Version classiqueVersion mobile

Les Allemands à Venise 1380-1520

 | 
Philippe Braunstein

Annexes

IV. Testaments allemands de Venise

Texte intégral

1. Testament et compte du boulanger allemand Angelinus de Bâle (1435/13/X)

1ASV, Notarile, Testamenti 1070, Bartolomeo de’ Viriselli, f. 278.

2Millesimo quadragentesimo trigesimo quinto die XIII mensis octobris Indictione XIIIIRivoalti. Ego Angelinus de Basilea, pistor, quondam ser Henrici Fran, de confinio sancti Simeonis Prophete, languens corpore, sed, gratia Dei, sanam habens mentem, vocari feci ad me presbiterum et notarium venetum et rogavi ut scriberet meum testamentum in quo quidem testamento volo et esse constituo meos commissarios S. Nicolaum de Basilea pistorem, barbanum meum, S. Pantaleonis, et Catherinam, uxorem meam, tam se maritando quam non, ut secundum quod ordinavero darique jussero sic debeant post mortem meam adimplere. Imprimis namque dimitto ducatum unum auri pro missis sancti Gregorii dicendis pro anima mea. Item dimitto Angelino, filio ser Usbarti, nepoti meo, ducatos sexaginta auri. Item dimitto ducatos tres auri notario mei testamenti, in presentia testorum infrascriptorum. Item dimitto hospitali de Nazareth S. Marie ducatum unum auri.* Residuum vero omnium meorum bonorum mobilium et immobilium et omne caducum et inordinatum vel quod non scriptum vel venutum ad caducum et inordinatum quoquo modo mihi spectantium et pertinentium dimitto Catharine uxori mee et volo quod anima mea sit sibi recommissa. Interrogatus de postumis (…) quod uxor mea non erat gravida et quod superinde nichil ordinare volebat.

3*Item dimitto ser Nicolao de Basilea barbano et commissario meo ducatos decem auri retinendo commissariam meam et ministrando eam, et non retinendo nec ministrando eam, volo quod nichil habere debeat.

4Testes dominus presbiter Andreas Boninsegna S. Simeonis Prophete, capelanus

Georgius vazinarius, S. Agathe

5compte jointe au testament :

6Ser Zuane pistor sta a S. Pol, die dar l. II C° di piccoli

7per danari imprestadi

8Conzo pistriner sta a S. Baseio, die dar per semola ave l. LXXX di piccoli Zuan Alboro tesar sta a S. Croxe, die dar per pan ave l. XVII di piccoli

9Maestro Starsella texaor, die dar che imprestie duc. III et l. VIIII di piccoli et per una improferta mi fe el dicto

10Starsella per Piero, per pan lave l. V di piccolo

11E per una quarta di malvasia ave dami el dicto Starsella l. VI di piccoli

12Ser Rosmin laner sta a S. Simeon, die dar per uno fameio

13ave pan l. VIII

14maistro Rigo de Usbor (Augsburg), per uno par di calze l. VII

15et per una summa che imprestie duc. I e S. L di piccoli

16Anzelin Bonberga, per pan l. VI

17et dicto die dar che o le cortele per pegni l. VI

18maestro Rigo scrinado, per pan l. VI

19maestro Polo texar, che imprestie

20per pegno una casella da cipresso una fiascha negra per l. IIII I/2

21ser Starsella sorascritto, die anchora dar per pan lave l. V s. II

22Anzelin todesco sartor, per una proferta

23me fesse per mistro Redolfo pelizer duc. XVIII

24Zuan dicto da Peraza (Prague) moliner,

25die dar X star de farina

26maistro Domenego samiter per pan l. III I/2

27Ziorzin moliner, per pan die dar l. LXI di piccoli

28Ser Zuan di Peraga moliner, die dar

29per una mantelo lave l. XX di piccoli

30e stera II di granzuoli l. XI di piccoli

31item ster II di farina l. X di piccoli

32ser Lorenzo moliner, per imprestedo die dar l. X

33ser Zian de Peraga dicto moliner, star uno di granzuoli l. V

34ser Piero Masso lanezer che me improfersse

35per uno suo fameio, ave pan l. XI di piccoli

36ser Zian Stombolo, per pan die dar l. I s. X

37anchora die dar che o el pegno, fo per pan l. II s. X

38Maistro Vermer orexe, sta a S. Ziane Polo per imprestedo l. VII

2. Testament de Heinrich von den Chaldenherwergen, mort à Venise en 1461, et témoignages de marchands du Fondaco requis par l’exécuteur testamentaire (1464)

