Poza ludzką mową. Rozważania nad sensem historii i poezji po Shoah
p. 410-425
Texte intégral
Historiozofia Zagłady
1Jak Zagłada wpłynęła na myślenie o historii, o jej mechanizmach – albo o jej absurdzie? Czy samo pojęcie historii musiało po Zagładzie zmienić swoją znaczeniową zawartość? Ludzkość zmuszona była odpowiedzieć na te podstawowe pytania przy użyciu wszelkich możliwych narzędzi autorefleksji. I w tej kwestii poezja stała się instrumentem uważnym, czułym, wieloznacznym.
2Pierwotne było doznanie powszechnego historycznego zagrożenia. Masowe morderstwa – sam fakt tego, że okazały się możliwe – odebrał poczucie bezpieczeństwa, na teraz i na przyszłość. Przejmująco wyraził ten stan Andrzej Bursa w poemacie Noc długich noży. Zaczyna się on od wizji pogromu antyżydowskiego, zapewne w Niemczech. Później rozwija się w kilku scenach ekspresjonistyczno-alegorycznych, ukazujących zagrożenie wszystkich, nie tylko Żydów, powszechną „nocą długich noży” niezlokalizowaną w żadnym konkretnym czasie, a więc możliwą wszędzie i zawsze. Władysław Kopaliński tak definiuje termin historyczny z wiersza Bursy: „Noc długich noży, w której władca, dyktator albo szef bandy gangsterów, nasyła morderców na swoich przeciwników politycznych albo członków konkurencyjnej bandy”1. Gdy „noc” staje się metaforą wszelkiej śmiertelnej opresji, życie całego ludzkiego świata społecznego sprowadzone zostaje do walki gangsterskich organizacji. (Zalążkiem takiej alegoryzacji była znana sztuka Bertolda Brechta Kariera Artura Ui). W świecie zapanowała ogólna atmosfera zagrożenia rzezią, masową eksterminacją. A w samej poezji, która jest emanacją zbiorowej podświadomości, Zagłada upowszechnia się jako rodzaj epidemii nieludzkich obrazów.
3Jarosław Iwaszkiewicz wydał przewrotne powojenne Ody olimpijskie. Temat tradycyjnie sprzyjający opiewaniu pokoju, harmonii ducha i ciała, szczytnych humanistycznych wartości pod piórem poety, który widział zbrodnie hitlerowskiej okupacji, gwałtownie zmienił swoją wymowę. Temat olimpijski, szlachetny i wzniosły musiał uwzględnić wszystko, co dotyczyło Zagłady. W jego toku następują kolejne aluzje do tego wydarzenia.
4„Słabnie uścisk dłoni” młodzieńców i mężów niosących olimpijską pochodnię, bo
to krew zastygła na waszych palcach […]
to bratobójcza krew. […]
Dym krematoriów ściele się po ziemi jak dym ofiarny niemiły
bogom
i dławi was i dusi, i ręce wasze odpycha w noc nieskończoności.
5Tak ludzkość zniszczyła ideę olimpijską. Nic nie jest warta również sportowa przysięga „wierności, uczciwości i rycerskości”, skoro „przysięgali ci, którzy mordowali dzieci, rzucając je do pieców ognistych”.
6W Odach olimpijskich zawarł też Iwaszkiewicz szyderczy obraz „braterstwa ludów”:
Widzicie te wysokie kominy i dymy nad nimi? To ludzie palą
ludzi […]
Oto braterstwo ludów!
7Żaden pozytywny sens historii nie może być dany dzisiejszemu człowiekowi. Dobitnie mówi o tym Wacław Iwaniuk w Arkadii – dla XX wieku to może być tylko „Arkadia spalona”. Poeta „grzebie się w mannie popiołów / Gdzie spalono na oczach Boga pięć milionów Żydów”. Zarazem to jedno z najcięższych oskarżeń Boga – pana historii – a w istocie biernego świadka Zagłady.
