• Contenu principal
  • Menu
OpenEdition Books
  • Accueil
  • Catalogue de 15463 livres
  • Éditeurs
  • Auteurs
  • Facebook
  • X
  • Partager
    • Facebook

    • X

    • Accueil
    • Catalogue de 15463 livres
    • Éditeurs
    • Auteurs
  • Ressources numériques en sciences humaines et sociales

    • OpenEdition
  • Nos plateformes

    • OpenEdition Books
    • OpenEdition Journals
    • Hypothèses
    • Calenda
  • Bibliothèques

    • OpenEdition Freemium
  • Suivez-nous

  • Lettre d’information
OpenEdition Search

Redirection vers OpenEdition Search.

À quel endroit ?
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • ›
  • Współczesne badania nad polską literatur...
  • ›
  • Literatura polska wobec Zagłady (1939-19...
  • ›
  • CZĘŚĆ II 1945–1968
  • ›
  • Proza
  • ›
  • Zagłada Żydów w prozie socrealistycznej...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akad...
  • Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Liens vers le livre
    Informations sur la couverture
    Table des matières
    Formats de lecture

    Plan

    Plan détaillé Texte intégral Kwestia żydowska w PRL Zbrodniarze z NSZ Prawdy niechciane „Ciche bohaterstwo” i skompromitowany inteligent Żyd i ksiądz w jednej osobie Spojrzenie na całość Notes de bas de page Auteur

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Ce livre est recensé par

    Précédent Suivant
    Table des matières

    Zagłada Żydów w prozie socrealistycznej

    Sławomir Buryła

    p. 521-544

    Texte intégral Kwestia żydowska w PRL Zbrodniarze z NSZ Prawdy niechciane „Ciche bohaterstwo” i skompromitowany inteligent Żyd i ksiądz w jednej osobie Spojrzenie na całość Notes de bas de page Auteur

    Texte intégral

    1Tematu Zagłady w prozie polskiej epoki stalinizmu nie można rozpatrywać w oderwaniu od szerszego problemu, jakim były obwarowania nałożone na przedstawienia wojny i okupacji w literaturze socrealistycznej. To ostatnie zagadnienie doczekało się hasła słownikowego autorstwa Jerzego Smulskiego1. Podobnie jak inni badacze podkreśla on wagę wystąpienia Bolesława Bieruta z 16 listopada 1947 roku na otwarciu radiostacji we Wrocławiu. Bez wątpienia wyznaczyło ono ramy, w których należało mówić o doświadczeniu okupacyjno-wojennym2. Poza marginalizowaniem i spychaniem na drugi plan świeżej jeszcze pamięci o nieszczęściu, jakie dotknęło naród3, wyraźnie widać w słowach Bieruta to, co powinno (w zamyśle partii) stać się istotą zabiegów ludzi pióra: takie ujęcie „czasów pogardy”, które wprzęgłoby je w dokonujące się w Polsce zmiany społeczno-ideowe, a wprzęgając, wspierało potrzebę oraz słuszność drogi wyznaczonej przez „nową władzę”. Ta instrumentalizacja sprawiła, że tragedia jednostki czy narodu sama w sobie nie mogła mieć znaczenia, jeśli nie stała się częścią zideologizowanego dyskursu.

    2Szybko ogłoszono kres żałoby. I choć w literaturze polskiej lat 1944–1949 temat Zagłady jest zaskakująco często obecny, nie zmienia to faktu, że twórcom dano za mało czasu na jego pełniejsze ukazanie, a czytelnikowi – na zabliźnienie się ran. Komuniści nie zamierzali ani czekać, ani tym bardziej leczyć ran. Zaproponowano terapię szokową, oznaczającą zupełne odcięcie się od przeszłości w kulturze „po Szczecinie”.

    3Kilkanaście miesięcy później spotkali się przedstawiciele żydowskich organizacji kulturalnych. Chodziło o wypracowanie i przyjęcie jednolitej strategii wobec społeczno-kulturalnego programu nowej władzy. Delegaci byli zgodni co do tego, że należy wziąć aktywny udział w dokonujących się przemianach.

    4Uczestnicy zjazdu Żydowskiego Towarzystwa Kultury prawidłowo odczytywali intencje rządzących. W uchwalonych rezolucjach jednomyślnie obwieszczano „wstąpienie na szeroki szlak realizmu socjalistycznego”4. Wiązało się to z akceptacją ideologizacji sztuki jako funkcji dyktatury proletariatu oraz zwalczanie wszelkich „przedwojennych i powojennych wpływów o burżuazyjnym i drobnomieszczańskim charakterze”5. Najpełniej nowe tendencje oddawał referat Binema Hellera. W zgodzie z duchem czasu Heller dokonywał druzgocącej krytyki przedwojennej literatury żydowskiej, „w której dominował duch beznadziejności i mglista bezideowość”6. Postępowa literatura żydowska przeniosła się do Związku Radzieckiego. Dzieła powstałe na radzieckiej ziemi przewyższają pod każdym względem wszystko to, co w ostatnich latach wydała z siebie literatura żydowska w Polsce. Po nakreśleniu sytuacji ogólnej Heller przystąpił do wyliczenia zadań stojących przed autorami żydowskimi. Przywołując książki, które się ukazały w niedługim okresie po klęsce III Rzeszy, wyrażał swoje niezadowolenie z faktu, że proza i poezja uwikłane w przeszłość nie poruszają palących zagadnień współczesności. Izolują się tym samym od głosu ludu, nie słyszą go i nie uwzględniają, budując za to zgubny dystans. Przechodzą obok najbardziej doniosłych spraw, jakie niesie ze sobą chwila obecna.

    5W deprecjacji teraźniejszości i codzienności widział Heller największe zagrożenie i największą bolączkę dla tekstów wychodzących spod pióra żydowskich artystów. Dlatego też – przekonywał – „nowe życie w Polsce” nie znalazło jak dotąd swego wybitnego odzwierciedlenia. Próbując wytłumaczyć ten stan rzeczy, referent dokonywał nieco sofistycznego zabiegu, wywodząc nieumiejętność oddania prawdy o współczesności z nieprzeżycia tragedii z bliskiej przeszłości. „Jedną z głównych przyczyn składających się na to, że pisarzowi żydowskiemu w Polsce nie udało się jeszcze wniknąć w zawiłości problematyki, jaką żyje nasze skupisko – jest fakt, że pisarz żydowski nie przeżył jeszcze artystycznie w wystarczającej mierze zgrozy tak bardzo bliskiej przeszłości”. Kilka zdań niżej dodawał: „Jeśli chodzi […] o naświetlenie tych wielkich a zarazem okropnych wydarzeń z naszej przeszłości, winny one znaleźć w ujęciu naszych pisarzy słuszną interpretację. W wydanych jednak dotychczas książkach tego rodzaju widzimy często dreptanie w miejscu, w zgrozie atmosfery zagłady”7. „Ciąży to na utworach przygniatającym balastem fatalizmu i degraduje opisy do krótkowzrocznego naturalizmu. By uwolnić się ostatecznie od tego zgoła niesłusznego ujęcia, będą musieli pisarze nasi jeszcze wiele pracować nad sobą”8.

    6Przyszłość rysująca się jasno na horyzoncie nie mogła być jednak przedmiotem biernej kontemplacji. Domagała się, by ją wykuwano w trudzie i znoju. Żądała potęgi woli i ducha niezbędnych do przekuwania słabości w oręż, klęski w triumf. Świadkami takiej metamorfozy czyni nas Jan Wilczek w Nr 16 produkuje. Ocalały z Zagłady przedwojenny lwowski cukiernik, Jakub Klawier, nim uda się do Krakowa na poszukiwanie żyjących członków rodziny, podejmuje pracę przy uruchomieniu fabryki marmolady i cukierków na Ziemiach Odzyskanych. Pozwoli mu to zapomnieć (podobnie jak czytelnikowi) o bestialstwach „czasów pogardy” i uczyni go „człowiekiem jutra”.

    Kwestia żydowska w PRL

    7Zagłada w prozie polskiej okresu stalinizmu wpisuje się w jeszcze jeden szerszy problem, definiowany jako „kwestia żydowska” w PRL. Jest dziś oczywiste, że stosunek komunistów do środowisk żydowskich w PRL był przede wszystkim funkcją pragmatyki politycznej. Podnoszone niejednokrotnie potępienie antysemityzmu

    traktować […] należy nie jako wyraz autentycznych przekonań nowej władzy, lecz istotny składnik – fałszywej – fasady ideologicznej budowanego przez nią systemu politycznego […]. Podjęcie przez władze tych haseł i działań wynikało ze świadomości ich olbrzymiej – zwłaszcza wtedy, tuż po wojnie i tuż po Zagładzie – nośności propagandowej. Ukierunkowane one były na – uwrażliwioną na tę kwestię – zagraniczną (zachodnią) opinię publiczną i tamtejsze rządy oraz dużą część polskiego środowiska intelektualnego. Wsparte dodatkowo lansowaną przez ideologów partyjnych tezą‑sugestią o jakoby przyrodzonym antysemityzmie tzw. polskiej reakcji politycznej (przez co rozumiano wszelką opozycję antykomunistyczną) miały świadczyć o szczerości deklarowanego […] ludowo‑demokratycznego, społecznie‑postępowego programu, zjednywać jej sympatię i poparcie [przyczyniać się] do jej politycznej legitymizacji9.

    8Prowadzono podwójną grę, w której sprzeciw wobec ksenofobii, nazizmu na równi z powtarzaną niczym mantra walką o pokój stanowiły element ideologicznego pozoru, o którego prawdziwości starano się jednak konsekwentnie i niestrudzenie przekonywać naród. Dyskontując antysemityzm do rozprawy z wrogami wewnątrzpartyjnymi oraz zewnętrznymi, Bierut i jego ludzie już w początkach lat 50. nieoficjalnie „wprowadzili swego rodzaju numerus clausus w niektórych ogniwach władzy”10. Obok rozgrywek w obrębie samego PPR (a później również PzPR) żydowskim pochodzeniem części towarzyszy posługiwano się również przy utrwalaniu nader groźnego dla nowej władzy stereotypu żydokomuny. Jego skutki dały o sobie znać krótko potem – w 1956 roku podczas odwilży11.

    9Działania obozu rządzącego miały charakter wielotorowy i niejednorodny, często podyktowany tzw. wymogami chwili, a mówiąc wprost: odpowiednio szybko reagowano na impulsy płynące zza wschodniej granicy (modelowym przykładem koniunkturalnego dopasowania się literatury do zmieniającego się stanowiska Stalina i jego ekipy wobec problemu żydowskiego jest opowiadanie Tadeusza Borowskiego Siedem triumfów sprawiedliwości)12. Te zaś wskazywały na trwającą od 1948 roku nagonkę na żydowskich działaczy społecznych i kulturalnych, której uwieńczeniem w Kraju Rad stał się proces lekarzy oskarżonych o próbę otrucia przywódców radzieckich. Szła za tym fala prześladowań w krajach satelickich, w Bułgarii i na Węgrzech, a przede wszystkim w Czechosłowacji, gdzie w 1952 roku rozstrzelano – oskarżonego o szpiegostwo i spisek antypaństwowy – Sekretarza Generalnego kc kPcz Rudolfa Slánskiego.

    10W Polsce represje nie miały aż tak radykalnej postaci. Hasło „unarodowienia kadr” oznaczało usuwanie Żydów z aparatu politycznego i przesuwanie ich na mniej znaczące stanowiska. Łączyła się z tym kampania prasowa na łamach rządowych pism „Trybuna Ludu” i „Nowe Drogi”, w których przedrukowywano antysyjonistyczne (antysemickie) artykuły z bratnich demokracji13.

    11Starając się możliwie najszybciej zagospodarować każdy fragment życia społecznego, komuniści swoim planem przemian objęli również środowiska żydowskie. Tego dotyczyła uchwała Sekretariatu kc PPR z października 1947 roku pt. Praca i zadania PPR wśród ludności żydowskiej. Chodziło o rozwiązanie kilku doniosłych spraw. Jedną z nich było ograniczenie roli organizacji syjonistycznych oraz Bundu (a w konsekwencji – ich delegalizacja lub wchłonięcie). Zlikwidowano pomoc z Zachodu (Joint), upaństwowiono żydowską oświatę, a w miejsce Centralnego Komitetu Żydów Polskich w 1950 roku powołano Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów14.

    Wzmógł się nacisk ideologiczny na kulturę, sztukę i oświatę żydowską w Polsce. Treści przekazywane przez żydowskich twórców miały podkreślać przywiązanie Żydów do Polski i ich udział w dokonujących się w kraju procesach. Podobną funkcję miało spełniać szkolnictwo żydowskie. Programy nauczania wprowadzały pojęcie „Polski” jako wyłącznej ojczyzny Żydów pozostających w kraju. Obok wątków polsko‑narodowych nowe treści powinny wyrażać ideologię komunistyczną, z wpajaniem „miłości” do ZSRR15.

