacki, Powstanie żydowskie, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    45 N. Blumental, Wstęp do badań nad ru­ chem oporu wśród Żydów pod okupa­ cją niemiecką, „Nasze Słowo” 1948, nr 6/7. Jak wyjaśniał dalej Blumental, podjęciu oporu nie służyły m.in. struktura ludności uwięzionej w gettach (młodzież w wieku poborowym, powołana we wrześniu 1939, w dużej części nie powróciła po przegranej kampanii wrześniowej do swoich dawnych domów, młodzi mężczyźni znacznie częściej uciekali z okupowanej przez hitlerowców Polski, przede wszystkim na wschód), stan fizyczny ludności żydowskiej zamkniętej w gettach i obozach (wycieńczonej głodem, chorobami i pracą ponad siły), niezwykłość sytuacji, zmniejszona odporność psychiczna, poczucie praworządności, obawa przed prowokacją, poglądy metafizyczne, propaganda niemiecka, izolacja od świata.

    46 Tamże.

    47 K. Dębnicki, Krwawe dni, „Przekrój” 1949, nr 211. Cyt. za: M. Tauchner, Ostatnia droga Janusza Korczaka, „Opinia” 1949, nr 57. Korczak w prasie polskiej tamtego okresu uosabiał przede wszystkim bohaterskie męczeństwo. Marian Podkowiński – w marcu 1945 roku na łamach „Rzeczpospolitej” odwołując się do metaforyki biblijnej – dziecięce ofiary Wielkiej Akcji określał mianem „rzezi niewiniątek”. Kreuje hagiograficzny wizerunek, którego elementy wielokrotnie powielało późniejsze piśmiennictwo. Postać Korczaka przedstawia Podkowiński na tle wydarzeń „pięknego dnia sierpniowego”, kiedy do Treblinki wywieziono dzieci wraz z opiekunami z sierocińca prowadzonego przez Korczaka. Wychowawca, „znając okrucieństwo niemieckie, sam sprowadził swe dzieci na dziedziniec, ustawił czwórkami i poprowadził na plac przeładunkowy. […] Dzieci trzymały się za ręce, śpiewały swe ulubione piosenki, jakby wybierały się na piknik, a nie w ostatnią wędrówkę po ziemi”. Obraz przemarszu dzieci przez getto – spokojnych dzięki odwadze i wewnętrznej sile swojego opiekuna, nieświadomych czekającego ich losu – i obraz Wychowawcy, który im towarzyszył do końca, stanowią trwałe elementy nie tylko polskiego przekazu historii Zagłady. Znamienne jest, że w piśmiennictwie polskim „Stary Doktór”, wierny swym żydowskim dzieciom, skazanym na śmierć z racji pochodzenia, przedstawiany jest jako polski bohater. U Podkowińskiego czytamy: „Janusz Korczak, przyjaciel dzieci i poetów, »stary doktór« z Polskiego Radia, dobrze zasłużył się swej Ojczyźnie!”. Zob. M. Podkowiński, Śmierć Janusza Korczaka, „Rzeczpospolita” 9 marca 1945.

    48 M. Tauchner, Ostatnia droga Janusza Korczaka. „Gdy prowadzono w Wilnie na Ponary do rozstrzelania grupę Żydów, to esesowcy dali rozkaz swym ofiarom, ażeby się rozebrali 10 kroków przed grobem. Młoda dama żydowska ubrana w eleganckie palto fokowe, gdy zwrócił się do niej opryszek niemiecki, ażeby się rozebrała, plunęła mu prosto w twarz. Oczywiście, że już ona do grobu nie doszła. Padła momentalnie na miejscu, przedziurawiona ze wszystkich stron kulami”. Zob. W trzecią rocz­ nicę wyzwolenia Łodzi. Przemówie­ nie Prezesa Mag. M. Balberyszskiego, „Biuletyn Żydowskiego Stronnictwa Demokratycznego” 1948, nr 15.

