Pamiętniki
p. 589-608
Texte intégral
1Pamiętnik, jako relacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem1, zdaje się formą najbardziej naturalną i najczęściej wybieraną przez osoby, które przeżyły Zagładę i postanowiły dać świadectwo popełnionej zbrodni. Są to teksty jednego autora i ekspresja jednej podmiotowości (w przeciwieństwie do relacji). W centrum tych rozważań pozostaną pamiętniki polskojęzyczne powstałe już po wojnie – w bezpośrednim dystansie czasowym od jej zakończenia – oraz w kilka czy kilkanaście lat później, a znajdujące się w zespołach archiwalnych, zwłaszcza w kolekcjach Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie2. Od razu narzuca się tu z całą wyrazistością zasadnicza różnica pomiędzy pamiętnikami pisanymi tam i wtedy a tymi powstającymi post factum. Otóż te drugie utrwalone zostały przez autorów, którzy „wyszli” już z przedstawionych wydarzeń, znają ich zakończenie i potrafią (przynajmniej w teorii) spojrzeć na nie z dystansem. Pamiętniki pisane post factum to świadectwa osób, które przeżyły. To pozornie banalne stwierdzenie prowadzi nas do znaczącej konkluzji. Ich autorzy nie są, jakkolwiek brutalnie by to nie zabrzmiało, „typowymi” ofiarami Zagłady, typowe nie jest także ich doświadczenie3. Pamiętniki tworzone post factum zawierają optymistyczną pointę, bo są opowieściami o przeżyciu wojny. W miarę jak dystans czasowy od ukazywanych wydarzeń zwiększa się, świadomość tego faktu zdaje się odciskać swe piętno na tekstach.
2Jeśli chodzi o pamiętniki opublikowane w tym okresie, to znaczną ich część zawdzięczamy działalności wydawniczej Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, która już od 1944 roku podjęła zadanie zbierania i publikowania świadectw oraz opracowań ilustrujących zagładę polskich Żydów4. Literatura dokumentu osobistego stała od początku w centrum zainteresowania pracowników Komisji jako najważniejsze świadectwo i źródło wiedzy o dramatycznych wydarzeniach (obok literatury dokumentu osobistego CŻKH publikowała także dokumenty urzędowe, mapy i opracowania historyczne). Dzięki CŻKH tuż po wojnie do rąk czytelników trafiły ważne świadectwa pisane tam i wtedy – wspomnienia Janki Hescheles Oczyma dwunastoletniej dziewczyny (tworzone po tzw. aryjskiej stronie, po wydobyciu Janki z obozu na Janowskiej we Lwowie), pisane w więzieniu krakowskiego Gestapo notatki Gusty Draenger Pamiętnik Justyny (przed wydaniem jednakże znacznie przeredagowany), a także pamiętnik Noemi Szac-Wajnkranc Przeminęło z ogniem (dotyczy getta warszawskiego). Ważną część publikacji stanowiły teksty spisane już po wojnie, ale w bardzo bliskim odstępie czasowym od jej zakończenia (drukowane w 1946 roku). Były to między innymi: pamiętnik więźnia „brygady śmierci” w Piaskach we Lwowie, Leona Weliczkera, zatytułowany Brygada śmierci (Sonderkommando 1005), Bełżec Rudolfa Redera – uciekiniera z obozu, książka Róży Bauminger Przy pikrynie i trotylu – dokumentująca morderczą pracę więźniów przymusowych w obozie pracy w Skarżysku-Kamiennej, wspomnienia (w jidysz) Bera Ryczywóła Jak przeżyłem Niemców – opowiadające o wojennych zmaganiach autora ukrywającego się w okolicach Mińska Mazowieckiego oraz relacja (w jidysz) Lejba Zylberberga Żyd z Klimontowa opowiada (bez nazwiska autora na okładce) – przedstawiająca okupację niemiecką w Klimontowie i Sandomierzu, a także przeżycia autora w obozie w Pionkach i w czasie jego ukrywania się po „aryjskiej stronie”.
3Osobną grupę tekstów opublikowanych przez CŻKH stanowią opracowania historyczne, w znacznym stopniu oparte na osobistym doświadczeniu autorów, dla których uporządkowane w narrację historyczną wydarzenia były najpierw elementem własnej biografii. Do tej grupy książek zaliczyć możemy: Filipa Friedmana Zagładę Żydów lwowskich, Szymona Datnera Walkę i zagładę białostockiego ghetta, Gerszona Taffeta Zagładę Żydów żółkiewskich, Michała Borwicza Uniwersytet zbirów oraz Literaturę w obozie, Mendla Balberyszskiego Likwidację getta wileńskiego czy pracę zbiorową W 3-ą rocznicę zagłady ghetta w Krakowie (tom zawiera liczne świadectwa osobiste w opracowaniu Borwicza). Do tej grupy tekstów włączyć można także reportaż Racheli Auerbach Treblinka, napisany po wizji lokalnej w byłym obozie zagłady, w której udział wzięła autorka jako pracowniczka CŻKH5.
4Jeśli wziąć pod uwagę niedługi okres działania, dorobek wydawniczy CŻKH jest imponujący. Właściwie poza auspicjami Komisji wyszły w tym czasie tylko pojedyncze pozycje, a do najważniejszych z nich należą: Getto walczy Marka Edelmana, napisany tuż po wyzwoleniu i opublikowany w listopadzie 1945 roku raport o udziale Bundu w powstaniu w getcie warszawskim, oraz wspomnienia Władysława Szpilmana Śmierć miasta, opracowane przez Jerzego Waldorffa i opublikowane w 1946 roku (dotyczą getta warszawskiego i ukrywania się po „stronie aryjskiej” znanego pianisty).
5Po przekształceniu CŻKH w Żydowski Instytut Historyczny ważnym miejscem upubliczniania świadectw dokumentu osobistego stał się „Biuletyn ŻIH” (wydawany od 1950 do 2000 roku, następnie przekształcony w „Kwartalnik Historii Żydów”).
6Jeśli chodzi o publikacje książkowe, to w latach 50. i 60. na rynku wydawniczym pojawiły się tylko pojedyncze książki wspomnieniowe dotyczące Zagłady. Należą do nich: wspomnienia Izabeli Stachowicz Ocalił mnie kowal (1956); książka Heleny Balickiej-Kozłowskiej Mur miał dwie strony, pisana w latach 50., a opublikowana w 1958 roku „opowieść dokumentalna – rekonstruowana”, spisana na podstawie wspomnień członków żob; Arnolda Szyfmana Moja tułaczka wojenna, opublikowana w 1960 roku, oraz Nadzieja umiera ostatnia Haliny Birenbaum – utrwalone w Izraelu wspomnienia z warszawskiego getta, wydane w 1967 roku.
7Jednak literatura pamiętnikarska ogłoszona drukiem stanowi jedynie niewielki wycinek tekstów tego typu spośród tych, które powstały w latach 1945–1968. W swej przytłaczającej większości pamiętniki pisane post factum do 1968 roku pozostają w zasobach archiwów. Jest to związane z działalnością instytucji, które zbieranie literatury dokumentu osobistego na temat Zagłady uczyniły swoją działalnością statutową i to już od momentu powstania6 – mowa tu przede wszystkim o Yad Vashem w Jerozolimie (od lat 60.) oraz Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie (wcześniej Centralna Żydowska Komisja Historyczna). W ŻIH wyodrębniono osobną kolekcję pamiętników, ale od razu zaznaczyć trzeba, że jest to niezwykle niejednorodna gatunkowo grupa przekazów (w kolekcji znaleźć można także listy, relacje, opracowania popularnonaukowe). W kolekcji „Pamiętniki” część relacji spisana została t a m i w t e d y, ale też sporo po wojnie (w różnym dystansie czasowym od jej zakończenia). Powstały w kilku językach (polski, jidysz, hebrajski, niemiecki). Niektóre mają formę zbeletryzowaną, inne są klasycznymi pamiętnikami. W Instytucie Yad Vashem nie wydzielono osobnej kolekcji pamiętników, ale tego typu materiały znajdziemy w kilku zespołach (m.in. O3 i O33). Interesujące nas tu pamiętniki powstały w bardzo różnym dystansie czasowym od momentu końca wojny. Część, pisana tuż po wyzwoleniu, w pierwszych bolesnych dniach dla ocaleńców, staje się sposobem podsumowania doświadczeń, który umożliwia wejście w nową powojenną rzeczywistość. Część zanotowana została pod koniec lat 40., gdy z całą wyrazistością uświadomiono sobie ogrom strat. Niektóre powstały już w latach 60. jako owoc późniejszej refleksji.