8Janusz A. Ihnatowicz w Trenie włączył do historycznego wspomnienia Zagłady ciąg wielu dawniejszych, dziejowo symbolicznych śmierci – na przykład egzekucję Marii Antoniny, ale także śmierci ponoszone w polskich heroicznych, wyzwoleńczych czynach, symbolizowanych „białoczerwonymi rzekami”. Ten historiozoficzny powszechny patos ma swoją kulminację. Oto zabici Żydzi czekają jeszcze na słowa proroka, które by ich wskrzesiły:
noc jak Rachela
płacze nad bielą
kości co wciąż czekają
Ezechiela.
9Odwołuje się tutaj Ihnatowicz do wizji biblijnej mówiącej o wskrzeszeniu kości umarłych. Można sądzić, że jeśli się to zmartwychwstanie dokona, poczynając od Żydów, obejmie również wszystkich poległych w całych ludzkich dziejach. Wielu poetów było pewnych, że żadna mądrość dziejowa nie może stać się udziałem ofiar Zagłady ani tych pokoleń, które po nich przyjdą. Tadeusz Nowak w Mędrcach zaprzecza takiej mądrości, również tej judaistycznej, biblijnej, talmudycznej. Do „mędrców” skierowuje najzjadliwszą historiozoficzną ironię: „uczą nas umierania”, „uczą równowagi / ognia i wody, dnia i nocy”. Nowak jakby mówił: popatrzcie, czym jest wasza równowaga, jest złośliwą przewrotnością rzekomej etyki historii – w Zagładzie odwraca się sens opowieści o słabym Dawidzie i mocnym Goliacie:
Na piachu leży Dawid nagi
z głową uciętą obok procy.
10Mędrcy komentujący Zagładę bywali kapłanami, można ich też było odnaleźć pośród wyznawców. A prawda, której nie mogli dostarczyć jedni ani drudzy, jest straszna, cyniczna:
Nie zmyje wapna i karbolu
z nas wytapiane mydło.
11Aleksander Wat równie mocno kwestionuje tradycyjną mądrość żydowską, której podstawą była wiara w boskie opatrznościowe kierowanie historią. Jego Wielkanoc to ironiczna ballada, w której „starozakonny staruszek”, symbolizujący to wszystko, co było rutynową żydowską tradycją religijną, wracając z synagogi, czuje się kimś wyróżnionym, uświęconym, powtarza: „królem jestem, królem jestem, jestem królem”. Podziwia go cała ulica.
Wtem Jahwe wyciągnął rękę
zdarł jemu z głowy cylinder
nasadził ciernistą koronę.
Zaczem karetą dwukonną
staruszek starozakonny
wjechał prosto do nieba.
12Przypatruje się temu ulica w spalonym mieście, trupy kobiet i dzieci. Naród wybrany jest traktowany przez Jahwe z niezrozumiałą złośliwością, z upiornym sadyzmem.
13Inny wiersz Wata – Czemu mówiono, że umarła? Jego bohaterką jest „królewna żydowska”. Rozpoczyna się następująco (i ten początek jest jego kwintesencją):
Czemu mówiono, że umarła?
Przecież żyje, za widnokręgami. W złotych drzewach
Rzeźbiono jej trumnę. Niepotrzebną.
14„Królewna żydowska” jest biblijno-baśniowym symbolem wszystkiego, co żydowskie, całej nostalgicznie pojmowanej tożsamości żydowskiej. Mimo Zagłady – żyje „za widnokręgami”, w jakimś prawdziwym, ale zarazem nierealnym wymiarze. Dlatego niepotrzebna jest jej trumna. Ma to też wydźwięk deziluzyjny – trumna jest niepotrzebna, bo to, co żydowskie, zginęło niepogrzebane.
15W utworze Wata Prochów moich braci garsteczka taka czytamy:
Prochów moich braci garsteczka taka
że zmieści się we wklęsłości dłoni.
Jedno dmuchnięcie a rozproszą się
Tęczą. Przymierza. W powietrzu,
które my tu, z dołu, przeklinamy.
16Tekst oparty jest na kontraście czułości pierwszego obrazu („garsteczka”) i sarkazmu drugiego (przeklinanie przymierza). Zagłada zmieniająca cały naród w proch jest sprowadzona do najintymniejszego wymiaru – mieści się w dłoni. „W dłoni”, w bezsilnym geście, mieści się także cała daremna żydowska misja historyczna. Wizja tęczujących w powietrzu prochów ujrzanych jako znak przymierza jest sarkastyczna. Takie „przymierze” jest tylko przekleństwem.
17Jerzy Ficowski napisał „dodatek” do swojego najbardziej znanego poematu i nazwał go Postsriptum listu do Marc Chagalla – Genesis. Co znaczy to nowe genesis? Po Zagładzie „początek świata” musi się odnowić, musi uwzględnić Zagładę. Zrozumieć tę myśl biblijno-historiozoficzą można jako radykalne przetworzenie sensu następującego cytatu z Franza Kafki:
Świat można postrzegać jako dobry tylko z tego punktu widzenia, jaki został obrany dla aktu stworzenia, bo tylko tam powiedziano: I widział, że był dobry – i tylko z tego punktu widzenia można go osądzić i zniszczyć2.
18U Ficowskiego genesis odbywa się z punktu widzenia Zagłady, końca świata. Przed ludzkością stanęło pytanie o przyszłość: czy świat został w Zagładzie osądzony i zniszczony – czy jednak ma jeszcze jakąkolwiek nadzieję na rozwój?
• • •
19Dojrzałe pozagładowe refleksje o przyszłości świata nic nie mają wspólnego z socrealistycznymi utopiami, są ich przezwyciężeniem.
20Według Włodzimierza Słobodnika (Nasz dom) świat jest już na zawsze wspólnotą żyjących i poległych w masowej śmierci:
Sześć milionów poległych
otacza nasz dom.
[…]
Kiedy pracujemy
oni współtworzą z nami
nasz dzień powszedni.
[…]
Nasze życie jest cząstką
ich minionych żywotów.
21Jest to przekonanie optymistyczne, bo zakłada, że nie zginęli doszczętnie, całkowicie – my jesteśmy kontynuacją ich życia. Ten optymizm jest jednak gorzki, gdyż nie wybawia od pamięci o zabójczej cenie.
22Stanisław Dąbrowski w Mikroapokalipsie wyraża wiarę w to, że ruiny synagog nawiedzi Duch Święty:
Zapłonie stara synagoga
[…]
z niej, stopami łamiąc księżyc
wychodzi z dwojgiem tablic Mojżesz.
A zdąży minąć próg, nim ściany
runą i strop. Nad kłąb ognisty
gołąb nadleci nieskalany
i rzuci się pomiędzy iskry.
23Przesłanie utworu pozostaje niejasne. Mojżesz i Prawo ocaleją, czyli ocaleje judaizm. A czy Duch Święty pod postacią gołębicy niejako umocni to ocalenie, czy też może Jego przybycie jest samobójstwem, rzuceniem się w ogień, na śmierć? Jaka zatem będzie historyczna rola chrześcijaństwa w ocaleniu judaizmu?
24Elżbieta Piotrowska w liryku Gdyby zmartwychwstali wypowiada trafne i radykalne stwierdzenie o śmierci zamordowanych w Zagładzie: „unicestwieni / tak bardzo jak gdyby nigdy się nie urodzili”.
25Gdyby zmartwychwstawali, to razem z ich ciałami powinny odrastać – kamień po kamieniu – również miasta, w których żyli. W ten sposób scalona byłaby cywilizacja. To byłoby wzniesienie nad Oświęcimiem nowej wieży Babel jednego języka ludzkości.
26Również Marian Jachimowicz w Zobaczysz przedstawia pozagładowy optymizm, mimo okrucieństwa czasów:
Widziałeś
[…]
[…] piece opalane ciałami
Zadręczonych
Zdrewniałych z głodu
Tliła w nich jeszcze
„tak zwana dusza”
Te piece
wypiekały
lepszą
przyszłość
Zobaczysz!
To „zobaczysz” można jednak przeczytać z wisielczą ironią.
27Elegia miasteczek żydowskich Antoniego Słonimskiego, nie tylko ze względu na wartość poetycką, ale i na autorytet oraz popularność autora, stała się jednym z najbardziej znanych tekstów poświęconych temu tematowi. Strata jest doszczętna, Zagłada zniszczyła wszystko:
Nie masz już nie masz w Polsce żydowskich miasteczek,
[…]
Znikły resztki ostatnie, żydowskie łachmany,
Krew piaskiem przysypano, ślady uprzątnięto
I wapnem sinym czysto wybielono ściany,
Jak po zarazie jakiejś lub na wielkie święto.
Straszna jest ta diagnoza obojętności, a może nawet radości z powodu ich zniknięcia.
28Ten wiersz miesza pozbawione złudzeń widzenie Zagłady całkowitej i antysemickiej polskiej mentalności z sentymentem, a nawet z sentymentalizmem pojednania kultur w przeszłości i przyszłości. Znikła możliwość dawnej idylli zbratania kultur:
Nie ma już tych miasteczek, gdzie biblijne pieśni
Wiatr łączył z polską piosnką i słowiańskim żalem.
Mimo to pojawia się przyszłościowy optymizm:
Nie ma już tych miasteczek, przeminęły cieniem
I cień ten kłaść się będzie między nasze słowa,
Nim się zbliżą bratersko i złączą od nowa
Dwa narody tym samym karmione cierpieniem.
29Anatol Stern w Zmierzchu w Tyberiadzie przywołuje postać starca – zapoznanego proroka idącego przez współczesną Palestynę – w beznadziejnym poszukiwaniu nieistniejących już braci, proroków biblijnych. Ów starzec ma wizję heroiczną, która każe mu wierzyć (i każe wierzyć światu) w istnienie proroków dzisiaj. To zarazem skrajna heroizacja symboliczna bojowników getta, uzasadniająca przekonanie, że powstańcy getta warszawskiego są jak bohaterskie postaci biblijne, jak Machabeusze:
…I nagle, nagle ujrzał przez zachód, co dymił,
to, co znały tylko chmur czarnych gonitwy:
tam, na progu Warszawy, stał człowiek olbrzymi –
jeden z tych, co stanęli do nierównej bitwy.
Twardą ręką wskazywał na krwawiące gruzy,
Mówił: „Dość żalów!… Niech umilknie wrzawa!
Tutaj głos najsłabszych zagrzmiał głosem burzy.
Nieulękłym w walce – sława, sława, sława!…
Sława tym, co walczyli aż do sił ostatka,
dziewczętom naszym i chłopcom, starcom i kalekom;
tu bez łez wysłała syna na śmierć matka,
by o walce Żydów mówiły wieki wiekom!
Tu zginął, by żyć wiecznie, naród Machabeusz!”.
30Są jednak i takie wypowiedzi dotyczące przyszłości po Zagładzie, które nie otwierają optymistycznych perspektyw.
31Roman Brandstaetter w poemacie historiozoficznym Faust zwyciężony stwierdza na początku:
Kości rzucone. Rzucone są kości
Milionów ludzi. Nie ma już odwrotu
Od spraw, które wywołaliśmy
Własnym obłędem. Dlatego, idąc
Nieustannie naprzód, musimy wlec za sobą
Makabryczny tren […].
32Następnie nazywa Faustem człowieka dzisiejszej epoki rozważającego konsekwencje całkowitej alienacji. Zagłada jawi mu się jako jej akt ostateczny. Brandstaetter podkreśla trudność chrześcijańskiego poglądu na świat w takich warunkach.