    49 [J.S.], W czwartą rocznicę, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    50 E. Steyr, Literatura zagłady i walki.

    51 Szymon Rogoziński odwoływał się do opublikowanego łamach „Dos Naje Leben” tekstu „Cyncynatusa” Narodowi zdrajcy pod sąd ludowy. Cyt. za: Sz. Rogoziński, Listopadowa rocznica, „Opinia” 1946, nr 7.

    52 Tamże.

    53 Tamże.

    54 Tamże.

    55 Tamże.

    56 Sesja naukowa w Żydowskim Instytu­ cie Historycznym poświęcona roli „Ju­ denratów”, „Opinia” 1949, nr 61.

    57 Tamże.

    58 [Bez autora], „Kapo” żydowscy przed sądem, „Opinia” 1949, nr 56.

    59 L. Leneman, O zdrowie moralne na­ rodu, „Nasze Słowo” 1946, nr 12. Zob. także Pierwsza rozprawa przed Sądem Obywatelskim CKŻP w sprawie Szapsy Rotholca, „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej” 1946, nr 121.

    60 Klajnman w okresie okupacji niemieckiej służył w policji żydowskiej, był również konfidentem Gestapo. Zob. [bez autora], Sąd Obywatelski CKŻP wyklucza kolaboracjoni­ stę i zdrajcę narodu ze społeczności żydowskiej, „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej” 1948, nr 52.

    61 M. Bosak, Piewca żydowskiego mia­ steczka, „Opinia” 1949, nr 47.

    62 Czytamy w innym miejscu: „Musimy jednak powiedzieć sobie jedno: jeżeli w literaturze naszej, jak również we wszystkich innych gałęziach naszej sztuki, nie wydobyty zostanie, nie wyśpiewany cały patos tych otchłannych w swej grozie lat, we wszystkich jego formach i wariantach – stracona zostanie nasza wielka elegijna pieśń o naszej największej narodowej klęsce – a przyszłe pokolenia nie zrozumieją nas i z pewnością – potępią”. Zob. M. Waldman, Nasza martyro­ logia w naszej powojennej literaturze, „Opinia” 1948, nr 42.

    63 [Marek], Wolna trybuna [rubryka]. W obliczu nowej rzeczywistości, „Przełom” 1946, nr 3.

    64 E. Kaganowski, Impresje z Wysta­ wy Żydowskich Artystów Plastyków, „Opinia” 1949, nr 30.

    65 I. Łaszczower, Z literatury o męczeń­ stwie żydowskim, „Głos Bundu” 1947, nr 2/3.

    66 M. Waldman, Nasza martyrologia w naszej powojennej literaturze.

    67 E. J. Feuerman, Dokumenty epoki pie­ ców, „Przełom” 1948, nr 17.

    68 Tamże. Podobnie postrzegał twórczość Adolfa Rudnickiego F. Hercberg, pisząc: „W piekle hitlerowskim Rudnicki widzi Żydów nie dlatego, że są synonimem ludzkości w ogóle, że uosabiają cierpienie w ogóle, ale widzi ich jako Żydów. On jest częścią tej prześladowanej masy żydowskiej, krew z krwi jej i kość z kości. Opowiadania jego to krzyk duszy żydowskiej”. Zob. F. Hercberg, Kompleks Adolfa Rudnickiego (na marginesie „Szekspira” i „Wniebowstąpienia”), „Nasze Słowo” 1948, nr 9.

    69 E. Steyr, Literatura zagłady i walk.

    70 W trzecią rocznicę wyzwolenia Łodzi. Przemówienie Prezesa Mag. M. Bal­ beryszskiego, „Biuletyn Żydowskiego Stronnictwa Demokratycznego” 1948, nr 15.

    71 „Te zbeszczeszczone trupy, zhańbione mogiły w lesie łagiewnickim nie są niestety jedyne. […] Ile męczeństwa, zgrozy zamknęły w sobie te mogiły. Wdeptane w ziemię, zapomniane, nieznane – wołają jednakże do nas, do naszego sumienia”. Czy­ telnicy piszą… [rubryka]. „Nasze Słowo” 1947, nr 1.