8Pamiętniki pochodzą niemalże z całego obszaru przedwojennej Polski, a szczególnie duża ich reprezentacja pokrywa się z miejscami, w których mieszkało najwięcej Żydów (Warszawa, Kraków, Łódź, Lwów), lub z miejscowościami, gdzie Żydów, dzięki różnym zbiegom okoliczności, przeżyło najwięcej. O ile relacje były ze swej definicji źródłami wywołanymi, o tyle pamiętniki zostały nadesłane do Komisji Historycznej i Yad Vashem z inicjatywy samych autorów. Niezależna decyzja podjęta przez autora dotyczyła głównie faktu zanotowania swych przeżyć. O znalezieniu się tekstu w zasobach instytucji decydowały często inne czynniki (dotyczy to zwłaszcza świadectw pisanych tam i wtedy; w przypadku śmierci autora w czasie wojny pamiętnik trafiał do instytucji przez decyzję osób trzecich). W archiwum ŻIH znajdziemy około stu pamiętników spełniających kryteria tekstu utrwalonego w języku polskim przed 1968 rokiem7, a w Yad Vahem kilkadziesiąt (szacunki są bardzo utrudnione przez to, że często są to teksty niedatowane). W centrum mojego zainteresowania pozostaną najwcześniejsze i najpóźniej spisane pamiętniki z tej grupy. Jako przykład posłuży mi zbiór nadesłany na konkurs Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej.
9Ogłaszając (latem 1945 roku) konkurs na wspomnienia z okresu wojny, CŻKH nawiązywała do metod wypróbowanych przez historyków i badaczy życia społecznego. Trzy lata wcześniej w getcie warszawskim grupa Oneg Szabat uchwaliła na posiedzeniu z 22 stycznia 1942 roku „konkurs faktograficzny na opracowanie wybranych tematów z życia Żydów w czasie wojny”8. Prawdopodobnie wypadki wielkiej akcji likwidacyjnej stanęły na przeszkodzie i do rozstrzygnięcia konkursu nie doszło.
10Idea konkursu, mającego dostarczyć materiału do analizy socjologicznej, psychologicznej czy historycznej, inspirowana była działalnością Żydowskiego Instytutu Naukowego (jIwo) w Wilnie i jego dyrektora prof. Maxa Weinreicha, którego przedwojennym współpracownikiem był twórca konspiracyjnej grupy Oneg Szabat, Emanuel Ringelblum. Weinreich w latach przedwojennych kilkakrotnie ogłaszał wśród młodzieży żydowskiej konkursy na autobiografie (1932, 1934 i 1939). Ogłaszając konkurs, autorzy jIVo sugerowali listę zagadnień i problemów, które powinny zostać poruszone w pamiętnikach (m.in. dzieciństwo, stosunki rodzinne, przyjaźnie, szkołę, wybór zawodu, aktywność polityczną etc.), tak by miały one wartość porównawczą. Dokumenty te miały posłużyć do przedstawienia pod kątem socjologicznym i psychologicznym życia młodzieży żydowskiej w przedwojennej Polsce – traktowane były przez badacza jako swoiste „laboratorium społeczne”9. Tym samym Weinreich wykorzystał i twórczo zmodyfikował metody opracowane przez Floriana Znanieckiego, który to po raz pierwszy w takim wymiarze wprowadził do nauki dokumenty osobiste, takie jak dzienniki, pamiętniki, wspomnienia i listy10. Metoda biograficzna Znanieckiego, budowana na gruncie socjologicznym, stopniowo znalazła uznanie także w innych dziedzinach wiedzy, a jego teorie zaowocowały licznymi konkursami pamiętnikarskimi11, w tym również tymi ogłoszonymi wśród młodzieży żydowskiej12.
11II wojna światowa, która dostarczyła bezprecedensowych w swym okrucieństwie doświadczeń, uruchomiła w tysiącach osób potrzebę zaświadczenia o zbrodniach, których byli świadkami, i o cierpieniach, których doświadczyli. Na tę potrzebę odpowiadały liczne ankiety oraz apele o nadsyłanie wspomnień z czasów okupacji. Rozpisywanie tego typu konkursów (niekoniecznie premiowanych nagrodami) było częstą praktyką w różnych środowiskach i grupach zawodowych oraz społecznych. O ile konkursy przedwojenne miały na celu dostarczenie materiału do badań, o tyle te powojenne dawały możliwość podzielenia się swoimi przeżyciami i upublicznienia zbrodni hitlerowskich. Miały zatem z punktu widzenia uczestników charakter terapeutyczny. Dla organizatorów stanowiły zaś najczęściej ilustrację ideologicznej tezy o bohaterstwie i niezłomności Polaków w walce z okupantem13. Jedynie nieliczne miały ambicje przedstawienia pewnej diagnozy społecznej czy były próbą podsumowania (historycznego i socjologicznego) okresu wojennego14.
12W porównaniu z wyżej wspomnianymi akcjami konkurs CŻKH miał skromniejszy charakter. W połowie sierpnia 1945 roku organizatorzy – Centralna Żydowska Komisja Historyczna w Łodzi i jej oddziały, czyli Wojewódzkie Komisje Historyczne – zaapelowali do ocalałych Żydów o opisanie swoich przeżyć z okresu okupacji. Tytuł konkursu brzmiał: Jak przeżyłem/łam okupację niemiecką?. Najlepsze wspomnienia miały być premiowane pieniężnie, a wybór nagrodzonych prac należał do komisji historyków wskazanych przez CŻKH15. Konkurs był dla Komisji jednym ze sposobów realizacji jej celów statutowych, tj. zebrania jak najpełniejszej dokumentacji obrazującej niemieckie ludobójstwo. Na konkurs nadesłano 28 prac w języku polskim, napisanych przez 26 autorów16.
13Prace nadesłali w zdecydowanej większości ludzie młodzi (co odzwierciedla fakt, że tacy głównie przeżyli wojnę). Najstarszy – Baruch Mordka Elbinger – urodził się w 1900 roku. Przeważają teksty osób urodzonych w latach 20. Wśród autorów znajdziemy trzech Polaków (Franciszek Jaźwiecki, Leon Połaniecki i Marian Krawczyk), z czego dwóch w niewielkim jedynie stopniu porusza tematy żydowskie, traktując konkurs Żydowskiej Komisji Historycznej jako okazję do tego, by opowiedzieć o własnych wojennych doświadczeniach. Znaczna większość wspomnień została spisana w Łodzi i w Krakowie, choć ich autorzy przebywali w czasie wojny w różnych miejscach17. Przedstawiane wydarzenia dotyczą Łodzi, Krakowa, Lwowa, Brzeska, Rawy, Izbicy, Rzeszowa (zwykle – gett w tych miejscowościach) oraz obozów: Auschwitz, Gross-Rosen i Pionki.
14Już same godła zgłoszeń umożliwiają dokonanie wstępnej kategoryzacji i interpretacji tekstów. Odnoszą się one do elementów wojennego świata („Upiory”, „Kanada”, numer obozowy) bądź prezentują autora i jego stosunek do prezentowanych wydarzeń („Sapiens”, „Gniew”). Zarysowują zatem zasadniczy podział na teksty ukierunkowane na relację faktów bądź na interpretację autorską (co odpowiada podziałowi w obrębie literatury dokumentu osobistego na „świat pisania o sobie wprost” i „świat naocznego świadectwa”18).
15Indywidualne decyzje wpływały na to, jak obszerny zakres wojennych przeżyć ukazali autorzy. Jedni wprost informują czytających o podjętych wyborach („Opisuję część swego przeżycia w czasie wojny” – tytułuje swoje wspomnienia Mojżesz Frank). Inni nie tłumaczą się z faktu, że ich wspomnienia nie są kompletne. I tak na przykład Irena G. (Jak dostałam się do Oświęcimia?) spośród wielu dramatycznych przeżyć wybiera jedynie kilka dni według sobie tylko znanego klucza. Przedmiotem opisu czyni likwidację obozu w Pionkach i przewiezienie więźniów-robotników do Auschwitz, skąd dalej wysłano ich do pracy w obozach na terenie Niemiec. W centrum wspomnień jest moment przybycia transportu do Auschwitz – rozpoznania miejsca owianego tragiczną sławą niepewności co do dalszego losu więźniów („Zdajemy sobie sprawę, że tu niszczy się 10 tysięcy istnień codziennie, to dlaczego nie mieliby zniszczyć tych 2 i ½ tysiąca ludzi, którzy tymi wagonami przyjechali”). Wnikliwsza lektura ujawnia wewnętrzną logikę autorskiej decyzji. Owych kilka dni, z punktu widzenia czytelnika zupełnie przypadkowo wybranych, niezawierających szczególnego rodzaju dramatów, do jakich przyzwyczaiła nas literatura tego okresu, staje się swoistą synekdochą, bo wyraża pełnię doświadczenia wojennego – zawieszenie między życiem i śmiercią. Dlatego też w oczach autorki ten wycinek życia najlepiej oddaje całość jej wojennych doświadczeń.
16Nadesłane teksty powstały na przełomie 1945 i 1946 roku, choć na przykład pamiętnik Zeldy Ginzberg zawiera informację mającą – jak się wydaje – uwiarygodnić wspomnienia w oczach czytelników: „Przepisałam z małych skrawków papieru, które sobie zostawiłam na pamięć, gdzie notowałam swoje przeżycia. Kogo interesuje, proszę czytać”.
17Zaskakuje różnorodność form nadesłanych tekstów. Od klasycznych pamiętnikarskich – najliczniej reprezentowanych (Estera Gesundheit, Marian Krawczyk, RH, Marian Steczko, Baruch Elbinger, Leon Połaniecki, Henryk Brautman, Zelda Ginzberg, Irena G., Franciszek Jaźwiecki, Stanisław Gajkowski, Fela Szechter, Anna Karanter, Alfred Monaster), przez formy powieściowe (Halina Nelken, Henia Wollerówna), te naśladujące reportaż (NN, Archiwum ŻIH, 302 / 77) czy pracę popularnonaukową (Margulies M., Cesia Frymer, Pola Warszawska), aż po wiersz (Mojżesz Frank). Organizatorzy konkursu nie precyzowali swych oczekiwań co do formy, oddając inicjatywę w ręce piszących. Każdy z uczestników wybrał zatem formę wyrazu najbardziej według niego korespondującą z własnymi odczuciami i z konkursową okazją. Nadesłane teksty charakteryzuje ogromne zróżnicowanie stylistyczne. Znajdziemy w nich zarówno opis przygodowy (Frank), jak i opisy liryczne (Irena G.), rzeczowość i skupienie na faktach mieszają się z refleksjami natury ogólnej, na przykład na temat kondycji człowieka.
18Na jakie potrzeby piszących odpowiedzieli organizatorzy konkursu? „Pamiętam ten dzień 10 sierpnia [1942, tj. dzień akcji w getcie lwowskim] – wizje senne dręczące uniemożliwiają zatarcie obrazu, a tak by się nieraz chciało wyrwać z siebie z korzeniami ten balast piekący, unicestwić go w sobie, ukształtować w okrągłe, pustką ziejące zero, albo – nie, to i tak niemożliwe – żyje to w nas z naszym ciałem i duchem […]” – notuje autorka o kryptonimie „Sapiens”19. „Pragnę zapomnieć, wmówić w siebie, że to nie było, że ten Amok mi się przyśnił… Krwawy Amok, który hulał po wszystkich oświęcimskich blokach, a w szczególności w 11-tym” – pisze Franciszek Jaźwiecki20.
19Autorzy zwracają uwagę na fakt, że wojenne wspomnienia są dla nich uciążliwym balastem. „Sapiens” stosuje metaforę obcego ciała rozwijającego się w piszącym i zawłaszczającego jego życie. Przekazanie wspomnień staje się zatem odpowiedzią na psychiczną potrzebę. Drugą wielką motywacją nazwaną wprost jest przymus uwiecznienia pamięci najbliższych zamordowanych przez Niemców. Często już w pierwszym zdaniu pojawia się dedykacja: „pamięci najbliższych”.
20Na konkurs swoje wspomnienia zgłosiły osoby nieparające się piórem zawodowo, niekiedy nawet niewykształcone (Elbinger, Ginzberg, Frank). Zdumiewa to, jak często we wspomnieniach pojawiają się uwagi metatekstowe, jak wiele refleksji poświęconych jest próbom zmierzenia się z niewyrażalnością, choć większość z nich ujęta jest w najczęstszą w takich wypadkach formułę „słowa są za blade”:
Nie urodził się jeszcze ten poeta, który by zdołał oddać obraz tego życia przeklętego21.
Zdaję sobie sprawę już teraz, że słowa, że wyrazy ludzkie są za blade! Wspomnę tylko fragmenty widziane i przeżyte22.
Czy potrafię opisać rozpacz – nie płacz, nie krzyk – ale zbiorowe wycie tych matek? [o matkach, którym zamordowano dzieci w Auschwitz]23.
Słowa są blade, są tworem ludzkim, to co widział [świadek] było nieludzkie. Stało poza ludzką formą i wymiarem. To się nawet w makabrycznym śnie przyśnić nie może24.
21Okrzyk „nie urodził się jeszcze poeta” jest konwencjonalnym zawołaniem, które mówi o bezradności piszącego i niepowodzeniu jego poszukiwań w celu jak najwierniejszego opisania doznanych krzywd. Ale jest także w swej istocie afirmacją literatury, jej ukrytego potencjału, dzięki któremu możliwe stanie się ukazanie prawdy o Shoah. Zagłada czeka na swojego poetę. Skoro go jednak nie ma, to wysiłek dania świadectwa spada na szarego, zwykłego człowieka. Graniczne doświadczenie Holokaustu nie ma innego poety niż ten „zwykły świadek”. Dlatego okrzyk o braku poety rozumieć także można jako deklarację autorów do podjęcia wyzwania, jakim jest spisanie wojennych przeżyć.
22O podjęciu tego wyzwania informuje „Sapiens” i kreśli swoje literackie credo w odniesieniu do tekstów o Zagładzie:
Pragnę wyjaśnić: przyświeca mi ujawnienie prawdy pozbawionej naleciałości literackich frazesów (nigdy nie zdobyłam się na żadne próby literackie), ukrywają‑ cych ją w lśniącej, lecz pulchnej od wewnętrznej próżni powłoce, z której trudno wyłuskać istotę, albowiem gubi się jej ostrze i wymowę w oprawie pięknych, lecz czczych słów. Naga prawda, bezwstydna prawda, obiektywna prawda – oto mój cel, oto moja wytyczna, nie będę jej odstępować25.
23Podczas gdy Estera Gesundheit woła o poetę zdolnego oddać „obraz życia przeklętego”, „Sapiens” odżegnuje się od literatury, która – według niej – kłamie i zasłania prawdę. Prawda i piękno zatem to dla autorki przeciwieństwa.
24Jak widać Gesundheit i „Sapiens” literackość rozumieją na dwa sprzeczne, wzajemne wykluczające się sposoby – z jednej strony literatura to coś sztucznego i fałszującego, z drugiej – poeta to ktoś obdarzony widzeniem nadprzyrodzonym, które umożliwia mu wniknięcie w istotę zjawisk i oddanie tej istoty. Poeta to ktoś, kto odsłania prawdę. Zatem literaturę/literackość jednocześnie się odrzuca i upatruje w niej ratunku.
25Warto zauważyć, że poglądy „Sapiens” na stosowność przedstawiania Zagłady są tożsame z poglądem, jaki kilkadziesiąt lat później sformułował Berel Lang26. Zarówno autorka pamiętnika, jak i Lang kwestionują moralne prawa literatury do ukazywania Holokaustu ze względu na jej dominujący wyznacznik, jakim jest figuratywność. „Piękne, lecz czcze słowa” przysłaniają rzeczywistość, metafory to puste ozdobniki, które zniekształcają prawdę o Zagładzie. Ta dwójka autorów twierdzi, że jedynym adekwatnym sposobem opowiadania o ludobójstwie jest dyskurs historyczny (choć z pewnością „Sapiens” nie zwerbalizowałaby tego w ten sposób). Wydaje się, że obydwoje padli ofiarami złudzenia, że możliwa jest obiektywna i neutralna historiografia, zupełnie impregnowana na literackość. Najbardziej znany krytyk Berela Langa – Hayden White – atakował takie pojęcie historiografii, twierdząc, że w każdej opowieści o wydarzeniach autor musi dokonywać zabiegów fabularyzacji (uporządkowania zdarzeń, wpisania ich w schemat fabularny etc.), zatem historiografia musi być figuralna, bo należy do porządku dyskursu27.
26Co ciekawe, odżegnująca się od literatury „Sapiens” sama cytuje w swoim wspomnieniu Maraton Kornela Ujejskiego, a w innych tekstach pojawiają się fragmenty z tak różnych pisarzy i poetów, jak Mickiewicz, Szekspir czy Arkady Fiedler. Podczas gdy jedni odżegnują się od literackości, traktując ją jako przeszkodę, inni przywołują ton sztucznie podniosły, ostentacyjnie „literacki”, gdyż – należy mniemać – chcą posługiwać się stylem korespondującym z konkursową okazją i dodającym tekstowi splendoru. Pojawiają się wyszukane metafory, które mają podnosić wartość wspomnień w oczach jury: „gród podwawelski odzyskał wolność”, „najazd Hunów na Polskę dokonał się” (Krawczyk). Drugim sposobem na uwznioślenie przekazu jest stosowanie ozdobników, ornamentyka: „A dzień piękny, upalny, a słońce tak świeci, naokoło cudowne lasy, a w lasach tyle poziomek i borówek, na świecie tyle radości, a w naszych sercach ból i żal”. Tak Irena G. mówi o wysiedleniu.
27Mojżesz Frank we wspomnieniach zatytułowanych Opisuję część swego przeżycia w czasie wojny28 daje przykład tego, jak płynnie narracja wspomnieniowa z rzeczowej przejść może w baśniową. Frank opowiada o losach izbickich Żydów i kolejnych wysiedleniach z Izbicy – miasteczka, z którego pochodził – do Bełżca. Jemu samemu udało się uciec z wagonu jadącego do obozu zagłady. Jego przypadki, ukazane prostym językiem niewykształconego człowieka, pełnym kolokwializmów i powtórzeń, rekonstruowane są niezwykle szczegółowo. Autor myśli obrazami, a każdy z nich zamyka w słownej ramie, która rozgranicza poszczególne obrazy, na przykład „Wysiedlenie wyglądało tak…”, „Zaczęli się mścić na Żydach w ten sposób…”. Opisy nasycone są czasownikami. W tekście umieszczono dużo drobnych, drugorzędnych informacji, w które wplecione zostają wydarzenia następujące po wyskoczeniu Franka z pociągu. Trafił on do oddziału partyzanckiego, gdzie przyjęto go bardzo serdecznie. Partyzanci nie tylko ugościli chłopaka, ale także podarowali mu pistolet, przeszkolili w strzelaniu i wysłali z powrotem do Izbicy. W drodze powrotnej Frank za pomocą podarowanej broni ranił żandarma niemieckiego i zabił Ukraińca, a po powrocie do getta – pod wpływem namowy wujka – wyrzucił pistolet. Elementarna znajomość okupacyjnych realiów powoduje, że ta część narracji musi wydawać się czytelnikowi mało wiarygodna. Ale nawet bez znajomości faktów obserwować możemy zmianę sposobu opowiadania, jego faktury. W narracji pojawiają się elementy baśniowe: tajemniczy człowiek spotkany w nocy („usłyszałem głos, który mnie zapytał: »kto ty jesteś chłopcze?«”), nieznajomi, którzy odmieniają los zagubionego w lesie chłopca, cudowne realia w obozie partyzanckim („ogarnęło mnie ciepło i gościnność dobrych ludzi, pełno tam było jedzenia i broni”29), magiczny przedmiot podarowany przez partyzantów (broń). Opowiadanie o spotkaniu z partyzantami nie tyle mówi nam o faktach (choć oczywiście nie możemy z całą pewnością wykluczyć, że prezentowane wydarzenia rozegrały się), ile wskazuje na kondycję autora, który w opowieść o stałym zagrożeniu życia, upokorzeniach i śmierci wplata wątek baśniowo-przygodowy, dzięki któremu staje się bohaterem heroicznym. Wyrzucenie broni to moment wyjścia z roli bohatera, ale także ponowne skierowanie się w stronę narracji rzeczowej.
28Wielkim tematem powracającym w pamiętnikach i wspomnieniach powstałych tuż po wojnie jest kondycja ocalonych. Moment zakończenia wojny stanowi jeden z kulminacyjnych opisów w nadesłanych wspomnieniach. Pokazują one, w jakiej kondycji psychicznej i z jakimi oczekiwaniami wychodzili ocaleni z Zagłady. Ilustrują bolesny czas podsumowania wojennych doświadczeń oraz zderzenie nadziei i wyobrażeń z rzeczywistością. Optymistyczne, ale naiwne patrzenie w przyszłość znajdujemy jedynie u autorów niewykształconych i mniej refleksyjnych z natury: „Ja wiedziałam, że wraz z nimi [Armią Czerwoną] zeszło moje słońce i życie moje będzie poczynać się w różach. Wiedząc, że rodzice moje są w Rosji na Sybirze, że teraz ja się z nimi zobaczę i opowiem o mym życiu za okupacji”30; „[…] po oswobodzeniu nastąpi nowy świat i opieka nad dziećmi31”.
29Jednak w większości pamiętników wytęskniona chwila wolności przynosi gorycz i rozczarowanie. Dramatyczny obraz spotkania kochanków po wojnie kreśli Franciszek Jaźwiecki:
Tragiczna droga do życia z grobu. I spotkali się, i powitali, lecz wśród tych długich lat się zagubili. Ona jak pies tropiony wśród złych obcych ludzi. On tam gdzieś w piekle SSmańskiej kaźni. I po latach się spotkali… Życie jest często straszne i złe. Ona szuka jego, on szuka jej. Ona myśli o tym dawnym. A on myśli o niej… o tej z lat dawnych… Zgubili się. Nie powiedzą tego sobie nigdy, nie chcą ruszać ran, lecz oczy ich mówią wszystko i tak smutno… A oboje tak dobrzy i prawi ludzie, oni sobie tego nigdy nie powiedzą. Nie ma na to rady ani ludzkiego lekarstwa. Niech Bóg to jakoś ułoży…32
30To powojenne życie jest portretowane jako „straszne i złe”, a powrót do życia nosi miano „tragicznej wyprawy z grobu”. Wojna w sposób nieodwracalny naznaczyła tych, którzy przeżyli, a jej doświadczenie nie pozwala bohaterom wrócić do ich przedwojennych ról. Pozbawiła ich niewinności. „Dobrzy i prawi ludzie” w ekstremalnych sytuacjach zagrożenia życia zmuszeni zostali do wyborów niejednoznacznych etycznie. Te doświadczenia stają się bagażem, z którym wchodzą w powojenną rzeczywistość, i powodują, że oczekiwania związane z końcem okrutnych lat nie mogą się spełnić. Ułudą okazuje się to, co dawało im nadzieję i dodawało sił potrzebnych do przeżycia – niemożliwe staje się całkowite porozumienie z najbliższym człowiekiem i powrót do przedwojennego życia33.
31Obrazy wypalenia, duchowej śmierci, a także rozliczeń z faktu, że przeżyło się wojnę, powracają w innych wspomnieniach. Pisze autorka, która po wojnie pozostała sama po śmierci sześcioosobowej rodziny: „Weszłam w nowe życie, życie wolne, życie spokojne, ale jakże puste i bezcelowe. Nie tak wyobrażałam sobie [życie] po wojnie, o nie! […] Gdzie znaleźć ukojenie i hart ducha? Skąd czerpać siłę i chęć do życia? Umierać się też nie chce”34.
32„Sapiens” mówi o śmierci swych trzech sióstr i zadaje dramatyczne pytanie: „Co silniejszego było we mnie?”. Franciszek Jaźwiecki (przeżył pięć obozów hitlerowskich) opowiada o powojennym spotkaniu z żoną, w czasie którego pada z jej strony zarzut: „Dlaczego ty nie uratowałeś moich braci z Rajska? Dlaczego oni się musieli wykończyć w Brzezinkach? Miałeś zaledwie parę kroków do nich z Oświęcimia!”.
33Autorzy mierzą się z faktem swego ocalenia i szukają klucza do odpowiedzi, dlaczego przeżyli. Już sam tytuł konkursu sugerował, że przeżycie wojny przez Żyda musi wymagać wyjaśnienia. Sugestię zawartą w pytaniu „Jak przeżyłam okupację niemiecką?” wyczytuje Estera Gesundheit i odpowiada: „Okupację niemiecką przeżyłam. Tak, przeżyłam. Jednak są cuda na świecie”. Autorka używa metafizycznego klucza, by zinterpretować własne ocalenie – jest nim cud chanukowy, który powtórzył się w odniesieniu do jej życia. Maria Steczko próbuje znaleźć racjonalne wytłumaczenie, swój „wzór na przeżycie”: umiejętność budzenia sympatii obcych osób (autorka ukrywała się z mężem i dzieckiem po „stronie aryjskiej”) jest, według niej, najważniejszym czynnikiem. Dla Zeldy Ginzberg wojna i Zagłada wpisują się w naturalny rytm życia i następujących po sobie dobrych i trudnych momentów: „nie sztuka w życiu chodzić po różach, trzeba napotkać i ciernie, a gdy przybędą [hitlerowcy], to wiedziałam, jestem córką izraelskiego ludu i że Bóg mnie nie opuści”35.
34Czy można znaleźć jakiś wspólny mianownik dla tak różnych pamiętników i wspomnień? Czy fakt pisania tuż po wojnie sprawia, że można wyznaczyć jakiś uniwersalny temat? Wszystkich autorów łączy wspólnota doświadczeń, ale każdy z nich przefiltrowuje je przez własną osobowość. Znamienne wydaje się zestawienie dwóch fragmentów pamiętników, dotyczących tego samego momentu przybycia do obozu w Gross-Rosen i pierwszych obozowych doświadczeń:
Droga nasza od stacji kolejowej do obozu była drogą krzyżową. Przyglądały się nam niemieckie dzieci, wrzeszczało wszystko oszalałe z wściekłości i prało ka‑ mieniami. Nawet jakieś makabryczne staruchy z wnuczkami na rękach wyszły z dziur i patrzyły na nas z dziwnym zadowoleniem w swych zaropiałych trupich oczach. […] W bramie obozu defilada z odkrytymi, poranionymi głowami, a za bramą znów grad kamieni i kijów od zgromadzonych „zielonych” [tj. kapo]. […] Boże! Tak potwornych typów, zwyrodniałych zbrodniarzy, jakby orangutanów czy małpoludów, nie widziałem w życiu. Może gdzieś kiedyś w kinie na filmie z Sing Sing lub Wyspy Diabelskiej. Co za pyski! Makabryczne polipowe łapy po‑ niżej kolan. Jakieś tępe goryle oczy patrzyły na nas znad strasznych szczęk. To blokowi i kapo, i wszystkie „szarże” lagrowe36.
Pierwsze wrażenia Henryka Brautmana rażąco odbiegają od powyższego obrazu:
Maszerujemy przez prawie że wyludnione miasteczko. Na ulicach spotykamy tylko starsze kobiety i dzieci. Tabliczki orientacyjnie umieszczone na rogach ulic wskazują strzałką kierunek marszu „zum KL Gross Rosen” […]. Wreszcie wchodzimy na teren właściwego obozu. Widać, że tu panuje porządek. Duże baraki, ulice szerokie, wybrukowane kostką […]. Przy bramie czeka na nas La‑ geraelteste I ubrany wytwornie w dobrze oczyszczonych butach z cholewami, w dobrze skrojonych bryczesach, skórzanej kurtce i w białych glace rękawicz‑ kach. Na plecach ledwo dostrzegalny mały czerwony krzyżyk, a więc więzień KL Gross‑Rosen. Pada komenda „marsz” i ruszamy przez bramę, zbaczając na prawo, i ustawiamy się na placu apelowym. Piękny duży plac wyłożony drobniutkimi ka‑ myczkami i jak okiem sięgnąć wszędzie duże baraki i zieleńce. […] Dokoła nas nie widzimy żadnych SSmannów tylko samych więźniów z opaskami na ramieniu jak „Blockaelteste”, „Capo”, którzy uwijali się koło nas i pomagali przy załatwianiu formalności rejestracyjnych37.
35W obu przytoczonych fragmentach zwraca uwagę skoncentrowanie autorów na walorach estetycznych rzeczywistości. Choć wydarza im się to samo, to język, którym oddają swoje doświadczenie, jest zupełnie inny (i nie ma wpływu na to fakt, że i w tekście Brautmana mowa jest na dalszych stronach o biciu, upokarzaniu i mordowaniu więźniów).
36Gdyby chcieć jednak wskazać na jeden temat łączący omawiane teksty, to trzeba przywołać figurę męczennika pojawiającą się bodajże we wszystkich pamiętnikach. Ten męczennik, zamordowany przez hitlerowskich oprawców, obdarzony zostaje przez piszących nadzwyczajnymi atrybutami, niezależnie od tego, jaki był jego status za życia. Staje się (przynajmniej w jakimś fragmencie tekstu) postacią centralną, wokół której koncentruje się narracja, ból i rozpacz piszącego.
37Sięgnijmy po kilka przykładów. Boruch Mordka Elbinger o zamordowanej ośmioletniej córce powiada:
[…] strata całego społeczeństwa i ludzkości. To dziecko było fenomen, bo przez jeden niecały rok, co się uczyła, zawładnęła cztery języki, które czytała i pisa‑ ła: hebrajskie, żydowskie, polskie i niemieckie, umiała najtrudniejsze rachunki wyliczać i tabliczkę mnożenia doskonale i dziesiątki wierszy bez pomyłki i do tego miła, ładna i dobra i bardzo mądra, co mogą stwierdzić ludzie miejscowi38.
38Maria Steczko o dwunastoletnim bracie, niezwykle uzdolnionym malarsko, który zamordowany został w Oświęcimiu, mówi: „[…] któż go nie znał, któż go nie podziwiał? I cóż? Jeno tylko bolesne wspomnienie. Lepiej gdyby nie był takim niezwykłym dzieckiem. Może by mnie mniej serce bolało dzisiaj”39. Franciszek Jaźwiecki relacjonuje bohaterską śmierć generała Bolesława Roi40:
Cały lager się przygląda, jak ten żołnierz rewolucji jest mordowany… Przed śmier‑ cią wypowiada do swoich oprawców słowa, które tylko ze słowami Łukasińskie‑ go porównać można. Otóż ten polski generał rozebrany do naga z postronkiem na szyi jest przez osiem dni batem i drągiem goniony w kółko, jak koń na lonży. Jednak nie załamał się, przeklina tych SS‑oprawców. Przeklina Niemcy. W jakimś przedśmiertnym proroctwie mówi nam o Polsce Niepodległej41.
39Jeśli chodzi o pamiętniki spisane z większej odległości czasowej od zakończenia wojny, to ich znaczna część jest wynikiem jedynie duchowej potrzeby autora, bez udziału zewnętrznej motywacji w postaci konkursu lub apelu42.
40Cechą charakterystyczną pamiętnika (chociażby w opozycji do dziennika) jest dystans czasowy autora do prezentowanych wydarzeń. Ten dystans umożliwia refleksję nad całością przeżyć, stwarza szansę interpretacji, większego uporządkowania materiału, nadania mu ram kompozycyjnych. O ile wśród pamiętników tużpowojennych zdarzały się takie, które były montażem luźnych scen (Jaźwiecki) czy eksponowały głównie emocje autora (Gesundheit, „Sapiens”), o tyle wśród przekazów późniejszych dominują wyraźnie pamiętniki obszerne, konstruujące spójną narrację skupioną wokół wydarzeń przedstawianych w porządku przyczynowo-skutkowym. Większość z nich otrzymała wyraźne przejrzysty układ (podział na rozdziały, nadane tytuły). Można zatem powiedzieć, że pamiętniki z lat 50. i 60. spełniają dokładniej wzorzec gatunkowy pamiętnika i jest to pierwsza zasadnicza różnica dzieląca obie grupy tekstów.
41Dlaczego autorzy zdecydowali się utrwalić swoje wspomnienia w kilkanaście, a nierzadko w 20 lat po wydarzeniach? Zdawali sobie sprawę, że muszą wytłumaczyć się z takiej decyzji, zatem przedstawienie motywacji spisania pamiętnika po latach to jeden z motywów otwierających prawie wszystkie późniejsze świadectwa.
42Herta Lustiger zamieszcza w swoim pamiętniku poświęconym pamięci najbliższych wierszowane motto:
Cóż mogę więcej zrobić dla Was / drodzy moi / Jak skreślić słowa, słowa / by Was wspomnieć… / Serce się przy tym trochę / uspokoi / I światu nie dam – chociaż chce – / zapomnieć…43
43Lustiger wskazuje na podwójną motywację, jaka kieruje jej pisaniem: ukoić własny ból i przypomnieć niefrasobliwemu światu o zamordowanych. Jest to najczęściej przywoływany powód pisania we wszystkich pamiętnikach tego okresu. Motyw „piekącego balastu do wyrwania”, jak stwierdzała „Sapiens” kilkanaście lat wcześniej, pojawia się między innymi w pamiętniku Ester Necer. Necer, która utrwala swoje wspomnienia w roku 1952 w Izraelu, w chwili wybuchu wojny miała 11 lat. W roku 1948 wyemigrowała do Izraela. Odnalazła się w nowym kraju, jest szczęśliwą mężatką, ma dziecko, cieszy się życiem. Jedynym cieniem są bolesne wspomnienia wojenne: „Moglibyśmy być szczęśliwymi ludźmi, gdyby nas nie zadręczały wspomnienia z czasów okupacji, o których nie możemy zapomnieć. […] Może się uwolnię od tych myśli i wspomnień, skoro o tym napiszę”44. Pamiętnik stanowi zatem dla niej rodzaj remedium na dolegliwości duszy, ostatnią deskę ratunku, a powstanie go to ekwiwalent owego „wyrwania z duszy piekącego balastu”, o jakim mówiła „Sapiens”.
44Nie zawsze wszystkie motywacje są przedstawione wprost. Romuald Paporisz, który złożył w Yad Vashem swoje opowiadania, dołączył do nich wspomnienie w formie listu skierowanego do syna Jerzego, urodzonego w 1944 roku w kryjówce pod Tarnopolem. Jak notuje sam autor, list był pisany przez dziesięć lat – rozpoczęty w 1950 roku, ukończony został w 1960, już po przyjeździe autora do Izraela. „Przez tych długich dziesięć lat nie mogłem go dokończyć. Nie znajdowałem zakończenia. Zbyt wiele problemów stało na przeszkodzie” – wyznaje Paporisz. Być może jednak trzeba było aż 16 lat, by mógł pokonać bariery psychiczne i skierować do syna następujące słowa:
Czy wiesz synku, że twój ojciec, twój własny ojciec gotów był stać się twoim zabójcą, gotów był zdusić twe drobne gardziołko, by unicestwić tę nikłą iskier‑ kę życia, która w tobie tlić się zaczynała, gdyby trzeba było ratować matkę? […] ja, twój ojciec, gotów byłem ciebie pierworodnego zabić, gdybyś przypadkiem zakwilił i zdradził nasze ukrycie. Lecz ty byłeś bardzo grzeczne i ciche dzieciątko. Nie zapłakałeś i nie wydałeś nas45.
45Osobną grupą tekstów stanowią te utrwalane przez osoby podsumowujące swoje życie. Wydarzenia wojenne są jednym z elementów, które wpływają na ich życiowy bilans.
46Dla osiemdziesięciodwuletniego Anatola Weksztejna pamiętnik46 to okazja do podsumowania burzliwego życia. Autor rozpoczyna od zrekonstruowania sagi rodu Weksztejnów (zasłużonych dla polskiego przemysłu ceramicznego, właścicieli m.in. fabryki w Bolesławcu). Wydarzenia wojenne są jedynie epizodem (choć obszernie potraktowanym) w historii jego rodziny i wtapiają się w inne przełomowe chwile.
47Henryk Ryszewski, Polak i przedwojenny antysemita, w czasie wojny ukrywał w swym trzypokojowym mieszkaniu w Warszawie 13 Żydów. Ryszewski stwierdzał w roku 1961:
Zadaniem moich wspominków w druku jest pokazać, jakimi to drogami krąży człowiek, zanim wreszcie odcyfruje swoje własne „ja”, zanim bez reszty odnaj‑ dzie siebie. […] Wspominki moje ogłaszam dopiero teraz, gdyż przez długi czas trudno mi było pogodzić się z myślą, że z konieczności będę musiał pisać również o sobie, a szczególnie o mojej żonie, której postawa i włożona praca były wprost heroiczne, bohaterskie. Dziś, gdy dzień mego życia dobrze już nachylił się ku wie‑ czorowi, jestem zmuszony dotknąć się i tej sprawy, by nie poszła w zapomnienie47.
48Ryszewski wstrzymywał się zatem z zapisaniem wojennych przeżyć ze skromności. Jednocześnie podzielenie się nimi nie było możliwe przed zgłębieniem przez autora własnej skomplikowanej tożsamości, „odcyfrowaniem swego »ja«”.
49Wszystkie powyższe motywacje można określić jako psychologiczne. Inaczej jest, gdy autorzy notują przynagleni przez świat i zachodzące w nim przemiany. Tojwie Blatt, uczestnik powstania w Sobiborze, notując swoje wspomnienia w roku 1957, wskazuje na motywację, rzec można, natury społecznej. Blatt powraca do wydarzeń wojennych w nawiązaniu do nowej fali emigracji żydowskiej z Polski, jaka nastąpiła w roku 1957:
Dziś, gdy zaledwie 12 lat od zakończenia wojny Żydzi polscy znów opuszczają swe domy, ruszając przed siebie do nowej Ojczyzny, chcę wspomnieć o niedaw‑ nej przeszłości. […] Pamiętnik ten piszę przeważnie z pamięci po około 14 latach, gdyż nie wszystkie notatki oddane ludziom na przechowanie udało mi się ode‑ brać. Dlatego być może, że pewne opisy sytuacyjne będą ujęte zbyt ogólnie, chcę jednak, aby książka ta była swego rodzaju dokumentem i dlatego unikam wszelkich przejaskrawień. Nazwiska oraz daty są zgodne z rzeczywistością. Pamiętnik ten mógłby się wydać fantazją przeplataną cudownymi przypadkami, lecz tak właśnie było48.
50Herta Lustiger spisuje swój pamiętnik w roku 1955, ponieważ „zaginiony świat domaga się uwiecznienia”, ale także pod wpływem informacji, że znowu ma wybuchnąć wojna49.
51Warto zwrócić uwagę, że również Blatt ujawnia praktyczne powody „spóźnionego pamiętnika”: otóż wojenne notatki autora zaginęły, a tuż po wojnie – jak możemy się domyślać – nie był gotów dokonywać ich rekonstrukcji (z podobnym wytłumaczeniem możemy spotkać się kilkakrotnie w omawianych dokumentach).
52Po kilkunastu latach żywe są także problemy ze znalezieniem odpowiedniej formy. Ludwik Tyborowski w roku 1963 notuje:
Wspomnienia są i powinny być przede wszystkim opisem faktograficznym. […] Oczywiście najlepiej byłoby, aby posiadały również walor literacki. Jest to jed‑ nak bardzo trudne zadanie do wykonania, zwłaszcza między innymi również i dlatego, że wspomnienia nie są dziennikiem, spisywanym z dnia na dzień, nie są także dziennikiem lektur. W tych rodzajach twórczości łatwiej uzyskać polor stylu literackiego, aniżeli we wspomnieniach pisanych (jak w moim przypadku) po około 20 i więcej latach […]50.
53Interesujące jest to, że – zdaniem Tyborowskiego – większy walor literacki uzyskać można w dzienniku, który prowadzony jest na gorąco w bliskim odstępie czasowym od wydarzeń. Wolno zatem mniemać, że autor wiąże walor literacki raczej z prawdą przeżycia obecną w dzienniku niż z zabiegami kompozycyjnymi, dojrzałą interpretacją faktów, charakterystycznymi dla wspomnień. Jednak sam Tyborowski wybiera dla swego świadectwa w warstwie deklaracji formę jak najbliższą kronice („przede wszystkim opis faktograficzny”). Inaczej Romuald Paporisz. Pierwsze notatki o aktualnych wydarzeniach poczynił on w tarnopolskim getcie w 1942 roku. W wyniku burzliwych wydarzeń notatki zaginęły. Paporisz wspomina, że „siedząc długie miesiące w ciemnym, podziemnym bunkrze, powtarzałem w pamięci pisane pamiętniki, lecz narastające codzienne fakty powoli spychały na dalszy plan wspomnienia z getta i obozu”51. Ostatecznie swoje wspomnienia zamknął w formie opowiadań. W przedmowie do złożonych w Yad Vashem tekstów wyznaje: „Nie potrafię sobie wytłumaczyć, dlaczego patrzyłem na te sprawy (tj. na Zagładę) oczyma pisarza, a nie bezpośredniego obiektu represji. Ilekroć bowiem nadchodziła chwila, która mogła być ostatnią w życiu, ja nie myślałem o tym, że za moment wszystko się skończy, ale że ja powinienem to wszystko opisać”52. Paporisz nie ma dylematów związanych ze stosownością pisania o Zagładzie.
54Wybiera opowiadanie jako formę oddania swych doświadczeń, gdzie bohaterem czyni Romka – swoje alter ego. Znajduje sposób, by wyjść poza własne doświadczenie ofiary. Pierwsze relacje autobiograficzne Paporisza dotyczą historii jego rodziny: pobytu w getcie, ukrywania się na wsi, utraty najbliższych osób. Opowiadania wojenne powstały znacznie później. Jak twierdzi autor, nie mają one tego ładunku dramatycznego, ale „opisują Żydów już nie jako zaszczute, zagonione stworzenia, lecz jako żołnierzy – mścicieli współwalczących o dobicie hitlerowskiej bestii”53.
55Omawiane pamiętniki charakteryzuje niezwykłe zróżnicowanie stylistyczne, różnią się także strategią literacką.
56Irena Libman, w chwili wybuchu wojny czternastoletnia dziewczynka, utrwaliła swoje wspomnienia w Izraelu na początku lat 60. Jej W kalejdoskopie wspomnień ma formę obszernego opowiadania (zapisane trzy zeszyty, 157 stron). Autorka wypowiada się z pozycji osoby, która zdobyła wiedzę o przeżywanych wcześniej doświadczeniach, rekonstruuje dialogi, posługuje się nieznośnie górnolotnym i pretensjonalnym stylem: „Dzień, w którym jak hasło rozległo się słowo: wojna! Słowo, które przebiegło cały świat wszerz i wzdłuż, echem odbiło się gdzieś na granicy niezdobytej Antarktydy i przybiegło do mnie, przyspieszając bicie mego czternastoletniego serca i budząc w umyśle pytanie: po co? Dlaczego?”54.
57Nieco młodsza od Ireny Libman Ester Necer obiera inną drogę: usiłuje zrekonstruować swoje uczucia i wiedzę z chwili przeżywanych wydarzeń. Próbuje wrócić wspomnieniami do odczuć jedenastoletniego dziecka, jakim wówczas (tj. w chwili wybuchu wojny) była: „Tak dawno, dawno temu byłam tą dziewczynką. […] Pamiętam tak żywo ten schron, w którym siedziałam. Bałam się Niemców, bo wiedziałam o tym, że oni zabijają Żydów”55.
58Luba Prawer pisze swoje wspomnienia – z getta w Sosnowcu oraz podczas pracy na robotach w Niemczech, gdzie pojechała jako Aryjka – w formie powieści, w pierwszej osobie. Autorka jest bohaterką swojego tekstu w podwójnym tego słowa znaczeniu. Nie tylko jest narratorką pierwszoosobową, ale jej narracja ma charakter bohaterski. Prawer stwierdza w 1954 roku:
Zbuntowało się we mnie wszystko, wypowiedziałam wojnę wszystkim siłom tej niebywałej w dziejach historii gehenny. Poczułam się oswobodzoną wewnętrznie, zrzuciłam z siebie ów ciężki balast, który ciążył na moim narodzie od wieków, od inkwizycji hiszpańskiej, poprzez pogromy kiszyniowskie, kłobuckie. […] Pod‑ jęłam walkę z Hitlerem, Himmlerem, gestapo, Gminą Żydowską i całą kliką ich sprzymierzeńców. Należało tylko otrząsnąć się wewnętrznie, zahartować ducha, usztywnić kręgosłup, scementować w sobie wszystkie siły i krzyknąć: Nie! Nikt nie ma prawa pozbawiać mnie życia!56.
59„Urodziłam się w Częstochowie, w południowo-zachodniej Polsce” – oto pierwsze zdanie ze wspomnień Lustiger, zdanie klasyczne dla pamiętnika, wspomnień czy autobiografii. Herta przedstawia obszernie, ze szczegółami swoją rodzinę i rodzinny dom – przedmioty, spotkania, sąsiedztwo, smak sederowych potraw. Stopniowo narracja staje się coraz bardziej powieściowa, choć zachowana jest forma pierwszoosobowa. Autorka rekonstruuje dialogi, rozwija charakterystykę psychologiczną bohaterów. Zakończenie, w którym spotyka po wyzwoleniu męża, ma już powieściowy charakter:
Dokąd idziemy? – spytałam.
Dokąd? – powtórzył i spojrzał na mnie, a w jego spojrzeniu znalazłam to wszystko, za czym tyle czasu tęskniłam…
Do domu… Do naszego tymczasowego domu – rzekł. Ubrałam płaszcz i po‑ szłam za nim. Trzymając się za ręce, stanęliśmy koło przystanku, czekając na tramwaj… Koniec57.
60Porównując pamiętniki powstałe tuż po wojnie i te utrwalone kilkanaście lat później, w tych drugich widzimy wyraźnie tendencję do rozmywania paktu autobiograficznego58 i zwrot ku chwytom powieściowym. Z reguły późne teksty pamiętnikarskie są obszerne i „uporządkowane” jak powieści (rozdziały, tytuły). Autorzy z jednej strony akcentują faktograficzność tekstów, z drugiej zaś – ograniczają opis własnych przeżyć na korzyść rekonstrukcji dialogów, cytatów, mowy pozornie zależnej. W kilku przypadkach powołują narratora trzecioosobowego, który staje się alter ego autora. W narracjach tużpowojennych nadesłanych na konkurs w znaczącej większości w centrum tekstu stał autor-świadek, jego emocje, jego gorycz i ból oraz niepogodzenie się z wydarzeniami. W pamiętnikach późniejszych w centrum są fakty i wydarzenia (co prawda przeżywane i interpretowane przez określony podmiot autorski). Badacze przekazów autobiograficznych zwracają uwagę na to, że w oczach czytelników wiarygodność tychże form wzrasta wraz z upodobnieniem ich do powieści59. Można zatem zaryzykować stwierdzenie, że autorzy omawianych tekstów z lat 1945–1946 są świadkami swojego bólu i świadkami mordu na niewinnych ofiarach, autorzy pamiętników z lat 50. i 60. natomiast chcą stać się świadkami historii.
Notes de bas de page
1 Według definicji Słownika terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 2002.
2 Mowa o kolekcji nr 302 („Pamiętniki”) w zbiorach ŻIH, o kolekcjach O3, O33 oraz o nieistniejącej już kolekcji E w zbiorach Yad Vashem (w wymienionych zbiorach znajdują się także dzienniki i relacje).
3 Na paradoks faktu, że każdy, kto przeżył Zagładę, należy do niereprezentatywnej mniejszości, zwraca uwagę Primo Levi w swojej głośnej książce Pogrążeni i ocaleni, przeł. S. Kasprzysiak, Kraków 2007, s. 100.
4 Na temat historii i działalności Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej zob. M. Natkowska, Inwentarz Centralnej Żydowskiej Komisji Histo rycznej przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce (1944– 1947). Archiwa Wojewódzkich Komisji Historycznych (od października 1947 – Delegatur ŻIH): Katowice, Kraków, Warszawa, Wrocław (1945–1950), Archiwum ŻIH.
5 Wizja lokalna przeprowadzona była 7 listopada 1945 roku przez pracowników CŻKH oraz Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce.
6 Zob. apel do posiadaczy i autorów pamiętników i dzienników z okresu okupacji o zgłaszanie się do biura CŻKH (apel wystosowany przez Komisję warszawską, dokument niedatowany), Archiwum ŻIH, 303/XX/664.
7 Obecnie cały zespół liczy 339 tekstów i powiększa się nadal o nowe nabytki.
8 Archiwum ŻIH, ARG I 7. Proponowano 15 tematów, m.in. monografię skupiska żydowskiego, stosunki żydowsko‑polskie, dzieci, szkolnictwo, szmugiel, policję, ważne chwile w życiu Żydów. Przewidziano 14 nagród pieniężnych (od 100 do 1000 zł). Prace miało oceniać jury w składzie: Dawid Guzik, Icchak Giterman, Szmul Winter, Menachem Linder, Dawid Chołodenko, Menachem Kon, Emanuel Ringelblum. Dokument Warunki i tezy konkursu dla młodzieży (Archiwum ŻIH, ARG I 9, niedatowany) świadczy o tym, że być może podobny konkurs był ogłoszony już wcześniej. W dokumencie tym znajdujemy informację o zasadach przygotowania tekstu w formie: opracowania, wspomnień, dziennika, utworu beletrystycznego, sprawozdania lub listu, rejestrującego przeżycia młodych ludzi z okresu wojny (wrzesień 1939) i okupacji.
9 Na temat badań Weinreicha zob. A. Cała, Wstęp, w: Ostatnie poko lenie. Autobiografie polskiej młodzieży żydowskiej okresu międzywojennego ze zbiorów YIVO Institute for Je wish Research w Nowym Jorku, oprac. A. Cała, Warszawa 2003.
10 W swoim najsłynniejszym dziele, pionierskim, jeśli chodzi o zastosowanie dokumentów osobistych, Florian Znaniecki (razem z Williamem I. Thomasem) wykorzystał listy (jak również akta organizacji i instytucji) do badania polskiej emigracji. Zob. F. Znaniecki, W. I. Thomas, The Polish Peasant in Europe and America, Boston 1918– 1920 (wydanie polskie: Chłop polski w Europie i Ameryce, Warszawa 1976).
11 Szczególnie owocnie plon konkursu wykorzystał uczeń Znanieckiego, znany polski socjolog, Józef Chałasiński. Jego książkę pt. Drogi awan su społecznego robotnika. Studjum oparte na autobiografjach robotników (Poznań 1931) poprzedziło ogłoszenie w roku 1921 w Poznaniu konkursu Życiorys własny robotnika. Niektórzy badacze uznają książkę Chałasińskiego za pierwsze zastosowanie metody autobiograficznej, wkład Znanieckiego ograniczając jedynie do wskazania ogólnych możliwości metody. Zob. Z. Dolczewski, Florian Znaniecki jako twórca metody autobiograficznej w socjologii, w: Florian Znaniecki i jego rola w socjologii, pod red. A. Kwileckiego, Poznań 1975. Na temat przedwojennych konkursów zob. także Pamiętniki lekarzy, Warszawa 1939 [wybór prac z konkursu zorganizowanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych]..
12 Metoda Weinreicha była niezwykle, jak na owe czasy, nowoczesna. Weinreich postulował m.in. podejście interdyscyplinarne do badań. Zwraca na to uwagę Alina Cała we Wstępie do książki Ostatnie pokolenie.
