Dyskurs o Zagładzie w polskojęzycznej prasie żydowskiej. Konteksty
p. 651-659
Texte intégral
Wprowadzenie
1Ćwierćwiecza (bez mała) historii Polski, ograniczonego latami 1944/45–1967/68, nie można traktować jako okresu jednorodnego. Zawirowania polityki wewnętrznej komunistycznych władz, towarzyszące im zmiany określające obszar kontroli państwowej nad całością życia społecznego obywateli i zadekretowane odgórnie możliwości ekspresji ich poglądów wyznaczają kolejne podokresy w dziejach PRL, a wraz z nimi – w dziejach prasy i dziennikarstwa. Badacze wyróżniają trzy etapy kształtowania się nowego, powojennego systemu prasowego w Polsce: lata 1944/45–1949 obejmujące fazę odbudowy prasy w okresie PKWN i przeniesienie władz centralnych do Warszawy, następujący po nich moment żywiołowego rozwoju w latach 1945–1946 oraz czas stopniowego podporządkowywania prasy celom propagandy, coraz silniej podlegającej centralizacji po kongresie zjednoczeniowym w 1948 roku. Etap drugi to lata 1950–1957, obejmujące okres największego terroru politycznego, który w prasie przełożył się na obostrzenia cenzuralne, oraz czas odwilży, manifestujący się w latach 1956–1957 ożywionymi dyskusjami na tematy po 1949/50 roku zepchnięte poza łamy prasowe. Wreszcie etap trzeci, lata 1958–19701.
2Autorzy nielicznych do tej pory opracowań podejmujący analizę dyskursu o Zagładzie w prasie polskiej zawężali obszar refleksji do wybranego okresu (Dariusz Libionka2) lub tematu (Jacek Leociak3, Grzegorz Berendt4). Libionka uważa, że to właśnie w latach 40. trwale uformowało się polskie myślenie o Zagładzie:
Przegląd publikowanych wtedy opinii może okazać się pomocny w zrozumieniu składników polskiej pamięci zbiorowej, które w dłuższej perspektywie zaważyły na sposobie przedstawiania stosunków polsko‑żydowskich, jak również tragicznego imperatywu, jakiemu było poddane owo kształtowanie się, bezpośrednio po drugiej wojnie światowej własnego wizerunku Polaka uwikłanego w „ostateczne rozwiązanie”5.
3Analiza wypowiedzi prasowych o powstaniu w getcie warszawskim podjęta przez Leociaka i Berendta wyznacza odmienny kierunek badań. Przyjmując, że w świadomości społecznej Polaków powstanie utożsamiane jest z Zagładą, można również rozciągnąć zasięg wniosków wysnuwanych przez obu autorów. Dyskurs prasowy o Zagładzie w okresie PRL potraktowany całościowo nie stał się – jak dotąd – przedmiotem odrębnego opracowania.
4W opisie dyskursu prasowego o Zagładzie zależało mi, aby nie tylko wskazać na kwestie, wokół których koncentruje się dyskurs prasowy o Shoah – polski i żydowski – ale także przedstawić środki, po jakie sięgają biorący w nim udział autorzy, wzorce myślenia przez nich proponowane i przywoływane przez nich struktury argumentacyjne.
5Wobec bogactwa zgromadzonych przeze mnie materiałów (domagających się oddzielnego opracowania) zdecydowałam się ostatecznie, na użytek niniejszego studium, zaprezentować jedynie wycinek dyskursu prasowego o Zagładzie, a mianowicie wypowiedzi opublikowane w periodykach żydowskich wydawanych po polsku w Polsce drugiej połowy lat 40. Kierowałam się przekonaniem, że ten materiał źródłowy jest najmniej znany polskiemu czytelnikowi. Tymczasem umożliwia on wgląd w trudny proces oswajania świeżego, wciąż jeszcze dotkliwie bolesnego doświadczenia Zagłady, przez tych nielicznych, którym udało się przeżyć. Pozwala także wyróżnić problemy, wokół których ogniskowało się wówczas myślenie ocalałych o przeszłości wojennej, zarazem także śledzić proces formowania się ich pamięci o wydarzeniach niedawnych, ale o ogromnej wciąż sile oddziaływania na ich losy. Uwidacznia decydujące o jego przebiegu czynniki: siłę wpływu doświadczeń lat 1939–1945, ale też wywierany na autorów wypowiedzi i redaktorów wydawnictw prasowych nacisk ideologiczny organizacji żydowskich (niekoniecznie werbalizowany) oraz presję polskich władz (trudno ocenić, na ile jej wpływ był realny, a na ile piszący kierowali się po prostu uwewnętrznioną przed nią obawą). W tak określonych ramach toczyła się gra, w której stawką był obraz własny grupy, z jaką identyfikowali się wydawcy, ale także nierozerwalnie z nim związany wizerunek narodu żydowskiego i jego zagłady. Niniejsza praca ma charakter wstępnego zaledwie rozpoznania zagadnienia, które zamierzam pogłębiać w ramach dalszych badań.
Polskojęzyczna prasa żydowska wydawana w latach 1945–1950
6Sporządzona przez Józefa Korzeniowskiego Bibliografia czasopism żydowskich wychodzących w Polsce w latach 1944–1950 obejmuje 78 pism żydowskich, z czego jedynie 37 wychodziło regularnie6. Ich łączny nakład wynosił około 400 tysięcy egzemplarzy. Najwięcej tytułów ukazywało się w 1947 roku – 27, wcześniej – w 1945 roku – wydawane były zaledwie trzy czasopisma żydowskie, w 1946 – 25 (w tym pięć młodzieżowych), w 1948 – 20, rok później – 17, a już tylko siedem w 1950 roku7. Niewiele ponad połowa tytułów publikowana była w jidysz, jedynie dwa tytuły w wersji hebrajskiej, ale jednocześnie także w jidysz. Różne, zależne od ideologicznych założeń wydawców, były w poszczególnych przypadkach proporcje czasopism drukowanych po polsku i w jidysz8. Czasopisma żydowskie ukazywały się przede wszystkim w dużych skupiskach żydowskich – w Łodzi, we Wrocławiu, w Warszawie. Większość organizacji społeczno-politycznych miała własne organy prasowe. Głównym wydawcą był Centralny Komitet Żydów w Polsce (ckżP) – własne czasopisma publikowały także poszczególne jego wydziały oraz komitety terenowe9. Prasę żydowską drukowały partie polityczne i ich organizacje młodzieżowe (niekiedy w formie dodatku do głównego wydania) oraz organizacje społeczne. Prasa żydowska ukazująca się w okresie tużpowojennym nie stała się jak dotąd przedmiotem osobnego opracowania. Stanowi ona doskonałe źródło badań nad historią społeczności żydowskiej w Polsce po II wojnie światowej, choć wciąż jeszcze niedostatecznie wykorzystywane. Największym zainteresowaniem badaczy cieszyło się dotychczas „Dos Naje Lebn” – pismo ckżP, któremu poświęcono kilka artykułów10.
7Przedstawione w szkicu refleksje opieram na lekturze wybranych drukowanych po polsku tytułów prasy żydowskiej z lat 1945–1950: „Biuletynu Żydowskiej Agencji Prasowej”11, „Głosu Bundu”12, „Biuletynu Bundu”13, „Ichudu”14, „Opinii”15, „Naszego Słowa” i dodatku do niego – „Głosu Akademika”16, „Biuletynu Żydowskiego Stronnictwa Demokratycznego”17, „Nowego Życia”18, „Biuletynu Wydziału Młodzieżowego ckżP”19, „Mostów”20, „Przełomu”21 oraz „Tygodnika Informacyjnego”22. Wśród analizowanych przeze mnie publikacji znalazły się teksty informacyjne i artykuły dyskusyjne. W obu wypadkach formuła ideologiczna pisma miała doniosłe znaczenie zarówno jeśli chodzi o wybór ukazywanego problemu, jak i o sposób jego ujęcia.
Zagłada jako kontekst
8Zagłada odcisnęła się piętnem na wszystkich aspektach funkcjonowania zdziesiątkowanej społeczności żydowskiej w Polsce. Odniesienia do doświadczeń wojennych wielokrotnie powracały w pismach żydowskich pierwszego powojennego pięciolecia. Świadomość tego, co się w czasie wojny wydarzyło, była wszechobecna i wyraźnie wyczuwalna nawet w tekstach, które nie nawiązywały bezpośrednio do Shoah. Zagłada – otwierając nowy okres w dziejach narodu żydowskiego – stanowiła nie tylko cezurę, ale również podstawowy kontekst i punkt odniesienia dla rozważań prowadzonych niemal na każdy temat. Znamiennie brzmią słowa Z. Czerskiego, recenzującego występy taneczne dzieci:
Nie wiem dlaczego, gdy patrzę na furkoczące w obrotach kujawiaka wesołe, kolorowe sukieneczki, na te złote i czarne loki, na radosne i roztańczone oczy – widzę na ich tle Korczaka i jego gromadkę dzieci – takich samych dzieci – widzę je z zapadłymi oczami, blade, bezbarwne – drepczące ciężkim, zmęczonym kroczkiem, po wybojach, po błotach, ostatnią przedśmiertną drogą – do bydlęcych wagonów, do pieca – na rzeź23.
9W kontekście Zagłady komentowana była zmiana ustrojowa, dla której wyrażano poparcie na łamach wszystkich wówczas oficjalnie drukowanych po polsku tytułów żydowskich gazet. Jako gwarancję nowego kierunku polityki wewnętrznej państwa autorzy traktowali charakterystyczne tezy Manifestu PKWN, zawierające zapowiedź pełnego równouprawnienia ludności żydowskiej:
Własność zrabowana przez Niemców poszczególnym obywatelom: chłopom, kupcom, rzemieślnikom, drobnym i średnim przemysłowcom, instytucjom i kościołowi będzie zwrócona prawowitym właścicielom. Żydom po bestialsku tępionym przez okupanta zapewniona zostanie odbudowa ich egzystencji oraz prawne i faktyczne równouprawnienie24.
10Przekonywano, że „Rząd pragnie, by Żydzi zostali w Polsce i dopomogli w odbudowie kraju i by odbudowali własny byt. Nigdy jeszcze w dziejach Polski Żydzi nie mieli takich możliwości, jak obecnie”25. W wypowiedziach poświęconych odbudowie życia żydowskiego po wojnie podkreślano, że chodzi o nową rzeczywistość, wyrosłą na gruzach starego życia. Stale zestawiano – na zasadzie kontrastu – dyskryminacyjną politykę okresu przedwojennego z polityką prowadzoną przez władze komunistyczne, przyznające ludności żydowskiej pełnię praw obywatelskich, ale też i ją chroniącą26.
11Wiele miejsca w prasie żydowskiej w pierwszych dwóch, trzech latach od zakończenia wojny zajmowały wypowiedzi na temat polskiego antysemityzmu. We wszystkich gazetach odnotowywano liczne przejawy antyżydowskich wystąpień, katalogowano akty przemocy. Rozpatrywano je w odniesieniu do zdarzeń z nieodległej przeszłości, z całą świadomością możliwych konsekwencji. Antysemityzm prezentowano z reguły jako „ponure dziedzictwo koszmarnych lat hitlerowskiej okupacji”27. Tak widział to autor „Opinii”: „Nowy antysemityzm polski jest produktem mieszanym. Powstał ze starej atawistycznej nienawiści do Żydów oraz specyficznych »naddatków« okresu hitlerowskiego. Do tych zaliczyć należy: zupełne oswojenie się z pojęciem zbrodni oraz zupełne oswojenie się z pojęciem zbrodni na Żydach”28. W „Głosie Bundu” zaś możemy przeczytać:
Jeżeli właśnie w Polsce antysemityzm jest szczególnie wybujały, jeżeli właśnie w Polsce były możliwe pogromy, jeżeli właśnie w Polsce istnieje tak zatruta atmosfera rasistowska – to dwie są tego główne przyczyny: pierwsza przyczyna jest ta, że właśnie Polska stała się miejscem straszliwej hitlerowskiej rzezi około 6 milionów Żydów i że ta hitlerowska polityka wytępienia narodu żydowskiego pozostawiła głębokie ślady w znacznej części ludności polskiej. Drugą przyczyną jest to, że właśnie Polska jest obecnie terenem najzacieklejszej walki obozów społecznych i dwóch orientacji politycznych, a w tej walce reakcja sięga do narzędzia najbardziej wypróbowanego – do czarnosecinnej akcji antysemickiej, do pogromów i do mordów29.
12Odpowiedzialnością za opisywane zajścia dość zgodnie obciążano przeciwników nowego systemu, określanych jako „siły reakcji”:
Byt ocalałych resztek milionowego społeczeństwa żydowskiego w Polsce jest znów zagrożony z powodu zwierzęcego antysemityzmu. W walce z rządem demokratycznym kontynuują te ciemne siły hitlerowską akcję mordów i pogromów. Odbudowa życia żydowskiego w Polsce jest więc uzależniona od prędkiego wytępienia wszystkich sił reakcyjnych, od umocnienia pozycyj zdobytych przez klasę robotniczą, jako podstawy dla całkowitego urzeczywistnienia ustroju socjalistycznego. Skuteczna walka z bandami morderców jest w znacznej mierze uzależniona od zlikwidowania zagranicznych ognisk polskiej reakcji, od których bandy antysemickie otrzymują pomoc i uzbrojenie. Tylko konsekwentna i bezkompromisowa walka z antysemityzmem ze strony partii robotniczych w Polsce może wytworzyć atmosferę w kraju, która uniemożliwi działalność band morderców i zlikwiduje antysemityzm jako zjawisko masowe30.
13Październikowy „Przełom” z 1946 roku cytował Adolfa Bermana dowodzącego, że „za Kielce odpowiedzialny jest nie demokratyczny Rząd Polski, lecz faszystowska reakcja, bandyci kieleccy mordowali Żydów, ale godzili również w demokrację polską”31. „Metody antysemityzmu i rasizmu były zawsze i są także dzisiaj stałymi metodami, jakimi posługuje się reakcja w swojej walce klasowej przeciw demokracji i postępowi społecznemu” – mówił Michał Szuldenfrei32. W „Głosie Bundu” w styczniu 1947 roku przekonywano, że „wyplenienie rasizmu i antysemityzmu nie jest możliwe bez wytępienia resztek niebezpieczeństwa faszystowskiego, wszędzie na całym świecie i także w Polsce, gdzie reakcja wciąż jeszcze ostrzy broń przeciwko Żydom”33.
14Trudno jednoznacznie ustalić, na ile tego rodzaju wypowiedzi żydowskich dziennikarzy dyktowane były obawą przed cenzurą, na ile zaś odzwierciedlały ich faktyczny stan świadomości34. Z pewnością pozwalały zmarginalizować, a tym samym częściowo przynajmniej oswoić problem. Skoro bowiem wrogość wobec Żydów miała być domeną przede wszystkim reakcji, która przegrała walkę o władzę, to istniała także większa, zdrowa część społeczeństwa polskiego. Korzyści, jakie płynęły z przyjęcia tej propagandowej wykładni, ujawniają się podczas lektury nielicznych odmiennych w tonie publikacji. Odważny głos Maksymiliana Tauchnera nie wymaga komentarza:
Płytkim i zbyt szablonowym jest do znudzenia już powtarzane twierdzenie, że Kielce były dziełem reakcji. Zgodzilibyśmy się z tym, zbyt ogólnym zdaniem, gdyby każdy, kto je wypowiada, robił równocześnie zastrzeżenie, że „reakcja”, to w pierwszym rzędzie pojęcie obyczajowo‑moralne, pojęcie myślowo‑kulturalne, a nie tylko polityczne. W interpretacji naszej tego pojęcia, reakcjonistą polskim nie musi być tylko członek NSZ, nie musi to być nawet człowiek zwalczający politycznie dzisiejszy rząd polski. […] lepiej się sprawie walki z polskim antysemityzmem przysłużymy, nie umiejscowiając go jedynie w kwaterach NSZ. […] antysemityzm polski rozpatrywać należy jedynie i wyłącznie jako zagadnienie kulturalne35.
Próby podsumowania – konfrontacja ze zbrodnią
15Zarówno w tekstach, w których Zagłada pozostaje głównym tematem rozważań, jak i w tych, których autorzy traktują wydarzenia wojenne jako ważny kontekst swojego wywodu, wielokrotnie podejmowane są próby określenia rozmiarów zbrodni. Piszący przywołują w tym celu statystyki, ale również sięgają po określenia, oddające – w ich przekonaniu – niewyobrażalny zasięg mordu. Czytamy zatem nie tylko o „cmentarzysku 6 milionów Żydów spędzonych na ziemię polską z całej Europy”36, ale również o „zagładzie całego niemal społeczeństwa żydowskiego w Polsce” albo o „największym kataklizmie w dziejach świata”37. Bezmiar poniesionych strat pomagały uzmysłowić bezpośrednie odwołania do stanu rzeczy przed wybuchem wojny: „My, Żydzi polscy jesteśmy teraz tylko garstką. […] Przemawiamy w imieniu trzy i pół milionowego społeczeństwa żydowskiego w Polsce, dziś już nieistniejącego […]”38. Wielokrotnie mowa jest o „resztkach żydostwa polskiego”, po „barbarzyńskim wytępieniu milionów Żydów, jest ludność żydowska w Polsce liczebnie znikoma”39. Zbrodnia obejmowała również zniszczenie świata materialnego. Straty można by szacować jedynie w przybliżeniu: „Jest rzeczą niewykonalną i iluzoryczną obecnie ex post ujęcie w cyfry majątku narodowego żydowskiego, który uległ zagładzie. […] należy przyjąć, że straty idą w miliardy przedwojenne”40.
16We wstrząsającym Lamencie rzeczy martwych Rachela Auerbach koncentrowała się na przedstawieniu zagłady przedmiotów, która towarzyszyła uśmiercaniu ludzi. Tekst ten uzmysławia totalny, bezwyjątkowy i wszechogarniający charakter Zagłady prowadzącej do całkowitego unicestwienia: „Śmierć, zagłada, rozbiórka osobowości, jest także zagładą i rozbiórką rzeczy. W obrazie zagłady Żydów zagłada rzeczy zajmuje miejsce wybitne”41. Ten motyw powraca w wielu późniejszych wypowiedziach – Shoah nie sposób ograniczyć do mordu popełnionego na ludziach. „Wojna zlikwidowała dorobek kultury setek lat” – mówił w listopadzie 1946 roku przewodniczący Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego Jakub Egit42. Wtórował mu inny autor: „Nawałnica hitlerowska, która przewaliła się nad Polską w latach 1939–45, niosąc zagładę szeregu milionom Żydów, usiłowała również zmieść z powierzchni ziemi wszystko, co żydostwo polskie stworzyło na ziemiach polskich w ciągu licznych stuleci: jego kulturę, literaturę i sztukę”43. Nie zwykła, ludzka śmierć charakteryzuje bowiem ostatnią wojnę, ale „mord masowy całego narodu […], dyszące wściekłą nienawiścią zgładzenie śladu istnienia pomordowanych […]”44.