    72 J. Kermish, Na największym cmenta­ rzysku narodu żydowskiego, „Opinia” 1947, nr 22; tegoż, Muzeum mar­ tyrologii, „Opinia” 1947, nr 23/24. Zob. także [bez autora], W sprawie pawilonu żydowskiego w Oświęcimiu, „Mosty” 1948, nr z 5 sierpnia.

    73 [Bez autora], Nowe osiedle na gruzach ghetta, „Opinia” 1949, nr 50.

    74 H. Rachman, Na polach śmierci, „Opinia” 1947, nr 20.

    75 Odezwa Komisji Historycznej „Bun­ du”, „Tygodnik Informacyjny” 1946, nr 7/8.

    76 „W smutną rocznicę utworzenia przez Niemców w listopadzie 1940 roku »dzielnicy żydowskiej« w Warszawie – drukujemy dokumenty z życia i walki [podkreślenie – E.K.‑F.] warszawskiego ghetta, dostarczone nam przez Partyjną Komisję Historyczną”. Zob. [bez autora], Z dziejów walki i męczeństwa warszawskiego ghetta [rubryka], „Głos Bundu” 1946, nr 4.

    77 Zob. np. [bez autora], Manifestacja żałobna [w piątą rocznicę zagłady Żydów Tarnowa], „Głos Bundu” 1947, nr 7; [bez autora], Tragiczny jubileusz w piotrkowskim getcie [w piątą rocznicę likwidacji tamtejszego getta], „Głos Bundu” 1947, nr 8/12; F. Grünberg, Dwie daty, „Opinia” 1949, nr 59; I. Kraus, Z tragicznych lat [rubryka]. Pamiętna rocznica likwidacji ghetta krakowskiego, „Opinia” 1948, nr 31.

    78 [Bez autora], W piątą rocznicę, „Biuletyn Żydowskiego Stronnictwa Demokratycznego” 1948, nr 16.

    79 A. Berman, W obliczu nowych zadań, [podkreślenie – E.K.‑F.].

    80 J. Wiernik, O buncie w Treblince [list do redakcji], „Głos Bundu” 1947, nr 7.

    81 W trzecią rocznicę wyzwolenia Łodzi. Przemówienie Prezesa Mag. M. Balbe­ ryszskiego.

    82 Niepodpisany imieniem i nazwiskiem autor twierdził, że „większym po stokroć czynem niż sama walka jest właśnie podjęcie walki orężnej tylko z nakazu moralnego i tylko dla celów moralnych wbrew głosowi rozsądku, wbrew instynktowi samozachowawczemu, wbrew samemu sobie”. Zob. [bez autora], Bi­ twa o zwycięstwo ducha, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    83 M. Tauchner, Ostatnia droga Janusza Korczaka. „Czas przeminie – Hunnów koniec bliski / i historia do dnia tego wróci / Plama krwi niezatarta – Przyszłość? – I cóż przyszłość jest warta? / Tamtym dzieciom nic życia nie wróci… / A zwycięstwo? – Czas zwycięstwa złoty… / Janusz Korczak szedł drogą Golgoty”. Zob. I. Gelbard, Pieśń o Januszu Korczaku, „Opinia” 1949, nr 53/54. Zob. także J. Glojberman, Janusz Korczak, „Opinia” 1949, nr 53/54.

    84 [A.S.], Pamięci doktór naczelnej, „Głos Bundu” 1947, nr 5/6.

    85 [J.S.], W czwartą rocznicę, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    86 T. Zaderecki, Dni krwi i chwały Żydo­ stwa Warszawy, „Opinia” 1947, nr 13.

    87 Podsumowując dorobek wydawniczy Żydowskiej Komisji Historycznej, E. Steyr pisał o jej publikacjach, że „są to wszystko książki o śmierci. Nieunikniona, okrutna, masowa zagłada i krzyżowa do niej droga – to ich wspólny temat. […] I jak ostatni krzyk skazańca przed śmiercią, zjawia się czasem słowo »walka«”. Zob. E. Steyr, Literatura zagłady i walki.