• • •
33Najmocniejszy pesymizm historyczny przebija w przeświadczeniach o tym, że Zagłada będzie się powtarzała. Jako motto tego rodzaju utworów należy przytoczyć myśl Hannah Arendt z jej książki Eichmann w Jerozolimie:
Do najgłębszej istoty rzeczywistości ludzkiej należy to, że wszelki czyn, jaki kiedykolwiek zaistniał i został utrwalony w dziejach ludzkości, tkwi w nich nadal w formie potencjalnej, mimo że zaktualizowany odszedł już do przeszłości. […] Bez względu na rodzaj kary, ponowne popełnienie określonej zbrodni jest – skoro już raz została ona kiedyś popełniona – bardziej prawdopodobne niż początkowa możliwość popełnienia jej po raz pierwszy3.
34Takie przekonanie podziela Jarosław Marek Rymkiewicz, pisząc Szczelinę. Oto jej motyw główny: „Więc pójdziemy raz jeszcze, raz jeszcze umierać”. Następuje uszczegółowienie tego motywu. Jeszcze raz będą umierali:
Malarz zabrany z kawiarni, spalony w Oświęcimiu,
Skrzypek utopiony podczas likwidacji lagru Stutthoff,
Ogrodnik rozstrzelany w sadzie za ukrywanie żydowskiego
dziecka,
Dziecko zaszczute psami za nic.
Koniec wiersza brzmi:
Między życiem a śmiercią jest szczelina –
Uśmiech dziecka, które chciało pogłaskać czarnego wilczura.
35A więc śmierci w Zagładzie będą się powtarzać. Jedyne, co jest obroną, to ta niepoddająca się śmierci ufność dziecka.
36Również Jan Sobczyk w poemacie Kominy stwierdza wieczną powtarzalności zagład w historii. Niewolnik mówi do niewolnicy z czasów Babilonii i z czasów Rzymu:
w dwudziestym wieku będą
jak my upadać w pętli bata
od pracy ślepnąć i do gazu
iść jak do tryskającego źródła
powtórzysz się w epoce
gdy będą dzieci żywe palić.
Milczenie po Zagładzie. Niewyrażalność
37Zagłada dokonuje zniszczeń w ludzkiej świadomości po Zagładzie. Jednym z tych zniszczeń jest zwątpienie w możliwości wyrazu tego, co spotkało jej ofiary i co jest powojenną ich traumą. Poezja z tych „negatywizmów” zdaje sprawę w sposób zróżnicowany – obraca się przeciwko sobie samej, przeciw formom swojej estetyki, a niekiedy jeszcze radykalniej, podejmując refleksję nad zamilknięciem wszelkiej ludzkiej mowy, gdy ta czuje moralny imperatyw „dotykania” Zagłady.
38Można było dostrzec też zjawiska występujące pośrednio – wtedy, gdy poezja przykrywała swoją wyrazową bezsilność, maskując ją albo efektami „świadomości fałszywej”, albo bezrefleksyjnością i rytualizmem pamięci.
39Przyszedł czas na analizę bezpośrednich świadectw tej bezsilności, często nazywanej „milczeniem”.
40Najpierw dotyczy to samej poetyckości.
• • •
41Jalu Kurek w dziwnym, rozwichrzonym wyobraźniowo Pejzażu wielokrotnym przedstawia skłębioną pamięć osobistą i zmetaforyzowane doświadczenia rozmaitych podróży przez życie – egzotycznych i codziennych, zwyczajnych. Jedne i drugie rozszarpują świadomość. I jest w nich punkt czystości nieosiągalnej, tak rozumianej, jakby chodziło o świętość poezji, której się odmawia ludziom żyjącym w naszej epoce:
TEN, którego rozstrzelali żandarmi niemieccy
ponieważ był Żydem,
wzleciał w obłoki czyste
głosem srebrzystym, cienkim,
jaśminem literatury.
Po niezwykle poetycko wysublimowanym przypomnieniu tej ofiary Zagłady podmiot wiersza zmuszony jest powiedzieć:
Próżno szukałem w sobie nadzwyczajnego ptaka,
który się we mnie zagubił,
nie wydał więcej głosu.
42Dzisiaj, po wojnie, język jest „odarty z wyobraźni, / poddany rygorom kamienia, ślizgający się na granicy cichości i blasku, / najwymowniejszy, kiedy gaśnie”. Wat w liryku Kłębią się liście, dedykowanym francuskiemu poecie Paulowi Éluardowi, opowiada o jesiennych liściach zerwanych z drzew Auschwitzu. Te liście zaduszają poetyckość, samą istotę poezji:
Lutnio mych westchnień zmilknij, zmilknij!
O zamknij oczy zasypana
Liśćmi z Auschwitzu.
43Wat dedykował Éluardowi inny jeszcze utwór – Kładąc się do snu. Ta dwukrotna dedykacja podkreśla znaczenie przesłania tych wierszy – od poety do poety – dla problematyki istnienia poezji po Zagładzie.
44Wiersz Kładąc się do snu jest zapewne inspirowany wyglądem płaskorzeźby pomnika Bohaterów Getta w Warszawie. W sennej wizji pojawia się pochodnia „z której / zwolna / kapie / jakby płakało krematorium”. W upiornym światłocieniu tej pochodni
[…] lśnią twarze, profil w profil,
świetne i z brązu i ze spiżu
włosy spiętrzyły się w szyszaki.
Oczu nie mają.
Krew z nich wyciekła.
Następna w tym wierszu wizja to stos ciał ułożony w
katedrę ciał wielopiętrową
kościanych ciał, piszczeli, czaszek
spiętrzonych w „architekturę / złoto-czarną / nowogotycką / niedosiężną!”. To jest wizja nowej antyestetyki po Zagładzie i zarazem obrazowe przedstawienie milczenia słowa, jego estetycznej bezsilności.
45W Traktacie poetyckim Czesława Miłosza znajduje się pieśń Żyda skazanego na śmierć w Zagładzie. Wyrażona jest tam zasadnicza wątpliwość co do możliwości istnienia świadectwa poetyckiego o czasach masowej zbrodni. I ta wątpliwość miesza się z grozą zamilknięcia wszelkiej ludzkiej mowy, nie tylko poetyckiej:
Kiedy owiną mi szyję powrozem,
Kiedy odbiorą mi oddech powrozem,
Raz się obrócę w kółko i kim będę?
Kiedy ukłują mnie w piersi fenolem,
Kiedy odejdę pół kroku z fenolem,
Jakąż ja mądrość proroków zdobędę?
[…]
Prócz mego serca, które się zatrzyma,
Prócz mego słowa, które się zatrzyma,
Nie znam ni ojca, ni syna, ni domu.
[…]
Ślad mój, pamiętnik wmurowany w cegły.
Może go znajdą w jakiś dzień odległy,
Dzień przebaczenia albo dzień pokuty.
Ziemia zagłady, ziemia nienawiści,
Żadne jej słowo nigdy nie oczyści,
Taki się na niej nie zrodzi poeta
A gdyby nawet jeden był wezwany,
Z nami szedł razem do ostatniej bramy,
Bo mógł być tylko między dziećmi z getta.
46Wzięty na śmierć był też być może powołany do najważniejszej poetyckiej misji: oczyszczenia żywym słowem śmiertelnego czasu i śmiertelnej przestrzeni. Jednak nie mógłby mówić do świata (a cóż dopiero go wskrzeszać), bo świata i żywego słowa nie miał wokół siebie ani w sobie. Wokół siebie i w sobie miał tylko getto albo tylko obóz zagłady – rzeczywistość poza ludzką mową.
• • •
47Motyw odebranej człowieczeństwu mowy pojawia się w wielu lirykach.
48Elżbieta Piotrowska w Ogniach za wzór myślenia o tym problemie wzięła ludowe wierzenie dotyczące ognia. Ognie zimą wychodzą z chat i spotykają się na swoje rozmowy, skarżą się na ludzi. Poetka wysnuwa analogię: oto „zeszły się razem” ognie wszystkich obozów zagłady. I milczały. Krematoryjne ognie są oniemiałe, nie mogą wyrazić żadnej skargi.
49Słynny jest wiersz Wisławy Szymborskiej Jeszcze. To bardzo wnikliwe studium niewyrażalności Zagłady. Żydowskie imiona „jadą krajem” w pociągach do Treblinki czy Majdanka. Nie wolno pytać o koniec tej jazdy. Zamiast ludzi są imiona. Zamiast imion jest Nic.
Imię Natan bije pięścią o ścianę,
imię Izaak śpiewa obłąkane,
imię Sara wody woła dla imienia
Aaron, które umiera z pragnienia.
Pojawia się refleksja o koniecznej w Polsce mimikrze Żydów, ukryciu się, o powszechnym antysemityzmie:
Syn niech imię słowiańskie ma
bo tu liczą włosy na głowie,
bo tu dzielą dobro od zła
wedle imion i kroju powiek.
Jeszcze mówi o niewymawialności, o nieistnieniu tych ludzi, których śladem są imiona, a nawet o nieistnieniu tych imion niesłyszalnie słyszalnych w stukocie kolejowych kół:
Tak to, tak. Obudzona w nocy słyszę
tak to, tak, łomotanie ciszy w ciszę.
50Grzegorz Białkowski napisał Dzieci w piecu ognistym. Tytuł jest aluzją biblijną do młodzieńców, których nie imał się ogień, ocalonych przez wiarę. Te dzieci z obozu zagłady krzyczą głosem, który oddać może tylko „graficzny chwyt”: „mamomamomamoma. mo”. Inaczej nie można go wyrazić. Oto pointa utworu:
a oddech od tego idzie który opisać
popiół oddechu.
Już sam opis jest spopieleniem, a cóż dopiero opisywany „oddech”, czyli wymowa faktu śmierci w krematorium, spalenia żywcem.
51Dobrowolski w Ciszy mówi o ludziach myślących, że „milczą zabici, / umarli nie mają głosu”. Myśląc w ten sposób, stają się winni: „I zasypiacie / – gruszki w ciepłych popiołach krematoriów”.
52W istocie to milczenie zabitych w Zagładzie jest równe obojętnemu Pascalowskiemu milczeniu całego kosmosu, jest więc czymś przerażającym, skrajnie antyludzkim:
czy słyszeliście śmiertelne milczenie kosmosu
[…]
Jeszcze go kiedyś usłyszycie.
Jeszcze usłyszycie.
53To odczucie milczenia kosmosu jest jakby karą za obojętność wobec zabitych, karą, która uprzytomni ich śmierć, jej nicościujący rodzaj.
54Muranów góruje Ficowskiego opowiada o dzielnicy zbudowanej na gruzach warszawskiego getta:
Muranów góruje
na warstwach umierania
fundament wsparty o kość
piwnice w wyrwach
opróżnionych z krzyku.
„Górowanie” jest też jakiegoś rodzaju nieprawym triumfem wyrażonym w refrenowym porzekadle: „Było nie było. jest jak jest”.
55Ficowski doświadcza winy najzwyczajniejszego przechodnia idącego przez dawne getto:
Chciałbym tylko iść
a idąc depczę.
56Ten paradoks jest uogólniony i przekształcony w paradoks niemożliwej do wyrażenia prawdy o Zagładzie:
chciałbym tylko milczeć
a milcząc kłamię.
57Julian Przyboś sformułował podobną myśl – i uczynił z niej ostateczny punkt refleksji o niewyrażalności Zagłady. Ten poeta być może przez problematykę Zagłady po raz pierwszy zwątpił w swój poznawczy i językowy optymizm oraz w bezwzględnie obowiązującą stwórczą magię słowa. Musiał bowiem przyswoić sobie i swojej poezji niepojmowalność i niewyrażalność.
58Wszystko to znalazło się w utworze Oświęcim. Miejsca po Oświęcimiu nie można opisać („Nie opisuję, ja to obchodzę ze zgrozą”). A przecież wiele jest realistycznych przedstawień w tym wierszu: „rowy, w których palono ciała”, „sita do przesiewania popiołu” w poszukiwaniu złota. Jednak nawet sama natura nie ma przedstawieniowej mocy, jeśli jest naturą Oświęcimia:
Kto łudzi się, że coś z tego wyraża natura?
Bezdrzewna równina, deszcz, chwasty, może płone kwiaty?
59Poeta odrzuca iluzję możliwego heroizmu wobec śmierci, wobec natury ludzkiej, wobec własnej natury każdego człowieka po Zagładzie; tych heroizmów nie da się wyrazić, może więc nie istnieją?
Zgroza i wstręt zabijają się nawzajem bez ustanku,
pozostaje jeszcze tylko rozpoznany, ale nienazwany
i nie do wyznania
strach
(wspólne męstwo jest niczym wobec tego strachu),
strach każdego przed sobą samym.
I w tym właśnie momencie pojawia się problem niemożności mówienia:
O tym nie można ani mówić, ani milczeć.
60Taki paradoks dałby się wypowiedzieć o wielu rzeczywistościach niezwyczajnych. I bywał wielokrotnie wypowiadany, na przykład w sentencji pewnego nauczyciela zen: „Mowa jest nadużyciem, ale milczenie jest oszustwem. Strome przejście znajduje się poza mową i milczeniem”4. A więc w rzeczywistości samej?
61Ale od Zagłady, której niewymawialność i konieczność wypowiedzenia stwierdza Przyboś, nie ma ucieczki tego rodzaju, nie ma „stromego przejścia”, bo chciałoby się tylko jednego: żeby Zagłada nigdy nie była rzeczywistością. Nie ma więc ucieczki nawet poza mowę, bezsłowne strefy naszej świadomości także nie chcą takich objawień. Mowa musi dusić się sama.
62Przyboś nie poprzestał na takich konstatacjach. Pod koniec wiersza Chowanka mówi:
…Zniszczyć narzędziem słowa nawet swą Zagładę:
nazywając ją…
Ostatecznie zatem opowiedział się za wskrzesicielską, zbawiającą nawet Zagładę mocą słów.
63Nie na darmo więc Mieczysława Buczkówna napisała wiersz Dlaczego zabijamy, ostrzegający przed złowrogim skutkiem milczenia o Zagładzie:
Na spalonych – popiołach
Posiano milczenie.
[…]
Urosło tak,
Że można zabijać od nowa.
64Zwycięża więc obowiązek mówienia, dawania świadectwa. Polska poezja go wypełniła.
Notes de bas de page
1 W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985, s. 758.
2 F. Kafka, Osiem notatników, przeł. B. L. Surowska, Gdańsk 1995, s. 55.
3 H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, przeł. A. Szostkiewicz, Kraków 1987, s. 351–352.
4 Cytuję za esejem Martina Bubera Zen i chasydyzm, przeł. A. Szostkiewicz, „Znak” 1980, nr 7, s. 857.
Auteur

Le texte seul est utilisable sous licence Creative Commons - Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International - CC BY-NC-ND 4.0. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Przemoc filosemicka?
Nowe polskie narracje o Żydach po roku 2000
Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski Elżbieta Janicka et Tomasz Żukowski (éd.)
2016
Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968)
Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (dir.) Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska et Jacek Leociak (éd.)
2016
Pomniki pamięci
Miejsca niepamięci
Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (dir.) Katarzyna Chmielewska et Alina Molisak (éd.)
2017
Spory o Grossa
Polskie problemy z pamięcią o Żydach
Paweł Dobrosielski Paweł Dobrosielski (éd.)
2017
Nowoczesny Orfeusz
Interpretacje mitu w literaturze polskiej XX-XXI wieku
Maciej Jaworski Maciej Jaworski (éd.)
2017
Refleksja nad literaturą w polskim piśmiennictwie emigracyjnym
Tymon Terlecki, Czesław Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński
Andrzej Karcz Andrzej Karcz (éd.)
2017