39ASV, S. Salvador (Venezia), Atti, b. 28, proc. 91, fol. 122r-123v

40Sur l’analyse formelle du document et ses aspects juridiques, cf. plus haut, p. 609. Bon connaisseur des institutions de Venise, comme l’attestent ses relations et ses legs, le personnage était le représentant Outre-Alpe d’un des plus importants hommes d’affaires de Cologne, Alf van der Burg (cf. F. Irsigler, Die wirtschaftliche Stellung der Stadt Köln… Index, p. 347) ; mais il était aussi associé dans le commerce des diamants et autres pierres précieuses à un orfèvre gantois résidant à Venise et à plusieurs marchands de Cologne, du Brabant, voire de Lübeck. Ses legs témoignent de son attachement à son pays d’origine, Kierspe dans le Sauerland westphalien, où vivent des neveux qu’il considérait comme ses fils, et d’où vient Johannes de Drolshagen, homme d’affaires de Cologne, dont il dote la fille, « si elle est encore de ce monde ». De Rome, où il vit sous le toit d’un compatriote rhénan, il dote à la fois l’église paroissiale de Kierspe et plusieurs institutions religieuses de Venise : les églises de S. Lucia et de S. Job, le couvent de S. Francesco della Vigna et la « scuola » de s . Leonardo à S. Salvador à laquelle il offre la coupe de vermeil qu’il tient dans son « scriptorio » vénitien. Il n’oublie pas l’assistance à de pauvres ménages de Venise, assimilés à ceux qu’on appelle en Allemagne les « Hausarmen ». Son état de santé l’avait suffisamment inquiété à Rome en 1458 pour qu’il fasse établir son testament par un notaire allemand, soucieux des nombreuses créances et affaires en cours le liant à des associés et clients, soit plus d’un millier de ducats : c’est à peu près la somme qui constitue l’ensemble de ses legs pieux et familiers, confirmée trois ans plus tard, lorsque saisi par la « peste » dans sa chambre du Fondaco, il se réfère à son testament romain.

41/122r/

42Copia testamenti.

43In nomine Dei eterni. Anno ab incarnatione domini nostri Iesu Christi 1464, mensis may, die nona. Cum post mortem quondam egregii viri Enrici de Ostekat de Colonia comparuit ser Henricus Felber theotonicus tamquam commissarius nominatus in ultima voluntate et ordinatione dicti defuncti coram dominibus Augustino Fuscareno, Marco Pizamano et Antonio Calbo, honorabilibus iudicibus curie examinatorum, offerens se probaturum dictam ultimam voluntatem per testes infrascriptos quibus habitis et receptis de mandato suprascriptorum dominorum iudicum examinatorum, Laurentius Pignolo preco predicta omnia et nomina testium infrascriptorum in contrata Sancti Bartholomei ubi dictus defunctus moram trahebat et diem suum clausit extremum et in Rivoalti et Sancti Marci notificavit voce preconia duobus diebus dominicis inmediate sequentibus, dicens quod omnibus volentibus opponere vel aliter dicere, assignebat terminum quindecim dierum inmediate quatenus coram ipsis iudicibus comparere deberent ; quibus lapsis et nullo penitus opponente, domini iudices citatis testibus ipsis qui diligenter examinati iuramentum dederunt. Qui quidem testes testificati fuerunt sub forma tenoris subsequentis, videlicet :

44Ihesus, 1462 a dì 7 di mazo, in Venesia. Sia manifesto a chi vederà questo scripto como io Rigo Chovoss de Nanversa fazo fede in mia conscientia et per sora la mia fede chome Rigo de Hostaria Freda, factor de ser Andolfo de Borgo, ch’el mandò per mi che andasse da llui in la so camera. Et io andì et se trovì che stava molto mal. El detto Rigo me pregò che dovesse andar al bancho de’ Soranci et io li dovesse far una partida a miser Piero Grimani et così si lli fexi far per so nome. Anchor io li dissi ch’el dovesse confessar et far el so testamento et vivere a modo de christiani, che per questo el non moirave più presto. E lui me respoxe : « Ell’è bon ch’io el faza et sì ’l voio far ». Et io li rispoxe et dissi : « Quando tu fusti a Roma ò inteso che do anni o circa tu ài facto uno testamento e uno ordenamento ». Et io li disse : « Vuoi tu che chello testamento che tu ài facto a Roma si rimagna ? » Et io li dissi : « Chi sé toi commessarii ? » Et lui me respoxe : « El se trova bene un testamento chi chi xé ; altro ne digo saver plui ». Et io Thomaxo de Grifalchon ho scripto questo de volontà del detto Rigo de Nanversa per non saver scriver in talian. Iuravit die dicto.

45Copia del scripto facto per Andolfo testimonio in todesco et per Magnum Iohannem de Liodio transmutatum in latinum huiusmodi tenoris : 1462, a dì 5 mazo. Io Andolfo quondam Iuane de ser Rigo digo tanto saver et sono stato presente nel extremo de ser Rigo dalla Hostaria Freda quando Rigo Chofos etiam mercadante in fontigo demandò el detto Rigo infermo s’el volea far uno testamento et ordenare li facti suoi. Et plui disse ditto ser Rigo che aveva aldido dir che lui avea facto uno testamento a Roma ne l’anno del 1458, se llui volea quello avesse fermeza e fosse valido et firmo. Oldì mi Alef soprascripto che lui rispoxe che quello che lui aveva facto a Roma fosse valido et quello voleva fosse sua ultima voluntà. Et plui domandò detto Rigo Chofos al detto languens chi erano soi comessarii, intexi che lui rispoxe et mentionò uno ser Rigo Vorberg, el quale dixe che quel Rigo era stato al presente a Roma quando fu fatto el detto testamento et disse che li altri se troveranno bene sul testamento. Iuravit.

46Copia de uno scripto testimonial facto per Zuan Dick over Zuan Grasso facto et scripto in todesco de sua mano et per un stratalado in latin. Io Zuan Dick, detto in latin Zuan Grasso, confesso et dico esser mi stado presente siando infermo ser Rigo dell’Ostaria Fredda et lì era Rigo Chofos, mercadante in fontigo, el qual domandò el soprascripto Rigo languens s’el volea far el so testamento et se per aventura Dio fesse altro de lui, digando et confortando che questo non sarìa più presto a la morte né prolongaria nema la voluntà de Dio. Et disse ser Rigo Chofoss : « Io intexi che avete facto uno testamento a Roma del 1458 », se llui volea quello avesse vigor et forza et fosse soa ultima voluntade. Disse che era so voluntà che quel testamento avea facto a Roma fosse soa voluntà et confermò quello. Et plui domandò el detto ser Rigo Chofos chi erano chomessarii del detto testamento ? Aldì ch’el detto ser Rigo morto disse et menzonò per nome un ser Rigo Vorborgh, el qual fu presente al dicto testamento facto a Roma et disse li altri se troveranno bene nella carta del testamento. Queste soprascripte parole ò io aldido et pono quello che io ne so.

47Interrogati soprascripti testes per me notarium infrascriptum de loco ubi fuerunt hec verba. Responderunt quod fuerunt in fontico theotonicorum, dicta per ipsum Henricum de Hostaria Frigida qui erat infirmus peste, ex qua infirmitate obiit. Interrogati de tempore responderunt quod hoc fuit de mense iulii nuper elapsi, videlicet 1461. Interrogati si ipse infirmus erat boni intellectus et sane mentis, responderunt quod sic. Interrogati de presentibus, responderunt quod fuerunt presentes ipsi testes et forte alii de quibus non bene recordantur. Iuravit.

  • 1  Suit « cinque » barré.
  • 2  Suit « asserunt » barré.

48Copia dicti testamenti nominati in testificationibus suprascriptis rogati Rome per ipsum Henricum defunctum tenoris infrascripti, videlicet : In nomine sancte et individue trinitatis Patris et Filii et Spiritus sancti per hoc presens testamenti et ultime voluntatis publicum instrumentum cunctis sit notum. Quod anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo1 quinquagesimo octavo, indictione sexta, dì vero domenica, vigesima mensis augusti, die quidem secunda electionis sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Pii, divina providentia pape secundi, anno primo, in mei notarii publici et testium infrascriptorum ad hoc spetialiter vocatorum et rogatorum presentia personaliter constitutus distinctus vir Henricus von der Chaldenherwergen, oriundus de Keispe, laicus, mercator Coloniensis diocesis, sanus Dei gratia mente et intellectu licet corpore infirmus atque debilis animo premeditato ut2 asserunt ne intestatus ab hac luce decederet, volens anime sue saluti providere de quibus rebus et bonis sibi a Deo collatis disponere ne illorum occasione in posterum inter aliquos lis oriatur vel questionis materia ac firmiter sciens et considerans nil morte certius, nil quam illius in hore incertius idcirco omnibus melioribus modo, via, iure, causa, forma et ordine quibus melius validius et efficatius potest atque potuit, fecit, condidit, declaravit et solemniter ordinavit suum ultimum testamentum sive ultimam voluntatem in hunc qui sequitur modum : /122v/

  • 3  Suit « ordi » barré.
  • 4  Suit « Bencem » barré.
  • 5  Suit un espace blanc de 5 cm.
  • 6  Suit « aurum » barré.
  • 7  Suit « elapsi » barré.
  • 8  Suit un espace blanc de 2 cm.
  • 9  Suit « in precium » barré.

49In primis ante omnia animam suam altissimo creatori et gloriosissime virgini Marie totique curie celesti commendavit, suumque corpus si cum de hac infirmitate mori contingat, voluit in ecclesia Sancti Laurentii in Damaso sepeliri ac mandavit de bonis per eum relinquendis, primo singula sua debita persolvi et creditoribus integre satisfieri. Preterea vero3 credita sua attendens dixit testator ipse quod discretus vir Lancelotus de Gandavo, aurifaber Venetiis commorans, obligatus est ipsi testatori in summa quadringentorum ducatorum auri Venetiarum ratione mutui atque dampni, videlicet recambii exinde facti, nec non ratione dyademantum et aliorum lapidum pretiosorum que ipsi in societate sua habuerunt cum ad tempus se in invicem fuerunt, prout de hoc in certa cedula recognitionis huiusmodi debiti quam idem testator se habere dixit liquido constat. Item dixit idem testator Casyn Hakenhei et Mathiam Benzenrode, mercatore‹m› de civitate Coloniensi, sibi teneri in quadringentis decem et octo ducatis similis auri Venetiarum, ratione dyadematum et mercantiarum et aliarum rerum que emptione ab eodem testatore habuerunt nec non in dampno seu recambio super eisdem ducatis facto, ut in cedula recognitionis super inde confecta aput eundem testatorem ut dixit existente continetur. Obligatur etiam testatori ut asserunt idem Mathias4 Bencenrode in ducentis ducatis Venetiarum ratione mercantie et dyadematum prout in simili recognitionis cedula quam tenet testator ut dixit continetur. Arnoldus vero5 de Brabantia obligatur testatori ut dixit in6 centum et sexaginta ducatis auri Venetiarum et in quatuor petiis dyadematum velut in cedula de super testator ut dixit retinet apparet. Iohannes autem Rumel de Colonia tenetur testatori ut asserebat in centum florenis renensibus, quos ipse Ioannes nomine testatoris in opido Franckfurt, Maguntinensis diocesis, recepit ex Ioanne de Berckel, habitanti Colonie, et quot solvere tenebatur idem Iohannes Berckel in Venetiis in festivitatibus sancti Iacobi proxime7 elapsi. Et tenetur ipse Ioannes Berckel testatori nomine societatis et mercanti8 habite de restante in quingentis florenis renensibus ut in uno dyademate9 cum pretium per ipsum ex eodem dyademate perceptum et non plus seu valorem ipsius iuxta dictum dicti Ioannis ad suam conscientiam voluit testator executoribus infrascriptis per dictum Ioannem consignari. Subdit tamen testator se habere in civitate Lubicum penes Nicolaum Bruyn certum genus tincture seu cum quo tingitur, allamanico sermone apellatum lack, ad valorem ducentorum et decem ducatorum auri Venetiarum. Addidit quoque testator se mutuasse Venetiis Iohanni Burckinck servitori dicti Nicolai Bruyn sexaginta ducatos Venetiarum in utilitatibus dicti Nicolay. Item dixit testator opidum Nurenbergense, Bambergensis diocesis, sibi teneri in festo natalis domini nostri Ihesu Christi proxime futuro in quadraginta florenis renensis racione usufructus, census seu proventus sibi venundati ad vitam per opidum huiusmodi. Tenetur autem testatori honestus vir Cornelius de Verse de Bruges, mercator romanam Curiam sequens, ibidem presens audiens et non contradicens in ducatis vigintiquatuor prout in quadam littera cambii dixit contineri. Et confessus fuit idem testator se debitorem dicti Cornelli in ducatis triginta Venetiarum ratione mutui ut in certa litera obligationis asseruit contineri. Ulterius affirmavit testator quod in civitate Venetiarum in quodam scriptorio testatoris haberet unam coppam argenteam deauratam ad eum pertinentem pro qua solvit quadraginta duos florenos renenses. Et in eodem scriptorio tenet testator quatuor annulos aureos et vaginas argenteas ad duos cultellos sibi pertinentes et tenet testator dicti scriptorii clavem insuper testator bona sua distribuere, cupiens legatum fecit ut sequitur :

  • 10  Suit « venet » barré.
  • 11  Suit un espace blanc de 2 cm.
  • 12  Suit « centum ac monasterio sancti Francisci della Vigna Venetiarum » barré..
  • 13  Suit « et Adehaho Arlle Colonie commoranti decem. Monasterio quidem a San Iob in Canarigia Venetia (...)

50Primo legavit nepotibus suis de Borlunchusen prope Kerspe quos filios nominabat centum florenos10 renenses. Legavit dimisitque11 perlegavit Iohanni von Druilschagen ad desponsandum seniorem filiam similes centum florenos renenses et, si mortua fuerit dicta filia, voluit idem testator quod dicti centum floreni renenses dicto Iohanni remanerent. Ipseque ad suam voluntatem illos in suos proprios usus convertere posset. Legavitque dicte ecclesie Sancti Laurentii in Damaso in qua ut presertim sepelietur quinque ducatos de camera pro triginta missis infra mensem post eius obitum successivis diebus et continuis pro eius salute fiendis. Legavitque dicto Cornelio de Verse, hospiti suo, decem ducatos currentes in curia romana. Legavitque scole sive societati Sancti Leonardi in ecclesia Sancti Salvatoris Venetiarum prefatam copam deauratam pro fiendo calice et sexaginta ducatos Venetiarum pro paramento altaris ad missam celebrandam, videlicet pro casula alba et aliis singulis pro indumento sacerdotis in altari requisitis. Et legavit dicte scole sexaginta similes ducatos pro dotatione et fundatione unius misse in perpetuum o qualibet septimana semel dicenda pro anima testatoris. Legavit enim et dimisit testator Henrico Urberger, laico, Colonensis diocesis presenti, quinquaginta florenos renenses. Monasterio et conventui in Araceli Sancti Francisci de Urbe ducentos ducatos currentes in curia romana. Ac parrochiali ecclesie Sancte Margarite in Kerspe in Sudorlant similes ducatos currentes ducentos. Ac Panthalerini Sustiani seu populari civi Venetiarum novem ducatos Venetiarum. Marco Corner civi Venetiarum12 centum13 /123r/ triginta. Ac heredibus quondam Eneidandi Custen golesmit quinque. Iohanni di Arlle Colonie habitanti decem. Monasterio quidem a San Iob in Canarigia Venetiarum centum. Ac monasterio S. Francisci della Vigna Venetiarum centum et Adehaho de Borghi Colonie stanti centum ducatos, omnes Venetiarum.

  • 14  Suit « sudecim » barré.
  • 15  Suit « finire » barré.
  • 16  Suit « testatoribus » barré.
  • 17  Suit « validum » barré.
  • 18  Suit « luden » barré.

51Item per eius sepultura ac cera luminibus et aliis per eius funere et circa sepulturam necessariis sexaginta ducatos de camera legavit. Insuper legavit ducentos ducatos Venetiarum pauperibus coniugatis et in matrimonio14 sedecim, que vulgariter aput alemanos vocantur husarmen, si filios habuerint sive non, ubi necessitas apparuerit, quam discretioni infrascriptorum executorum seu alterius eorum commisit. Item pro desponsatione marium et feminarum pauperum ad voluntatem dictorum executorum eligendorum centum. Ac Henrico Korber di Antwerpia, Camerarensis diocesis, quinquaginta unum. Pro fundatione seu erectione campanilis sancte Lucie Venetiarum quinquaginta. Item Suprane Ro der Roder Doerin mulieri Colonie commoranti decem ducatos omnes Venetiarum. Catherine autem coniugi dicti Cornelii quinque. Item Wilielmo Muera cerdone, Nicolao Mordonz, Petro de Tornai et cuidam alteri Petro, omnibus tunc dicti Cornelii servitoribus, ac Margarete, famule eiusdem Cornelii, unicuique istorum quinque divisim duos ducatos currentes. Legato dimisit et dare voluit expresse mandavit testator integre satisfieri dicto Cornelio, in cuius domo testator stetit, de omnibus et singulis expensibus in domo dicti Cornelii per eundem deinceps a die presentis instrumenti exclusive pro ipso testatore et alias in usum testatoris seu illius curam habentium tam in vita ipsius testatoris quam in eius morte fiendis et huiusmodi expensis dictus Henricus Verberger sponte solvere promisit. Ceterum voluit et mandator idem testator residuum bonorum suorum mobilium et stabilium ac rerum et pertinentiarum quocumque modo ad eum spectantium et sibi debitorum seu debendorum, quecumque etiam illa fuerint, et in quibuscumque rebus seu in locis consistant, qui post mortem eius reperiantur ac post debita sua nec non legato et ordinato huiusmodi superfuerint, de quibus testatum ut prefertur non fuerit per executores infrascriptos seu alterum eorundem et iuxta eorum seu alterius ipsorum discretionem pro pace anime testatoris in usum pauperum et miserabilium personarum converti et assignari. Promitis quidem testamenti celeriori executione ipse testator omnibus similibus modo et forma quibus debuit et potuit, fecit, constituit et solemniter ordinavit huius presentis testamenti executores suos et fidei commissarios Henricum Verberger presentem et in quantum bona predicti testatoris se ad contenta in hoc instrumento ascendunt et non de quo fuit publice protestatus quia protestatione semper salva acceptavit. Ac Henricum Korwys de Antwerpia et Ioannem di Droischagen supradictos, absentes tamquam presentes et quemlibet eorum insolidum. Ita tamen quod non sit melior conditio promitis occupantis neque deterior subsequentis sed quidam unus eorum inceperit id alter eorundem prosequi valeat mediare et15 finire cum effectu. Dans et concedens ipse testator dictus suis16 executoribus et cuilibet eorum in solidum plenam et liberam potestatem, licentiam et auctoritatem liberumque mandatum presens testamentum seu ultimam voluntatem omniaque et singula supradicta et in presenti instrumento contenta iuxta ordinationem predictam exequendi et executioni mandandi. Ac universa in premissis necessaria faciendi et exercendi ac exigendi, percipiendi, impetrandi et levandi a quibuscumque mercatoribus, campsoribus, aliisque personis et ipsius testatoris debitoribus, ecclesiasticis et secularibus, ac bona eiusdem testatoris detinentibus ubicumque et in quacumque parte constitutis universa bona, credita, debita, pecuniarum quantitates atque res alias mobiles atque stabiles ad ipsum testatorem spectantia et que post eius mortem dimiserit seque de huiusmodi bonis intromittendi sine alicuius alterius licentia, ipsaque bona et res iuxta voluntatem premissam disponendi. De perceptis autem levatis et solutis quitandi et liberandi, quietationem et quecumque publica instrumenta oportuna dandi et faciendi, singula alia faciendi prout in debita huiusmodi testamenti executione opus fuerit. Et hanc dixit testator publice suam fore ultimam voluntatem quam valere voluit iure testamenti et, si eo iure non valuerit, voluit ipsum17 valiturum iure seu donatione causa mortis seu quocumque alio iure, modo, genere seu dispositione et alias, via, iure, causa et forma quibus melius et firmius ac validius viribus subsistere poterit ac firmiter robur obtinere. Super quibus omnibus et singulis premissis idem testator sibi et dictis suis executoribus et eorum cuilibet et aliis interesse habentibus a me notario publico infrascripto unum vel plura publicum seu publica fieri et confeci petiit instrumentum et instrumenta. Acta fuerunt hec Rome in domo dicti Cornelii de Verse mercatoris dicte ecclesie Sancti Laurentii in Damaso a parte anteriori contigua sub anno et dictione et mense quibus supra presentibus ibidem venerabili viro domino Ioanne Hake de18 Ludunheit, canonico Sancti Cumberti Coloniensis sacri palatii causarum apostolicarum notario ac honorabili /123v/ domino Wilihelmo Mazenura de Bruges Tornacensis, Petro de Alstock, Cameracensis diocesis clericis, Iohanne Track de Bremis, clerico Bremensis civitatis, ac prefato Cornelio de Verse, Gerardo sartore bambergense, et Nicolao filio Golini de Gusengen, Cameracensis diocesis, laicis testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis ; et legavit quator ducatos de camera Henrico Sailman notario.

52Ego Henricus Salman notarius, clericus Coloniensis diocesis, publicus imperiali auctoritate notarius quia predicti testamenti seu ultime voluntatis editioni executorum constitutioni et potestatis dationi ceterisque premissis omnibus et singulis dum sic ut premittitur fierent et agerentur una cum supranominatis testibus presens interfui atque sic fieri vidi et audivi. Ideo presens publicum instrumentum manu mea propria scriptum exinde confeci, publicavi, subscripsi et in hanc publicam formam redigi signoque et nomine meo solito et consueto signavi. Rogatus et requisitus in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum 1464 die vigesima mensis iunii coram dominis iudicibus examinatorum personaliter constitutus.

  • 19  Suit « suo » barré.

53Ser Nicolaus centurarius de confinio sancti Salvatoris, gastaldo scole Sancti Leonardi, suo19 sacramento affirmavit suprascriptam copiam testamenti missam fuisse ex Roma per suprascriptum notarium rogatum per ser Henricum suprascriptum de Hosterfrer, theotonicum.

  • 20  Suit un espace blanc de 2 cm.
  • 21  « Capte » dans le texte.
  • 22  Suit « instrumenta » barré.

54Quare suprascripti domini iudices omnes tres concordes, visis superscriptis testibus et considerata eorum forma et conditione et suis testificationibus diligenter examinatis et consideratis omnibus considerandis, super hoc habito consilio diligenti et matura deliberatione ipsas testificationes quantum est per se firmas et ratas habuerunt diebus quibus supra. Et postmodum die septimo iulii millesimo quadringentesimo sexagesimo quarto, indictione XIII, Rivoalti, suprascripti viri nobiles domini Augustinus Fuscareno et Marcus Pizamano, honorabiles iudices curie examinatorum illustrissime ducalis dominationis Venetiarum, absente domino Antonio Calbo tertio eorum socio, affuerunt coram magnifico collegio ad hoc spetialiter deputato et per partem captam inter eosdem dominos iudices et duorum de dicto magnifico collegio per ballottas, secundum formam et parte‹m›20 captam21 per maiorem partem, dicta breviaria22 testamenta approbata fuerunt.

55Ego Marcus Pizamanus iudex examinatorum subscripsi

56In magnifico collegio

  • 23  « Pari » dans le texte.

57de parte23 12

58de non 2

  • 24  « sinceres » dans le texte.

59non sinceri24 1

  • 25  Suit « comple » barré.

60Ego Franciscus de Ventonibus, Veneciarum et curie examinatorum25 notarius, complevi et roboravi, cum subscriptione unius iudicis tamen sit extra Venetiis propter pestem, auctoritate michi concessa per ducale dominium prout apparet in cyrographo 1464, die XII iulii, indictione terciadecima.

61À l’envers, d’une autre main

62Testamentum domini Enrizi de Ostebat

3. Testament de Johannes Rauchfass, marchand de Francfort (1478/4/VI)

63Le texte est suivi d’une analyse.