    12Bernard Mark w swoim referacie zapowiadał konieczność wystąpienia przeciwko starym teoriom historiograficznym, które nie są w stanie rozwikłać kluczowych zagadnień dotyczących żydowskiej przeszłości. Jedynie materializm może podołać temu zadaniu. On też nakazuje z okrutnych losów Żydów w „epoce pieców” wydobywać konflikty klasowe. Sprzeczności te, będące wynikiem różnicy interesów dwóch antagonistycznych grup (posiadaczy i przedsiębiorców oraz robotników i biedoty miejskiej), pozwalają objaśnić niektóre aspekty eksterminacji oglądanej od strony ofiar. Zdaniem Marka, ujrzymy wtedy immanentną niezgodność racji. Na jednym skrzydle znajduje się arystokracja i burżuazja ze swą zachowawczą i służalczą polityką wobec hitlerowców wraz z narzędziami zniewolenia żydowskich mas w postaci Judenratów16, na drugim – powstańczy lud, gotowy do działania, stawiający opór. „Historia poucza nas […], że nie bijąca pokłony arystokracja, umiejąca nagiąć się do każdej sytuacji, lecz trybuni plebejscy, nie śpiewacy majufesowi, lecz samoobrona, nie »Judenraty«, lecz antyfaszystowski blok, powstańcy i partyzanci żydowscy zawsze i wszędzie ratowali honor narodu żydowskiego”17.

    13Wzorcową – przylegającą do stalinowskiego ujęcia – interpretację gehenny Żydów przynoszą pochodzące z początku lat 50. książki Bernarda Marka pt. Ruch oporu w getcie białostockim18 oraz Powstanie w getcie warszawskim19. Prace te, poświęcone dwóm największym zrywom powstańczym ludności żydowskiej w czasie wojny, wykazują wiele cech wspólnych w newralgicznych i najbardziej doniosłych punktach. Sprawę zasadniczą stanowi przyłożenie klasowej miary do wyjaśniania genezy i sensu buntu w Warszawie i Białymstoku. Skłania to Marka do stwierdzenia, że bunt ów był od początku do końca przemyślany i przeprowadzony przez wojowniczo nastawione masy proletariatu, członków kPP i biedoty miejskiej sympatyzującej z komunistami. Z tego też względu zupełnie pominięta zostaje rola Żydowskiego Związku Wojskowego jako organizacji syjonistycznej, czyli reakcyjnej. Jedyną opozycję zbrojną na terenie warszawskiego getta stanowi Żydowska Organizacja Bojowa. Jej partnerem i sprzymierzeńcem za murem okazuje się Gwardia Ludowa oraz Armia Czerwona. Bojownicy getta siłę duchową czerpią z tradycji ruchu robotniczego, a także z ideałów marksizmu i leninizmu20. Powstanie w Białymstoku rozpoczęło się – wedle Marka – odśpiewaniem Czerwonego sztandaru. Na podjęcie decyzji o wystąpieniu zbrojnym miało wpływ uformowanie się PPR, a przede wszystkim postawa przywódcy światowej rewolucji: „Ruch oporu w getcie białostockim był częścią składową ogólnego ruchu oporu na okupowanych terenach, powstałego na wezwanie Wodza Wielkiej Narodowej Wojny wyzwoleńczej przeciwko niemiecko-faszystowskim najeźdźcom – Józefa Stalina”21.

    14W zgodzie z obowiązującą retoryką polityczną, nakazującą wpisywanie wydarzeń z przeszłości w kontekst, jaki wnosi aktualna rywalizacja między światem komunistycznym a kapitalistycznym, Mark konstatuje:

    Walka wyzwoleńcza ludu Hiszpanii, wielka wojna wolnościowa Armii Czerwonej i ujarzmionych i zagrożonych narodów przeciwko imperializmowi niemieckiemu, bohaterski opór narodu polskiego przeciwko okupantom, walka ludu koreańskiego o wyzwolenie swojej ojczyzny spod jarzma amerykańskich najeźdźców i zdrajców lisynmanowskich, powstanie w gettach Warszawy i Białegostoku – oto etapy i fragmenty jednego i tego samego wielkiego frontu w skali historycznej. Miejsce powstania w getcie białostockim jest właśnie na tej pełnej chwały tabeli wielkich bojów ludzkości22.

    15Artur Eisenbach w swoim dwuczęściowym szkicu pod wymownymi tytułami (Zdradziecka rola amerykańskich i anglo-francuskich imperialistów i ich udział w przygotowaniu hitlerowskiego ludobójstwa przeciw Żydom oraz Tajne pertraktacje anglo-amerykańskie z faszystowskimi Niemcami a los ludności żydowskiej pod okupacją hitlerowską, 1942–1945), zamieszczonym w „Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego” (1952, z. 2 i 1953, z. 2/3), daje odpowiedź na pytanie o współudział innych krajów w zbrodni dokonanej na Żydach. Zachodni alianci mieli zatem celowo opóźniać otwarcie drugiego frontu i prowadzić tajne pertraktacje z Niemcami w nadziei na zawarcie odrębnego układu pokojowego, który miał wprawdzie złamać potęgę Niemiec na rynkach finansowych, ale też uchronić faszyzm przed całkowitym zniszczeniem.

    16Stalinowska wizja rzeczywistości byłaby wszakże niepełna, gdyby wrogowi zewnętrznemu nie odpowiadał wróg wewnętrzny. W getcie były nimi osoby wchodzące w skład Judenratów (oraz Policja Porządkowa, na której jednak Mark skupia mniejszą uwagę). O kolaboracyjnym obliczu rad żydowskich rozstrzyga pochodzenie klasowe ich członków: kupców, fabrykantów i działaczy syjonistycznych. To „judenracko-policyjno-lumpen-burżuazyjno-dyrektorska warstwa, która wyssała resztki krwi z getta”23. Zdaniem Marka, jesteśmy świadkami konfrontacji sił postępowych oraz wstecznictwa. Reprezentantem tego ostatniego są Judenraty, nieprzychylne wszelkim akcjom zbrojnym i ślepo ufające hitlerowskim gwarancjom bezpieczeństwa. Badacz na jednej szali zestawia kolaborantów takich jak Gancwajch z osławionej „trzynastki” oraz prezesa łódzkiego getta Chaima Rumkowskiego, postaci wprawdzie kontrowersyjnej, ale z pewnością niebędącej przykładem cynicznego kolaboranta.

    17Miejscem tych zmagań była również literatura. W 1952 roku na łamach świeżo powstałego „Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego” Mark zamieszcza szkic O twórczości literackiej w gettach24. To bodaj najwcześniejsza próba przedstawienia tego specyficznego typu piśmiennictwa. Mark, świadom wyjątkowego statusu tekstów powstałych w „dzielnicach zamkniętych”, zwraca uwagę na wymiar moralny, upamiętniający, ważniejszy niż funkcja estetyczna. Dlatego też nie można stosować do tych dzieł wyłącznie miary artystycznej. Choć nie zostało to wyłożone explicite, Mark widzi w nich przede wszystkim świadectwa, ale też wyraz przekonań ideowych: „Należy bowiem zaznaczyć, że mimo to, iż normalne kryteria literackie w odniesieniu do analizy literatury getta zawodzą, to jednak jedno kryterium na pewno utrzymuje swą moc również w tym wypadku, a mianowicie: w literaturze getta odbijają się – tak samo, jak w literaturze każdego społeczeństwa – konflikty społeczne i ideologiczne antagonistycznych warstw”25. Probierzem oceny pamiętników i wierszy z „dzielnicy zamkniętej” staje się stopień ich zaangażowania w idee rewolucji. Uznaniem autora cieszą się dzieła „młodego poety, komsomolca, robociarza Hersza Glika”, „działaczki rewolucyjnej i organizatorki ruchu oporu w getcie warszawskim Goli Miry”, „poety ludowego” Mordechaja Gebirtiga, Icchaka Kacenelsona oraz Kontratak Władysława Szlengla. Ten ostatni doczekał się takiej oto prezentacji: „Szlengiel [sic!] przebył w getcie, w okresie narastania ruchu oporu, poważny proces dojrzewania ideowego i artystycznego. Zrozumiał, że hasło walki płynie w Miłej, Dzikiej i Niskiej, z biednych ulic żydowskiego proletariatu, walczącego pod czerwonym sztandarem internacjonalizmu”26.

    18Najwartościowsze zatem są te utwory, które korzystając z metody realistycznej i omijając z jednej strony niebezpieczeństwa naturalizmu, a z drugiej – mistycyzmu, stanowią wezwanie do walki, do protestu. Mark dokonuje znanego już przeciwstawienia aktywności i energii młodzieży (lewicowej i komunizującej, skupionej m.in. wokół żob) oraz prostego ludu, bierności Judenratów i „lumpenburżuazji”. Kwintesencją złowieszczej roli Judenratów jest łódzkie getto, „gdzie panował wszechwładnie »król« i »mesjasz« Chaim Rumkowski, zwany »królem Chaimem Pierwszym« – uosobienie perfidii i okrucieństwa, graniczącego z patologią. Pewna, co prawda drobna, część pisarzy łódzkich została skorumpowana przez Rumkowskiego. W ten sposób powstała »nadworna literatura« tzw. Rady Starszych, pełna hymnów pochwalnych na cześć »męża opatrznościowego«, który ratuje getto od zagłady”27.

    Zbrodniarze z NSZ

    19Gdyby szukać ucieleśnienia zła w propagandzie stalinowskiej, to obok kapitalisty, kułaka, tzw. wroga klasowego trzeba byłoby wymienić żołnierza Narodowych Sił Zbrojnych. Nsz-owiec jest zbrodniarzem ex definitione28. To synonim zdrady, okrucieństwa, wstecznictwa, przestępcy… Nie inaczej jest wtedy, gdy o członkach tej organizacji słyszymy w związku z Zagładą. Wyłapywanie błąkających się po lasach Żydów i rozstrzeliwanie bądź oddawanie w ręce Gestapo było niemal wyłącznym przywilejem Nsz29. Stało się ich znakiem rozpoznawczym, swoistym awersem pojęcia „Nsz”. Epopeję walk z siłami Nsz w Miechowie i okolicach przynoszą beletryzowane wspomnienia Władysława Machejka (Rano przeszedł huragan oraz Chłopcy z lasu). Piewca ziemi miechowskiej jest zarazem kronikarzem „hańby” Ak-owskiego podziemia, a przede wszystkim – oddziałów powiązanych z Nsz. Ich dokładnym zaprzeczeniem jest Gwardia Ludowa i Bataliony Chłopskie (tumanione i mamione przez Ak).

    20Nsz wyrasta na głównego współpracownika nazistów w prześladowaniu i mordowaniu Żydów. Proza tego czasu mówi o tym mniej lub bardziej otwarcie30. U Machejka to, że Nsz zabija Żydów, jest sprawą oczywistą. Podobnie jak i to, że dwór polski to „wylęgarnia pogromów” oraz zaplecze dla watażków z Nsz (Chłopcy z lasu)31. Również Kolasiński z Wigilijnego wieczoru Kazimierza Dębnickiego wspomina o zarabianiu „na Żydach i komunistach. Wystarczyło Niemcom słówko albo do Nsz donieść”32. Jego wspólnik w interesach, sklepikarz Sachciński, „wykończył PPR-owców z Samsonowa”, a teraz chce zarobić na żydowskim dziecku. „To szczenię jest u buchaltera. Szczenię – wartości tysiąca złotych! Rozumiesz! Uczciwa robota! Narodowa robota! I zysk, bracie, jaki!”33. Donos na Żydów ma status „narodowej roboty”, co w tym wypadku oznacza wskazanie na dwóch inicjatorów i właściwych zleceniodawców zbrodni. Zabijając Żydów i komunistów, przysługujemy się Nsz, ale też – szerzej – wspieramy dawny ustrój stojący za działalnością podziemia. Przy tym – nie tylko u Machejka – zarysowuje się wspólnota losu Żydów i komunistów jako tych, których w czasie okupacji spotykają najdotkliwsze prześladowania. Cierpią niejako w dwójnasób, bo i od hitlerowców, i od „podziemia”.

    21Można się jednak domyślić, że w interesie partii nie leżało każdorazowo podtrzymywanie rozróżnienia na Ak i Nsz. Enigmatyczne określenia w rodzaju „armia podziemna”, „Polska walcząca”, które równie dobrze mogą odsyłać do Ak jak i do Nsz oraz innych grup o radykalne nacjonalistycznym zabarwieniu, towarzysząca temu aura niepewności musiały być mile widziane przez nowych włodarzy kraju. Dokładnie tak – jako „armia podziemna” oraz „Polska walcząca” – przedstawieni są „czterej młodzieńcy z angielskimi automatami”, którzy W dziwnym mieście Józefa Hena dokonują egzekucji na dwóch Żydach. Odbywa się to w iście hitlerowskim stylu, a ewidentne skojarzenia z okupacją nie są tu przypadkowe34.

    22Wzorcowym przykładem realizacji zarysowanego tu schematu są Sprzymierzeńcy Stanisława Wygodzkiego35. Z opowiadania dowiadujemy się, że „narodowe” organizacje podziemne (nie wiadomo wszakże, czy chodzi o Ak czy o Nsz) nie służyły interesowi Polski i – dodatkowo – były kontrolowane, a może nawet opłacane, przez faszystów. Po wojnie zaś ich członkowie ochraniają hitlerowskich mocodawców, osoby, z którymi w czasie okupacji prowadzili nielegalne interesy. Autorem donosu na Żyda okazuje się u Wygodzkiego Jan Matysiak, malwersant i współpracownik tajnego podziemia, działający na szkodę nowej władzy. Matysiak to hiena cmentarna węsząca za kosztownościami po zamordowanych mieszkańcach getta. Notabene to bodaj jedyny przypadek w utworach socrealistycznych, gdy denuncjatorem jest dziecko (Matysiak ma wtedy 12–13 lat).

    Prawdy niechciane

    23Wyda się to zaskakujące, ale w socrealizmie natkniemy się na passusy, które nie powinny się pojawić w literaturze tych czasów. Jeden z najodważniejszych portretów polskiego społeczeństwa i jego postawy w czasie wojny pochodzi z oskarżycielskich Dysput księdza dobrodzieja. Tadeusz Borowski, mimochodem i bez intencji rozliczenia przeszłości własnego kraju, porusza tu wiele niewygodnych problemów:

    Szpotawa była centrum tych wszystkich ruchów politycznych. Wyrabiała także trumny, malowała je melancholijną niebieską farbą, kreśliła na nich szerokie, białe krzyże i pasowała do nich kandydatów; wydawała wyroki, kumała się z Niemcami, żyła, rozrastała się w tych swoich śmierdzących opłotkach. Szczególnie gdy z miasteczka wysiedlono do getta krakowskiego Żydów, gdy warsztaty żydowskie objęła polska biedota rzemieślnicza, gdy do miasteczka zwaliły się gromady pośredników spod ciemnej gwiazdy, którzy handlowali pożydowskimi rupieciami, rozbierali całe krzywe domki na opał, sprzedawali bety i meble, dłubali w ścianach i podłogach, poszukując ukrytego złota, kosztowności, amerykańskich obligacji i dolarów, brylantów i rodzinnego srebra, a zwykle znajdowali tylko rodzinne fotografie, albumy i zamurowane w ścianach pożółkłe listy miłosne rzemieślników do przyszłych żon36.

    24Powód tej tyrady nie miał nic wspólnego z próbą rozmowy o przeszłości. Chodziło o maksymalne skompromitowanie w oczach czytelnika Szpotawy (w miejscowości tej miał swą parafię Obora, bohater Dysput księdza dobrodzieja i jednocześnie słynnego procesu pokazowego – jednego z bardziej znanych przejawów walki z Kościołem w latach 50.).

    25Osobnym tematem pojawiającym się prozie socrealistycznej sięgającej po wątek Zagłady jest topos „żydowskiego złota”. Trzeba go pojmować szeroko, nie zawężając do rabunku kosztowności, klejnotów i obiegowych żydowskich złotych zębów, ale rozciągając na wszelkie nielegalne przejęcie żydowskiej własności w czasie wojny. W czasach stalinizmu nigdy nie występuje on samodzielnie, to znaczy w oderwaniu od kontekstu politycznego. Wszelkie moralne wątpliwości, jakie się przy tym pojawiają, podporządkowane są ramom ideologicznym. Te zaś przekształcają je w światopoglądowe deklaracje dalekie od subtelnych dywagacji etycznych.

    26Komuniści koncesjonują oskarżenia o haniebne czyny wobec kraju, rezerwując je dla swoich antagonistów. Socrealizm, podnosząc więc problem nagannych postaw społecznych, zupełnie nie troszczy się o ich ujawnienie i zdiagnozowanie. Pełna wiedza o ciemnych stronach przeszłości Polski nie stanowiła bynajmniej celu samego w sobie. To, co zwykło się określać mianem „prawd niechcianych”, w rzeczywistości skrywało właściwe intencje władzy. Nie miały one nic wspólnego z odkłamywaniem historii. Przeciwnie, prowadziły do jej zafałszowania przez uruchomienie tzw. klasowej wykładni dziejów. Ta zaś oznaczała nic innego jak podporządkowanie analizy zdarzeń sprzed kilku lat ogólnej koncepcji wroga, który okazywał się jedynym beneficjentem majątku pożydowskiego. Lektura powojennej prozy jak i materiałów dokumentalnych pokazuje, że ilościowo dużą część osób, które skorzystały na eksterminacji Żydów, rabując pozostawione przez nich mienie, stanowili mieszkańcy miasteczek i okolicznych wsi, nie kułacy i drobni przedsiębiorcy, ale niezamożni obywatele.

    27Motyw „żydowskiego złota” najbardziej ekspresyjną postać zyskał w Pokoleniu Bohdana Czeszki (1951). Dzieło to zawiera rozległe partie poświęcone dwóm tematom niechętnym okiem oglądanych w socrealizmie: powstaniu warszawskiemu oraz martyrologii Żydów. Wątek żydowski zajmuje w powieści relatywnie dużo miejsca. Oczywiście uruchamia większość socrealistycznych wzorów. Spotykamy więc żołnierzy Ak rekrutujących się z osób, które przed wojną godziły modlitwę w kościele z biciem Żydów („Dziki”). Mamy krytykę powstańców z sierpnia 1944 włożoną w usta uczestnika powstania w getcie. To antagonistyczne zestawienie dwóch wystąpień zbrojnych na terenie stolicy widoczne jest nie tylko w ironicznej uwadze Dawida o powstańcach warszawskich, którzy „muzułmanieją” po dwóch tygodniach, ale także w kompozycji powieści. Powstania z kwietnia i sierpnia są w Pokoleniu Czeszki węzłowymi wydarzeniami w okupowanej Warszawie. Cel tego zestawienia można uchwycić w pełni, gdy umieścimy obok siebie wnioski, jakie płyną z każdego z tych wydarzeń. Dla Żydów otwarte wystąpienie przeciw nazistom było koniecznością, ale taką, która zapisała karty chwały żydowskiego żołnierza. W przypadku Bora-Komorowskiego i jego ludzi decyzja o podjęciu walki to akt nieodpowiedzialności (wręcz szaleństwa) i egoizmu (klasowego). Owo jakże niesprawiedliwe zestawienie dwóch faktów wiodło prostą drogą nie do pojednania, a raczej do różnicowania losu obu narodów. Dobrze ilustruje to właściwe cele komunistycznej propagandy. W istocie bowiem ani dobre imię powstańców z kwietnia 1943, ani tych z sierpnia 1944 nie było przedmiotem zabiegów władzy.

    28Pokolenie ukazuje dwie grupy ludzi wzbogacających się na „żydowskim złocie”. Po pierwsze, są to przedsiębiorcy (np. „Złoty”) przejmujący maszyny po byłych właścicielach, których objęły ustawy norymberskie. Po drugie – sympatycy podziemia. W związku z nimi napotykamy na niezwykle wyrazisty obraz. Kostek, szkolny kolega Stacha, szuka na żydowskich cmentarzach ludzkich szczątków, z których wyrywa złote zęby, ucinając uprzednio głowy swoim ofiarom. Odcięte szpadlem wkłada do przygotowanego wcześniej worka.

    29Zarówno Kostkowi, jak i „Złotemu” na antypodach odpowiada postać Rodaka, ideowego komunisty. Okazuje się on – przywołując formułę Grynberga – „strażnikiem żydowskich grobów”. W jednej ze scen przestrzega towarzyszących mu chłopców, z którymi wspólnie widzi piramidę pożydowskich rzeczy: „Wara wam od tego. To już jest niczyje, ale zabierać tego nie wolno. Będę bił po mordzie, jeśli zobaczę, żeście się pokusili”37.

    30Faktycznym więc powodem ujawniania ciemnych kart z przeszłości w stalinizmie był zamiar skompromitowania przeciwników komunistycznego reżimu i na tym tle ukazania moralnej wyższości przedstawicieli nowej władzy. W praktyce oznaczało to dyskredytowanie tych wszystkich, których partia uważała za wrogów zewnętrznych i wewnętrznych. Proza socrealistyczna demaskuje zatem niecne sprawki kułaków. Spośród nich wywodzi się Sitko polujący na rzeczy pożydowskie. Schemat jest znany – biedni chłopi ratują, bogaci wydają:

    Przechowywało się u nas dwoje Żydów z Mikołowa. Żyd i Żydówka. Wygonił ich nasz sąsiad Sitko, gdy już nie mogli się opłacać towarami (Sitko ma coś z piętnaście hektarów). Ktoś podpatrzył, doniósł… A może to zrobił sam Sitko, bo po wystrzelaniu osiadł naszą zagrodę z nakazu komisarza Liegenschaftu? Wiadomo, co gestapo robi z chłopem, gdy u niego znajdą Żyda…38

    31Lista „nieprawomyślnych” jest długa. Znajduje się na niej mieszczański profesor Mist, który otrzymuje pianino po wysiedlonych Żydach39. W innym – wydanym nieco wcześniej – utworze Stanisława Zielińskiego pożydowskie złoto służy zdyskredytowaniu środowiska polskiej emigracji40.

    32Tych, których nie stawiało w rzędzie podejrzanych o rabowanie Żydów ich niewłaściwe pochodzenie, kwalifikowano do grupy mętów społecznych. Niezmordowanym tropicielem „elementu” na okupacyjnej wsi był Machejek (np. w Machlaninie). Miejską odmianę ludzi bez zasad i sumienia reprezentuje w Drugiej linii Józefa Hena Dzitka, która wzbogaciła się, skupując w czasie wojny mienie pożydowskie41. Wydając Żydów w ręce Gestapo, skupując, a następnie handlując żydowskimi domami, meblami, dorabia się majątku Tomczyński z Żołnierzy czterech rzek Janusza Przymanowskiego. Dopiero gdy „Niemcy spalili getto, urwały się zarobki”42.

    33Jednak do najbardziej przejmujących obrazów ukazujących bestialstwo i bezwzględność w okradaniu Żydów zaliczyć trzeba nie dosadne w sformułowaniach powieści Machejka, ale Dzień dobry, Toporna Jalu Kurka. Utwór ten wyróżnia emocjonalny styl, co nadaje mu znamiona autentyczności i prawdziwości. Jest też niezwykły z innego względu. Nie ma w nim nic o tym, by chłopi mordujący Żydów należeli do obszarników czy pochodzili z tzw. marginesu społecznego.

    Rany boskie, co tu było z Żydami! Na Smugawej mieli mieszkanie w szałasie. Okupywali się chłopom, za drogie pieniądze zdobywali prowiant, aż kiedy chłopom znudziło się, pieniędzy nie było już skąd doić w nadmiarze, poszli pod szałas, po jednemu wywabiali z niego Żydów i zabijali ich siekierami. Wierzyć się temu nie chce, ale tak było. Sąd mieli zbóje po wojnie, skazano ich sprawiedliwie na więzienie, siedzą. Jeszcze dziś po chałupach toporniańskich mówi się o tym ze zgrozą43.

    34Równie zastanawiający – z punktu widzenia oficjalnej propagandy – jest fragment opowiadania Adolfa Rudnickiego Major Hubert z Armii Andersa. Jak wiadomo, jego bohaterem jest jedna z osób, które poznały prawdę o zbrodni katyńskiej – Józef Czapski. Narrator, mający wiele cech autora, próbuje namówić Huberta do powrotu do Polski. Argumenty, po jakie sięga, są jednak dość niezwykłej proweniencji. Kulminacyjnym momentem w wywodzie narratora jest streszczona przez niego wypowiedź Bolka, przyjaciela Huberta, obecnie majora u Berlinga. Posłuchajmy:

    Pierwszy widok, jaki nasunął się jego […] oczom, był taki: pole obsiane ludźmi, starzy i młodzi, kobiety i dzieci, wszyscy kopią. Posyła swego kaprala. Ten powraca i powiada, że odkopują trupy ludzi zamordowanych przez Niemców. Po co? Czy po to, aby ich po ludzku pochować? – pyta były badacz powieści dziewiętnastowiecznej. – Nie, szukają resztek złota nie zrabowanych przez oddziały egzekucyjne. Zaglądają zmarłym do ust i wybijają im zęby. – Jak oni śmią, jak śmią! To nie ludzi wykopują, to Żydów – brzmi odpowiedź. Trudno to były Żydy i to było ciemne chłopstwo Lubelszczyzny. […] Niemcy nie pozostawili nam dwudziestu milionów demokratów. Przeciwnie, zostawili kilka milionów ludzi odwykłych od pracy, a nawykłych do lekkich i wysokich zarobków, cynicznych przez swój brak moralności, który chcemy tłumaczyć wojną. Czymkolwiek go wytłumaczymy, brud moralny żyje w kraju, pleni się i trzeba go usunąć. Do tego trzeba nam ludzi! Wartościowych! Wartościowych! Hubert, człowiek polski, cierpiał ogromnie i zmarniał w tym cierpieniu. Hitleryzm wszedł głęboko w duszę człowieka polskiego. Potrzeba nam waszej pomocy! Jesteście zobowiązani do tej pomocy! Kołtun w kraju, nie widząc was, przeprowadza znak równania pomiędzy wami i sobą. Wierzy święcie, że pochwalacie jego ciemności. […] póki jesteście na obczyźnie, póty dostarczacie im legitymacji politycznej i moralnej44.

    35Ten zadziwiający, samokrytyczny obraz moralnej deprawacji, której przyczyn szukać należy w samej wojnie i generowanych przez nią sytuacjach sprzyjających entropii wartości, staje wspak wizji lansowanej przez propagandę. Homini novi okazują się bastionem ciemnogrodu, z którego wydobyć ich mają przedstawiciele emigracyjnych elit. Mimo iż sami chłopi nie są winni swemu zacofaniu, to i tak jest to obraz szokujący, którego rozliczeniowy ton da się wytłumaczyć chyba tylko tym, że opowiadanie powstało na kilka lat przed zjazdem szczecińskim i w swojej epoce było prekursorskie wobec socrealizmu. Można przypuszczać, że gdyby Major Hubert z Armii Andersa powstał później, w czasach stalinizmu, Rudnicki zapewne usunąłby tego typu passus lub zmodyfikował go, dostosowując się do wymogów czasu i zaostrzonego kursu partii.

    36Czytając prozę socrealistyczną, nie sposób nie zauważyć, że z punktu widzenia komunistycznej teorii wroga jedną z bardziej pożądanych biografii mają ci wszyscy, którzy łączą zaangażowanie w działalność podziemną ze zbrodniczą postawą w czasie okupacji, dyskredytującą ich moralnie. Są to zwykle różne warianty życiorysu Kostka z Pokolenia. Do tego właśnie grona należy młody chłopiec ze Sprzymierzeńców Wygodzkiego, hiena cmentarna wstępująca następnie do podziemia45. Pamiętając o wyjątkowej nienawiści do żołnierzy Nsz, łatwo dojść do wniosku, że modelowy, najczystszy przykład stanowiło skupienie w jednym życiorysie tego typu przeszłości podziemnej z żywotem szmalcownika, szantażysty. Dokładnie takim prezentuje się nam Zenon Kwiecień z powieści Kazimierza Brandysa Człowiek nie umiera46.

    „Ciche bohaterstwo” i skompromitowany inteligent

    37Tak właśnie jedna z bohaterek Błękitnego zeszytu Kornela Filipowicza określa postawę chłopa Macieja, który przez dwa lata ukrywał rodzinę żydowską47. Jest to regułą, że chłopi przechowują Żydów, a wydają ich zwykle sklepikarze, obszarnicy, spośród chłopów zaś – kułacy. Inny zbiór (mniej liczny) tworzą – przywołane już – szumowiny umieszczone ponad podziałami klasowymi.

    38Proza, poezja, dramat i publicystyka socrealistyczna różnymi metodami próbowały zdewaluować etos inteligencki jako anachroniczny. W społeczeństwie nowego typu nie było miejsca dla tej warstwy, którą jednoznacznie identyfikowano niemal wyłącznie ze znienawidzoną tradycją II Rzeczypospolitej. Socrealizm przedstawiał inteligenta zwykle jako synonim niezdecydowania, postać stojącą na uboczu przemian i podejrzliwą wobec nich48. Brak zaangażowania, nieprzystosowanie do nowej rzeczywistości, słabość psychiczna, bezproduktywność czynią inżyniera, lekarza, dziennikarza znakiem rozpoznawczym bezpowrotnie minionej epoki. Pozostaje on więźniem własnego środowiska, dziedzicem jego przywar, ograniczeń i matryc światopoglądowych. Daje się zauważyć ślamazarność inteligencka oraz lęk przed wyzwaniami współczesności. To schematyczne ujęcie inteligenta powiela publicystyka oraz proza sięgająca po temat eksterminacji Żydów: inteligencja, wespół z żydowską burżuazją sieją defetyzm i biernie poddają się kolejnym restrykcjom okupanta.

    39W Szóstej baterii Wacława Bilińskiego społeczność getta dzieli się na dwie grupy. Pierwszą stanowią „kupcy i część zamożnej żydowskiej inteligencji”, która otrzymuje „wydatną pomoc Judenratu […], lepszą odzież, wikt, cieplejsze pomieszczenia w barakach”. Są lepiej traktowani i „nawet robotę dostają lepszą”49. To spośród nich – jak się dowiadujemy – wywodzą się zwolennicy pasywności, nierozdrażniania nazistów. Są w większości. Za sobą mają również religię z jej ideą nieprzeciwstawiania się wyrokom Jahwe. Scena z modlącym się rabinem ma w sobie coś przejmującego, mimo iż sympatia narratora nie jest po jego stronie:

    Wysokim, stanowczym falsetem zaczął półśpiewać, półkrzyczeć niezrozumiałe, hebrajskie słowa. Sam ich dźwięk targał serce, obezwładniał wolę. Wzniesione do góry ręce wskazywały na źródło klęsk, na przeciwnika, któremu nie można stawić czoła. Fatalizm tego gestu, sugestia pieśni‑modlitwy działały na słuchających jak narkotyk. Twarze zwolna przybierały wyraz fanatycznej rezygnacji50.

    40Ta społeczność podpisuje sama na siebie wyrok, co nie może znaleźć uznania w socrealistycznej poetyce, która uświęca działanie, czyn. Dlatego też druga, nieliczna, kilkuosobowa zbiorowość proletariuszy zdecydowanych na walkę z ciemiężcą jest jednoznacznie pozytywnie waloryzowana. O jej sile stanowi młodzież oraz związek z ruchem robotniczym.

    41To bynajmniej nie jedyne grzechy, o jakie oskarżano tę warstwę społeczną. W Próbie sił Jerzego Lutowskiego inteligent okazuje się delatorem, który wyda Żyda Gestapo. Przed śmiercią ratuje ofiarę człowiek z ludu – zwykły robotnik Jasinek. Dramat Lutowskiego należy do grona tych tekstów, które miały budzić nieufność do inteligenta. Meisels (ocalony Żyd) sprawia, że Profesor (jego kolega) dojrzewa ideowo. Burzy mit, że wychowankowie uniwersytetów, akademii z racji swego wykształcenia nie mogą zachowywać się niegodnie. Ja – powiada Meisels – „może i odgrodziłem się od życia, ale ja je znam, ty zaś tkwisz w nim po uszy nie mając pojęcia o jego istocie”51. Jak można się domyślić, spotkanie z wybawicielem, prostym robotnikiem, przywraca Meiselsowi ponownie wiarę w ludzi i pozwala zanurzyć się w rwącym nurcie życia, by zaangażować się – jak słyszymy w finałowej odsłonie – w budowę socjalizmu. Próba sił stanowi zatem apoteozę Stalinowskiej potrzeby utrzymania czujności wobec wroga, który czai się wszędzie. „Prości ludzie są czujni. […] Dużo czujniejsi i mądrzejsi życiowo niż my”52. Niż my inteligenci – dodajmy. Tak oto nieco okrężną drogą, z wykorzystaniem gehenny Żydów, dowiedziono w socrealistycznym tekście prawdziwości czegoś, co było od początku wiadome.

    Żyd i ksiądz w jednej osobie

    42Ewenementem krajowego socrealizmu był, nieobecny w jego radzieckim odpowiedniku, tzw. realizm katolicki. „Stanowił on swoistą cesję władzy komunistycznej na rzecz środowiska katolickiego i światopoglądu religijnego”53. Zdzisław Lichniak w Obrachunkach ze współczesnością zadania twórcy katolickiego formułował następująco: „Nie wyrzekając się niczego, co prawdziwie katolickie, istotnie katolickie, służyć wszystkiemu, co prawdziwie twórcze, istotnie postępowe – oto myśl, która powinna stać na straży tej literatury katolików polskich, która służąc sprawie kościoła, chce służyć sprawie dojrzewającego w rewolucji narodu”54. De facto ideę realizmu katolickiego przejął na własność i niemal całkowicie zawłaszczył ośrodek PAX-owski.

    43Należący do grona czołowych książek „socpaxowskich”55 Ludzie znad zatoki starają się spoić w jedno światopogląd marksistowski i chrześcijański, a przynajmniej likwidować piętrzące się między nimi przeszkody. Tak jak PAX oraz związane z nim instytucje zostały pomyślane jako próba przeciągnięcia części katolików na stronę władzy, próba wewnętrznego skłócenia i rozbicia środowiska, tak też podobne akcenty znaleźć możemy w dziele Andrzeja Łepkowskiego. Temu zapewne służy kontrastujące zestawienie dwóch kapłanów. Pierwszy z nich otwarcie namawia do współpracy z III Rzeszą, kreując Hitlera na wysłannika Boga, który ma zaprowadzić porządek. Krańcowo odmiennie ukazano księdza Wiśniewskiego. Więziony w Stutthofie (przedstawionym jako obóz dla księży, Żydów i komunistów) zachowuje niezłomną postawę. Za kluczową trzeba uznać scenę śmierci kapłana. Bez wątpienia jest ona najciekawszą w całej powieści, mocno zapadającą w pamięć. Przyczynia się do tego między innymi psychologiczne skomplikowanie tej postaci, jej duchowe rozdarcie. W lagrze nie opuszcza Wiśniewskiego, mimo przejawów dzielności, stale obecny lęk. Bohater aż do momentu kulminacyjnego – apelu – nie umie się z niego wyzwolić. Rozwścieczeni esesmani poszukują winnych przechowywania radioodbiornika, grożąc „dziesiątkowaniem” w razie nieprzyznania się sprawcy. Wtedy to Wiśniewski staje przed szeregiem, wybawiając pozostałych więźniów od „dziesiątkowania”. Dalej następuje okrutna scena kaźni księdza bitego rzemieniem przez esesmanów i w końcu zastrzelonego przez kochankę jednego z nich (ma to być gest potwierdzający jej bezgraniczne oddanie hitleryzmowi).

    44Surową siłę tego obrazu osłabia patetyczne zdanie-komentarz: „Słońce dotarło do lasu, a na dziedziniec wypełzł cień i nakrył zwłoki męczennika”56. Ów podniosły ton jest wszakże zgodny z poetyką „socpaxsowską”, analogicznie jak pośrednia apologia Związku Radzieckiego włożona w usta kapłana (tuż przed śmiercią mówi o klęsce pod Stalingradem i nadziei na rychłą wolność i zwycięstwo, które przyjdą ze Wschodu).

    45Gdzie w tej historii miejsce na Zagładę? Ksiądz Wiśniewski okazuje się ochrzczonym Żydem. W Stutthofie ginie jako chrześcijański duchowny i Żyd (dla nazistów). To obraz wyjątkowy w literaturze socrealistycznej, a może i w całej powojennej prozie polskiej. Co równie znaczące, Wiśniewski jawi się – w harmonii ze stalinowskim światopoglądem – jako męczennik umierający nie tyle w imię Boga (Starego czy Nowego Testamentu), ile za wolność drugiego człowieka.

    Spojrzenie na całość

    46Teza Doroty Krawczyńskiej i Grzegorza Wołowca mówiąca o tym, że tematyka Holokaustu stanowi zupełny margines w literaturze socrealizmu57, wydaje się nazbyt surowa. Oczywiście Zagłada nie wyznacza głównego nurtu literatury epoki stalinizmu, tak samo jak i ujawniające się w niej – od czasu do czasu – motywy okupacyjne i wojenne. Nie jest też nawet nurtem pobocznym. Nie może być to jednak rozstrzygający argument. W zhomogenizowanej kulturze socrealizmu bardzo niewiele mogło ostać się elementów, które nie pasowały do powszechnie obowiązującego wzoru. Przeprowadzona przeze mnie kwerenda pozwala raczej mówić o zaskakująco bogatej (zachowując odpowiednie proporcje) obecności Holokaustu w prozie. Zaskakująco bogatej, zważywszy na rygory ideologiczne preferujące ściśle określony rodzaj tematyki oraz ze względu na – mówiąc ogólnie – mało sprzyjającą atmosferę, jaka wówczas panowała wokół wszystkiego, co było kojarzone z problematyką żydowską (o czym już wspominałem).

    47Ze względu na stopień, w jakim temat Zagłady organizuje fabułę danego utworu, oraz jego znaczenie dla tzw. wymowy ideowej należy wydzielić trzy zbiory tekstów. Pierwszy i zarazem najmniej liczny – co zresztą nie powinno dziwić – to dzieła w całości poświęcone Holokaustowi (jakkolwiek tragedii Żydów nie określano jeszcze tym mianem). Trzeba do nich zaliczyć między innymi Kwartet Mendelssohna Jarosława Iwaszkiewicza, Sprzymierzeńców, Widzenie Stanisława Wygodzkiego (z tomu Widzenie) oraz Podwójne dno (ze zbioru Pusty plac). Czymś niezwykłym jest mocno zideologizowana i sztampowa Bestia Władysława Kowalskiego58. Trzy spośród czterech zawartych w niej utworów (Hitlerowski polip, Mosiek, syn komunisty oraz Opowiadanie Izraela Fogla) przedstawia los Żydów w zajętej przez nazistów Polsce.

    48Nieco liczniejsza jest grupa dzieł, w których Zagłada stanowi istotny, ale wcale nie najważniejszy z wątków. Dzieje się tak w Chłopcach z lasu Władysława Machejeka oraz – za sprawą doniosłej dla akcji i zasadniczej linii ideowej postaci Jakuba Klawera – w klasycznej powieści rodzimego socrealizmu Nr 16 produkuje Jana Wilczka.

    49Najczęściej wszakże mamy do czynienia z tekstami podejmującymi wątek Zagłady na marginesie głównej opowieści. Wśród nich chciałbym z kolei wyróżnić dwa mniejsze zbiory. W skład pierwszego wchodziłyby krótsze formy narracyjne jak i powieści, w których gehenna Żydów pojawia się jakby mimochodem, akcydentalnie i nie zostawia – według mniej uważnych czytelników – żadnego śladu swej obecności. Wymieńmy jedynie dla egzemplifikacji tego zjawiska Gorące dni Edmunda Niziurskiego, Ostatnie ognie Stanisława Zielińskiego, Piątkę z ulicy Barskiej Kazimierza Koźniewskiego, Rano przeszedł huragan Władysława Machejka, Trzy spotkania Jerzego Korczaka, Drugą linię Józefa Hena, Ciche szczęście Stanisława Kowalewskiego, Władzę Tadeusza Konwickiego. Tym, co każe mi wyodrębnić kolejną grupę, jest pewna wyrazistość i niekonwencjonalność ujęcia tematu Zagłady jak na poetykę socrealizmu. Sprawia ona, że na przykład obraz starego pobożnego Żyda lamentującego na gruzach Warszawy w Rzeki płoną Wandy Wasilewskiej, choć nie jest wolny od stereotypu, to ma w sobie wielką siłę (zapewne wbrew intencjom pisarki).

    50Nie szukajmy w tej literaturze „nowego języka” ani nowych środków wyrazu, których domagała się apokalipsa „czasów pogardy”. Od zjazdu szczecińskiego wszelka oryginalność i awangardowość zostały uznane za zbędne i szkodliwe. Najbardziej znaną ofiarą tej wolty „tradycjonalizmu” był Czarny potok Leopolda Buczkowskiego59, należący do najwybitniejszych prozatorskich świadectw Holokaustu. W tej sytuacji planem maksimum możliwym do urzeczywistnienia stała się obrona autentyczności bohatera – jego zachowania, gestów, wypowiedzi. To z nią trzeba łączyć najwartościowsze prezentacje tematu Zagłady w socrealizmie.

    51Sięgnijmy po trzy przykłady. Dwa pierwsze pochodzą z opowiadań traktujących w całości o problematyce Shoah. W Bestii Władysława Kowalskiego najmniejszy objętościowo Mosiek, syn komunisty jest zarazem najciekawszym tekstem z całego tomu (na tyle poprawnego politycznie, by uznać go za dość mierny artystycznie i niewybijający się ponad przeciętność). Chyba jedynym mankamentem opowiadania Kowalskiego są dość sztuczne (nieodbiegające zbytnio od obowiązującej koturnowości) tyrady polityczne Mośka, w których daje on upust swej niezłomnej wierze w komunistyczny raj. Wszystko inne wydaje się napisane na wspak poetyki socrealizmu. Widać to już w przypadku tematu – dziejach dwunastoletniego szmuglera starającego się utrzymać przy życiu umierającą rodzinę (matkę oraz trójkę młodszego rodzeństwa pozbawionego ojca). Nie można też pominąć milczeniem faktu, że Mosiek to jedna z niewielu socrealistycznych kreacji literackich doby socrealizmu, z którą możemy się i dziś utożsamiać. I bynajmniej nie decyduje o tym proste zjawisko, że zwykle łatwiej przychodzi nam wcielać się w psychikę dziecka, które chętniej niż dorosłego obdarzamy współczuciem.

    52O odwadze żydowskiego chłopca nigdy nie mówi się wprost. Narrator zachowuje daleko posuniętą powściągliwość, nietypową jak na nieprzebierające w słowach publicystyczne i deklaratywne passusy w powieściach realizmu socjalistycznego. Nie ma też mowy o monumentalizacji i heroizacji głównej postaci. Nawet jego żarliwą apologię komunizmu i równie żarliwą deprecjację burżuazji można zrzucić na karb dziecięcego entuzjazmu oraz – łatwo wytłumaczalny psychologicznie – kult ojca, naturalny u dorastających chłopców. Przyziemna i zwykła jest śmierć Mośka. Jej opis sprowadzony został do trzech ostatnich zdań: „Poszedłem do bramy sąsiedniego domu. Mosiek leżał pod drzwiami. Twarzą do ziemi”60. I co ważniejsze, nie została ona w żaden sposób uwznioślona przez wyraziste włączenie jej w którąś z wielkich idei stalinizmu. Nie słyszymy na przykład o nowym życiu, które odrodzi się na szczątkach bestialsko zamordowanego szmuglera z getta.

    53Gdyby z utworem Kowalskiego skrupulatnie zapoznali się stalinowscy cenzorzy, mogliby mieć kilka zastrzeżeń. Ich listę otwierałoby pesymistyczne zakończenie całości, a uzupełniało nadmierne wyeksponowanie wątku gettowego kosztem komunistycznego frazesu. Trudno przecież nie dostrzec, że dramat ludzi z dzielnicy zamkniętej przesłania ideologiczną wymowę dzieła. Bardziej przekonują nas głód i bieda, jakie cierpi Mosiek, niż polityczne deklaracje płynące z jego ust. Wydaje się, że nawet dla ówczesnego odbiorcy brzmiały one nieco sztucznie, „blask” komunistycznych haseł został niewątpliwie przyćmiony.

    54Drugi przykład pochodzi od prozaika innego (większego) formatu niż Kowalski i być może to sprawia, że jego bohater wymyka się socrealistycznej sztampie i jawi się jako żywa postać. Stary Żyd Natan Friedenssohn to człowiek z krwi i kości, a nie kreacja stworzona na potrzeby politycznych i ideologicznych sloganów. Dzieje się tak mimo jawnie przekłamanej wizji, którą proponuje nam Jarosław Iwaszkiewicz w Kwartecie Mendelssohna. Fabuła jest tu prosta. Pisarz z Polski – przedstawiający się jako Jarosław Iwaszkiewicz – przebywając w chilijskim Santiago, wysłuchuje w żydowskim klubie Szolom Alejchem koncertu muzycznego. Akcja, zredukowana do minimum, nie jest przedmiotem szczególnych zabiegów autora. Nie ona jest też istotna. Pełni raczej rolę tła umożliwiającego wygłoszenie kilku kwestii natury politycznej. Oto jak narrator kwituje wystąpienie młodego Żyda:

    Wykład jego był pełen nienawiści, niestety jednak nie do organizatorów i katów getta – nazistów niemieckich, ale do Polaków, na których ziemi rzeź ta się odbywała. Jeżeliby wierzyć jego słowom, gdyby nie antysemityzm polskiego społeczeństwa, Hitler i Himmler nie wpadliby nigdy na pomysł mordowania Żydów. Zrobiło mi się nieprzyjemnie. Na szczęście przemówienie prymitywnego zapaleńca nie trwało długo; skończył kilkoma mocnymi akordami61.

    55Kontrapunkt dla tej wypowiedzi stanowi Friedenssohn i jego poglądy. Iwaszkiewicz buduje opozycję pomiędzy starszym i młodszym pokoleniem Żydów, między tymi, którzy urodzili się jeszcze w Polsce, a ich następcami, dla których Polska jest tylko i wyłącznie cmentarzem oraz wylęgarnią niepoprawnych antysemitów, wspólników Hitlera. Dokonując tak arbitralnego podziału, narrator osądził już młodych Żydów (tzn. „osądziły” wygłaszane przez nich poglądy) i nie zamierza wdawać się z nimi w bezpośredni spór. Czyni to okrężną drogą przez wzbudzającą nasze zaufanie i przychylność postać Friedenssohna, zrezygnowanego, przybitego i samotnego staruszka szukającego zrozumienia i pocieszenia. Łagodna dusza i oczy przepełnione dobrocią nie kryją ni krzty nienawiści. Co najwyżej kryje się w nich żal po stracie syna, Moryca, który – jak należy przypuszczać – zginął w wojnie niepodległościowej z Arabami. Ojciec nie popierał jego wyjazdu do Izraela, twierdząc, iż nie jest to ojczyzna, do której powinni się zwrócić Żydzi.

    56Niesłychanie dosadna i wymowna jest argumentacja, którą autor wkłada w usta Friedenssohna. To zresztą jedne z częściej spotykanych argumentów służących dyskryminacji nowego państwa żydowskiego w Palestynie62:

    To po to dla nas ojczyzna, żeby pluć na Araba? To po to dla nas, żeby Amerykańcu sprzedać? To po to dla nas ojczyzna… pan słyszał, co oni z tym Adenauerem wykombinowali? Żeby im zapłacić! Za gaz, za popiół, za złote zęby – żeby zapłacić. Pan słyszał coś podobnego. Ja wiem, jak to się mówi? Trzydzieści srebrniki… no, pieniądze za krew, czy to kto widział? Takie pieniądze brać, od kogo? Od tych co mordowali, co dzieci do pieca rzucali… Pan słyszał? Cała moja rodzina poszła, cały Tarnów poszedł. Moja żona to nie wytrzymała. Serce… – pokazał na pierś – entzwei63.

    57To Friedenssohnowi przypada rola obrońcy dobrego imienia pomordowanych, ich czci, którą izraelscy dygnitarze chcą przeliczyć na pieniądze i uzyskać ekwiwalent finansowy za cierpienie swych współbraci. Oskarżenia te niebezpiecznie przypominają późniejszą tezę o „przedsiębiorstwie Holokaust”. Nie stawia to na przegranej pozycji Friedenssohna. Ostatecznie takie oburzenie w przypadku ofiary naznaczonej boleścią jest psychologicznie prawdopodobne i zrozumiałe.

    58Spróbujmy nie wdawać się w dysputę z tą ideologicznie zdeformowaną opowieścią rodem z „przedsiębiorstwa Holokaust”. Stwierdźmy tylko tyle, że na oczach polskiego czytelnika Iwaszkiewicz dokonuje kolejnego mało odkrywczego podziału na „dobrych” i „złych” Żydów. Przy tym dobrzy to ci, którzy nie wspierają syjonizmu, dystansując się od poczynań Izraela, a prawdziwie kochają tylko jedną ojczyznę – kraj nad Wisłą. To już nie Polska, ale PRL, co zdaje się pojmować również Natan. I oto po raz drugi pojawia się kluczowe dla Kwartetu Mendelssohna słowo „ojczyzna”. Obok dwóch ojczyzn wyznaczonych linią granic (PRL i Izrael) są dwie inne – uniwersalne: walka o pokój i postęp oraz muzyka. Choć Friedenssohn żywo reaguje na słowa „walka o pokój”, to w jego przypadku nie mają one charakteru abstrakcyjnego, lecz bardzo osobisty. Nie są tylko pustą agitką rodem z komunistycznej nowomowy (syn poległ na wojnie). Jego jedyną prawdziwą i osiągalną ojczyzną, w której czuje się zadomowiony i z której nigdy nie będzie musiał uchodzić, jest muzyka.

    59I trzeci przykład. Wybrany po to, by pokazać, że również w drugoplanowych czy epizodycznych postaciach literatura socrealizmu sięgająca po temat Zagłady może zachować bezpretensjonalność i autentyczność. Chodzi o powieść Wandy Wasilewskiej – lepszej agitatorki niż pisarki – pt. Rzeki płoną. Znajdziemy tam przejmujący elegijny temat. Na gruzach stolicy pośród wybuchających co i rusz pocisków, na tle zawodzonej litanii do Matki Boskiej:

    Żyd był […] jeden stary, stoi i tylko mu się broda trzęsie. I do tego starego jeden, kto on był, licho go wie… Za piersi starego chwycił i takim głosem, jak wariat: „Módl się, módl się do swojego Boga, kiedy nasz nie chce wysłuchać, może twój posłyszy…”. Aż ciarki po wszystkich poszły. I zaraz baby tę litanię przerwały. A ten starym jak gruszką trzęsie: „Módl się do swojego Boga, może twój Bóg usłyszy…”. Cicho się zrobiło, tylko słychać jak te bomby padają w wodę i filar dudni. To ten stary zaczął… Inaczej się oni modlą niż nasi. Zaczął ten stary śpiewać, ni to śpiewać, ni to mówić. Melodia taka, że ci aż w pięty idzie. A ten, co widać te ichnie obrządki znał, mówił, że to modlitwa w godzinę śmierci…64

    60Łatwo też da się dokonać podziału prozy o Zagładzie według innego kryterium. Jest nim sposób prezentowania tematu: pośredni lub bezpośredni. Drugi przypadek jest ciekawszy, pierwszy nie wymaga komentarza. W jego obrębie możliwe są dwa rozwiązania. Albo Zagłada jest faktem projektowanym, który czytelnik zna z racji swego usytuowania w czasie historycznym, ona sama zaś nie może się pojawić, gdyż akcja utworu obejmuje lata przedwojenne (tak jak w Pamiątce z celulozy Igora Newerlego). Odwoływano się wtedy zwykle do antysemickich nastrojów lat 30., by zdemaskować środowiska prawicowe przez nawiązanie do hitlerowskiego ludobójstwa. Niekiedy prowadziło to do stawiania znaku równości między polskim i niemieckim faszyzmem. W innym wariancie fabuła powieści czy opowiadania rozgrywa się w okresie okupacji, ale tragiczny los Żydów nie jest wprost przedstawiany, a zaledwie sugerowany (najczęściej poprzez umieszczenie go na tle godnego pożałowania losu polskich współziomków). Również i tu autor sięga do wiedzy odbiorcy. Przykładem służy wspomniany modlący się Żyd na gruzach Warszawy w Rzeki płoną.

    61Socrealizm, już chociażby z racji konkretnych wymogów i rozlicznych ograniczeń, jakie narzucał sztuce, miał nikłe szanse, by wypowiedzieć Holokaust. To, co było w tym wydarzeniu wyjątkowe, ginęło na tle tendencji do ujednolicania i glajszlachtowania. Nobilitacja tradycyjnych schematów fabularnych, czarno-biała optyka w widzeniu świata (na przykład w ocenie postaw bohaterów) na równi z motywowanym ideologicznie wymogiem stosowania optymistycznej aury i szczęśliwych zakończeń nie mogły pomieścić czegoś, co w pierwszym rządzie było głosem lamentu i skargi.

    62To, co nam pozostaje, to nie analiza oryginalnego podejścia i nowatorskiego ujęcia – tych bowiem trudno szukać ze względów wspomnianych wyżej – a niezwykłość pewnych tematów i motywów Zagłady na tle siermiężnej stylistyki literatury socrealizmu. W znakomitej większości jest to „nowatorstwo”, którego dojrzenie umożliwia nam przeciętność i miernota innych dzieł opublikowanych w tym czasie. Może zresztą słowa „nowatorstwo” i „oryginalność” nie są najszczęśliwszymi określeniami. Trafniej byłoby chyba mówić o niedostosowaniu do obowiązującej normy, wyłomie w murze wszechobecnej „poprawności”. To właśnie nijakość i sztampa socrealistycznej sztuki sprawiają, że niektóre obrazy jawią nam się jako niepowtarzalne. Ich świeżość to efekt przebijającej z nich autentyczności. Od czasu do czasu więc udaje się jakiemuś autorowi wyjść poza konwencję i zbudować żywe postaci, sceny, przez które nie przeziera odpychająca sztuczność. W dobie stalinizmu może się to przytrafić nawet artystom bardzo przeciętnym jak Wasilewska. „Przytrafić”, gdyż porzucanie zaakceptowanego przez partię modelu twórczości nie było bynajmniej ich celem. Zapada w pamięć – mimo iż głęboko krzywdzący – obraz z Pokolenia Czeszki, w którym sympatyk Ak niesie w worku odcięte żydowskie głowy.

    63Literaturę socrealizmu podejmującą problem Zagłady można – zgodnie z zamierzeniami komunistów – analizować pod kątem jej zdolności do wypełniania sztandarowych sloganów stalinizmu. Stalinizm anektował Holokaust do osiągnięcia swoich prywatnych celów politycznych (wśród których była między innymi walka o pokój). Rozmywał jego obraz, ustawiając w jednym szeregu z innymi faktami ze współczesności lub nieodległej przeszłości. Zagładzie nie przysługiwały jakieś szczególne parametry. Wprawdzie w pierwszej połowie lat 50. również na Zachodzie nie istniała jeszcze świadomość wyjątkowości tego wydarzenia, ale w przypadku realizmu socjalistycznego uderza czysto pragmatyczne podejście do zagadnienia.

    64Lektura tekstów socrealistycznych podejmujących wątek Zagłady skłania do oczywistego skądinąd stwierdzenia, że zawsze Holokaust był w nich instrumentalizowany. Zadaniem badacza jest nazwanie i opisanie tych procesów. Arsenał celów, do jakich używano gehenny Żydów, nie jest zbyt bogaty – ściśle odpowiadał rezerwuarowi politycznych oraz ideologicznych zamierzeń władzy. Tylko dlatego, że Holokaust czyniono częścią strategii partii, mógł on w ogóle zaistnieć w literaturze realizmu socjalistycznego65. Wartość jakichkolwiek obrazów pośrednio lub bezpośrednio łączących się z eksterminacją Żydów oceniano pod kątem realizacji doraźnych zapotrzebowań partii i tego, jak służyły rozprawie z jej przeciwnikami.

    Notes de bas de page

    1 Zob. J. Smulski, Wojny i okupacji obraz, w: Słownik realizmu socjali­ stycznego, pod red. Z. Łapińskiego, W. Tomasika, Kraków 2005, s. 392–394.

    2 O upowszechnienie kultury. Prze­ mówienie prezydenta Rzeczypospo­ litej Bolesława Bieruta na otwarciu radiostacji we Wrocławiu 16 listopa­ da 1947, Warszawa–Kraków 1948.

    3 Jednym z przykładów marginalizowania tematu wojennego oraz „niedostrzegania” (omijania) tragedii Żydów obecnej w dwóch pierwszych tomikach Mieczysława Jastruna (Go­ dzina strzeżona z 1944 i Rzecz ludzka z 1946 roku) jest książka Jacka Trznadla O poezji Mieczysława Jastruna (Wrocław 1954).

    4 Zjazd Żydowskiego Towarzystwa Kul­ tury w Polsce. Wrocław 14–16 paź­ dziernika 1949, Warszawa 1950, s. 87.

    5 Tamże.

    6 Tamże, s. 126.

    7 Diagnoza Binema Hellera spotkała się ze sprzeciwem Jeszajahu Szpigla: „Niesłuszne jest, moim zdaniem, twierdzenie jakoby literatura polska – po żydowskiej katastrofie naszego narodu – nie odzwierciedlała żydowsko‑polskiej rzeczywistości. Czyż owa wielka rana, jaką nosi dotychczas w swym sercu człowiek żydowski, nie jest rzeczywistością? Jako pisarz żydowski jest przeciw określaniu opisów zaczerpniętych z tematyki gettowej pojęciem »dreptania w miejscu«, jak to wyraził się mój drogi towarzysz Binem Heller. Nawet, jeśli miał na myśli książki słabsze pod względem poziomu artystycznego” (tamże, s. 173).

    8 Tamże, s. 129.

    9 D. Krawczyńska, G. Wołowiec, Fazy i sposoby pisania o Zagła­ dzie w literaturze polskiej, w: Lite­ ratura polska wobec Zagłady, pod red. A. Brodzkiej‑Wald, D. Krawczyńskiej, J. Leociaka, Warszawa 2000, s. 20–21.

    10 K. Kersten, Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939–68, Warszawa 1992, s. 150.

    11 Na ten temat zob. P. Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa 1993.

    12 Opublikowane w „Nowinach Literackich” (1948, nr 32) Siedem triumfów sprawiedliwości ukazuje na kanwie procesu lekarzy hitlerowskich obojętność powojennego świata wobec zagrożonego bytu nowo powołanego do życia państwa Izrael. W Utwo­ rach zebranych z 1954 roku Siedem triumfów sprawiedliwości zostało niemal całkowicie przekształcone przez autora (choć niewydane za jego życia). Jedną z zasadniczych przyczyn zmian była ewolucja oficjalnego stosunku ówczesnych władz do młodego państwa Izrael. Stalin początkowo – ku zaskoczeniu państw zachodnich – poparł powstanie Izraela, a następnie wspierał jego samotną wojnę z Arabami (1948), o czym m.in. traktuje Siedem trium­ fów sprawiedliwości. Kiedy jednak ZSRR zmienił front, zwracając się w stronę świata arabskiego, rzutowało to również na stanowisko władz PRL. Powstanie państwa Izrael nie jest już w nowej wersji utworu aktem sprawiedliwości dziejowej po Holokauście. Izrael jest po prostu faszystowsko‑burżuazyjnym tworem, wspieranym przez firmy amerykańskie i angielskie.

    13 Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty źródłowe, oprac. A. Cała, H. Datner‑Śpiewak, Warszawa 1997, s. 137–140.

    14 Zob. A. Grabski, Sytuacja Żydów w Polsce w latach 1950–1957, „Biuletyn ŻIH” 2000, z. 4, s. 504–505.

    15 M. Pisarski, Emigracja Żydów z Pol­ ski w latach 1945–1951, w: Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, pod red. J. Tomaszewskiego, Warszawa 1997, s. 56.

    16 Jednoznacznie negatywny osąd roli Judenratów w eksterminacji współgra z tym, jak przedstawiała je wczesna historiografia. Zob. A. Eisenbach, Hitlerowska polity­ ka zagłady Żydów, Warszawa 1961.

    17 Zjazd Żydowskiego Towarzystwa Kul­ tury w Polsce, Warszawa 1949, s. 137.

    18 B. Mark, Ruch oporu w getcie biało­ stockim. Samoobrona – zagłada – po­ wstanie, Warszawa 1952.

    19 B. Mark, Powstanie w getcie warszaw­ skim na tle ruchu oporu w Polsce. Ge­ neza i przebieg, Warszawa 1953.

    20 Tamże, s. 267.

    21 B. Mark, Ruch oporu w getcie biało­ stockim, s. 91.

    22 Tamże, s. 268.

    23 B. Mark, Powstanie w getcie warszaw­ skim, s. 35.

    24 B. Mark, O twórczości literackiej w gettach, „Biuletyn ŻIH” 1952, z. 2.

    25 Tamże, s. 192.

    26 Tamże, s. 201.

    27 Tamże, s. 196.

    28 Zob. np. J. Broniewska, Biała plama (opowieść dokumentarna), Warszawa 1956.

    29 W powieści Edmunda Niziurskiego NSZ wyłapuje Żydów zbiegłych z getta, zob. tegoż, Gorące dni. Powieść, Warszawa 1951, s. 69.

    30 O żołnierzach NSZ kolportujących ulotki nawołujące – w kilka miesięcy po klęsce III Rzeszy – do rozprawy z ocalonymi Żydami słyszymy w powieści Władysława Machejka, zob. tegoż, Po wojnie, Warszawa 1954, s. 123. Zob. też W. Machejek, Chłopcy z lasu, Warszawa 1950, s. 231. Podobne obrazy odnajdujemy w dramatach powstałych ówcześnie. Zob. np. J. Stefczyk [W. Kopaliński], Baśka. Sztuka w 3 aktach, Warszawa 1954, s. 28.

    31 Notabene w latach 80. pojawia się postać NSZ‑owca, który ma wątpliwości, gdy każą mu wykonać wyrok na osobie ukrywającej Żydów. Zob. J. Przeździecki, Egzekucja, w: tegoż, Egzekucja, Warszawa 1983.

    32 K. Dębnicki, Wigilijny wieczór, w: tegoż, Opowiadania świętokrzyskie, Warszawa 1954.

    33 Tamże, s. 13.

    34 Oto odpowiedni fragment z powieści Józefa Hena: „Teraz pytają tego drugiego: Żyd? Nie. Jak nie? Na nosie ci pisze żeś Żyd. Przeżegnaj się! Przeżegnał się. Pacierz zmów. […] Ten chwilkę jakby pomyślał, tak sobie odetchnął głęboko i zaczyna: Ojcze nasz, któryś jest w niebiesiech… […] Powiedział gładziutko jeszcze Zdrowaśkę dorzucił. No, myślę sobie, uratował się człowiek. Nagle jeden z nich krzyczy: Zdejm portki! A ten nic. Zdejm powiadam! Nie zdejmę. Żyd? Żyd – przyznaje się. To ten starszy trach go w mordę. Czegoś kłamał […] Za co bijecie? Za to, żeś nie zdechł. Odprowadzili go na stronę. […] Trr – i nie ma człowieka”. Cyt. za: tegoż, W dziwnym mieście. Powieść, Warszawa 1954, s. 135.