17Stałe frazy, do których odwołują się piszący na temat Zagłady lub jedynie wzmiankujący o niej, zastygłe konfiguracje słów, niezmienne formuły traktować można jako rodzaj symbolicznego skrótu. Zagładę określa się jako „najstraszliwszą rzeź, jakiej ludzkość kiedykolwiek była świadkiem”45, „koszmar wojny”46, gehennę („otchłanne w swej grozie lata”47, „najokropniejszą w dziejach masakrę”48, „straszliwą burzę dziejową”49, „okres pogardy”50). Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że te obleczone w skonwencjonalizowaną formę określenia zbrodni, funkcjonujące na prawach związków frazeologicznych, przywoływano z czasem nieomal automatycznie. Na podobnych zasadach – już w okresie przełomu wojny i pokoju – funkcjonują nazwy miejsc eksterminacji: Treblinka, Majdanek, Chełmno, Bełżec, Oświęcim, Sobibór. Mojżesz Mazur przywoływał słowa kaznodziei przemawiającego z okazji Rosz ha-Szana w 1944 roku, w dopiero co wyzwolonym Lublinie: „celebrujemy nasze tragiczne wspomnienie tu, w Lublinie, który jest portem nad dwoma morzami, morzem krwi żydowskiej i oceanem łez żydowskich, nad morzami, których inne porty noszą nazwy: Majdanek, Treblinka, Oświęcim, Chełmno, Bełżec, Sobibór…”51. W przedrukowanym przemówieniu radiowym, wygłoszonym po wyborze na przewodniczącego ckżP, Adolf Berman powiedział między innymi: „Zwracam się myślą do miliona dzieci, które zginęły w straszliwych męczarniach, w komorach gazowych Treblinki, Oświęcimia, Majdanka i dziesiątków innych miejsc kaźni”52.
Notes de bas de page
1 A. Słomkowska, Etapy rozwoju prasy w PRL a ewolucja dziennikarstwa na Kielecczyźnie, w: Polska prasa konspi racyjna lat 1939–1945 i początki prasy w Polsce Ludowej, pod red. M. Adamczyka, J. Jarowieckiego, Kraków-Kielce 1979. Zob. także tejże, Prasa w PRL. Szkice historyczne, Warszawa 1980. Jakub Perkal z kolei przywołuje podział na system prasy wolnej, prasy kontrolowanej i prasy sterowanej odzwierciedlający rolę władzy państwowej w kontroli systemu wydawniczego (w tym miejscu ograniczam się jedynie do jego wskazania). Zob. tegoż, Polityczna historia prasy w Polsce, w: 40 lat władzy komuni stycznej w Polsce, pod red. I. Lasoty, Londyn 1986.
2 D. Libionka, Antysemityzm i Zagła da na łamach prasy w Polsce w latach 1945–1946, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1996, nr 2. Zob. także: B. Szaynok, „Tuż po Zagładzie”. Kościół katolicki wobec pro blematyki żydowskiej (VII 1944 – VII 1946), „Zagłada Żydów” 2009, nr 5. Przedmiotem badań autorki nie jest dyskurs prasowy jako taki, ale w swojej analizie odwołuje się ona do wypowiedzi prasowych.
3 J. Leociak, „Zraniona pamięć”. Rocz nice powstania w getcie warszawskim w prasie polskiej 1944–1989, w: Lite ratura polska wobec Zagłady, pod red. A. Brodzkiej, D. Krawczyńskiej, J. Leociaka, Warszawa 2000.
4 G. Berendt, Obraz powstania w get cie warszawskim w prasie PZPR (1950– 1970), „Midrasz” 2003, nr 11.
5 D. Libionka, Antysemityzm i Zagłada na łamach prasy, s. 151.
6 J. Korzeniowski, Bibliografia czaso pism żydowskich w PRL, „Biuletyn ŻIH” 1986, nr 3/4.
7 M. Fuks, Prasa PPR i PZPR w języku ży dowskim („FołksSztyme” 1946–1956), „Biuletyn ŻIH” 1979, nr 3. Dokładniej na temat prasy żydowskiej wydawanej tym czasie w Polsce piszę w innym miejscu, zob. E. Koźmińska‑Frejlak, Powojenna prasa żydow ska w języku polskim (1944–1950), w: Studia z dziejów trójjęzycznej prasy żydowskiej na ziemiach polskich (XIX– XX w.), pod red. J. Nalewajko‑Kulikov, współpr. G. P. Bąbiak, A. J. Cieślikowa, Warszawa 2012.