64ASV, Notarile, Testamenti, b. 66, Priamo Businello, 1.

65Venise, 4 juin 1478

66In nomine Dei eterni, amen. Anno ab incarnatione domini nostri Iesu Christi millesimo quadringentesimo septuagesimo octavo, mensis iunii, die quarto, indictione undecima, Rivoalti. Cum vita hominis in manu Dei sit diesque et hora mortis omnibus sit incerta, ideo unicuique iminet percavendum ne incautus occumbat et sic bona sua inordinata et indisposita derelinquat, quapropter ego Iohannes Rauchfas di Franchfordia, mercator in fontico theotonicorum civitatis Venetiarum, quondam domini Iohannis, sanus per Dei gratiam mente, intellectu et corpore, accessi ad Philippum de Triolis, venetum notarium infrascriptum, ipsumque dilligenter rogavi ut hoc meum scriberet testamentum pariterque compleret cum clausulis et additionibus Venetiis consuetis, necessariis et opportunis, iuxta formam, continentiam et tenorem unius cedule bombicinee quam eidem notario dedi et presentavi, clausam et bullatam, dicens quod erat scripta manu mea propria et in lingua theothonicha. Et tunc ipse notarius me interrogavit de commissariis non ordinendis de uxore et postumis ac filiis in posterum nascituris et de omnibus aliis interrogandis cui dixi et respondi quod de omnibus bene ordinaveram prout volui. Cuius quidem cedule tenor traductus a dicta lingua theotonica in linguam latinam per Matheum Fazolum et Antonium del Cente tamquam viros peritos et intelligentes linguam predictam theothonicam. Talis est et subsequitur :

67† Ihesus. Anno 1478 a dì primo zugno in Venezia †

68Al nome del onipotente Idio e de la zelestial regina Maria, comenzo mi Zuan Rauchfas el mio testamento a far. E questo che dapoi è scrito è integralmente la mia ultima volunta. A questo tempo anchora me reservo in mi poder e libertà a ogni tempo di poder chreser et smenuir e di tuto romper, come a mi piacese, che Dio volese in qualche tempo, al mio parer. E tanto quanto mi non rompese questo o strazase, voglio che le cose sotoscrite valia e abia stimeza e questo desidero con el mio chor intriego.

69Ittem per la prima recomando l’anima mia a l’onipotente Dio e a la zelestial regina Maria e a tuti i santi di Dio che i priega l’onipotente Dio che l’abia misericordia di mi per la so pietà e misericordia.

70Ittem dapoi desidero questo mi, che la mia persona sia mesa in la terra e dada a manzar ai vermi a San Zuanepolo o veramente dove che ai mie chomesarii piaserà. e questo tanto me val et anchor honestamente sia meso soto terra senza gran ponpe.

71Item desidero che’l sia tolto fiorini 200 di rens e de questi farmi sopelir et a mi farme una schieta sepoltura e de subito farme dir trenta fiade trenta mese, che sono mese 900, in tanti monasterii per i‹l› tanto tempo che le sia tute lete. Et quelle che avanzerà dei 200 fiorini di rens che i se debi dar a povere zente dove parerà a lor sia meio dadi, che se l’anema mia fose in alguna pena che l’onipotente Idio la vogia rischuoder per le dite mese.

72Item desidero più che sia pagadi tuti i debitori a chi debo dar avanti ogni cosa che xé in prima quello il qual i’ò hubigada la compagnia di Chraft Stalberg et compagni, si chome averta e zertamente tute le cosse xé scrite, per la qual cosa a quella compagnia in lor dil mio zercha 24 in 25 zentenera di fiorini di rens over quel che serà chonoso zertamente.

  • 26  Suit « r » barré.

73Ittem più die aver la compagnia di Chraft Stalberg et compagni da la mia compagnia da Nicholò Gienson et compagni chusì chome sta in tuto i nostri libri de maistro Nicholò Gienson et compagni. E quello che se chata eser a26 in conto di Chraft Stalberg e compagni quello sta ben, chussì chome Nicolo Gienson me ha desegnado in più fiade, et quello che sta in quel conto che Chraft Stalber e compagni dieba aver questo sta integralmente ben, o en quello che se chatase più di quello de Chraft Stalberg e compagni dovesse aver, questo non importa. E que lui che la raxon salderà die trovar piùi di quello che l’à recevudo, azò che tuto se trova di pui apartien tuto a quella compagnia.

  • 27  Pour « avixadi ».

74Ittem laso a la compagnia di Chraft Stalberg et compagni del mio fiorini 560 di rens dei qual per avanti ho guadagnadi con meso el suo, e la mia consienzia me da questo a que modo avesse mal desipado over tolto o avesse, azò che l’anima mia non ne abia graveza, tamen non se debia a quella compagnia i diti fiorini 560 di rens non pagar, chusì tosto salvo quando i mie commessarii serano ben axiadi27, chusì se li ge volesse dar ogni anno fiorini 100 di rens, questo lasio in lor o veramente sie fiorini i volese tegnir in lor, di quello che loro ànno che a mi apartien salvo ; questo è la mia opinion. Quando i mie chomessarii quella compagnia sarà libera per quello mi li ò ubligadi ; et anchora apreso i siano pagadi da Nicholò Gienson et compagni i diti dieba dar fuora quello che i àno del mio in lor, chussì chome dixe i nostri pati e se ge sé in letera sazelada sopra questo.