    35 S. Wygodzki, Sprzymierzeńcy, w: tegoż, Widzenie, Warszawa 1950.

    36 T. Borowski, Dysputy księdza dobro­ dzieja, „Twórczość” 1952, nr 7, s. 20.

    37 Cyt. za: B. Czeszko, Pokolenie, Warszawa 1985, s. 69.

    38 W. Machejek, Żywy ogień, Warszawa 1953, s. 13.

    39 S. Zieliński, Jeszcze Polska…, Warszawa 1953, s. 51. Dla poruszanej tu problematyki nie ma większego znaczenia, że powieść Stanisława Zielińskiego nie dzieje się w Polsce, a profesor Mist jest Niemcem. Liczy się to, że bohater reprezentuje skompromitowaną klasę mieszczańską.

    40 S. Zieliński, Ostatnie ognie. Powieść, cz. 1, Warszawa 1951, s. 178–179.

    41 Zob. analizę tej postaci: M. Piekara, Nie ma „dziewcząt na traktorach”. Wi­ zerunek kobiety w powieści – konfron­ tacja z utrwalonym stereotypem, w: tejże, Bohater powieści socrealistycz­ nej, Katowice 2001, s. 47–73.

    42 J. Przymanowski, Żołnierze czterech rzek, Warszawa 1953, s. 55.

    43 J. Kurek, Dzień dobry, Toporna. Opo­ wieść wiejska, Warszawa 1955, s. 32–33.

    44 A. Rudnicki, Major Hubert z Armii An­ dersa, w: tegoż, Żywe i martwe morze, Warszawa 1956, s. 394–395.

    45 S. Wygodzki, Sprzymierzeńcy, s. 169, 209.

    46 K. Brandys, Człowiek nie umiera, Warszawa 1953, s. 711.

    47 K. Filipowicz, Błękitny zeszyt, Warszawa 1955, s. 50.

    48 Zob. M. Brzóstowicz‑Klajn, Inteligen­ cji obraz, w: Słownik realizmu socjali­ stycznego, s. 80.

    49 W. Biliński, Szósta bateria, Warszawa 1954, s. 29.

    50 Tamże, s. 30.

    51 J. Lutowski, Próba sił. Sztuka w 3 ak­ tach, Warszawa 1950, s. 99.

    52 Tamże, s. 113.

    53 D. Mazur, Realizm katolicki, w: Słow­ nik realizmu socjalistycznego, s. 245.

    54 Z. Lichniak, Obrachunki ze współczes­ nością, Warszawa 1955, s. 44–45.

    55 Określenie Michała Głowińskiego, zob. tegoż, Rytuał i demagogia. Trzy­ naście szkiców o sztuce zdegradowa­ nej, Warszawa 1992.

    56 A. Łepkowski, Ludzie znad zatoki, Warszawa 1952, s. 165.

    57 D. Krawczyńska, G. Wołowiec, Fazy i sposoby pisania o Zagła­ dzie w literaturze polskiej, w: Lite­ ratura polska wobec Zagłady, pod red. A. Brodzkiej‑Wald, D. Krawczyńskiej, J. Leociaka, Warszawa 2000.

    58 Tom Kowalskiego należałoby uznać za prekursorski wobec socrealizmu, wyprzedający jego założenia. Jak czytamy w krótkiej nocie bibliograficznej dołączonej do zbioru pt. Wino: „Opowiadanie Izraela Fogla i Opowiadanie Doktora Rubinsztej­ na powstały w czasie okupacji. Pisane na gorąco miały zaalarmować opinię publiczną świata. Nie udało się opowiadań przerzucić za granice Kraju. Zakopane częściowo u dra Fiderkiewicza w Milanówku, częściowo w Warszawie na działce i w mieszkaniu Autora ocalały tylko we fragmentach. To co się ukazuje, Autor zrekonstruował na podstawie ocalałych szczątków” (cyt. za: tegoż, Wino, Warszawa 1966, s. 674). W pierwszym wydaniu Bestii z 1951 roku Kowalski informował, że „3/4 później napisanych uzupełniających […] opowiadań pod wspólnym tytułem Bestia uległo zniszczeniu podczas powstania w Warszawie” (tegoż, Bestia, Warszawa 1951, s. 7). Nie jest to zresztą przykład odosobniony. Jerzy Święch uznaje – nie bez powodu – Płomień na bagnach Wandy Wasilewskiej „za typowy okaz powieści socrealistycznej zanim gatunek ten upowszechnił się po wojnie w Polsce” (J. Święch, Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1997, s. 184). Teksty publicystyczne, utwory liryczne i prozatorskie publikowane na łamach lwowskich „Nowych Widnokręgów” należałoby widzieć jako „swoisty poligon doświadczalny literatury, która niebawem rozwinie się w kraju pod auspicjami komunistycznej propagandy, w formie tzw. realizmu socjalistycznego” (tamże, s. 185). Zob. też hasło Włodzimierza Boleckiego Realizmu socjalistycznego początki (Lwów, Wilno) w Słowniku realizmu socjalistycznego. Tak jak socrealizm nie zaczął się 1949 roku wraz ze słynnym zjazdem szczecińskim, tak nie kończył się w połowie lat 50. Przez cały okres PRL dość wartkim nurtem płynęła rzeka tzw. neoprodukcyjniaków. Zob. na ten temat: K. Krasuski, Gatunkowe odmiany polskiej powieści neoprodukcyjnej, w: Genologia dzisiaj, pod red. W. Boleckiego, I. Opackiego, Warszawa 2000.

    59 Powieść została złożona do druku w 1948 roku. Do 1953 roku czekała na możliwość opublikowania. Ukazała się rok później i uchodzi za jeden z przejawów nadchodzącej odwilży.

    60 W. Kowalski, Mosiek, syn komunisty, w: tegoż, Bestia, s. 129.

    61 J. Iwaszkiewicz, Kwartet Mendels­ sohna, w: tegoż, Wybór opowiadań, Warszawa 1967, s, 11.

    62 W Marcu ’68 stanie się ona orężem w rękach Romana Bratnego w antysemickim opowiadaniu Dawid, syn Henryka.

    63 J. Iwaszkiewicz, Kwartet Mendels­ sohna, s. 21.

    64 W. Wasilewska, Pieśń nad wodami, t. 3: Rzeki płoną, Warszawa 1954, s. 479–480.

    65 Podobnie było z innymi drażliwymi tematami, jak chociażby z powstaniem warszawskim. To tragiczne w skutkach wydarzenie (do dziś oceniane niejednoznacznie) stało się w rękach komunistów skutecznym narzędziem do walki z przedwojennymi elitami władzy oraz tradycją intelektualną i narodową dwudziestolecia międzywojennego.

    Auteur

    • Sławomir Buryła
    Précédent Suivant
    Table des matières

    Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0

    Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.

    Voir plus de livres
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    1 / 12
    Przemoc filosemicka?

    Przemoc filosemicka?

    Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000

    Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)

    2016

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)

    2016

    Pomniki pamięci

    Pomniki pamięci

    Miejsca niepamięci

    Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)

    2017

    Szkice młodopolskie

    Szkice młodopolskie

    Jan Tomkowski Jan Tomkowski (éd.)

    2016

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Prywatna historia poezji i koniec wieku

    Małgorzata Baranowska Małgorzata Baranowska (éd.)

    2017

    Spory o Grossa

    Spory o Grossa

    Polskie problemy z pamięcią o Żydach

    Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)

    2017

    Nowoczesny Orfeusz

    Nowoczesny Orfeusz

    Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku

    Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)

    2017

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym

    Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński

    Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)

    2017

    Polska ballada gotycka

    Polska ballada gotycka

    Paweł Pluta Paweł Pluta (éd.)

    2017

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Czyja dzisiaj jest Zagłada?

    Retoryka - ideologia - popkultura

    Marta Tomczok

    2017

    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Po Jedwabnem

    Po Jedwabnem

    Anatomia pamięci funkcjonalnej

    Piotr Forecki

    2018

    Voir plus de livres
    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Voir plus de livres
    Wojna i okolice

    Wojna i okolice

    Sławomir Buryła

    2018

    Voir plus de chapitres

    Sytuacja polityczna i nastroje społeczne

    Sławomir Buryła

    Polscy Żydzi a państwo socjalistyczne

    Sławomir Buryła

    Problemy (nie)wyrażalności Zagłady

    Sławomir Buryła et Dorota Krawczyńska

    Trudne prawdy

    Sławomir Buryła

    Inne problemy

    Sławomir Buryła

    Twórcy lat 50. i 60.

    Sławomir Buryła

    Portrety

    Sławomir Buryła et Dorota Krawczyńska

    Voir plus de chapitres
    1 / 7

    Sytuacja polityczna i nastroje społeczne

    Sławomir Buryła

    Polscy Żydzi a państwo socjalistyczne

    Sławomir Buryła

    Problemy (nie)wyrażalności Zagłady

    Sławomir Buryła et Dorota Krawczyńska

    Trudne prawdy

    Sławomir Buryła

    Inne problemy

    Sławomir Buryła

    Twórcy lat 50. i 60.

    Sławomir Buryła

    Portrety

    Sławomir Buryła et Dorota Krawczyńska

    Accès ouvert

    Accès ouvert freemium

    ePub

    PDF

    PDF du chapitre

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque

    Acheter

    Édition imprimée

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk
    • amazon.fr
    ePub / PDF

    1 Zob. J. Smulski, Wojny i okupacji obraz, w: Słownik realizmu socjali­ stycznego, pod red. Z. Łapińskiego, W. Tomasika, Kraków 2005, s. 392–394.

    2 O upowszechnienie kultury. Prze­ mówienie prezydenta Rzeczypospo­ litej Bolesława Bieruta na otwarciu radiostacji we Wrocławiu 16 listopa­ da 1947, Warszawa–Kraków 1948.

    3 Jednym z przykładów marginalizowania tematu wojennego oraz „niedostrzegania” (omijania) tragedii Żydów obecnej w dwóch pierwszych tomikach Mieczysława Jastruna (Go­ dzina strzeżona z 1944 i Rzecz ludzka z 1946 roku) jest książka Jacka Trznadla O poezji Mieczysława Jastruna (Wrocław 1954).

    4 Zjazd Żydowskiego Towarzystwa Kul­ tury w Polsce. Wrocław 14–16 paź­ dziernika 1949, Warszawa 1950, s. 87.

    5 Tamże.

    6 Tamże, s. 126.

    7 Diagnoza Binema Hellera spotkała się ze sprzeciwem Jeszajahu Szpigla: „Niesłuszne jest, moim zdaniem, twierdzenie jakoby literatura polska – po żydowskiej katastrofie naszego narodu – nie odzwierciedlała żydowsko‑polskiej rzeczywistości. Czyż owa wielka rana, jaką nosi dotychczas w swym sercu człowiek żydowski, nie jest rzeczywistością? Jako pisarz żydowski jest przeciw określaniu opisów zaczerpniętych z tematyki gettowej pojęciem »dreptania w miejscu«, jak to wyraził się mój drogi towarzysz Binem Heller. Nawet, jeśli miał na myśli książki słabsze pod względem poziomu artystycznego” (tamże, s. 173).

    8 Tamże, s. 129.

    9 D. Krawczyńska, G. Wołowiec, Fazy i sposoby pisania o Zagła­ dzie w literaturze polskiej, w: Lite­ ratura polska wobec Zagłady, pod red. A. Brodzkiej‑Wald, D. Krawczyńskiej, J. Leociaka, Warszawa 2000, s. 20–21.

    10 K. Kersten, Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939–68, Warszawa 1992, s. 150.

    11 Na ten temat zob. P. Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa 1993.

    12 Opublikowane w „Nowinach Literackich” (1948, nr 32) Siedem triumfów sprawiedliwości ukazuje na kanwie procesu lekarzy hitlerowskich obojętność powojennego świata wobec zagrożonego bytu nowo powołanego do życia państwa Izrael. W Utwo­ rach zebranych z 1954 roku Siedem triumfów sprawiedliwości zostało niemal całkowicie przekształcone przez autora (choć niewydane za jego życia). Jedną z zasadniczych przyczyn zmian była ewolucja oficjalnego stosunku ówczesnych władz do młodego państwa Izrael. Stalin początkowo – ku zaskoczeniu państw zachodnich – poparł powstanie Izraela, a następnie wspierał jego samotną wojnę z Arabami (1948), o czym m.in. traktuje Siedem trium­ fów sprawiedliwości. Kiedy jednak ZSRR zmienił front, zwracając się w stronę świata arabskiego, rzutowało to również na stanowisko władz PRL. Powstanie państwa Izrael nie jest już w nowej wersji utworu aktem sprawiedliwości dziejowej po Holokauście. Izrael jest po prostu faszystowsko‑burżuazyjnym tworem, wspieranym przez firmy amerykańskie i angielskie.

    13 Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty źródłowe, oprac. A. Cała, H. Datner‑Śpiewak, Warszawa 1997, s. 137–140.

    14 Zob. A. Grabski, Sytuacja Żydów w Polsce w latach 1950–1957, „Biuletyn ŻIH” 2000, z. 4, s. 504–505.

    15 M. Pisarski, Emigracja Żydów z Pol­ ski w latach 1945–1951, w: Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, pod red. J. Tomaszewskiego, Warszawa 1997, s. 56.