13 Zob. m.in. konkurs na pamiętniki i wspomnienia żołnierskie ogłoszony przez Dom Wojska Polskiego w lutym 1948, zob. także Pamiętniki robotników z czasów okupacji, Warszawa 1948 (nadesłane na konkurs Komisji Centralnej Związków Zawodowych); Wspomnienia młodzieży wielkopolskiej z lat okupacji niemieckiej 1939–1945, oprac. Z. Grot, W. Ostrowski, Poznań 1946; Szkoła w konspira cji. Wspomnienia uczestników tajnego nauczania, wybór i oprac. M. Kozakiewicz, S. Brzozowski, Warszawa 1960; Pamiętniki nauczycieli. Z obozów i wię zień hitlerowskich. 1939–1945, wybór i oprac. K. Bidakowski, T. Wójcik, Warszawa 1962; Wspomnienia pielęgniarek, pod red. I. Brzozowskiej, H. Stefańskiej, S. T. Rybickiego, Warszawa 1962; Wspomnienia wojenne księży kapelanów. 1939–1945, pod red. J. Humeńskiego, Warszawa 1967. Rozkwit konkursów pamiętnikarskich nastąpił w latach 60. Zbierane i publikowane teksty miały służyć władzy ludowej do zilustrowania awansu społecznego obywateli, zob. np. Pamiętniki pokolenia, Warszawa 1966 (prace nadesłane na konkurs Rośliśmy z Polską Ludową ogłoszony przez Zarząd Główny ZMS, ZMW, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Wydawnictwo Iskry i „Sztandar Młodych”) czy Pamiętniki prawników, Warszawa 1969 (nadesłane na konkurs z okazji 25‑lecia Polski Ludowej).
14 Niewątpliwie ankietą o największym rozgłosie była ta rozpisana przez Władysława Bartoszewskiego na łamach „Tygodnika Powszechnego” w marcu 1963 roku (nr 12). Apel Bartoszewskiego o nadsyłanie wspomnień, zatytułowany „Ten jest z Ojczyzny mojej”, przedrukowany został w wielu polskojęzycznych pismach na całym świecie i przyniósł niezwykle obfity plon, częściowo publikowany w „Tygodniku Powszechnym”, a w dużych fragmentach prezentowany w słynnej książce, której tytuł, zaczerpnięty z wiersza Antoniego Słonimskiego, był powtórzeniem hasła ankiety. Pytania w ankiecie nie pretendowały do objęcia całego okupacyjnego życia ankietowanych, ale ustawiały wspomnienia pod ściśle określonym kątem. Autorów interesowała pomoc, jaką Polacy świadczyli Żydom w czasie okupacji. Na podstawie nadesłanych relacji miała powstać praca naukowa w Instytucie Historii PAN. Zob. Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Ży dom. 1939–1945, oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Kraków 1966, s. 74.
15 Organizatorzy wyznaczyli następujące nagrody: pierwszą w wysokości 1000 zł, drugą – 750 zł, dwie trzecie – po 500 zł, dwie następne – po 300 zł oraz kilka nagród pocieszenia po 100 zł. Prace, napisane na maszynie w dwóch egzemplarzach, należało złożyć w ciągu miesiąca, tj. do połowy września 1945 roku.
16 Obecnie zapisane są w Archiwum ŻIH pod sygnaturami od 302/57 do 302/83. Nie zachował się protokół zbiorczy podsumowujący konkurs, a jedynie lista nadesłanych prac (por. Archiwum ŻIH, 303/XX/691, dokument datowany na 26 listopada 1946; dziękuję p. Monice Taras za zwrócenie mojej uwagi na tę pozycję). Warto nadmienić, że zachował się także apel Komitetu Żydowskiego we Wrocławiu o nadsyłanie wspomnień przez więźniów obozów koncentracyjnych (Archiwum ŻIH, 303/XX/590). Może to świadczyć o tym, że konkurs był ogłaszany dwukrotnie. Nie wiadomo, które prace zostały nagrodzone. Na części tekstów, przechowywanych dziś w Archiwum ŻIH, dopisano ołówkiem „praca konkursowa”, na części zachowały się konkursowe godła. Na zestawieniu prac znajduje się notatka, że po konkursie rękopisy były zwracane autorom. W 1957 roku konkurs na esej dotyczący przeżyć wojennych rozpisało także Yad Vashem. Nadeszło około 200 prac, w tym kilka w języku polskim – nie korzystałam jednak z tej kolekcji.
17 Należy zatem domniemywać, że wszystkie prace nadesłane na konkurs pochodzą z dwóch Komisji Wojewódzkich: krakowskiej i łódzkiej.
18 R. Zimand, Diarysta Stefan Ż., Wrocław 1990, s. 17–18.
19 „Sapiens”, Archiwum ŻIH, 302/63, s. 4.
20 F. Jaźwiecki, Archiwum ŻIH, 302/75, s. 2.
21 E. Gesundheit, Archiwum ŻIH, 302/57, s. 2.
22 F. Jaźwiecki, Archiwum ŻIH, 302/75, s. 2.
23 Tamże, s. 6.
24 Tamże, s. 7.
25 „Sapiens”, Archiwum ŻIH, 302/63, s. 1.
26 B. Lang, Nazistowskie ludobójstwo. Akt i idea, przeł. A. Ziębińska‑Witek, Lublin 2006 (zwłaszcza rozdział 6 pt. Przedstawianie zła: etyczna treść a literacka forma).
27 Zob. H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, przeł. E. Domańska, M. Wilczyński, A. Marciniak, M. Loba, pod red. E. Domańskiej, M. Wilczyńskiego, Kraków 2000.
28 M. Frank, Opisuję część swego prze życia w czasie wojny, Archiwum ŻIH, 302/81.
29 Tamże, s. 11.
30 Z. Ginzberg, Archiwum ŻIH, 302/71, s. 5.
31 B. M. Elbinger, Archiwum ŻIH, 302/68, s. 14.
32 F. Jaźwiecki, Archiwum ŻIH, 302/76, s. 17.
33 Zarysowana w tużpowojennych pamiętnikach kwestia znajdzie wyraz w twórczości Prima Leviego, który najpełniej pokazał kondycję ocalonego z Zagłady. Zob. Zwłaszcza P. Levi, Rozejm, przeł. K. Żaboklicki, Kraków 2009.
34 E. Gesundheit, Archiwum ŻIH, 302/57, s. 3.
35 Z. Ginzberg, Archiwum ŻIH, 302/71, s. 4.
36 F. Jaźwiecki, Archiwum ŻIH, 302/75, s. 12–13.
37 H. Brautman, Archiwum ŻIH, 302/70, s. 3–4.
38 B. M. Elbinger, Archiwum ŻIH, 302/68, s. 5.
39 M. Steczko, Archiwum ŻIH, 302/66, s. 49.
40 Bolesław Jerzy Roja (1876–1940) – generał dywizji Wojska Polskiego, oficer Legionów Polskich. W latach 30. odnosił się krytycznie do rządów Piłsudskiego i sanacji. W marcu 1940 roku aresztowany przez Niemców, więziony na Pawiaku, a następnie – na początku maja 1940 – przewieziony do Sachsenhausen, gdzie został zamordowany 27 maja 1940 roku.
41 F. Jaźwiecki, Archiwum ŻIH, 302/75, s. 4.
42 Choć znajdujemy także ślady, że te późne pamiętniki mogły w jakiejś części powstawać pod wpływem zewnętrznych zamówień. I tak np. Luba Prawer w liście przewodnim do swego pamiętnika, napisanym w marcu 1954, adresowanym do dyrektora ŻIH, Bernarda Marka, pisze, że „składa zleconą jej pracę” (Prawer, Archiwum ŻIH, 302/178, s. 1). Zob. także wcześniejsze uwagi na temat konkursu rozpisanego przez Yad Vashem w 1957 roku.
43 H. Lustiger, Archiwum ŻIH, 302/216, s. 1.
44 E. Necer, Archiwum Yad Vashem, E/650, s. 1.
45 R. Paporisz, Archiwum Yad Vashem, E/651, s. 199.
46 A. Weksztejn, Archiwum ŻIH, 302/204.
47 H. Ryszewski, Archiwum ŻIH, 302/212, s. 2.
48 T. Blatt, Archiwum ŻIH, 302/190, s. 1.
49 H. Lustiger, Archiwum ŻIH, 302/216.
50 L. Tyborowski, Archiwum ŻIH, 302/214, s. 4.
51 R. Paporisz, Archiwum Yad Vashem, E/651, s. 7.
52 Tamże.
53 Tamże, s. 8.
54 I. Libman, W kalejdoskopie wspo mnień, Archiwum ŻIH, 302/222, s. 2.
55 E. Necer, Archiwum Yad Vashem, E/650, s. 2.
56 L. Prawer, Archiwum ŻIH, 302/178, s. 1–2.
57 H. Lustiger, Archiwum ŻIH, 302/216, s. 321.
58 Ph. Lejeune, Pakt autobiograficzny, przeł. A. W. Labuda, „Teksty” 1975, nr 5.
59 Zob. Z. Łapiński, Posłowie do metody „On ja”, czyli „Dziennik”, w: tegoż, Ja, Ferdydurke. Gombrowicza świat inte rakcji, Lublin 1985.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017