    88 Np. „Głos Bundu” z 15 kwietnia 1947 zamieścił w związku z powstaniem w getcie warszawskim 14 różnych gatunkowo i o różnym statusie tekstów. Zob. „Głos Bundu” 1947, nr 4. W kwietniu 1947 „Przełom” opublikował sześć tekstów związanych z rocznicą powstania kwietniowego. Zob. „Przełom 1947, nr 4/5. Rok później było ich niemal dwukrotnie więcej (11). Zob. „Przełom” 1948, nr 17. Ponad 30 różnych tekstów związanych z Zagładą, w szczególności z powstaniem w getcie warszawskim. zamieściła „Opinia” z kwietnia 1949.

    89 W 3­cią rocznicę powstania w ghetcie warszawskim, „Nasze Słowo” [jednodniówka] 1946, kwiecień.

    90 [Ig.], Na okupacyjne tematy, „Głos Bundu” 1947, nr 3; T. Borzykowski, 18 stycznia 1943 r., „Nasze Słowo” 1948, nr 1.

    91 Dokumenty [rubryka]. Wezwanie Komendanta powstania w ghetcie białostockim M. Tamaroffa do Kie­ rownictwa Walki Cywilnej Okręgu Białostockiego, „Nasze Słowo” [jednodniówka] 1946, kwiecień; [bez autora], Delegaci Zjazdu składają hołd bojownikom Getta, „Opinia” 1949, nr 60; [bez autora], W 6­tą roczni­ cę powstania w Getcie białostockim, „Opinia” 1949, nr 60.

    92 Adolf Berman wyliczał jednym tchem: „Przywołuję cienie moich towarzyszy broni, tysięcy bojowców żydowskich, powstańców ghetta Warszawy i Białegostoku, obozów śmierci w Treblince i Sobiborze, młodzieży żydowskiej w Krakowie, w Będzinie i w Częstochowie, poległych działaczy żydowskiego ruchu podziemnego […]”. Zob. A. Berman, W ob­ liczu nowych zadań.

    93 [Bez autora], Z ruchu podziemne­ go [rubryka]. Organizacja Bojowa w Trawnikach, „Przełom” 1947, nr 10. Wspomina o tym także Basia Bermanowa. Zob. B. Bermanowa, Zapiski jednego dnia (fragment pamiętnika z czasów okupacji, pisany w okresie powstania warszawskiego), „Przełom” 1949, nr 20.

    94 [Bez autora], Z ruchu podziemnego [rubryka]. Krajowa Rada Narodo­ wa Referat dla Spraw Żydowskich do Związku Patriotów Polskich, „Przełom” 1949, nr 20.

    95 J. Kermish, „Akcje” i „wysiedlenia” (Krótki zarys historyczny), „Opinia” 1947, nr 11.

    96 F. Hercberg, Opór żydowski i jego no­ siciele, „Nasze Słowo” 1948, nr 6/7.

    97 A. Kanc, Poeta naszych czasów, „Nowe Życie” 1946, nr 10 [podkreślenie – E.K.‑F.].

    98 S. Mendelson, Dynamika Żydów wschodnio­europejskich, „Głos Bundu” 1947, nr 5/6.

    99 [Bez autora], Komitet uczczenia ofiar Treblinki, „Mosty” 1948, nr 55.

    100 A. Berman, W obliczu nowych zadań.

    101 Konferencja działaczy kultury żydow­ skiej na Dolnym Śląsku (zapis dyskusji), „Nowe Życie” 1947, nr 10.

    102 [Bez autora], Kibuc im. Bojowników Gett na poniemieckiej ziemi, „Przełom” 1948, nr 19.

