Inne problemy
p. 504-520
Texte intégral
Zagadnienia teodycei
1Jakkolwiek może się to wydać nieco zaskakujące, w prozie lat 1939–1949 pytanie o dobroć Boga w kontekście Holokaustu niemal się nie pojawia. Niewykluczone, że odpowiada za to bliskość czasowa zdarzenia, paraliżująca część autorów, którzy albo nie potrafili sensownie wpisać w to, co się stało, Boga i dlatego zbywali ten temat milczeniem, albo uważali, iż dokonane zło jest sprawą człowieka, a nie Stwórcy – granic jego wolności i odpowiedzialności. Temat teodycei znajdzie swoje rozwinięcie nieco później. Już jednak w tych na gorąco powstających tekstach krystalizują się dwa stanowiska wyłożone w dwóch różnych książkach – Cień Torquemady Leona Cukierberga oraz Z otchłani Zofii Kossak.
2W opowiadaniach Cukierberga znajdujemy prowokacyjny obraz Boga obojętnego wobec gehenny swego narodu, a w pewnym momencie nawet utożsamionego z profesją hitlerowskiego oprawcy. Jahwe przedstawiony jest jako cichy wspólnik i opiekun zbrodniarza Antona Hagera. Radykalne stanowisko Cukierberga znajduje swój odpowiednik przynajmniej w trzech – myślę tu o czasach wojennych i powojennych – przekazach poetyckich. Pierwszy to wiersz Witolda Zechentera Modlitwa, gdzie Bóg pełni rolę strażnika obozów w Dachau, Oświęcimiu, Treblince1. Drugi to powstały w czasie wojny słynny Już czas Władysława Szlengla, z wizją Boga zagazowanego w komorze i spalonego w krematorium2, trzecim jest oskarżycielski i obrazoburczy wiersz Henryka Grynberga Rodowód. Na obszarze prozy trzem wymienionym tekstom odpowiadają przewrotne, powstałe po latach – w 2000 roku – „przygody” pt. Z Auszwicu do Belsen Mariana Pankowskiego. W prozie lat 1939–1968 dominuje jednak ujęcie, w którym artyści – bezpośredni uczestnicy zdarzeń, ofiary jak i świadkowie – starają się wybawić Boga z opresji, opowiadając się niezmiennie po Jego stronie.
3Z tej właśnie pozycji – adwokata Stwórcy – występuje Kossak. Jej perspektywa jest wszakże wyjątkowa i wymaga krótkiego komentarza. Okropieństwa okupacji ani pobyt w Auschwitz w najmniejszym stopniu nie zachwiały religijnością Kossak. Zmianie uległy „warunki zewnętrzne”, ale jej żarliwa wiara nie zważała na to. Wojna stała się długo oczekiwanym testem. Kossak mogła sprawdzić wartość i jakość swego zawierzenia Bogu. Trudny ten czas nie oznaczał kryzysu wiary. Wydaje się, że typ religijności, który reprezentowała pisarka, nie dopuszcza dramatu wiary. Jak przekonuje Dariusz Kulesza w Dwóch prawdach, nie było to domniemanie, podejrzenie czy pragnienie pewności. Kossak wiedziała i miała pewność3. Mimo to we wspomnieniach obozowych oddaje głos drugiej stronie – niedowiarkom. Przypomina to jednak zachowanie sędziego, który pozwala mówić prokuratorowi, choć ma już dawno wyrobioną opinię. Co znamienne, w edycji Z otchłani z 1958 roku Kossak usunęła te passusy, które sugerowały czynną odpowiedzialność Boga za zło w świecie4. Jeśli więc możemy mówić o jakiejś ewolucji w postawie autorki Pożogi, to oznacza ona większe usztywnienie stanowiska. Im dalej od Auschwitz, im dłuższa perspektywa czasowa dzieli pisarkę od tego zdarzenia, tym – wolno zakładać – słabiej brzmiało oskarżenie Boga.
4Jakkolwiek Z otchłani w wielu fragmentach dotyka teodycei, nie czyni tego przez wzgląd na szczególną sytuację Żydów. Bezpośrednią pobudkę stanowią dla Kossak katusze wszystkich więźniów. Żydzi byli oczywiście częścią składową tej społeczności, ale nie najważniejszą. Prymarne miejsce Kossak przyznaje Polkom-katoliczkom. To ich cierpienie daje asumpt do zadawania Stwórcy kłopotliwych pytań. Trzeba też od razu zaznaczyć, że adresatem jest Bóg chrześcijański, a nie „żydowski”.
5To rozróżnienie akceptuje też rodzima refleksja teologiczna. Zagłada została wyłączona z kręgu chrześcijańskiej teodycei, a raczej – mówiąc precyzyjniej – niezwykle rzadko ją tam włączano. Wygląda to tak, jakby Holokaust i pytania, jakie implikuje, był sprawą żydowskiego Boga, a nie chrześcijańskiego. W literaturze podejście to reprezentuje Kossak, która mierzy się z Bogiem Nowego Testamentu. Nawet użyta metaforyka dowodzi, że nie może być w tym względzie żadnych wątpliwości. Oświęcim porównuje się więc do Golgoty – oczywiście z zachowaniem proporcji, które cierpienie Chrystusa stawiają wyżej: „Czyż gdziekolwiek poza Golgotą popełniono równie straszną i o pomstę do nieba wołającą zbrodnię? Czy zadano bardziej nieludzki gwałt prawom Bożym i prawom natury?”5. W wypowiedzi Kossak ścierają się dwie sprzeczne tendencje, obydwie równie trudne do zbagatelizowania. Autorka Z otchłani nie może bez popadania w konflikt ze zdrowym rozsądkiem negować realności zła (znajduje się przecież w jego epicentrum), ale też nie chce zdradzić własnej wiary. Zakłada więc, iż wszystko, co się zdarzyło w Auschwitz, stanowi element Bożego planu. Bóg czuwa nad porządkiem świata, a bez Jego woli nic się nie dzieje. Argumentacja, po którą sięga Kossak, może się jawić jako absurdalna. Wypada jednak w tym widzieć nie przejaw szaleństwa, nielogiczności, ale głębię zawierzenia, jego bezwzględność.
Dla mnie właśnie – przekonuje pewna więźniarka – te trupy są jednym z dowodów, że Bóg musi być. Bo wszakże one nie mogły zginąć, ot tak sobie, bez sensu, bez celu… Przychodzi mi też nieraz do głowy, że instynktowna groza, oburzenie, jakie odczuwamy na widok masowych mordów w komorze gazowej lub 10‑go bloku, są również sprawdzianem istnienia duszy indywidualnej i nieśmiertelnej. Bo gdyby światopogląd materialistyczny miał słuszność i odrębność człowieka wyróżniająca tego Syna Bożego spośród wszystkich stworzeń była mitem – komora gazowa nie stanowiłaby większej zbrodni niż tępienie tych lub innych zwierząt, np. szczurów…6
6W rezultacie lager – choć może to zaskakiwać – umacnia i konsoliduje jedynie wiarę narratora Z otchłani. Jeden z rozdziałów kończą słowa kościelnej pieśni: „Christus vincit – Christus regnat – Christus imperat!”7. Inny rozdział, ostatni, nosi wiele mówiący tytuł Dar Męczenników. Kossak składa w nim jedno z najodważniejszych wyznań, jakie można złożyć w bezpośrednim sąsiedztwie przestrzennym i czasowym krematoryjnych kominów (jako data ukończenia Z otchłani widnieje kwiecień 1945). Uznaje ona poniewierkę häftlingów za dar dla Polski i ludzkości. Ma być on „zbieraniem twórczego plonu z posiewu śmierci i męki”8. Celem – przemiana kondycji człowieczeństwa. Również i tu łatwo zauważyć dominację chrześcijańskiej (mesjańskiej) idei cierpienia nad odmienną w tym względzie tradycją judaistyczną.
7Kossak okazuje się niezłomną krzewicielką doktryny tomistycznej w społeczności kacetników. Znana teza chrześcijańska, wedle której zło jest tylko brakiem dobra, brzmi nieco dziwacznie na tle tragedii lagrów. Kossak jednak nie znajduje w tym nic zastanawiającego. Przeprowadza następujące równanie: „Zło – to brak Dobra. Dobro to Bóg. Zatem Zło jest tam, gdzie nie ma Boga”9. Zło albo raczej Zły, Szatan, bo to on jest współodpowiedzialny za duchowy upadek człowieka w Auschwitz. Diabeł może jednak działać tylko w świecie, w którym nie ma Boga. A sprawcą Jego odejścia jest człowiek. To on usunął Go ze swego życia na mocy wolnej woli. Niezbywalne prawo do wolności jest źródłem zła. Stwórca nie chcąc jednakże negować swobody ludzkiej decyzji, musi biernie spoglądać na czyny człowieka. „Bóg daru tego nie cofnie. Nie zbawi ludzkości przemocą”10. Na pleniące się znaki zapytania jedna z bohaterek odpowiada, ucinając krótko: „Do licha z wątpliwościami. Tutaj nie ma na nie miejsca. W lagrze bardziej niż gdziekolwiek mowa winna być: tak – tak, nie – nie”11.
8Teodycea Kossak jest bardziej kwestią bezwzględnego i ostatecznego oddania, zawierzenia niż racjonalnych dowodów. To raczej sprawa uczucia. Uczuciowego zaangażowania żąda się też od czytelnika, który zostaje postawiony przed jasną alternatywą: albo zaufa Bogu i pozwoli Mu działać, mając nadzieję, że krańcowe zło może zrodzić dobro, albo musi zgodzić się na świat bez Boga, w którym groźba powtórzenia się Auschwitz jest całkiem realna.
9Przywołując Z otchłani, należy pamiętać o kontekście, jaki wnosi wydana w czerwcu 1942 broszura W piekle12. Opublikowana jako anonimowa, choć wiemy, że zredagowana przez Kossak, ukazuje rzeczywistość kilku hitlerowskich lagrów (m.in. Sachsenhausen, Dachau, Ravensbrück). Jeden z rozdziałów to opowieść o Oświęcimiu. Notabene jest to jedno z pierwszych dzieł literackich poświęconych Auschwitz13. W piekle sytuuje się na granicy pomiędzy reportażem a katechezą. Martyrologiczna i metafizyczna interpretacja lagru prowadzi do konkluzji na temat właściwego sensu obozu: jest nim walka z Bogiem. Oświęcim to dowód na to, do czego zdolny jest człowiek, gdy pójdzie na ugodę z szatanem. Tak jak Z otchłani również W piekle – w zgodzie z wymownym tytułem – przedstawia Auschwitz jako królestwo szatana, a zarazem miejsce walki sił Dobra i Zła. W obydwóch tekstach pojawia się przekonanie o wybraństwie Polski (schemat mesjanistyczny bodaj najpełniej widać w innej broszurze, z września 1942 roku – Golgota14, koncentrującej się na opisie martyrologii Polaków).
10Radykalnie odmienną perspektywę do problematyki teodycei w „epoce pieców” wprowadzają Medaliony Nałkowskiej oraz opowiadania oświęcimskie Borowskiego. Jedno bowiem z pierwszych skojarzeń, jakie wywołuje słynne zdanie „Ludzie ludziom zgotowali ten los”, wiąże się nie tyle z wątpliwością „ludzie ludziom” czy „ludzie Żydom”, którą sformułuje Grynberg w Prawdzie nieartystycznej15, ale z faktem o wiele bardziej oczywistym – to my sami jesteśmy winni temu, co się stało. Bóg nie jest stroną w tej sprawie. Nie jest, bo Go nie było w „czasach pogardy”. Nałkowska chce zachować „jasność widzenia”, której nie będzie przyćmiewać żadna religijna formuła. „Jestem wciąż w tym węźle pośrodku nienawiści, wśród ciśnień niezmiernie wrogich, niszczących się w śmiertelnej walce. I rozumiem każdą rację, każde cierpienie, każdą nienawiść i zbrodnię. I trudno, i ciężko jest mi żyć w jasności tego widzenia, bez złudzeń, jakie daje każde zaślepienie”16. Wytrwać mimo wszystkich okropności, jakich się jest świadkiem. Wytrwać bez pomocy pocieszenia religijnego. Oto projekt nader rzadki w naszej literaturze czasów wojny i okupacji. Pośród nielicznych, którzy mogliby Nałkowskiej towarzyszyć na tej ścieżce bez Boga jest Borowski. Nałkowska (nie tylko w Medalionach, ale i w Dzienniku czasu wojny) oraz Borowski to nieczęsty w naszej literaturze przypadek, gdy nawałnica cierpienia i zbrodni nie dostępuje religijnego usprawiedliwienia. I Nałkowska, i Borowski zamierzają odważnie patrzeć w czeluść Zła, nie kryjąc się pod pancerzem metafizyki.
11U Nałkowskiej i u Borowskiego Bóg pojawia się już tylko literalnie, a i to bardzo rzadko. Jest On zbędny, gdyż XX-wieczne pandemonium da się uchwycić w całości i zanalizować jako twór człowieka. Stwórca nie jest właściwym adresatem rodzących się pytań, a ewentualna odpowiedź uwzględniająca współudział Boga w zbrodni już w punkcie wyjścia będzie fałszywa, ułomna.
12Dokładnym odwróceniem tej postawy, upartym wznoszeniem fundamentów teodycei są przemyślenia Karola Ludwika Konińskiego z Ex labyrintho, Nox atra i Uwag 1940–1942. Jest to być może najambitniejsza próba zmierzenia się z problematyką zła w „czasach pogardy”, o tyle ciekawa i niespotykana, że Koniński podejmuje się tego zadania podczas „okupacyjnej nocy”. Wojna uaktywniła u autora Nox atra potrzebę ponownego zmierzenia się z zagadnieniem, które już wcześniej stanowiło istotną część jego refleksji. Pisze Adam Fitas: „Chodzi o stworzenie takiej koncepcji filozoficzno-teologicznej, aby mimo świadomości całego okrucieństwa natury i historii nie utracić religii, aby nie objawiała się ona jedynie konwencjonalnym wołaniem w niedoli (»jak trwoga, to do Boga«), ale oparta była na przekonaniu o stałej Jego obecności w świecie”17. Koniński powołuje więc ideę Boga Ducha Pracującego, który uświęca świat, zmierzając tym samym do jego doskonałości (proces stworzenia nie jest bowiem ukończony). W tej pracy człowiek ma wspierać wysiłki Stwórcy. Należy raz jeszcze podkreślić, że dość rozbudowany system Konińskiego jest odpowiedzią na dziejące się zło, ale nie ma on bezpośredniego związku z tragedią Żydów. Analogicznie jak Andrzejewski w Apelu, Koniński za swój punkt odniesienia przyjmuje perspektywę ogólnoludzką.
13Koniński, który był jak najdalszy od intelektualnej łatwości i religijnej letniości, zapewne bez entuzjazmu odniósłby się do opowiadania Wojciecha Żukrowskiego Pod śniegiem z ważnego tomu Z kraju milczenia (jest to prawdopodobnie najsłabszy utwór w całym zbiorze). W duchu zgodnym z religijnością ludową, w której wiara i potrzeba cudu odgrywa istotną rolę, Żukrowski przedstawia ocalenie żydowskiego adwokata, który w momencie zagrożenia swój los powierzył Chrystusowi. Ten typ religijności trafnie określał Kazimierz Wyka jako „całkowicie fideistyczną, zamkniętą w systemie katolickich znaków religijnych, gestów zewnętrznych, ich bezpośredniego wpływu na konkretne sytuacje życiowe, wpływu, w jakim zupełnie jest nieobecna skomplikowana więź metafizyczna czy etyczna, która […] wiąże […] akt strzelisty Zicmana z jego ocaleniem”18. Każde zdarzenie losowe interpretuje jako widomy znak Opatrzności. Pod śniegiem nie stawia pytań, nie komplikuje, nie kumuluje sytuacji dramatycznych, jakich przecież nie brakowało w czasie wojny. Pozostaje to w zgodzie ze wspomnianym rodzajem tradycji religijnej, do której najbliżej Żukrowskiemu. Wątpliwości rozstrzyga się w niej na drodze emocji, a nie intelektualnych dywagacji. Autor Z kraju milczenia proponuje taki obraz chrześcijaństwa, które wychodzi obronną ręką z konfrontacji z nazizmem, a dodatkowo ma w sobie odnowicielską moc.
14Warto dodać, że nowela Żukrowskiego niesie niebezpieczeństwo takiej interpretacji, w której Zicman – jako czciciel Jezusa, prawdziwego Boga – zostaje uratowany, a jego rodacy – wyznawcy „starego” Boga – muszą zginąć. Tych więc wyznawców judaizmu, którzy pozostali przy dawnej wierze, spotkała kara, ci zaś, którzy się ochrzcili, dostępują łaski ocalenia.
Krytyka kultury
15W prozie polskiej lat 1945–1949 dominuje obraz zgliszczy i ruin, materialnego i duchowego upadku Europy. O wiele rzadziej natomiast pojawia się refleksja etiologiczna. Przeważa egzemplifikacja „stanu zapaści” kosztem jego pogłębionej analizy i diagnozy, kosztem szukania odpowiedzi na pytanie: „dlaczego?”. Łatwo to wytłumaczyć naturalną reakcją psychologiczną, która najpierw każe nam dać upust emocjom, szukać ujścia dla żalu, lamentacji wyrażających rozmiar strat. Europę zamieniono w trupiarnię – stwierdza narrator utworu Mirosława Żuławskiego19. To, co się stało, do pewnego stopnia stanowiło novum w kulturze. Dlatego też wymagało czasu i dystansu niezbędnych do intelektualnego przetworzenia faktów. Potrzebę zrozumienia, dlaczego Europę zmieniono w trupiarnię, poprzedzał prymarny nakaz świadczenia. Najpierw utrwalić – oto najważniejsze zadanie. Nie bez znaczenia był pewnie i ten fakt, że zbrodni dopuścił się naród uchodzący w potocznej świadomości za „kulturalny”, będący ojczyzną wybitnych myślicieli i artystów, co budziło konsternację i obezwładniało intelektualne dociekania. Zakodowany w pamięci obraz bezwzględnego esesmana kłócił się z obowiązującymi wyobrażeniami na temat elitarnego charakteru niemieckiej kultury. Jeśli pominąć stereotypowe wytłumaczenie, zgodnie z którym Niemiec jest i zawsze będzie wrogiem wszystkiego, co polskie, to sprawa hitleryzmu, jego korzeni i związków z europejską cywilizacją komplikuje się i gmatwa.
16Panowało przeświadczenie o tym, że ten straszliwy kataklizm to dzieło barbarzyńców, efekt erupcji niższych pokładów ludzkiej psychiki, w której wciąż aktywne i silne są zwierzęce instynkty. Nie szła za tym pogłębiona refleksja historiograficzna czy kulturowa. Nazizm odczytywano jako triumf barbarzyństwa, dowód aberracji i przejaw regresu kultury. Podejrzenie to, przechodzące stopniowo w pewność, rodzi się dosyć wcześnie, wraz z wybuchem wojny. Należy do najłatwiej narzucających się eksplikacji. Los Żydów jawi się Szlenglowi jako powrót do epoki jaskiniowej, atak na kulturę, na to, czym się stała w długim procesie antropogenezy. „Dwadzieścia wieków przekreślonych przez pejcz esesmana”20 to dwadzieścia wieków kultury zachodniej znieważonej przez dzikich barbarzyńców.
17Powojenna proza polska temat krytyki kultury podnosi w dziełach dwóch znakomitych pisarzy: Tadeusza Borowskiego i Zofii Nałkowskiej.
18Autor Proszę państwa do gazu, komponując swą ogólnoludzką wizję koncentracyjnego uniwersum, czynił to celowo, poddaje się tu krytyce między innymi stereotypy myślowe uwarunkowane kategoriami religii i narodu. Borowski konsekwentnie przyjmuje wewnętrzną perspektywę narracji, która ukazywała obraz człowieka poza jakimikolwiek kwalifikacjami narodowymi, społecznymi, światopoglądowymi i postawionego oko w oko z nagą prawdą totalitarnego uniwersum. Pisarz udziela wprawdzie odpowiedzi na pytanie o początki zła (koncepcja kultury od zarania wznoszonej na fundamentach cierpienia i bólu), jednak jest ona wyłożona w języku uniwersalnym, który nie zna kategorii różnicy, kluczowej dla pojęcia wyjątkowości Holokaustu.
19Borowski pośrednio utorował drogę współczesnym teoriom na temat Holokaustu, które niemal zgodnie pojmują go jako wytwór cywilizacji zachodniej, kompatybilny z jej zasadniczymi cechami i podejrzliwością, z jaką od dawna traktowała ona wszelką odmienność i różnicę, dążąc do jednoznaczności. Dla Borowskiego nazizm nie był bowiem dowodem choroby kultury, ale jedną z jej możliwości, które niczym bakcyle dżumy tkwiły ukryte, czekając na odpowiedni moment. Podobnie sądzą współcześni historycy, łączący wielowiekowy antysemityzm europejski z genezą Shoah.
20Borowski ukazuje zbrodnię na wzór nowoczesnego przedsiębiorstwa. Autor Pożegnania z Marią przedstawia śmierć zmechanizowaną, masową, zbiurokratyzowaną, obywającą się doskonale bez metafizyki. Opowiadania oświęcimskie ukazują: anonimowość oprawcy, jego beznamiętny stosunek do prześladowanego; zhierarchizowaną machinę terroru, której elementem byli również więźniowie; wymienność ról kata i ofiary oraz wciągnięcie tej ostatniej w system zbrodni; ekonomiczne podstawy Zagłady, wreszcie, banalny, wydawałoby się fakt, iż lager ma różne oblicza – jego obraz zmienia się wraz z punktem widzenia opowiadającego (więźniowie funkcyjni postrzegali go inaczej niż muzułmanie; podobnie Żydzi i Aryjczycy). W „epoce pieców” odejście ze świata żywych wplecione zostało w mechanizm ekonomiczny. Z punktu widzenia kata mord nie był już kwestią przekroczenia tabu kulturowego, lecz problemem natury technicznej. Zabijanie zastępowano określeniami w rodzaju „odwszarzanie” czy „dbałość o higienę społeczeństwa”. Ale odheroizowanie śmierci dokonuje się także u ofiar. Wszystkie te rozpoznania potwierdzi później Zygmunt Bauman w pracy Nowoczesność i zagłada21. W Zwyczajnej apokalipsie Andrzej Werner, analizując dzieła Borowskiego, ujawnia, w jakim stopniu perspektywa martyrologiczna funkcjonowała jako propozycja o charakterze ideologicznym. W przypadku wzorca martyrologicznego element ideologiczny odrywa znaczącą rolę. Obóz staje się swoistą konstrukcją intelektualną, a nie wierną kopią realnego świata. Tworem wypływającym z „historycznej inercji, jest bezpośrednim odbiciem nastrojów panujących w społeczeństwie, wyrazem świadomości potocznej”22. Dąży się przy tym do uogólnień i nadania losowi lagrowca wymiaru filozoficznego, metaforycznego. Prawie każda taka uniwersalizacja – po klarownym oddzieleniu dobra od zła – zmierza do pocieszenia, historiozoficznego optymizmu. Zło znajduje się na zewnątrz, jest udziałem katów, nigdy bitych i maltretowanych häftlingów. Patetyczny ton współbrzmi z podniosłym potępieniem nazizmu. Zagłady nie traktuje się jako zjawiska osobnego, lecz wpisuje ją w ów oskarżycielski głos. Lektura tych tekstów utwierdza czytelnika w przekonaniu, że człowiek jest z natury dobry, że ludzkość wyszła obronną ręką z kataklizmu, a faszyzm to zjawisko obce cywilizacji Zachodu. Hitleryzm jest zatem czymś obcym cywilizacji Zachodu, a jego „zoologiczny” antysemityzm w żadnym razie nie bywa łączony ze znanymi z dziejów Europy przykładami nienawiści wobec Żydów. Wydaje się, że było wówczas jeszcze za wcześnie na podobną refleksję, obrażenia były zbyt świeże, aby ta kwestia mogła być dokładnie przemyślana. Należało się raczej cieszyć zwycięstwem i próbować zabliźnić jak najszybciej rany. W końcu trwałe wartości zachodniej tradycji pokonały nazistowską bestię.
21Lager był zatem widziany jako swoisty wybryk historii niemający nic wspólnego z podskórnymi mechanizmami cywilizacji europejskiej. Chodziło bowiem nie tyle o ustalenie prawdy poprzez wydobycie i naświetlenie sensów funkcjonowania rzeczywistości koncentracyjnej, ile o uratowanie wartości przed zalewem nihilizmu, przed triumfującym immoralizmem, który wywiesił na swych sztandarach nazizm.
22Artysta jest odpowiedzialny za kreowanie nieprawdziwego obrazu kondycji ludzkiej, pomijającego obecny w niej element pierwotnych instynktów. W tym porządku sztuka przed Zagładą i po Zagładzie sprzymierza się i wspiera zło. Także nauka utraciła niewinność. Technika oddała swe zdobycze na usługi zbrodni. Ani na sztukę, ani na naukę nie możemy już patrzeć jak na coś bezwzględnie dobrego, jak na wartość samą w sobie. W koncepcji kultury opartej na niezbywalnym czynniku ludzkiego cierpienia antyk stoi tuż za drzwiami; to teraźniejszość, która, jeśli ją przenicować, odkryje przed nami niezmierzone pokłady bólu, konstytutywny składnik europejskiej historii.
23Tymczasem filozofowie, literaci budują kulturę na bazie paradygmatu człowieka sprzed Zagłady: „Zakrzyczą nas poeci, adwokaci, filozofowie, księża. Stworzą piękno, dobro i prawdę. Stworzą religię”23. Będą pisać tak, jakby Europa nie przeżyła straszliwego paroksyzmu zła, hekatomby śmierci. Nie tyle zatem idzie o to, że kultura będzie dalej trwać nienaruszona w swych podstawach, ile o to, że tej, która powstaje, nie uda się uwewnętrznić, nie uda się przetworzyć tragedii dymiących krematoriów w wartość zdolną do powołania nowych jakości będących zaporą na przyszłość, ochroną przed powrotem nieludzkiego czasu. Ciągłość między światem lagru a tym po wyzwoleniu widoczna jest być może najwyraźniej w dziedzinie stosunków międzyludzkich. Relacja kat–ofiara przenosi się także na zjawiska po wojnie: od obozu dipisów po zwykłe, życiowe sytuacje (zbiór Kamienny świat). Również obsesja zemsty, jaką pała narrator Ojczyzny, jest przedłużeniem tychże procesów.
24Nałkowska i Borowski, wydobywając finansowy aspekty Holokaustu, ukazują doskonały pragmatyzm hitlerowskiej machiny, która kategorią zysku (nadzieją zysku) mierzy wszystko dookoła, łącznie z ciałem więźnia. Traktuje się je jako dostawcę niezbędnych komponentów do produkcji przemysłowej. Z kolei ciało żywych häftlingów może posłużyć jako darmowy dostawca krwi dla walczących na froncie żołnierzy niemieckich.
25W wizji Zagłady dającej się wyczytać z Dziennika czasu wojny, a nade wszystko z Medalionów niemal do razu rzucają się w oczy trzy zasadnicze kwestie. Po pierwsze, chodzi o ludzki wymiar zbrodni. „Ludzie ludziom zgotowali ten los” – to przerażająca prawda, która uwalnia nas od miraży tłumaczeń związanych z tajemniczą sferą demonizmu, ale też objawia straszliwą, niepojętą naturę istoty ludzkiej zdolnej do podobnych czynów. Nałkowska nie mówi, że wie, jak to się dzieje, iż nagle niektórzy z nas przeistaczają się w dzikie bestie. W introdukcji Dorośli i dzieci w Oświęcimiu stwierdza: „Jeżeli objąć myślą ogrom przyśpieszonej śmierci, jakiej miejscem […] stały się tereny Polski, to obok zgrozy najsilniejszym uczuciem, jakiego doświadczamy, jest zdziwienie”24. Autorka Medalionów nie zna odpowiedzi. Wie tylko, że wśród hitlerowskich katów znajdowała się relatywnie liczna reprezentacja osób ze świata nauki. Co oznacza, że tytuły naukowe nie są wystarczającym gwarantem moralności, ani nie stanowią skutecznej ochrony przed sprzeniewierzeniem się ideom humanizmu. Nauka – poprzez swoich przedstawicieli – jest współodpowiedzialna za zbrodnię. W „epoce pieców” definitywnie utraciła swą niewinność.
26Tak samo bolesne okazało się inne odkrycie: nazizm deprawował – poza oprawcami – również ofiary. Nałkowska nie ukrywa przed nami przykładów moralnego upadku, jaki niesie ze sobą wojna. W Profesorze Spannerze przeraźliwie rzeczowa relacja młodego chłopca – pomocnika w laboratorium Spannera – z pobytu w miejscu, gdzie wyrabiano mydło z ludzkich trupów, stanowi najbardziej jaskrawy przykład tych właśnie procesów. Spustoszenie, jakiego dokonała wojna w psychice młodzieńca, sprowadza się do zabicia zdolności zdziwienia, które warunkuje wrażliwość moralną, siłę protestu w imię nadrzędnych racji etycznych. Jego wypalone wnętrze zdaje się absolutnie obojętne. Tak oto ofiara traci umiejętność rozróżnienia dobra od zła, lokalizowania granicy między tym, co ludzkie, i tym, co nieludzkie.
27Jednak najmocniej wyeksponowaną i najbardzej znaną tezą Medalionów jest ta wiążąca Holokaust z ekonomią. Oto najbardziej wymowny fragment:
Jak w innych obozach, i w Oświęcimiu gromadziły się całe składy ubrań wełnianych, obuwia, kosztowności, przedmiotów osobistego użytku. Naładowane towarem pociągi odchodziły do Rzeszy. Brylanty zdemontowanych pierścieni wywożono w zakorkowanych butelkach. Wagonami szły całe skrzynie okularów, zegarki, puderniczki, szczoteczki do zębów – wszystko miało swoją wartość. Utylizowanie spalonych kości na nawóz, tłuszczu na mydło, skóry na wyroby skórzane, włosów na materace – to był już tylko produkt uboczny tego olbrzymiego przedsiębiorstwa państwowego, przynoszącego w ciągu lat nieobliczone dochody. Ta stała dywidenda płynęła z ludzkiej męczarni i ludzkiego przerażenia, a także z ludzkiego upodlenia i zbrodni, i stanowiła istotną ekonomiczną rację całej imprezy obozów. Ideologiczny postulat wytracenia ras i narodów służył temu celowi, stanowił jego usprawiedliwienie25.
28Nałkowska pisze o dwóch dążeniach reżimu nazistowskiego. Były one ze sobą kompatybilne. Pierwsze z nich – polityczny – polegało na „uwolnieniu od ich mieszkańców”. Uwolnieniu poprzez mord. Ten wszakże musiał się dokonać tak, by jego przeprowadzenie nie tylko nie przyniosło uszczerbku skarbowi Rzeszy, ale go wydatnie powiększyło. Do tego samego wniosku zmierzają Seweryna Szmaglewska (Dymy nad Birkenau) i Krystyna Żywulska (Przeżyłam Oświęcim) w swoich diagnozach lagru. Jak słusznie przekonuje Żywulska, zalew tych bogactw często przerastał władze obozu, a na powstałym zamęcie i nieporządku korzystała administracja Auschwitz.
29Holokaust pokazał nade wszystko kruchość podstaw kultury europejskiej, nietrwałość zabezpieczeń, które miały chronić ją przed katastrofami takimi jak obozy śmierci. Jednak Zagłada nie była, jak tego chciano dla spokoju sumienia, planem „złego boga” wobec świata. Za to od początku do końca ujawniała swą ludzką naturę. Była efektem rozwoju cywilizacji, obnażając najciemniejsze strony oświeceniowego prymatu rozumu.
Literatura lagrowa i literatura Holokaustu
30Proza obozowa stanowi fragment obszerniejszego działu piśmiennictwa, jakim jest literatura obozowa. Lata 1944–1949 to okres, kiedy ukazuje się najliczniejsza grupa tekstów o tematyce lagrowej. Oprócz opracowań naukowych problematyka ta znalazła wyraz przede wszystkim w relacjach pamiętnikarskich i wspomnieniowych oraz w literaturze pięknej (głównie w opowiadaniach, w mniejszym stopniu w powieściach, liryce czy dramacie). Poza bogactwem ilościowym literaturę obozową (zwłaszcza tę o charakterze pamiętnikarskim i autobiograficznym) cechuje duże zróżnicowanie poziomu artystycznego. Wśród twórców znajdujemy bowiem autorów uznanych już w dwudziestoleciu międzywojennym oraz debiutantów, zawodowych pisarzy, ale i tych, którzy sięgnęli po pióro pod wpływem wstrząsających przeżyć osobistych.
31Początki literatury lagrowej, wbrew temu, co się zwykle uważa, sięgają lat 30. XX wieku. Najwcześniejsze świadectwa pochodzą z obszaru języka niemieckiego i dokumentują funkcjonowanie najstarszych hitlerowskich „miejsc odosobnienia”, do których trafiali przedstawiciele opozycji antyhitlerowskiej i Żydzi. Ale również polska proza oraz publicystyka szybko zareagowały na takie nazwy jak Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen czy Oranienburg. Najprawdopodobniej najwcześniejszą relacją przedstawiającą rzeczywistość nazistowskich lagrów jest zbiór reportaży Jerzego Rogowicza ukazujących się od września do listopada 1936 roku na łamach „Kuriera Warszawskiego”26. Latem 1939 roku „Głos Lubelski” publikuje wspomnienia Władysława Wójcickiego Byłem w piekle… Jednak z punktu widzenia problematyki Zagłady najważniejsze wydają się reportaże Stanisława Nogaja Za kratami i drutami Trzeciej Rzeszy. Rozdział piąty nosi tytuł Tragedia Żydów w Buchenwald. Od początku zatem Holokaust i proza lagrowa istnieją obok siebie.
32Niemniej od pewnego czasu literaturę Holokaustu zwykło się wyodrębniać z literatury wojennej i obozowej. Opowiadania Borowskiego dowodzą, że najpierw traktowano oba zjawiska jako nierozerwalną całość. W środowiskach żydowskich przez prawie 20 lat (mniej więcej do procesu Adolfa Eichmanna w Jerozolimie oraz publikacji książki Hannah Arendt będącej literackim zapisem i myślowym przetworzeniem najważniejszych faktów z przebiegu rozprawy sądowej, gdzie na ławie oskarżonych zasiadał jeden z architektów Zagłady) nie w pełni uświadamiano sobie, co się stało. Również tak znakomity obserwator koncentracyjnego świata jak Primo Levi nie różnicuje hitlerowskich mordów na te przeciwko Żydom i te wymierzone w inne narody. Dla Borowskiego i Leviego były one zbrodnią przeciwko człowieczeństwu. Proces norymberski także nie nazywał i nie wydzielał osobno zbrodni przeciw Żydom – mówiono bowiem o zbrodni przeciw ludzkości. Nie istniała też świadomość odrębności ośrodków zagłady, ich wyjątkowości na tle obozów koncentracyjnych. Traktowano je równorzędnie. Chyba tylko u Borowskiego (U nas, w Auschwitzu…) i u Szmaglewskiej (rozdział pt. Cyklon w Dymach nad Birkenau) spotkamy odmienne widzenie tej tematyki. Takie, które akcentuje żydowskość i szczególność Birkenau w porównaniu do Auschwitz.
33Ze zbliżonym zjawiskiem mamy do czynienia w tekstach naukowych. W haśle Obozowa literatura przygotowanym przez Lidię Burską27 również nie natrafimy na wyodrębniony zespół tekstów przynależnych do literatury Holokaustu. Nie czyni tego i Andrzej Werner we fragmencie pt. Konfrontacje zamieszczonym w Zwyczajnej apokalipsie28.
34W większości świadectw obozowych gehenna Żydów jest zwykle postrzegana jako fragment martyrologii narodu polskiego, a niekiedy jako część cierpień całej ludzkości pod jarzmem hitleryzmu. Jednakże z faktu, że nie rozumiano potwornej bezprecedensowości żydowskiego losu, nie wynika wcale, iż autorzy wspomnień ignorowali i nie dostrzegali szczególności okrucieństwa i bestialstwa wymierzonego w osoby oznakowane „gwiazdą Dawida”. Daje się to wyczytać zarówno z opowiadań Borowskiego, jak i z – krańcowo różnej – relacji Zofii Kossak:
Dziesiąta część każdego żydowskiego transportu odsyłana była na lagier, by otrzymać numer kolejny i miejsce w jednym z bloków zwanych Salonikami. Wiedząc już o losie towarzyszek, Żydówki te szalały z radości, sądząc, że zostały uratowane. Dola ich jednak miała się okazać gorszą niż tamtych, męka dłuższą. Żydówki nie miały prawa pisywać listów, ani otrzymywać paczek. Bytowanie w żydowskich blokach, przepełnionych, pełnych robactwa i brudu, stanowiło nieopisaną udrękę, szczególnie dla kobiet z Zachodu. Pewien ich procent zabierany był w charakterze królików doświadczalnych do osławionego dziesiątego bloku […], a zaprawdę komora gazowa stawała się marzeniem w porównaniu z tą ewentualnością! Śmiertelność bloków żydowskich była przerażająca. […] Do tego dołączyła się selekcja, s o r t i r u n g. Zniesiona dla aryjek, obowiązywała nadal dla Żydówek i odbywała się raz na miesiąc29.
35O świadomości häftlingów sporo mówią stosowane przez nich kwalifikacje narodowościowe. Wielokrotnie słyszymy o Francuzach, Włochach, Grekach czy Holendrach przybywających w transportach do Auschwitz. A przecież znajdowali się tam francuscy, włoscy, greccy i holenderscy Żydzi. To im przede wszystkim groziła śmierć w komorze gazowej, a nie aryjskiemu obywatelowi Francji, Włoch, Grecji czy Holandii. Jest to wszakże „pomyłka” znacząca, która – po części – oddaje sens świadomości zarówno więźniów, jak i autorów piszących o Auschwitz po wyzwoleniu. Abram Kajzer (Za drutami śmierci) wyraża nie tylko swoją opinię, kiedy stwierdza, że jedyną wspólnotą w lagrze była wspólnota katów i więźniów funkcyjnych, prominentów, którym znacznie lepiej się powodziło niż pozostałym. Inne podziały – z tej perspektywy – jawiły się jako mniej znaczące.
36Rozważając znaczenie przyporządkowań narodowościowych w Auschwitz, należy pamiętać o innym fakcie. Status pariasa, pogardzanego nawet przez społeczność häftlingów, sprawiał, że część Żydów nie przyznawała się do swej narodowości: „W marcu przyjeżdża z Krakowa grupa kobiet, których papiery zaginęły w czasie drogi. […] Jest wśród nich bardzo wiele polskich Żydówek, które podają się za Polki, dostają czerwony trójkąt z literą P i pod tym znakiem ukrywają się szczęśliwie, unikając stosowanych do Żydów represji”30. Tak przetrwała obóz Żywulska (Sonia Landau). W Przeżyłam Oświęcim konsekwentnie ukrywa swe pochodzenie.
37Najwięcej miejsca egzystencji Żydów w literaturze lagrowej z lat 1944–1949 poświęca właśnie Żywulska w Przeżyłam Oświęcim. Nade wszystko akcentuje ona bezwyjściowość i odmienność położenia, w jakim znaleźli się Żydzi: „Wam jest łatwiej – powiada Nata do swej polskiej koleżanki – wy macie nadzieję, czekacie na paczkę, na list, a my na co? Przechodzimy selekcje, wiemy, że w końcu wszystkie musimy zginąć, a jednak staramy się odkładać naszą śmierć, przedłużając nasze męczarnie”31. Tylko do pewnego stopnia zatem sytuacja Żydów da się porównać z sytuacją innych häftlingów.
38Warto odnotować interesującą prawidłowość. W okresie powojennym pisarze tropią i eksponują przejawy heroizmu, odwagi, miłości, poświęcenia, solidarności grupowej häftlingów. Monumentalnemu obrazowi bohaterstwa więźniów odpowiada portret równie niepojętego bestialstwa ze strony oprawców, których – jak u Kossak – przedstawia się niekiedy jako wysłanników szatana, a Oświęcim jako XX-wieczne pandemonium. „Proza obozowa w swej pierwszej fazie budowana jest na zasadzie wielkich i małych kontrastów: świat pozaobozowy – świat obozu (ziemia – piekło), ludzie – bestie”32. Tematy żydowskie w tego typu dziełach stają się częścią emocjonalnego stylu, heroicznej opowieści, w której zachowano nieprzekraczalną granicę etyczną między oprawcą i ofiarą.
39Zaproponowaną przez Andrzeja Wernera klasyfikację literatury lagrowej (nurt martyrologiczny, „solidarnej pamięci” i „kamiennego świata”) da się przyłożyć do tego fragmentu prozy obozowej, który dotyczy tematyki Zagłady. W nurcie martyrologicznym, w jego wersji katolickiej (Kossak), gehenna Żydów, choć dostrzegana, jest zwykle podrzędna wobec cierpienia Polaków lub całego rodzaju ludzkiego. Z kolei gdy autorowi bliżej do światopoglądu komunistycznego (Alfred Fiderkiewicz, Stanisław Wygodzki) katusze ofiar prezentowane są nie z pozycji pochodzenia narodowościowego, ale przez pryzmat klasowy. Faszyzm staje się wtedy wytworem kapitalizmu, a największe cierpienia ponosi proletariat. Identycznie jak u „katolickiej” Kossak nad całością dominuje historiograficzny optymizm, wyrażający się w przeświadczeniu, że nadchodząca epoka zmieni oblicze człowieka. Dla autorki Pożogi filarem tego przekonania będzie wiara w ostateczną dobroć natury ludzkiej, jej rozsądek i zdolność do wyciągania wniosków z przeszłości, dla Wygodzkiego – rewolucja socjalna.
40Za sprawą badaczy zachodnich w ostatnich kilkudziesięciu latach literaturę lagrową traktuje się jako szczególny przypadek literatury Holokaustu. Dokonuje się tym samym powtórnego zawłaszczenia. O ile bowiem po wojnie świadectwa obozowe odczytywano jako zapis gehenny całej ludzkości, niemal zapominając o wyjątkowym losie Żydów „za drutami śmierci”, o tyle od pewnego czasu Holokaust – trudny do zakwestionowania ogrom zbrodni – zdaje się przysłaniać cierpienia innych nacji w hitlerowskich obozach. W Dachau, Majdanku czy Stutthofie ginęli nie tylko Żydzi (choć często przede wszystkim oni). Z tego powodu sprowadzanie literatury lagrowej do literatury Holokaustu jest dużym uproszczeniem. Precyzyjniej byłoby stwierdzić, że spora grupa tekstów prozatorskich o lagrach przynależy i do literatury Holokaustu, i do literatury lagrowej. Jednak tylko niektóre dzieła z tej ostatniej mogą być zaliczone do literatury Holokaustu (np. opowiadania Borowskiego, Hołuja, Ostańkowicza czy Koniusza, wspomnienia Szmaglewskiej, Żywulskiej).
41Nieuchronnie staje przed nami pytanie: jak przedstawia się zależność między literaturą obozową a szczególną odmianą literatury Holokaustu, jaką jest literatura obozowa traktująca o losie Żydów? Czy możliwe jest wskazanie jakichś formalnych różnic pozwalających wyodrębnić te dwa zjawiska? Na tak postawioną wątpliwość trzeba odpowiedzieć negatywnie. Proza podejmująca temat Zagłady w realiach lagrowych nie wykształciła odrębnych struktur narracyjnych, nie powołała nowego typu bohatera, ani nie generowała nowych gatunków. Jest ona fragmentem większej całości, jaką stanowi literatura obozowa. Podstawowe kryterium zatem pozwalające wyodrębnić tę część prozy lagrowej, która należałaby do literatury Holokaustu, ma charakter nie genologiczny, a tematyczny. Trzeba zaznaczyć, że proza lagrowa skupiona tylko na egzystencji Żydów w obozie jest mniej liczna od tej, która eksterminację narodu wybranego ukazuje wprawdzie jako doniosły, ale nie jedyny element świata okalanego drutami. Powstaje inne pytanie: jaki procentowy udział „tematyki zagładowej” w całej opowieści decyduje o tym, że tekst trzeba (można) zaliczyć do literatury Holokaustu? (Przy założeniu, że jednocześnie w sposób oczywisty należy on do literatury lagrowej). Czy dziesięciostronicowy passus pt. Dzieci za drutami Marii Zarębińskiej-Broniewskiej jest wystarczający, by Opowiadania oświęcimskie zakwalifikować do literatury Holokaustu? Niełatwo tu o wytyczenie jasnej granicy. Problem wcale nie wydaje się prostszy, gdy sięgniemy po relacje, w których Shoah zajmuje procentowo o wiele więcej miejsca. Najobszerniejszy objętościowo rozdział Krankenbau w Brzezince Alfreda Fiderkiewicza w znacznym stopniu traktuje o gehennie Żydów. Jednak istotą Brzezinki nie jest Zagłada, lecz spojrzenie na lager przez pryzmat konfrontacji dwóch wielkich sił – świata komunistycznego i kapitalistycznego. W takiej sytuacji należy zapytać, do jakiego stopnia los Żydów, jak również wszystko to, co konstytuuje pojęcie Zagłady, są kluczowe dla danego tekstu. Niestety również to kryterium nie jest ani ostre, ani łatwe do weryfikacji.
42Kiedy bliżej przyglądamy się dwóm zajmującym nas zjawiskom, stwierdzamy istnienie większej liczby punktów wspólnych pomiędzy nimi niż elementów różniących. Szczególna odmiana prozy Holokaustu, która mówi o nazistowskich obozach koncentracyjnych, ma więc wszystkie cechy konstytutywne literatury lagrowej. W kontekście innych przeżyć wojennych wyróżnia je niepowtarzalny rodzaj doświadczeń, jaki stał się udziałem häftlingów. Prowadził on często do radykalnej weryfikacji uznanych powszechnie prawd dotyczących człowieczeństwa i sposobu funkcjonowania kultury. Lager – wedle znanej formuły Tadeusza Borowskiego – stanowił niezakłamany model świata i stosunków międzyludzkich, ujawniał prawdziwą wiedzę o sensie cywilizacji i zasadach jej powstania oraz funkcjonowania. Oba typy tekstów ukazują te same – bo inaczej być nie może – elementy obozowego doświadczenia. Należy do nich zlagrowanie, czyli degradacja więźniów w wymiarze duchowym i moralnym, zaprzedanie się ideologii silniejszego i bezwzględne stosowanie taktyki przetrwania, prowadzące do naruszania podstawowych norm etycznych. Nawet Kossak z goryczą przyznaje, że przypadki upodlenia i upadku człowieczeństwa zdarzały się również wśród ofiar niebędących częścią aparatu władzy. Za zło odpowiedzialni są – choć w innym stopniu – także więźniowie. Znamienne jednak, że na kapo, sztubowych i blokowych nie patrzy się przez pryzmat narodowości.
43Znany i niejednokrotnie diagnozowany proces zlagrowania, oznaczający zmarginalizowanie lub wręcz wyrugowanie zasad kodeksu etycznego i czysto pragmatyczne podejście do współwięźnia, w przypadku Żydów miał dodatkowy aspekt. Sprawiała to świadomość, że stali oni na najniższym stopniu obozowej hierarchii, a niegodziwości w stosunku do nich nie pojmowano jako nagannych etycznie. Solidarność i bezinteresowność wobec Żydów nabierała w tych warunkach wymiaru niemal heroicznego. Była czymś niezwykłym, budzącym niedowierzanie samych zainteresowanych. Sytuację taką przedstawia Kornel Filipowicz w Chlebie oddanym. Polski więzień staje w obronie Karmanna, któremu ukradziono rzecz najcenniejszą w lagrze – chleb.
44Osobnego omówienia wymaga relacja między literaturą lagrową a literaturą Holokaustu. Również między nimi odnaleźć można wiele elementów wspólnych. Z literaturą Holokaustu prozę obozową łączy przekonanie o bezradności słowa wobec tego, co häftling widział i w czym uczestniczył (lub poznał z innej relacji, bo literatura lagrowa, tak jak i piśmiennictwo Holokaustu, bywała też dziełem tych twórców, którzy nie znali jej z bezpośredniego doświadczenia). To przeświadczenie zaś owocuje – wspólną dla obu typów literatury – potrzebą poszukiwania nowej poetyki, nowych środków wyrazu oraz weryfikacją (bądź całkowitym odrzuceniem) już istniejących.
45Kolejną ważną właściwością prozy obozowej jest oscylowanie na pograniczu tekstu stricte literackiego i zapisu należącego do literatury dokumentu osobistego (np. Dymy nad Birkenau, Z otchłani, Przeżyłam Oświęcim). Znamienną cechą literatury lagrowej z lat 1944–1949 jest dystansowanie się – na ile to możliwe – od materiału fikcyjnego, który jednak ujawnia się w partiach dialogowych i uogólnieniach autorskich. Przeżyłam Oświęcim, Z otchłani, Dymy nad Birkenau to klasyczne wspomnienia mocno osadzone w biografii twórców, z zachowaniem tożsamości autora, narratora i bohatera. Inaczej u Nałkowskiej, która w Profesorze Spannerze, Dwojrze Zielonej i Dzieciach w Oświęcimiu wykorzystuje zeznania bezpośrednich świadków. Najbardziej literackie, to znaczy takie, w których granica między tym, co przeżył autor, a tym, co jest rezultatem „zmyślenia”, przetworzenia, są opowiadania Borowskiego, Wygodzkiego i Filipowicza.
Notes de bas de page
1 W. Zechenter, Modlitwa, w: tegoż, Strzępy okupacji (1939–1945), Kraków 1945.
2 W. Szlengel, Już czas, w: tegoż, Co czytałem umarłym. Wiersze getta warszawskiego, oprac. I. Maciejewska, Warszawa 1977.
3 D. Kulesza, Dwie prawdy. Zofia Kossak i Tadeusz Borowski wobec obrazu wojny w polskiej prozie lat 1944–1948, Białystok 2006.
4 Modyfikacje autorskie, jakim poddany został tekst Z otchłani, szczegółowo referuje Dariusz Kulesza w Dwóch prawdach (rozdział pt. Dwa razy „Z otchłani”, tamże).
5 Z. Kossak, Z otchłani. Wspomnienia z lagru, Częstochowa–Poznań 1946, s. 189.
6 Tamże, s. 245.
7 Tamże, s. 253.
8 Tamże, s. 259.
9 Tamże, s. 176.
10 Tamże, s. 177.
11 Tamże, s. 196.
12 [Z. Kossak], W piekle, Warszawa 1942.
13 Wedle ustaleń Arkadiusza Morawca pierwszym tekstem literackim o Oświęcimiu jest Obóz w Oświęci miu anonimowego autora. Zamieścił go podziemny periodyk „Wojsko i Niepodległość” 1 marca 1943. Obóz w Oświęcimiu wyprzedza tym samym o prawie rok Białą noc Juliusza Kydryńskiego, którą dotychczas uważano za utwór prekursorski w tym względzie. Zob. A. Morawiec, Li teratura w lagrze, lager w literatu rze. Fakt – temat – metafora, Łódź 2009, s. 99.
14 [Z. Kossak], Golgota, Warszawa 1942.
15 Zob. H. Grynberg, Ludzie Żydom zgo towali ten los, w: tegoż, Prawda niear tystyczna, Wołowiec 2002.
16 Z. Nałkowska, Dzienniki czasu woj ny, oprac. H. Kirchner, Warszawa 1974, s. 310.
17 A. Fitas, Głos z labiryntu. O pismach Karola Ludwika Konińskiego, Wrocław 2003, s. 47.
18 K. Wyka, Pogranicze powieści, Warszawa 1989, s. 105.
19 M. Żuławski, Ostatnia Europa. Trzy miniatury, Warszawa 1987, s. 40.
20 W. Szlengel, Co czytałem umarłym, w: tegoż, Co czytałem umarłym, s. 50.
21 Z. Bauman, Nowoczesność i zagłada, przeł. F. Jaszuński, Warszawa 1991.
22 A. Werner, Zwyczajna apokalipsa. Tadeusz Borowski i jego wizja świata obozów, Warszawa 1971, s. 236.
23 T. Borowski, Proza, oprac. S. Buryła, Kraków 2004, t. 1, s. 66.
24 Z. Nałkowska, Medaliony, Poznań 1990, s. 44.
25 Tamże, s. 45.
26 Informacje na temat początków literatury lagrowej podaję za fundamentalną pracą Arkadiusza Morawca Literatura w lagrze, lager w litera turze.
27 Słownik literatury polskiej XX wie ku, pod red. A. Brodzkiej i in., Wrocław 1995.
28 A. Werner, Zwyczajna apokalipsa.
29 Z. Kossak, Z otchłani, s. 112–113.
30 S. Szmaglewska, Dymy nad Birkenau, Warszawa 1958, s. 163.
31 K. Żywulska, Przeżyłam Oświęcim, Warszawa 1958, s. 28.
32 T. Lewandowski, Problematyka i roz wój polskiej prozy obozowej, „Przegląd Humanistyczny” 1978, nr 12, s. 123.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017