8 Np. cztery spośród siedmiu wydawanych przez Bund czasopism ukazywały się w jidysz. Z kolei „Przełom” jest jedynym – spośród siedmiu tytułów – polskojęzycznym pismem wydawanych przez Poalej Syjon Lewicę. Na dwanaście tytułów wydawanych przez Zjednoczenie Syjonistów‑Demokratów Ichud jedynie trzy ukazywały się w jidysz. Również Haszomer Hacair publikowało głównie po polsku – na pięć czasopism tylko jedno ukazywało się w jidysz.
9 Pod auspicjami CKŻP ukazywał się „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej”, a także wydawany w jidysz – początkowo tygodnik, później drukowany trzy razy w tygodniu – „Dos Naje Lebn”. Własne czasopisma publikował Wydział Młodzieżowy, Wydział Kultury i Propagandy, Wydział Szkolny i Wydział Opieki nad Dziećmi. Odrębne pismo ukazywało się na Dolnym Śląsku i w Szczecinie. Więcej na ten temat zob. E. Koźmińska‑Frejlak, Powojen na prasa żydowska w języku polskim (1944–1950).
10 Zob. J. Nalewajko‑Kulikov, „Syjo nistyczna z lekkim zabarwieniem PPRowskim”. „Dos Naje Lebn” (1945– 1950) – gazeta Centralnego Komite tu Żydów w Polsce, w: Żydzi a lewica. Zbiór studiów historycznych, pod red. A. Grabskiego, Warszawa 2007; J. Korzeniowski, „Dos Naje Lebn” – pierwsza gazeta żydowska w PRL, „Biuletyn ŻIH” 1981, nr 3; J. Goldkorn, The Rise and Fall of „Dos Nyeh Leben”, „Kesher” 1992, No. 12.
11 „Biuletyn ŻAP” – wydawany przez CKŻP, ukazywał się w latach 1944– 1949, początkowo nieregularnie, później codziennie.
12 „Głos Bundu” – miesięcznik wydawany przez CK Bundu w Polsce w latach 1946–1948.
13 „Biuletyn Bundu” – pismo CK Bundu w Polsce, ukazywało się w 1945 roku.
14 „Ichud” – pismo CK Zjednoczenia Syjonistów Demokratów Ichud w Polsce, ukazywało się w latach 1946–1947.
15 „Opinia” – pismo wydawane przez Ichud, wychodziło w latach 1945– 1949, od 1946 roku miało podtytuł „Pismo syjonistyczno‑demokratyczne”.
16 „Nasze Słowo” – dwutygodnik wydawany przez Żydowską Socjalistyczną Partię Robotniczą Poalej Syjon. „Głos Akademika” – dodatek do „Naszego Słowa”, wydawany przez Akademicką Organizację Syjonistyczno‑Socjalistyczną w Polsce w latach 1947–1948.
17 „Biuletyn Żydowskiego Stronnictwa Demokratycznego” – wydawany przez Żydowskie Stronnictwo Demokratyczne w Łodzi w latach 1946–1947.
18 „Nowe Życie” – dwutygodnik wydawany przez Wojewódzki Komitet Żydowski na Dolnym Śląsku, ukazywał się w latach 1946–1947.
19 „Biuletyn Wydziału Młodzieżowego CKŻP” – wydawany przez Wydział Młodzieżowy CKŻP w latach 1946–1947.
20 „Mosty” – pismo Haszomer Hacair, ukazywało się w latach 1946–1949.
21 „Przełom” – pismo Żydowskiej Partii Robotniczej Poalej Syjon Lewicy, ukazywało się w latach 1946–1949.
22 „Tygodnik Informacyjny” – pismo Wojewódzkiego Komitetu Żydów Polskich w Szczecinie, ukazywało się w latach 1946–1947.