    103 Powstanie w getcie warszawskim „świadczy o kompletnej przemianie psychologii narodu”. Zob. T. Zaderecki, Dni krwi i chwały Żydostwa Warszawy. „Była to walka w świętej sprawie. Walka o ideały człowieka, społeczeństwa, narodu. Niezawodnie: każdy z walczących: szomer, bundowiec, peperowiec, poalej‑syjonista czy bezpartyjny – inaczej pojmował treść tych pojęć”. Zob. [J.S.], W czwartą rocznicę, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    104 [Bez autora], Pamięci Emanuela Ron­ gelbluma [sic!], „Przełom” 1947, nr 4/5.

    105 M. Tauchner, Cieniom najdroższym…, „Opinia” 1948, nr 33.

    106 [Bez autora], W rocznicę czynu boha­ terskiego, „Przełom” 1947, nr 4/5.

    107 Historyczny dokument. Odezwa ŻOB z 23 IV 1943, „Głos Bundu” 1947, nr 4.

    108 Konferencja działaczy kultury żydow­ skiej na Dolnym Śląsku (zapis dyskusji), „Nowe Życie” 1947, nr 10.

    109 Rzeźbiarze polscy o pomniku Bojow­ ników Getta, „Mosty” 1948, nr 55. Zachęcając do udziału w akcji zbiórkowej na rzecz budowy pomnika radnych Stołecznej Rady Narodowej, Henryk Wasser miał powiedzieć: „Pomnik Powstańców Getta Warszawskiego […] będzie najdobitniejszym symbolem wysiłków wszystkich bojowników o wolność i demokrację [podkreślenie – E.K.‑F.] w okresie długiej nocy faszystowskiej, wspólnych ofiar najlepszych synów i córek narodu polskiego i żydowskiego i wspólnych zmagań o taką rzeczywistość w naszej Rzeczypospolitej, która by raz na zawsze i w sposób nieodwołalny ugruntowała w oparciu o masy pracujące Polski taki ład i taki porządek, gdzie miarą wartości człowieka będzie nie jego pochodzenie, lecz znój i trud, włożony w sprawę ogólną”. Zob. [bez autora], Pomnik Bohaterów Getta, „Przełom” 1947, nr 8/9.

    110 Zob. „Opinia” 1947, nr 25. Na kolejnych stronach znalazły się hasła o podobnej formule: „TYLKO WSPÓLNYM I OFIARNYM WYSIŁKIEM całego żydostwa stanie Pomnik Bohaterów Ghetta Warszawy, symbol niezłomnego ducha Narodu Żydowskiego” oraz „POMNIK BOHATERÓW GHETTA WARSZAWY będzie protestem naszym przeciw barbarzyństwu faszyzmu i głosem ostrzegawczym dla przyszłych pokoleń”.

    111 A. Berman, Rocznica wielkiego czynu, „Przełom” 1948, nr 17.

    112 [Bez autora], Mordowali wszystkich…

    113 Zob. np. A. Berman, Rocznica wielkie­ go czynu, „Przełom” 1948, nr 18.

    114 I. M. Biderman, W przeddzień wybo­ rów, „Nowe Życie” 1947, nr 10.

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    X Facebook Email

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Koźmińska-Frejlak, E. (2016). Wzorce myślenia, retoryka. In S. Buryła, D. Krawczyńska, J. Leociak, S. Buryła, D. Krawczyńska, & J. Leociak (éds.), Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968) (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10052
    Koźmińska-Frejlak, Ewa. « Wzorce myślenia, retoryka ». In Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), édité par Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, et Jacek Leociak. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10052.
    Koźmińska-Frejlak, Ewa. « Wzorce myślenia, retoryka ». Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), édité par Sławomir Buryła et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10052.

    Référence numérique du livre

    Format

    Buryła, S., Krawczyńska, D., Leociak, J., Buryła, S., Krawczyńska, D., & Leociak, J. (éds.). (2016). Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968) (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9823
    Buryła, Sławomir, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, et Jacek Leociak, éd. Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968). Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9823.
    Buryła, Sławomir, et al., éditeurs. Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9823.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement