Trudne prawdy
p. 489-503
Texte intégral
Relacje polsko‑żydowskie
1Literatura Holokaustu spaja w jedno nakaz świadczenia i moralnego osądu rzeczywistości. Obydwa te zadania są w istocie tożsame ze sobą, gdyż świadczenie jest zarazem AK tem etycznym, gestem sprzeciwu, znakiem niezgody na rzeczywistość nienawiści i pogardy. Proza, w sposób szczególny zaś ta sytuująca się w bliskim sąsiedztwie samego zdarzenia, zaciągała dług moralny, który próbowała spłacić jak najszybciej i niejako z nawiązką. Był to bowiem obowiązek, od którego żaden artysta nie miał prawa się uchylać. Powinność ta – wymierzanie sprawiedliwości „widzialnemu” światu – miała co najmniej dwa wymiary. Tam, gdzie należało piętnować zbrodnie nazistowskie, gdzie szło o to, by z całym ich odrażającym okrucieństwem postawić je przed trybunałem ludzkości, tam zadanie twórcy wydawało się prostsze i łatwiejsze niż w sytuacji, gdy pióro jego musiało się zwrócić przeciwko rodakom. Wówczas pojawiał się dyskomfort psychiczny, jaki odczuwa każdy stojący w opozycji do wspólnoty. Poniekąd należało działać wbrew sobie, wbrew temu, o czym przede wszystkim chciałoby się mówić. Ktoś taki musiał też wiedzieć, że jego słowa nie spodobają się współplemieńcom. Mogą nie tylko nie znaleźć zrozumienia i AK ceptacji, ale też zostać odrzucone w tych miejscach, w których okrywają daną społeczność niesławą. Trzeba pamiętać, że w przypadku literatury pierwszych lat powojennych, jak i tej powstającej hic et nunc, doniosły okazywał się czynnik, który w utworach późniejszych nie musiał już odgrywać tak decydującej roli. Była nim przemożna i naturalna chęć znalezienia oraz osądzenia winnych, połączona z jasnymi rozgraniczeniami moralnymi i lokowaniem wszelkiego zła po stronie hitlerowców. Jeśli dodamy do tego równie naturalną potrzebę ekspiacji, jaką niesie ze sobą uczestnictwo (bierne lub czynne) w sytuacjach granicznych, otrzymamy skuteczną zaporę chroniącą przed zabiegami rozliczeniowymi, przed jakimkolwiek zamiarem pogłębienia rozmowy o tzw. prawdach niechcianych.
2Proza mówiąca o Zagładzie – w swojej wczesnej fazie – wprowadza kilka modelowych postaci negatywnych. Jest w tej galerii osobnik przesiąknięty antysemicką sztampą, bezwiednie powtarzający stereotypowe oskarżenia wobec Żydów. Tak jak „dziobaty tajniak” z opowiadania Adolfa Rudnickiego Wielki Stefan Konecki: „Ja was do końca będę tępił! Mojego brata […] dzisiaj mi zamordowali. To wy mordujecie! Wy, wy dajecie pieniądze na to, żeby naszych dzieci mordować. Wy jesteście wszystkiemu winni! Wyście wojnę wywołali!”1. Antyżydowskie slogany wypełniają i skutecznie dewastują umysł oraz wolę Franciszka Kłosa. Podobnie jak młody chłopiec z Ofiarowania Stanisława Kowalewskiego, granatowy policjant z powieści Stanisława Rembeka ulega hitlerowskiej propagandzie utrzymującej, że Żydzi są przyczyną wszelkiego zła w świecie. Biografia Kłosa – jednego z pierwszych czarnych charakterów w literaturze traktującej o czasach wojny i okupacji – ujawnia dzieje upadku człowieka, którego słaby kościec moralny (w jego nadwątleniu znaczący udział ma alkohol) prowadzi na dno. Wyrok na Franciszka Kłosa przypomina też o udziale granatowej policji w eksterminacyjnych planach nazistów wobec Żydów2.
3Rodzimi prozaicy świadomi są ciągłości między antysemityzmem dwudziestolecia międzywojennego a objawami nienawiści wobec Żydów w okresie okupacji. Wskazują na dziedzictwo lat 30. (nagonka prasowa, szykany na uczelniach, bicie Żydów na ulicach). Kazimierz Brandys te zjawiska łączy ze sobą – również poprzez plan fabularny – w dwóch tekstach wchodzących w skład tetralogii Między wojnami – Samsonie i Antygonie. Jakub Gold w Samsonie usłyszy od Artura Joasa, że dla Żydów wojna zaczęła się kilka lat przed 1939 rokiem – w połowie mijającego dziesięciolecia. Jad, który sączył się różnymi kanałami, nie utracił swych trujących właściwości wraz z napaścią Niemiec na Polskę. Znalazł dojście do umysłów i serc części rodaków. Wpływ na to miały różne przyczyny, od kompleksów i miazmatów rodzących się ze zwykłej ludzkiej zawiści i zazdrości (Nienawiść w tomie Rafał z lasu Władysława Rymkiewicza) po bezmyślność i naiwność, z jaką powtarzano komunały na temat Żydów (gosposia z Wielkanocy Stefana Otwinowskiego).
4Obok antysemityzmu otwartego znajdziemy też antysemityzm „ludzi łagodnych i dobrych”, jak go później nazwie Tadeusz Mazowiecki3. Jego rozpoznawczym hasłem było zdanie, które w różnych wersjach powracać będzie w prozie o Shoah. Oto jak brzmi ono w Przeżyłam Oświęcim Krystyny Żywulskiej: „Słuchaj, Krysiu, te metody są straszne, ale w każdym razie kwestię żydowską będziemy mieli w Polsce załatwioną”4. Bardziej zdecydowaną postać ów znany sąd przyjmuje w Wielkim Tygodniu. Utwór Jerzego Andrzejewskiego, którego pierwsze wersje powstawały jeszcze w czasie okupacji, można uznać za prototypowy w tym względzie. Chodzi o wypowiedź Zalewskiego, przedwojennego ONR-owca: „A ja wam mówię, że w tym jednym wypadku możemy być wdzięczni Hitlerowi. Odwalił za nas uciążliwą i powiedzmy, że nawet przykrą, czarną robotę”5.
5Dla osób wrogo usposobionych wobec Żydów czyn Hitlera był długo oczekiwanym – choć niespodziewanym – załatwieniem problemu, który w latach 30. w ONR-owskich hasłach urósł do rangi najważniejszego, przed jakim miała stać ówczesna Polska. Dla pozostałych – mniej radykalnych w swych poglądach i kamuflujących je – mord na Żydach był wprawdzie czymś przykrym i mimo wszystko złym, ale przecież „rozwiązywał” tzw. kwestię żydowską. A to w końcowym rozrachunku miało największe znaczenie.
6Najważniejszą i najobszerniejszą wypowiedzią polskich pisarzy i intelektualistów o przejawach powojennego antysemityzmu jest zbiór szkiców pt. Martwa fala. Przywołajmy go, bo choć zawarte w nim opowieści mają charakter eseistyczny, to stanowią wypowiedź pisarzy dobrze uzupełniającą treści ujęte w tekstach literackich. Zgromadzone w nim artykuły są rezultatem bezpośredniej emocjonalnej reakcji na odradzające się postawy antysemickie. Do najbardziej wstrząsających przejawów antyżydowskich zachowań należał pogrom w Kielcach. Staje się on impulsem dla Juliana Przybosia do tego, by zabrać głos i najmocniej, jak potrafi, zaprotestować przeciwko „hańbie antysemityzmu”: „Wstyd, boleść, dręczące brzmię hańby – obezwładniają, paraliżują zdolność słowa. Jest to jedyny temat, który przeraża i któremu nie można podołać”6. Nie można podołać, choć wiadomo, że trzeba próbować i że nie wolno milczeć. Na nas wszystkich bowiem – dowodzi poeta – „w jakiejś cząstce” spada moralna odpowiedzialność za wydarzenia kieleckie.
7Przyboś poruszył też w swoim krótkim tekście inny ważny problem. Oczywiście twórca ten był przekonany, że antysemityzm, czy nawet jedynie tolerowanie antysemityzmu, to rzecz niemożliwa do zbagatelizowania. Ale nie tylko to się kryje za jego słowami. Sprawa nabiera bardziej upiornego i złowrogiego wymiaru, gdy sobie uświadomimy, że potencjalna AK ceptacja morderstwa oznacza podważenie fundamentów idei człowieczeństwa, które „zaczyna się tam, gdzie się kończy obłęd antyhumanistyczny, gdzie znika nienawiść przeciwludzka”7. Tych dwóch porządków – bycia człowiekiem i rasowej nienawiści – nie da się pogodzić. Hydra antysemityzmu wydawała się tym bardziej niepojęta, że przecież nie tak dawno jeszcze dymiły piece krematoryjne, a pamięć o tym, co się działo w gettach i na ulicach polskich wsi, była wciąż żywa.
8Również Andrzejewski ze zgrozą notował: „Mimo wojennych doświadczeń zagadnienie antysemityzmu w Polsce ciągle jest AK tualne. Antysemityzm polski nie wypalił się w ruinach i pogorzeliskach ghett. Śmierć kilku milionów wymordowanych Żydów nie okazała się grozą dość przerażającą, aby jej wymowa starła polskie nawyki myślowe i uczuciowe”; a nieco dalej dodawał: „O ileż spokojniej myśleć by można o milionach wymordowanych w obozach, więzieniach, w komorach gazowych i na ulicach miast, o tych wszystkich, którzy poginęli z bronią w ręku, gdyby śmierć ich stała się dla pozostałych przy życiu moralnym wstrząsem”8. Tak jak i Przyboś, Andrzejewski widział we wrogich nastrojach wobec Żydów sprawę wstydliwą i bolesną zarazem.
9Artykuł Andrzejewskiego jest najobszerniejszą i najbardziej szczegółową analizą społecznego podłoża antysemityzmu. Autor Ładu serca przykłady nastawienia antyżydowskiego dostrzega w każdej grupie ludzkiej, niezależnie od zamożności i poziomu wykształcenia jej członków. Odmiennie i nierównomiernie reprezentowane są natomiast przejawy tych zachowań. Da się je rozwinąć na odcinku, którego początek wyznaczają „niewinne żarty”, dalej jest „rzeczowa krytyka” i przekonanie o zgubnej roli żydostwa w Polsce, na końcu widnieje jawna wrogość. Tej ostatniej jest – jak słusznie stwierdza Andrzejewski – najmniej. Słowem, które określa postawę Polaków wobec Żydów, jest bardziej niechęć niż nienawiść. Współgra z nim przekonanie o własnej wyższości wobec nacji, której nie należy traktować poważnie. Jedyne właściwe uczucie to pobłażliwość.
10Oglądani z piedestału Żydzi jawili się jako istoty gorsze. Już samo to było czynnikiem usypiającym sumienia. W wieku XIX i międzywojniu nastąpiła – dowodzi Andrzejewski – jakościowa przemiana kpin z Żydów. Pachciarz, drobny handlarz czy karczmarz nie naruszał dominującej pozycji śmiejącego się, nie uderzał i nie zagrażał jego autorytetowi. Inaczej było w przypadku bankiera, przemysłowca, którzy nawet gdy byli poddawani chłoście drwiny, nie przestawali wywoływać obaw połączonych z szacunkiem. Frustracja wszakże sprawiała, że niegroźna dotychczas drwina przeobrażała się w jawną pogardę.
11Ze szkicu Andrzejewskiego wydobądźmy dwa istotne zagadnienia. Pierwsze to uprzywilejowanie ujęcia etycznego: „Problem żydowski posiada obecnie jedyną perspektywę: moralną”9. Na tej perspektywie głównie koncentrują się autorzy tekstów z tomu Martwa fala. Inną doniosłą kwestię podnosi następujące zdanie: „Te jedynie liczą się rany, które zasklepiając się i gojąc – służą odrodzeniu”10. Martwa fala umacnia w nas wiarę w duchową transformację społeczeństwa, dla której motorem i negatywnym punktem odniesienia ma być Holokaust.
12Szczególnie drastyczne i kontrowersyjne przykłady wrogości wobec Żydów ujawnia mało znany reportaż Powstanie mokotowskie autorstwa Jerzego Pytlakowskiego. Spotykamy tam między innymi postać podchorążego M. Traktuje on zryw z 1 sierpnia 1944 roku jako problem wyłącznie polski, wyszukując Żydów w szeregach powstańczych, ale i wśród nazistowskich katów (demaskuje schwytanego austriackiego żołnierza jako nie-Aryjczyka). Poznajemy też historię kilku Żydów ukrywających się w stolicy, których działania zbrojne pozbawiły kryjówek.
13Szukają swoich towarzyszy, którym udało się przeżyć, ale nie jest to łatwe, gdyż „ludność polska nasiąknięta antyżydowską propagandą hitlerowską często niechętnie spoglądała na nieszczęśliwych, którzy dzięki semickiemu wyglądowi nie mogli opuścić Warszawy”11. Paradoksalnie to właśnie Żydzi byli być może najmocniej związani z losem powstania na Mokotowie, gdyż jego kres oznaczał jednocześnie ich zgubę. Zagrażała im zresztą nie tylko wizja klęski i perspektywa opanowania Warszawy przez wojska niemieckie. Krótko przed spodziewaną kapitulacją zdarzały się „mordy kapturowe popełniane na Żydach, czasem nawet biorących czynny udział w powstaniu, przez eneszetowców oraz przez prawy odłam AK owców”12. Pytlakowski mówi dalej, nie skrywając bólu, o tragicznym położeniu Żydów: „Doprawdy, sytuacja nie-Aryjczyków o semickim wyglądzie, ukrywających się już od lat, tropionych, znękanych, wymęczonych straszliwie fizycznie i psychicznie, była okropna. Najniespodziewaniej dla nich samych stanęli oni wobec katastrofy. Stracili nagle wszelką nadzieję na przetrwanie wojny”13.
14„Na ogół mało kto Żydów żałował”14 – to zdanie z Wielkiego Tygodnia bardzo wcześnie – jeśli wziąć pod uwagę fakt, że pierwsze wersje opowiadania Andrzejewskiego pochodzą z czasów okupacji – sygnalizuje bolącą kwestię, która stale będzie powracać w literaturze polskiej. Jest nią postawa społeczeństwa polskiego, które w większości zachowało dystans i obojętność. Jej synonimem stała się karuzela na placu Krasińskich, postawiona tuż przy murze getta. Zdarzenie to utrwalił między innymi Stefan Otwinowski w Wielkanocy: „Życie płynie normalnie. Na placu Krasińskich urządzają właśnie powoli wesołe miasteczko, karuzela, huśtawki”15. Najbardziej dojmujące było poczucie obcości i samotności panujące wśród ginących Żydów. Świadomość, że to dzieje się tam (w getcie) uspokajała sumienie świadków. Zarazem dzieliła i budowała mur między dwiema narodowościami – to nie my, to oni. „Detonacje wstrząsały ziemią, ulicami, ale nie ludźmi”16 – komentuje ów stan narrator Rudnickiego. Jeszcze bardziej gorzki sąd wygłasza bohater Samsona: „Ludzie przyzwyczaili się do tego, że my musimy zginąć”17. Przyzwyczajenie, o którym mówi Jakub w powieści Brandysa, stanowi krańcowy przejaw zobojętnienia. U Kornela Filipowicza w Krajobrazie, który przeżył śmierć więzień – zbieg z lagru – nie znajdując pomocy, a natrafiając jedynie na obojętność, decyduje się wrócić do obozu (analogiczną sytuację ukazuje Henryk Vogler w Ucieczce Martina Schellera zamieszczonej w czasopiśmie zaraz po wojnie, a następnie przedrukowanej w tomie Wstęp do fizjologii strachu).
15Obraz relacji polsko-żydowskich w prozie tużpowojennej byłby niepełny, gdyby pominąć postawy, które ujawniają bohaterstwo i oddanie. Bodaj najbardziej wyrazistym i najpiękniejszym tego przejawem jest bezinteresowne poświęcenie Alicji Świackiej z opowiadania Marii Dąbrowskiej W piękny letni poranek. Zapada w pamięć zwłaszcza zdanie wypowiedziane przez bohaterkę: „Są takie położenia historyczne, w których jest tylko miejsce na etykę ryzykowaną i bohaterską”18. Oczywiście to projekt maksymalistyczny, a jednak znaleźli się ci, którzy chcieli go wcielać w życie. Do nich należy również Skulski z Jednego wieczoru Stanisława Wygodzkiego (tom W kotlinie). Podobnie młody chłopiec ratujący dwunastoletnią żydowską dziewczynkę zbiegłą z getta w Ofiarowaniu Stanisława Kowalewskiego.
16Obok pomocy Żydom na „aryjskich papierach” drugim ważnym tematem jest wsparcie udzielane bojownikom warszawskiego getta. Ratunek przychodzi z dwóch stron. Jedną jest podziemie i zajmująca w nim najbardziej znaczącą pozycję Armia Krajowa. Słyszymy o niej w dramacie Stefanii Zahorskiej Smocza 13. Walka Żydów z hitlerowcami spotyka się ze zrozumieniem w polskim podziemiu, zwłaszcza wśród młodzieży. Powstańcy z getta otrzymują także militarne i moralne wsparcie ze strony polskich sąsiadów. Zahorska jednak nie znała wydarzeń w Warszawie z autopsji. Przebywała na emigracji. Jej relacja jest zapośredniczona, pochodzi z „drugiej ręki”. Co też nie jest bez znaczenia, autorka Smoczej 13 pracowała wówczas w Ministerstwie Informacji Rządu Polskiego w Londynie, gdzie odpowiadała za kształt propagandy. Zapewne ten fakt zdecydował o tym, że wydany w 1944 roku dramat – poza obrazem przedwojennych konfliktów – prezentuje w dość jasnym świetle relacje polsko-żydowskie. Zahorska pokazała Żydów jako dzielnych wojowników, którzy stopniowo dorastają do podjęcia czynu zbrojnego. Bohaterstwo żołnierzy żob zostaje dzięki temu włączone w panteon polskich wzorców kulturowych, uwznioślone.
17Jeszcze w trakcie działań powstańczych w getcie jedno z podziemnych wydawnictw publikuje odezwę Marii Kann Na oczach świata. Jest to rozpaczliwe wołanie do aliantów o ratunek poprzez zwrócenie się do „sumienia świata”, jak to górnolotnie określa autorka. Milczącej Europie przeciwstawia Kann postawę polskiego rządu i Polaków, którzy „czynią wszystko […], aby ulżyć doli, ratować mordowanych”19. W innym miejscu czytamy:
Żydzi odczuli i zrozumieli, że sympatia całego polskiego społeczeństwa jest po ich stronie. Polacy zresztą nie tylko w słowach manifestowali swoje uczucia. Sa‑ morzutnie była zorganizowana pomoc Żydom w walce zbrojnej i przy ucieczkach. Jak słusznie stwierdziło jedno z pism podziemnych, Polacy nie rzucili się masowo na odsiecz Żydom z tych samych pobudek, dla których patrzyli bezczynnie na Oświęcim i Majdanek. Jeszcze nie wybiła godzina20.
18Odezwa Kann, którą przenika duch polsko-żydowskiej solidarności oraz wdzięczności, to jeden z największych hołdów złożonych ofiarności społeczeństwa Warszawy i całego kraju. Dziś wolno nam przyznać, że Na oczach świata oraz Smocza 13 malują obraz zbyt wyidealizowany, rozmijający się z prawdą o stosunkach polsko-żydowskich.
19Najdoskonalszy artystycznie wyraz poczucie wspólnej sprawy znalazło w Mieście niepokonanym Kazimierza Brandysa, w którym los Żydów staje się losem warszawskim, częścią tej samej historii, tego samego miasta. Co więcej, tragedia żydowska i postawa wobec niej stanowi jeden z weryfikatorów naszego sumienia. Brandys widzi ją w szerszej perspektywie niż ta, jaką wnosi kontekst okupacyjny. Jawi się mu ona jako problem doniosły dla całej ludzkości: „Codziennie walczyliśmy o sprawiedliwość sumień i aby lęk o własne życie nie przesłonił nam przykazań pomocy. W samotnych fortach odpieraliśmy czające się w nas zło. Była to sprawa nasza i sprawa ludzkości”21. Nie bez powodu w introdukcji do rozdziału traktującego o powstaniu w getcie autor zamieszcza następujące rozważania: „Każdy nasz czyn powinien służyć nie tylko nam samym, lecz wartościom, które nie miną wraz z nami, i dziełom, z których jesteśmy dumni. Każde w nas zło obciąża przyszły wspólny los człowieka”22.
20Brandys nie był bynajmniej jedynym, który w ten właśnie sposób – jako wyzwanie rzucone człowieczeństwu – postrzegał dramat Żydów. Również inni autorzy dokonują swoistej wiwisekcji sumienia przedwojennego inteligenta starającego się zachować dystans, ale dokonują też rozprawy z zakłamaniem katolickiej i polskiej moralności, ze spokojem i łatwością, z jaką zapewniano sobie poczucie bezgrzeszności; z brakiem dostatecznej wrażliwości; z moralnością konformistyczną AK ceptującą status quo, chłodną, pogodzoną z tym, co się dzieje z krajanami. Twórcy ci uderzają w spokój sumienia. To od niego bowiem żąda się nieustannej czujności; uśpione sumienie błądzi, zasklepiając się w sobie i odcinając od wyzwań otoczenia. Osiągnięte tą drogą – kosztem obojętności, jak w Samsonie – dobre samopoczucie, staje się też przedmiotem rozmyślań trójki bohaterów opowiadania Krajobraz, który przeżył śmierć Kornela Filipowicza. „Dlaczego tak nierówno, niesprawiedliwie jest rozłożony na ludzi obowiązek reprezentowania człowieczeństwa?”23 – pyta jeden z protagonistów. Odpowiedź stojącego obok kamrata jest niesłychanie wymowna, zahacza bowiem o sedno chrześcijańskiej religijności. Być może zresztą nie tyle chodzi w niej o chrześcijańską moralność, ile o ludzkość i o to, co ją stanowi. Filipowicz dokonuje odwrócenia tradycyjnego przekonania, zgodnie z którym odpowiadamy tylko za wyrządzone zło. Autor twierdzi, że przede wszystkim będziemy rozliczeni z zaniedbanego dobra. Grzech zaniechania dobra – o wiele powszechniejszy niż jakikolwiek inny – jest tym, który określa podstawowy wymiar relacji polsko-żydowskich w „epoce pieców”. To temat, który będzie stale powracał w literaturze Holokaustu, a który najbardziej znaną swą realizację znajduje w eseju Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto24.
Mit „żydowskiego złota”
21Co oznacza termin „żydowskie złoto”? Mówiąc o „żydowskim złocie” niemal automatycznie myślimy o złotych zębach wyrywanych przez członków Sonderkommando pomordowanym Żydom. Ale też o innych kosztownościach zrabowanych w obozach koncentracyjnych i zagłady, a następnie dostarczanych specjalnymi transportami do skarbca III Rzeszy.
22„Żydowskie złoto” to również waluta („twarde” – dolary w monecie, „świnki” – złote pięciorublówki) oraz biżuteria (najczęściej pierścionki, obrączki), którymi żyjący na „aryjskich papierach” opłacali się szantażystom i szmalcownikom, ale którymi też płacili swym ratownikom za udostępnienie kryjówki. Zdarzali się przecież również tacy ratownicy jak bohaterka opowiadania Jana Dobraczyńskiego, którzy ukrywanie Żydów traktowali tylko i wyłącznie jako sposób zarobienia dodatkowych pieniędzy: „Żydy mają forsę. Niech płacą!”25.
23Odnotować wypada bliskie pokrewieństwo toposu żydowskiego złota z innym – „pożydowskimi rzeczami”, który inicjują wiersze Non omnis moriar Zuzanny Ginczanki i Rzeczy Władysława Szlengla. Granica pomiędzy tymi toposami niekiedy się zaciera. Po pierwsze dlatego, że biżuteria i waluta to przecież też „rzeczy pożydowskie”. Po drugie, w tekstach literackich zdarza się, iż grabież pożydowskiego mienia sąsiaduje z opisem rabowanego „żydowskiego złota”. Zazwyczaj też ci, którzy bezprawnie przywłaszczali sobie dobytek porzucony przez ofiary hitlerowskiego terroru, wchodzili w rolę „kopaczy” lub szmalcowników i szantażystów biorących okup pieniężny od prześladowanych Żydów. Różnica więc pomiędzy toposem „żydowskiego złota” a „pożydowskich rzeczy” jest mniejsza, niż się może wydawać (z punktu widzenia moralności zaś jawi się jako sprawa drugorzędna). Jest to różnica między precjozami w postaci biżuterii i waluty a przedmiotami codziennego użytku i nieruchomościami. Nie chodzi więc o radykalną odmienność przestępstwa i przestępców.
24Definicja „żydowskiego złota” zawiera – w podtekście – pierwotny, niemal archetypowy związek między żydowskością a zamożnością. Mówiąc o „żydowskim złocie”, nie sposób zatem pominąć mocno zakorzenionego w świadomości społecznej przeświadczenia o mitycznym bogactwie Żydów. Zgodnie z nim każdy Żyd był majętny, od każdego można było wydobyć fortunę. Nawet ten najbiedniejszy miał mieć schowane ogromne ilości pieniędzy. Złoto stało się nieodłącznym atrybutem Żydów, jak przypisywane im pewne cechy fizyczne (krzywy nos, czarne oczy i włosy) czy psychiczne (chciwość, przebiegłość, fałszywość). Wiara w żydowskie bogactwo była niesłychanie silna, choć przeczyła rzeczywistości. Polski sąsiad, który dobrze znał przed wojną żydowskiego drobnego handlarza, rzemieślnika czy bezrobotnego najmującego się do pracy dorywczej, często ulegał powszechnej obsesji bogactwa, którym mieli dysponować wszyscy Żydzi bez wyjątku. Towarzyszyło temu przekonanie o ich sprycie i umiejętności przygotowania wymyślnych kryjówek, by zabezpieczyć posiadane dobra przed kradzieżą. Chyba najbardziej wyrazistym przykładem swoistej manii w tym względzie pozostaje fragment z Hipnozy Hanny Krall, ukazujący „dylematy” kierownika lokalnego kina: „Une porobiły gwoździe ze złota, powbijały w deski, pobieliły. Une cwaniaki były, ho, ho. Tylko gdzie? Gdzie mogły wbić, jak pan myśli?”26.
25Niesprawiedliwie i krzywdząco dla powojennej literatury polskiej brzmi sąd Jana Tomasza Grossa, w którym stwierdza on, że Bogdan Wojdowski w Nagiej ziemi dał jeden z nielicznych „obrazów kopania w poszukiwaniu »żydowskiego złota«”27. Świadectw grabienia „żydowskiego złota” znajdziemy w prozie, poezji, dramacie, tekstach z obszaru dokumentu osobistego ogromną liczbę. Wymieńmy jedynie niewielki zbiór wybranych dzieł prozatorskich, których zasadniczym tematem jest „żydowskie złoto” (rozumiane wąsko, z wykluczeniem „rzeczy pożydowskich”): Słoń Stanisława Kowalewskiego (z tomu Ofiarowanie), Złoto – rzecz martwa Jerzego Sulimy-Kamińskiego (zbiór opowiadań pt. Czy księżyc się boi?), Gdzie kogoś biją, tam trzeci korzysta, Jest to morderstwo, Handel dewocjonaliami Mieczysława Frenkla (tom To jest morderstwo), Pierścień Adolfa Rudnickiego (tom Żywe i martwe morze), Wypłata będzie w niedzielę Moniki Kotowskiej (tom Bóg dla mnie stworzył świat), Kola Wojciecha Żukrowskiego (tom Z kraju milczenia), Cisza Edwina Jędrkiewicza (tom Gra), Pięć wygłodzonych gąb Stanisława Benskiego (tom Tyle ognia wokoło), Opowieść wielkanocna Stanisława Stanucha (tom Sceny z życia mężczyzn w wieku średnim), Poczucie Janusza Andermana (tom Kraj świata). Warto dodać, że żydowskie złoto trafiło też do literatury popularnej. Staje się w niej synonimem ukrytego skarbu. To historia poszukiwań oraz prób przejęcia przez nazistów majątków żydowskich ulokowanych w szwajcarskich bankach. Motyw żydowskiego złota w Wyspie psów Bogdana Ruthy ma zatem niewiele wspólnego ze swoim okupacyjnym pierwowzorem. Dodaje za to pożądaną aurę tajemniczości i niezwykłości.
26Trzeba przyznać, że topikę żydowskiego złota w prozie polskiej konstytuują głównie pojedyncze sceny. Stanowią one jednak na tyle znaczący komponent warstwy zdarzeń, że modyfikują wymowę całych dzieł. Te epizodyczne ujęcia zwykle mocno zapadają w pamięć. Często kreślone są bowiem z brutalną dosłownością. Tak jak ta z Pokolenia Bohdana Czeszki, w której Kostek – sympatyzujący z podziemiem antykomunistycznym – obcina łopatą głowy pomordowanych Żydów w poszukiwaniu złotych zębów:
[Kostek] Otworzył worek i podsunął Stachowi pod oczy. […] Na dnie worka leżały jak kamienie głowy ludzkie.
– Niezłe, co? – zagadnął śmiejąc się Kostek. – Jedna baba zemdlała, jak jej pokazałem taką głowiznę. Ucinam szpadlem, bo za dużo roboty z wyrywaniem zębów na kierkucie… złotych zębów…28
27Nawet epoka stalinowska – jak tego dowodzi Pokolenie – nie była więc wolna od motywu hien cmentarnych, choć Zagładzie wyznaczono wówczas konkretne (podporządkowane ideologii) i ściśle określone miejsce. W myśl władz komunistycznych grabieżcami żydowskiego mienia i „kopaczami” musieli być przedstawiciele odchodzących klas społecznych (inteligencji, burżuazji, drobnomieszczaństwa) albo ludzie z antykomunistycznej opozycji.
28Przywołajmy tytuły kilku innych dzieł, w których pojawiają się hieny cmentarne: Stolica Poli Gojawiczyńskiej, Czas nieutracony Stanisława Lema, Wielki Stefan Konecki Adolfa Rudnickiego, Wzlot Jarosława Iwaszkiewicza, Dom pod Oświęcimiem (dramat) Tadeusza Hołuja, Chleb rzucony umarłym Bogdana Wojdowskiego, Dokąd oczy poniosą Stanisława Wygodzkiego, Niobe Barbary Gordon.
29„Żydowskie złoto” łączy się nierozerwalnie z „instytucją kopaczy” – osobnikami, którzy po wojnie udawali się na miejsca kaźni, by tam poszukiwać pozostałych po Żydach kosztowności.
30„Kopacze” zdobyli sobie najgorszą sławę. Obozy zagłady, a zwłaszcza Treblinka, Majdanek, Sobibór i Bełżec, stały się terenem szczególnej AK tywności „dentystów”, jak ich niekiedy nazywano29. Wraz z nimi pojawiali się szabrownicy. Ich obecność odnotowała w reporterskim skrócie Helena Boguszewska:
Z daleka, pomiędzy barakami, widzę, jak łażą jakieś schylone postacie, grzebią w ziemi czy w śmieciach. To szabrownicy, plaga tych miejsc i hańba tych cza‑ sów, szabrownicy, z którymi walczy się na próżno, bo zresztą nieudolnie i jakby bez przekonania. Zbiegają się z okolicznych wsi i miasteczek i z samego Lubli‑ na, wygrzebują co się da ze stosów śmieci i odpadków, rozdrapują pamiątki po więźniach, w pierwszym rzędzie, oczywiście, kosztowności, o których krąży legenda, przy tym jednak rozrzucają, wyciągają i niszczą dokumenty więzienne, dowody, listy…30
31Również w przypadku „kopaczy” i „szabrowników” niełatwo o zachowanie linii podziału. „Kopacze” to przecież szczególna postać szabru. Tak też klasyfikuje „poszukiwaczy złota” Marcin Zaremba w pionierskim szkicu na temat szabru31.
32„Kopacze” rekrutowali się przede wszystkim z okolicznej ludności, ale i z przyjezdnych, przybywających licznie na obszar dawnych ośrodków zagłady długo po wojnie – w latach 50. Nadzieją na znalezienie kosztowności w żydowskich popiołach żyli także ci, którzy plądrowali miejsca pochówku w lasach, na uboczu wsi i miasteczek. Także zburzona i zrównana z ziemią dzielnica getta warszawskiego po powstaniu niejednokrotnie widziała podobną grabież. Stanisław Wygodzki w Dokąd oczy poniosą ukazuje spotkanie cmentarnych myśliwych przy łupie:
Następowała chwila zupełnej ciszy, gdy pochyleni nad szczątkami złota i srebra obliczali w milczeniu zdobycz wydartą trupom czy żywym jeszcze ludziom. Po‑ słuszni blaskowi metalu i biżuterii, otępiali, z jakąś myślą świtającą niepewnie o tłumie pędzonym do pociągów, o zwłokach przywalonych domami spalonej dzielnicy, lustrowali łup zmęczonymi oczami32.
33Wiedza o odrażającej przeszłości miejsc zbrodni nie była w stanie powstrzymać przed łatwym zarobkiem. „Biedne dotąd okolice Treblinki czy Sobiboru stały się złotodajną krainą przyciągającą szumowiny z dalszych części kraju”33. Lakoniczna wypowiedź badaczki znajduje potwierdzenie w biograficznej relacji bohaterki Niebieskookiej Marii:
Most na Bugu był zerwany i trzeba było jeszcze furmanką do promu. Jedziemy, sosnowy las dokoła, nagle wielka polana i gromada ludzi, siedzą i grzebią w ziemi: Co to? – pytam ludzi na furze. Kanada, mówią. Co za Kanada? To panienka nie wie, Treblinka. I co oni tu robią? Złota szukają w popiele, brylantów34.
34„Nauczyłam się to rozumieć” – powiada Szmaglewska w Niewinnych w Norymberdze35. Jest w tym stwierdzeniu mądrość osoby, która przeszła Auschwitz. Ale to mądrość, która nie daje pocieszenia. Z dziedziny tych, o jakich wolimy nie wiedzieć i nie myśleć. Bo mówi nam okrutną prawdę o ludzkiej naturze językiem chłodnej prozy, w której nie ma miejsca na samooszustwo. „Żydowskie złoto” – jak sami Żydzi – znalazło się poza obszarem powinności etycznych. Jan Tomasz Gross dowodzi: „Działalność ta – przypomnijmy: wygrzebywanie ciał i kości w poszukiwaniu kosztowności – wyabstrahowana jest z kontekstu moralnego. To nie są groby, to jest coś w rodzaju pola z ostatkami”36. Chodziło bowiem o żydowskie złoto. A skoro tak, to podlegało ono odmiennym – mniej restrykcyjnym – nakazom moralnym. Dodatkowo – dla części społeczeństwa – przejęcie pożydowskiego majątku jawiło się jako przykład sprawiedliwości dziejowej, jako moment redystrybucji dóbr. Co do tego żadnych wątpliwości nie ma młodzieniec z Granatowego Marii Szczepańskiej: „Wreszcie oddali […] majątki zdobyte oszustwem. […] Dopiero Niemcy musieli tu przyjść i zrobić porządek”37.
35Jest faktem znaczącym, że współczesna poezja i proza polska, niezależnie od zmieniających się realiów społeczno-politycznych w PRL, nigdy nie kwestionowała ani nie tuszowała istnienia „kopaczy”. Złoty ząb w literaturze Holokaustu stał się figurą hańby. Nigdzie nie znajdziemy przykładów usprawiedliwiania osobników poszukujących złota w popiołach zmarłych. „Kopacze” są zawsze traktowani z odrazą. Wśród nielicznych prób zrozumienia, ale nie usprawiedliwienia, hien cmentarnych wymieńmy jedną. Jest nią bieda, która zmuszała mieszkańców pobliskich wsi i miasteczek do grzebania w szczątkach ofiar. Krzysztof Kąkolewski zwraca uwagę, że własność żydowska padała głównie łupem biedoty, „komorników”, lumpenproletariatu38. Do tej grupy zaliczyć wypada Alojzego z Domu pod Oświęcimiem Tadeusza Hołuja.
36Przybliżmy jedynie dwie charakterystyczne realizacje topiki żydowskiego złota w tekstach prozatorskich.
37W edycji z 1988 roku tomu Z kraju milczenia Wojciech Żukrowski zamieścił dwa utwory podejmujące tematykę żydowską: Mli-mli i Kola39. Zajmować nas będzie ten ostatni.
38Do partyzanckiego oddziałuAK(?) dołączył – przekraczając linię frontu – radziecki zwiadowca Kola. W tych samych lasach znalazła schronienie grupa Żydów z rodzinami. Brakuje im broni. Próbują kupić karabiny od „leśnych” za ostatnią wartościową rzecz, jaką posiadają – bransoletkę. Sprzeciwia się temu jednak dowódca partyzantów: „Natan […] mnie złota nie potrzeba, a żonie ani matce nie dam, bo na nim wasza krew i przekleństwa…”40. Bransoletkę (w zamian za żywność) przyjmuje młody żołnierz Zenek. Wkrótce jednak ginie postrzelony przypadkowo przez Kolę (niedługo potem od kuli jednej z band leśnych zginie również Kola). Przed śmiercią Zenek przekazuje bransoletkę narzeczonej. Nie wiemy, co się dalej stało z jej nową właścicielką. Należy jednak założyć – zgodnie z logiką fatum znaną z Lotnej – że również na Teosię żydowska bransoletka sprowadzi nieszczęście.
39Kola to opowieść o przekleństwie „żydowskiego złota”. Najpierw dotyka ono samych Żydów. Między pobliską wsią a ukrywającymi się Żydami powstał dziwny układ: „Wieś im pomagała, nie bez pewnego wyrachowania. Liczono, że oni pójdą pierwsi pod nóż, bo krążyły wieści, że mają dużo złota i zegarków”41. Rzekome bogactwo mimowolnie roztaczało zatem tarczę ochronną nad chłopami, ale Żydom groziło zgubą. Kola wskazuje na dobrze znaną z prozy Holokaustu ambiwalentną naturę złota. Było ono – z jednej strony – niezbędne do przetrwania, a – z drugiej – ściągało niebezpieczeństwo denuncjacji, szantażu.
40„Żydowskie złoto”, będąc zagrożeniem głównie dla ofiar, mogło więc przynieść nieszczęście tym, którzy przyjmowali je jako formę zapłaty. Udziału domagali się sąsiedzi, znajomi, przypadkowi świadkowie, a niekiedy i krewni. Ci, którzy nie dawali zadośćuczynienia podobnym żądaniom, narażali się na donos i wizytę Gestapo lub żandarmerii42. Zawiść ta okazywała się uczuciem wyjątkowo trwałym. Po wojnie nieraz można było usłyszeć stwierdzenie, że osoby, które przechowywały Żydów, dorobiły się fortuny.
41Niewiele jest w literaturze polskiej dzieł, w których obraz „żydowskiego złota” skonfrontowano tak radykalnie z chrześcijańską obrzędowością i hipokryzją jak w tekście Jerzego Sulimy-Kamińskiego. Treść opowiadania pt. Złoto – rzecz martwa jest bardzo prosta. Wujek Antoni przynosi w prezencie na uroczystość komunijną złoty krzyżyk. Powstał z przetopionej żydowskiej biżuterii. U Sulimy-Kamińskiego znajdziemy wyeksponowaną wprost kwestię chrześcijańskiej hipokryzji oraz sygnalizowane – choć niewyrażone explicite – pytanie o to, jak wiele żydowskich precjozów zamieniono (przetopiono) na przedmioty służące chrześcijańskiej obrzędowości. Pożydowskie złoto, które weszło do obiegu gospodarczego, zasilając kieszenie polskich obywateli, u Sulimy-Kamińskiego przedostaje się również (przy milczącej aprobacie kapłana obecnego na przyjęciu komunijnym) do świata dewocjonaliów.
42Ale utwór Sulimy-Kamińskiego jest intrygujący także z innego powodu. To znakomita ilustracja zjawiska, które wypada nazwać „ekonomią czasu marnego”. Wujek Antoni przekonuje ściganą i przeznaczoną na śmierć żydowską kobietę: „Szkoda tylko […] złota. Po co masz je dawać szwabom w łapy? Daj lepiej mnie”43. Nie będziesz przecież – argumentuje dalej – wzbogacać wrogów. Trudno odmówić straszliwej logiki temu rozumowaniu. Jest w nim jakaś przeraźliwa trzeźwość umysłu – nic nie powinno się dostać w ręce faszystów. „Jasne […]. – Fryce i tak za dużo złota u nas zafasowali”44 – przytakuje Antoniemu kuzyn Jan. Ta sama zapobiegliwość, praktycyzm kieruje jedną z postaci w Czarnych sezonach:
Chłop zakomunikował, że byłoby bez sensu, gdyby Ojciec zwyczajnie i po pro‑ stu zginął, skoro i tak musi zostać zabity. Najlepiej będzie, jeśli to on właśnie zaprowadzi go do Niemców, konkretnie – na najbliższy posterunek żandarmerii. Ojca wprawdzie zamordują, ale jemu nic się nie stanie, no i jeszcze sobie zarobi, bo mu dadzą nagrodę45.
43Podobnie myśleli ci, którzy obserwowali przeprowadzkę Żydów do getta: „Jak będą wysiedlać, to i tak zostawicie”46. Na pozór wszystko zdaje się klarowne i niebudzące wątpliwości. W „epoce pieców” rządzi prawo, które powiada, że nic nie może się zmarnować: „Nieco dalej, za rynkiem, czerniała jak zapiekła blizna dzielnica getta. Z opustoszałych domów ziała pustka. Zapobiegliwi ludzie zdążyli już wyrwać drzwi i okna wraz z futrynami”47. To zapobiegliwość połączona ze zmysłem ekonomicznym, z gospodarnością i zaradnością, tak chwaloną w każdym czasie:
Tu mieszkał zegarmistrz, Żyd – powiedziała usprawiedliwiająco sterana życiem kobieta, właścicielka pożydowskiego mieszkania […]. Żyd poszedł do getta – wyjaśniała dodatkowo – dostałam przydział. […] Właścicielka mieszkania była wdową, pokój po zegarmistrzu mimo dziwacznego koloru ścian stał się głównym źródłem utrzymania kobiety48.
44Wynajmowała z powodzeniem nowo nabyty lokal, a jego usytuowanie sprawiało, że nie mogła narzekać na brak chętnych.
45Ekonomię „czasu marnego” wyraża przekonanie, że skoro Żydzi jako naród zostali skazani, to nie należy dopuścić do tego, aby się po nich cokolwiek zmarnowało49. Jedyny „logiczny” wniosek w tej sytuacji brzmi: jeśli się ma zmarnować, to lepiej niech Polak weźmie. Aby wprawić w ruch zasadę „lepiej niech Polak weźmie”, aby uznać za swoją jej pokrętną logikę, należy wpierw założyć, że życie Żyda jest mniej warte niż życie nie-Żyda. Trzeba dokonać wyłomu w przykazaniu ewangelicznym. Dopiero wówczas patriotyczna argumentacja nie dozna uszczerbku, będzie mogła przechadzać się w glorii rozsądku.
46Spojrzenie na „żydowskie złoto” przez pryzmat bezwzględnego prawa zysków i strat to zaledwie jedna z dwóch możliwych optyk. W wierszach Tadeusza Różewicza poetyckiej wizji „gnijącego złota” nie da się sprowadzić do ekonomicznego aspektu. Na przeszkodzie staje ludzkie cierpienie i ból50. W żydowskim złocie – jak w kapsule czasu – zamknięty jest krzyk i lament mordowanych („Tyle ludzi obłowiło się na Żydach. Już nikt nie pamięta, jak Żydzi krzyczeli…”51). Choć szczelnie zamknięty, to w każdej chwili gotowy, by o sobie przypomnieć.
47„Żydowskie złoto” nigdy nie było w prozie polskiej tematem tabu. Nigdy nie zostało objęte całkowitym milczeniem. Zarówno publicystyka, jak i literatura czyniły je przedmiotem moralnego uwrażliwiania odbiorcy pierwszych lat powojennych, ale też ostatnich dwóch dekad. Również w doświadczeniu codziennym żydowskie pieniądze nigdy nie stanowiły skrzętnie skrywanej tajemnicy ani wstydliwego fragmentu dziejów, który należałoby wymazać z pamięci. Przeciwnie, były tematem nieskrępowanych rozmów, czymś na kształt kodu komunikacyjnego, który umożliwia porozumienie między słuchaczami, wszyscy bowiem są wtajemniczeni i wystarczy – dla mnie zorientowanego – delikatne „puszczenie oka”, aby chwycił sens rozmowy.
48Zwróćmy uwagę na jeszcze jedną doniosłą kwestię. Problematyka „żydowskiego złota” – ta przekazana w materiałach źródłowych, jak i ta utrwalona w przekazach literackich – ukazuje zbrodniczy charakter polskiego antysemityzmu. Literatura polska – na długo przed Złotymi żniwami – wskazywała na ten trop, ujawniając straszliwy splot zbrodni i grabieży. Nie pierwszy raz pisarze i poeci wyprzedzili rozpoznania naukowe. I nie pierwszy raz ich głos został zignorowany w debacie publicznej.
Notes de bas de page
1 A. Rudnicki, Wielki Stefan Konecki, w: tegoż, Sto jeden, oprac. J. Wróbel, Kraków 1985, t. 2, s. 50.
2 Na ten temat pisze m.in. Adam Hempel, zob. tegoż, Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie 1939– 1945, Warszawa 1990.
3 T. Mazowiecki, Antysemityzm ludzi łagodnych i dobrych, „Więź” 1960, nr 5.
4 K. Żywulska, Przeżyłam Oświęcim, Warszawa 1958, s. 230.
5 J. Andrzejewski, Wielki Tydzień, w: tegoż, Noc. Opowiadania, Warszawa 1945, s. 158.
6 Martwa fala. Zbiór artykułów o antysemityzmie, przedmowa S. R. Dobro‑ wolski, Warszawa 1947, s. 60–61.
7 Tamże, s. 61.
8 Tamże, s. 20.
9 Tamże, s. 47.
10 Tamże, s. 45.
11 J. Pytlakowski, Powstanie mokotowskie. Reportaż, Warszawa 1946, s. 60.
12 Tamże, s. 60. Do tematu tego na‑ wiąże po latach Michał Cichy w gło‑ śnym artykule Polacy – Żydzi: czarne karty powstania, „Gazeta Wyborcza” 29 stycznia 1994.
13 J. Pytlakowski, Powstanie mokotowskie, s. 60–61.
14 J. Andrzejewski, Wielki Tydzień, s. 232.
15 S. Otwinowski, Wielkanoc. Dramat w trzech AK tach z prologiem, Warsza‑ wa 1946, s. 40.
16 A. Rudnicki, Wielkanoc, w: tegoż, Sto jeden, t. 2, s. 19.
17 K. Brandys, Samson. Antygona, War‑ szawa 1966, s. 117.
18 M. Dąbrowska, W piękny letni poranek, w: tejże, Opowiadania, oprac. W. Maciąg, Wrocław 1972, s. 630.
19 M. Kann, Na oczach świata, Warsza‑ wa 1943, s. 6.
20 Tamże, s. 39.
21 K. Brandys, Miasto niepokonane, War‑ szawa 1964, s. 179.
22 Tamże, s. 181.
23 K. Filipowicz, Krajobraz, który przeżył śmierć, w: tegoż, Krajobraz, który przeżył śmierć, Kraków 1986, s. 94.
24 J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2.
25 J. Dobraczyński, Ewa, w: tegoż, Jak drzewa z tajgi…, Warszawa 1986, s. 14.
26 H. Krall, Hipnoza, Kraków 2002, s. 100.
27 J. T. Gross, I. Grudzińska‑Gross [współpraca], Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, Kraków 2011, s. 55. W tej sprawie polemizował z Grossem Jacek Leociak (zob. te‑ goż, Poeta pamięta, „Znak” 2011, nr 3, s. 19–29, przedruk: Wokół „Złotych żniw”. Debata o książce Jana Tomasza Grossa i Ireny GrudzińskiejGross, wybór i oprac. D. Lis, Kraków 2011, s. 60–74).
28 B. Czeszko, Pokolenie, Warszawa 1985, s. 135.
29 Z bogatej literatury (zazwyczaj jed‑ nak o charakterze publicystycznym) dotyczącej grabieży dokonywanych w byłych obozach koncentracyjnych wymieńmy tylko najnowsze opra‑ cowanie: M. Rusiniak, Obóz zagłady Treblinka II w pamięci społecznej (1943–1989), Warszawa 2008.
30 H. Boguszewska, Na Majdanku, w: tejże, Nigdy nie zapomnę, Warszawa 1946, s. 72.
31 M. Zaremba, Gorączka szabru, „Za‑ głada Żydów” 2009, nr 5, s. 214–256.
32 S. Wygodzki, Dokąd oczy poniosą, w: tegoż, Człowiek z wózkiem. Opowiadania, Warszawa 1961, s. 190.
33 T. Prekerowa, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1939–1945, Warsza‑ wa 1992, s. 155.
34 H. Grynberg, Niebieskooka Maria, „Odra” 2001, nr 4, s. 84.
35 S. Szmaglewska, Niewinni w Norymberdze, Warszawa 1984, s. 262.
36 J. T. Gross, I. Grudzińska‑Gross [współpraca], Złote żniwa, s. 71.
37 M. Szczepańska, Granatowy, w: tej‑ że, Ratunek i inne opowiadania, War‑ szawa 1957, s. 297–298.
38 K. Kąkolewski, Umarły cmentarz. Wstęp do studiów nad wyjaśnieniem przyczyn i przebiegu morderstwa na Żydach w Kielcach dnia 4 lipca 1946 roku, Warszawa 1996, s. 53.
39 W pierwodruku z roku 1946 znaj‑ duje się jedno opowiadanie (zamieszczone też w edycji z 1988) traktujące o losie Żydów – kiczowate Pod śniegiem.
40 W. Żukrowski, Z kraju milczenia, War‑ szawa 1988, s. 231.
41 Tamże, s. 230.
42 G. Berendt, Cena życia – ekonomiczne uwarunkowania egzystencji Żydów po „aryjskiej stronie”, „Zagłada Żydów” 2008, nr 4, s. 140.
43 J. Sulima‑Kamiński, Złoto – rzecz martwa, w: tegoż, Czy księżyc się boi?, Gdynia 1958, s. 68.
44 Tamże.
45 M. Głowiński, Czarne sezony, War‑ szawa 1999, s. 70.
46 A. Tuszyńska, Rodzinna historia lęku, Kraków 2005, s. 286.
47 S. Wygodzki, Tama, w: tegoż, W deszczu, Warszawa 1962, s. 102.
48 S. Wygodzki, Osaczeni, w: tegoż, W deszczu, s. 166.
49 Wątek „ekonomii czasu marnego” rozwija w swoich rozważaniach Jacek Leociak, zob. tegoż, Wizerunek Polaków w zapisach Żydów z dystryktu warszawskiego, w: Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, pod red. B. Engelking, J. Leociaka, D. Libionki, Warszawa 2007, s. 430–434.
50 Zob. T. Żukowski, Zagłada a język poetycki Tadeusza Różewicza, w: Literatura polska wobec Zagłady, pod red. A. Brodzkiej‑Wald, D. Krawczyń‑ skiej, J. Leociaka, Warszawa 2000, s. 164.
51 M. Szczepańska, Granatowy, s. 298.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017