    16 Jednoznacznie negatywny osąd roli Judenratów w eksterminacji współgra z tym, jak przedstawiała je wczesna historiografia. Zob. A. Eisenbach, Hitlerowska polity­ ka zagłady Żydów, Warszawa 1961.

    17 Zjazd Żydowskiego Towarzystwa Kul­ tury w Polsce, Warszawa 1949, s. 137.

    18 B. Mark, Ruch oporu w getcie biało­ stockim. Samoobrona – zagłada – po­ wstanie, Warszawa 1952.

    19 B. Mark, Powstanie w getcie warszaw­ skim na tle ruchu oporu w Polsce. Ge­ neza i przebieg, Warszawa 1953.

    20 Tamże, s. 267.

    21 B. Mark, Ruch oporu w getcie biało­ stockim, s. 91.

    22 Tamże, s. 268.

    23 B. Mark, Powstanie w getcie warszaw­ skim, s. 35.

    24 B. Mark, O twórczości literackiej w gettach, „Biuletyn ŻIH” 1952, z. 2.

    25 Tamże, s. 192.

    26 Tamże, s. 201.

    27 Tamże, s. 196.

    28 Zob. np. J. Broniewska, Biała plama (opowieść dokumentarna), Warszawa 1956.

    29 W powieści Edmunda Niziurskiego NSZ wyłapuje Żydów zbiegłych z getta, zob. tegoż, Gorące dni. Powieść, Warszawa 1951, s. 69.

    30 O żołnierzach NSZ kolportujących ulotki nawołujące – w kilka miesięcy po klęsce III Rzeszy – do rozprawy z ocalonymi Żydami słyszymy w powieści Władysława Machejka, zob. tegoż, Po wojnie, Warszawa 1954, s. 123. Zob. też W. Machejek, Chłopcy z lasu, Warszawa 1950, s. 231. Podobne obrazy odnajdujemy w dramatach powstałych ówcześnie. Zob. np. J. Stefczyk [W. Kopaliński], Baśka. Sztuka w 3 aktach, Warszawa 1954, s. 28.

    31 Notabene w latach 80. pojawia się postać NSZ‑owca, który ma wątpliwości, gdy każą mu wykonać wyrok na osobie ukrywającej Żydów. Zob. J. Przeździecki, Egzekucja, w: tegoż, Egzekucja, Warszawa 1983.

    32 K. Dębnicki, Wigilijny wieczór, w: tegoż, Opowiadania świętokrzyskie, Warszawa 1954.

    33 Tamże, s. 13.

    34 Oto odpowiedni fragment z powieści Józefa Hena: „Teraz pytają tego drugiego: Żyd? Nie. Jak nie? Na nosie ci pisze żeś Żyd. Przeżegnaj się! Przeżegnał się. Pacierz zmów. […] Ten chwilkę jakby pomyślał, tak sobie odetchnął głęboko i zaczyna: Ojcze nasz, któryś jest w niebiesiech… […] Powiedział gładziutko jeszcze Zdrowaśkę dorzucił. No, myślę sobie, uratował się człowiek. Nagle jeden z nich krzyczy: Zdejm portki! A ten nic. Zdejm powiadam! Nie zdejmę. Żyd? Żyd – przyznaje się. To ten starszy trach go w mordę. Czegoś kłamał […] Za co bijecie? Za to, żeś nie zdechł. Odprowadzili go na stronę. […] Trr – i nie ma człowieka”. Cyt. za: tegoż, W dziwnym mieście. Powieść, Warszawa 1954, s. 135.

    35 S. Wygodzki, Sprzymierzeńcy, w: tegoż, Widzenie, Warszawa 1950.

    36 T. Borowski, Dysputy księdza dobro­ dzieja, „Twórczość” 1952, nr 7, s. 20.

    37 Cyt. za: B. Czeszko, Pokolenie, Warszawa 1985, s. 69.

    38 W. Machejek, Żywy ogień, Warszawa 1953, s. 13.

    39 S. Zieliński, Jeszcze Polska…, Warszawa 1953, s. 51. Dla poruszanej tu problematyki nie ma większego znaczenia, że powieść Stanisława Zielińskiego nie dzieje się w Polsce, a profesor Mist jest Niemcem. Liczy się to, że bohater reprezentuje skompromitowaną klasę mieszczańską.

    40 S. Zieliński, Ostatnie ognie. Powieść, cz. 1, Warszawa 1951, s. 178–179.

    41 Zob. analizę tej postaci: M. Piekara, Nie ma „dziewcząt na traktorach”. Wi­ zerunek kobiety w powieści – konfron­ tacja z utrwalonym stereotypem, w: tejże, Bohater powieści socrealistycz­ nej, Katowice 2001, s. 47–73.

    42 J. Przymanowski, Żołnierze czterech rzek, Warszawa 1953, s. 55.

    43 J. Kurek, Dzień dobry, Toporna. Opo­ wieść wiejska, Warszawa 1955, s. 32–33.

    44 A. Rudnicki, Major Hubert z Armii An­ dersa, w: tegoż, Żywe i martwe morze, Warszawa 1956, s. 394–395.

    45 S. Wygodzki, Sprzymierzeńcy, s. 169, 209.

    46 K. Brandys, Człowiek nie umiera, Warszawa 1953, s. 711.

    47 K. Filipowicz, Błękitny zeszyt, Warszawa 1955, s. 50.

    48 Zob. M. Brzóstowicz‑Klajn, Inteligen­ cji obraz, w: Słownik realizmu socjali­ stycznego, s. 80.

    49 W. Biliński, Szósta bateria, Warszawa 1954, s. 29.

    50 Tamże, s. 30.

    51 J. Lutowski, Próba sił. Sztuka w 3 ak­ tach, Warszawa 1950, s. 99.

    52 Tamże, s. 113.

    53 D. Mazur, Realizm katolicki, w: Słow­ nik realizmu socjalistycznego, s. 245.

    54 Z. Lichniak, Obrachunki ze współczes­ nością, Warszawa 1955, s. 44–45.

    55 Określenie Michała Głowińskiego, zob. tegoż, Rytuał i demagogia. Trzy­ naście szkiców o sztuce zdegradowa­ nej, Warszawa 1992.

    56 A. Łepkowski, Ludzie znad zatoki, Warszawa 1952, s. 165.

    57 D. Krawczyńska, G. Wołowiec, Fazy i sposoby pisania o Zagła­ dzie w literaturze polskiej, w: Lite­ ratura polska wobec Zagłady, pod red. A. Brodzkiej‑Wald, D. Krawczyńskiej, J. Leociaka, Warszawa 2000.

    58 Tom Kowalskiego należałoby uznać za prekursorski wobec socrealizmu, wyprzedający jego założenia. Jak czytamy w krótkiej nocie bibliograficznej dołączonej do zbioru pt. Wino: „Opowiadanie Izraela Fogla i Opowiadanie Doktora Rubinsztej­ na powstały w czasie okupacji. Pisane na gorąco miały zaalarmować opinię publiczną świata. Nie udało się opowiadań przerzucić za granice Kraju. Zakopane częściowo u dra Fiderkiewicza w Milanówku, częściowo w Warszawie na działce i w mieszkaniu Autora ocalały tylko we fragmentach. To co się ukazuje, Autor zrekonstruował na podstawie ocalałych szczątków” (cyt. za: tegoż, Wino, Warszawa 1966, s. 674). W pierwszym wydaniu Bestii z 1951 roku Kowalski informował, że „3/4 później napisanych uzupełniających […] opowiadań pod wspólnym tytułem Bestia uległo zniszczeniu podczas powstania w Warszawie” (tegoż, Bestia, Warszawa 1951, s. 7). Nie jest to zresztą przykład odosobniony. Jerzy Święch uznaje – nie bez powodu – Płomień na bagnach Wandy Wasilewskiej „za typowy okaz powieści socrealistycznej zanim gatunek ten upowszechnił się po wojnie w Polsce” (J. Święch, Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1997, s. 184). Teksty publicystyczne, utwory liryczne i prozatorskie publikowane na łamach lwowskich „Nowych Widnokręgów” należałoby widzieć jako „swoisty poligon doświadczalny literatury, która niebawem rozwinie się w kraju pod auspicjami komunistycznej propagandy, w formie tzw. realizmu socjalistycznego” (tamże, s. 185). Zob. też hasło Włodzimierza Boleckiego Realizmu socjalistycznego początki (Lwów, Wilno) w Słowniku realizmu socjalistycznego. Tak jak socrealizm nie zaczął się 1949 roku wraz ze słynnym zjazdem szczecińskim, tak nie kończył się w połowie lat 50. Przez cały okres PRL dość wartkim nurtem płynęła rzeka tzw. neoprodukcyjniaków. Zob. na ten temat: K. Krasuski, Gatunkowe odmiany polskiej powieści neoprodukcyjnej, w: Genologia dzisiaj, pod red. W. Boleckiego, I. Opackiego, Warszawa 2000.

    59 Powieść została złożona do druku w 1948 roku. Do 1953 roku czekała na możliwość opublikowania. Ukazała się rok później i uchodzi za jeden z przejawów nadchodzącej odwilży.

    60 W. Kowalski, Mosiek, syn komunisty, w: tegoż, Bestia, s. 129.

    61 J. Iwaszkiewicz, Kwartet Mendels­ sohna, w: tegoż, Wybór opowiadań, Warszawa 1967, s, 11.

    62 W Marcu ’68 stanie się ona orężem w rękach Romana Bratnego w antysemickim opowiadaniu Dawid, syn Henryka.

    63 J. Iwaszkiewicz, Kwartet Mendels­ sohna, s. 21.

    64 W. Wasilewska, Pieśń nad wodami, t. 3: Rzeki płoną, Warszawa 1954, s. 479–480.

    65 Podobnie było z innymi drażliwymi tematami, jak chociażby z powstaniem warszawskim. To tragiczne w skutkach wydarzenie (do dziś oceniane niejednoznacznie) stało się w rękach komunistów skutecznym narzędziem do walki z przedwojennymi elitami władzy oraz tradycją intelektualną i narodową dwudziestolecia międzywojennego.

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    X Facebook Email

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Ce livre est diffusé en accès ouvert freemium. L’accès à la lecture en ligne est disponible. L’accès aux versions PDF et ePub est réservé aux bibliothèques l’ayant acquis. Vous pouvez vous connecter à votre bibliothèque à l’adresse suivante : https://freemium.openedition.org/oebooks

    Suggérer l’acquisition à votre bibliothèque Acheter ce livre aux formats PDF et ePub

    Si vous avez des questions, vous pouvez nous écrire à access[at]openedition.org

    Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)

    Vérifiez si votre bibliothèque a déjà acquis ce livre : authentifiez-vous à OpenEdition Freemium for Books.

    Vous pouvez suggérer à votre bibliothèque d’acquérir un ou plusieurs livres publiés sur OpenEdition Books. N’hésitez pas à lui indiquer nos coordonnées : access[at]openedition.org

    Vous pouvez également nous indiquer, à l’aide du formulaire suivant, les coordonnées de votre bibliothèque afin que nous la contactions pour lui suggérer l’achat de ce livre. Les champs suivis de (*) sont obligatoires.

    Veuillez, s’il vous plaît, remplir tous les champs.

    La syntaxe de l’email est incorrecte.

    Référence numérique du chapitre

    Format

    Buryła, S. (2016). Zagłada Żydów w prozie socrealistycznej. In S. Buryła, D. Krawczyńska, J. Leociak, S. Buryła, D. Krawczyńska, & J. Leociak (éds.), Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968) (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10031
    Buryła, Sławomir. « Zagłada Żydów w prozie socrealistycznej ». In Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), édité par Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, et Jacek Leociak. Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10031.
    Buryła, Sławomir. « Zagłada Żydów w prozie socrealistycznej ». Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), édité par Sławomir Buryła et al., Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.10031.

    Référence numérique du livre

    Format

    Buryła, S., Krawczyńska, D., Leociak, J., Buryła, S., Krawczyńska, D., & Leociak, J. (éds.). (2016). Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968) (1‑). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9823
    Buryła, Sławomir, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, et Jacek Leociak, éd. Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968). Warszawa: Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016. https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9823.
    Buryła, Sławomir, et al., éditeurs. Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968). Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, 2016, https://doi.org/10.4000/books.iblpan.9823.
    Compatible avec Zotero Zotero

    1 / 3

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk

    • Plan du site
    • Se connecter

    Suivez-nous

    • Facebook
    • X
    • Flux RSS

    URL : http://wydawnictwo.ibl.waw.pl

    Email : sekretariat@ibl.waw.pl

    Adresse :

    ul. Nowy Świat 72

    00-330

    Warszawa

    Pologne

    OpenEdition
    • Candidater à OpenEdition Books
    • Connaître le programme OpenEdition Freemium
    • Commander des livres
    • S’abonner à la lettre d’OpenEdition
    • CGU d’OpenEdition Books
    • Accessibilité : partiellement conforme
    • Données personnelles
    • Gestion des cookies
    • Système de signalement