23 Z. Czerski, Nasze kwiaty – nasza ra dość…, „Opinia” 1949, nr 57.
24 Manifest PKWN ogłoszony 15 sierpnia 1944 roku [podkreślenie – E.K.‑F.]. Zob. m.in. Sz. Rogoziński, Drażliwa kwestia, „Opinia” 1946, nr 2.
25 [Bez autora], Rząd Polski pragnie, żeby Żydzi zostali w Polsce, „Tygodnik Informacyjny” 1946, nr 5/6.
26 W tym kontekście warto wspomnieć o zakorzeniających się w nowej rzeczywistości społecznej i politycznej odwołaniach do sytuacji Żydów w Polsce okresu międzywojennego. Na ten temat więcej piszę gdzie indziej. Zob. E. Koźmińska‑Frejlak, Wobec przeszłości – wizje czasów przedwojennych jako element odbu dowy tożsamości ocalałych w okresie tużpowojennym, w: Zagłada Żydów na polskiej prowincji, pod red. A. Sitarka, M. Trębacza, E. Wiatr, Łódź 2012.
27 [Bez autora], Dlaczego emigracja, „Nasze Słowo” 1946, nr 5.
28 M. Tauchner, Po zbrodni nad zbrod niami, „Opinia” 1946, nr 2.
29 [Bez autora], Jakie jest wyjście?, „Głos Bundu” 1946, sierpień [nieliczbowany pierwszy numer pisma].
30 [Bez autora], Ogólnokrajowa narada Bundu, „Głos Bundu” 1946, nr 1.
31 Przemówienie posła tow. A. Bermana na plenarnej sesji KRN, dnia 22 wrze śnia 1946 roku, „Przełom” 1946, nr 3.
32 Przemówienie tow. posła Dra M. Szul denfreia na XI sesji KRN, „Głos Bundu” 1946, nr 2/3.
33 [Bez autora], Do ludności żydowskiej, „Głos Bundu” 1947, nr 1.
34 Na temat kontroli sprawowanej przez aparat państwowy nad publikacjami prasy żydowskiej wciąż wiadomo bardzo niewiele, więcej piszę o tym w innym miejscu. Zob. E. Koźmińska‑Frejlak, Powojen na prasa żydowska w języku polskim (1944–1950).
35 M. Tauchner, Po zbrodni nad zbrod niami.
36 A. Berman, Vivos Voco!, „Przełom” 1946, nr 1.
37 Tamże.
38 [Ignis], Nasze stanowisko w sprawie ziem zachodnich. Po mowie Byrnera, „Przełom” 1946, nr 2.
39 „Ten głos ma swój sens moralny i sens polityczny” (przemówienie posła M. Szuldenfreia w Sejmie, wygło szone 21 VI 1947 roku), „Głos Bundu” 1947, nr 7.
40 M. Kon, Czyja wina?, „Opinia” 1947, nr 15.
41 R. Auerbach, Lament rzeczy mar twych, „Przełom” 1946, nr 2.
42 [Bez autora], Przed zjazdem kultury, „Nowe Życie” 1946, nr 8.
43 E. Podhorizer‑Zajkin, Wystawa oca lałej książki żydowskiej, „Przełom” 1948, nr 18.
44 T. Zaderecki, Z dni trwogi i grozy… Koppel Holzman, „Ziemia bez Boga. Powieść”, „Nasze Słowo” 1947, nr 16.
45 I. M. Biderman, W przeddzień wybo rów, „Nowe Życie” 1947, nr 10 [podkreślenie – E.K.‑F.].
46 S. Rapaport, Opieka nad dzieckiem ży dowskim, „Nasze Słowo” 1948, nr 8.
47 M. Waldman, Nasza martyrologia w naszej powojennej literaturze, „Opinia” 1948, nr 42.
48 D. Gelbard, Noc i świt, „Opinia” 1949, nr 5.
49 S. Rapaport, Opieka nad dzieckiem żydowskim.
50 Tamże.
51 M. Mazur, Tobie, matko Rachelo!, „Opinia” 1948, nr 43.
52 A. Berman, W obliczu nowych zadań, „Przełom” 1947, nr 4/5.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017