75Ittem anchor è ’l mio voler che la compagnia di Chraft Stalberg et compagni zerta summa di danari per l’amor di Dio i voglia dar e questo per molti marchadi i’ò fati ch’io dubito i non sia stadi liziti et mi li ho fati chome suo servidor che volentiera à visto il ben, e perzò aricordo a quella compagnia tanto quanto i so e poso et questo meto sopra la so conscienzia, che di questo i vogia far il dover.

76Item et vollio anchora che i mie chomessarii che i volia dar fiorini 300 di rens per l’amor di Dio quando i sarano lasiadi a povere persone o veramente dove loro parerà i sia ben mesi ; solamente per questo caxo che mi avesse aguadagnado indiretamente over ch’ad algun avesse fato torto in far di raxon, che zerto i’ non l’ò fato con la volunta mia, azò l’anima mia non padise pena.

77Ittem anchora voio che i mie chomessarii satisfaza e paga, più presto che i sa e posa, zerti debiti di mio padre che è rimaxo debitor et mi – meschin – non i ò anchor pagadi, i qual è notadi suxo una zetola qui dentro e per nome schriti a chi se die pagar ; la summa d’esi sono fiorini 246 di rens e soldi 5, et chotal danari volio volentiera che siano presto pagadi, perché mi ò longamente abuda la voluntà di pagarli.

78Ittem volio che sia dado a mio barba, miser Nichollo Rauchfass, fradelo fo di mio padre, hogni anno fiorini 20 di rens d’intrada overamente fiorini 200 di rens overamente 20 fiorini di rens d’intrada di che non voleva avesse piu di fiorini 15 e me ò altramente diliberado quel che nui vole e non quello che vol lui, ma xé la mia voluntà che l’abia ogni anno 20 fiorini d’intrada di rens ; et se i diti chomessarii non fosse a la prima axiadi a dar fuora i fiorini 200 di rens i ge puol dar i 20 fiorini di rens tanti di longo per fin che i diti ge compierà d’intrada i sopraditi 20 fiorini di rens, et che i non ge debia dar nesun danar contadi in le man. E questo è la mia voluntà.

79Ittem volio che sia dado al mio barba Ermano Ziper, fradelo fo de la mia madre, 15 fiorini di rens d’intrada, chusì chome sta di sora in tal chondizion et maniera.

80Ittem volio che in tal forma sia dado a mia ameda Malgarita, sorella fo di mia mare, 15 fiorini di rens d’intrada, chusì chome sta di sora, che l’abia ogni anno fiorini 15 d’intrada in so vita.

81Item volio a mio chuxin Nicholò, fiol di mia ameda Malgarita, abia fiorin 15 di rens per una volta.

82Item volio a le sorelle e fradelli di Lorenzo Echelmann a chadaun di lor fiorini 10 di rens per una volta, dei qual chredo ne sia tre over quatro in vita.

83Item volio el fio di mio barba Ermano Ziper abia fiorini 20 di rens per una volta.

84Item volio a Bolf Chamerer fiorini 30 per una volta di rens.

85Item volio a Zuan, fante del comun da Chologna, fiorin 20 di rens per una volta.

86Item volio a Nicholò, barba di Martin Lench, fiorini 10 di rens per una volta.

87Item volio a Chonzo Seperlich d’Olmo fiorini 5 di rens per una volta.

88Item volio a Gasparo, fator, azò ch’el tegna melio el mio conto fiorini 20 di rens per una volta, azò ch’el sia tanto più solizito.

89Item volio a la scuola di San Lunardo a San Salvador fiorini 13 di rens per una volta.

90Item volio a l’ospedal di San Antonio per la fabricha fiorini 25 di rens per una volta.

91Item volio al monestier di Santa Lena fiorini 13 per una volta.

92Item volio al monestier di San Zanepolo fiorini 13 per una volta.

93Item volio anchora a la compagnia di Chraft Stalberg e compagni abia fiorini 40 di rens apreso i fiorini 560 che vien a eser fiorini 600, in qual modo che i sta avanti.

94Item volio a la scuola di nostra dona a San Salvador fiorini 13 di rens per una volta.

95Ittem volio anchora et laso zò che ò intrada di vin et tereai et massarie di cassa et zoie che in questo tempo se trova a Franchfort a li mie più prosimi parenti a chi questo aspeterà di razon ; et sì li priego che i debia con amor amigevelmente partir, ché zertamente si mi avesse sapudo a che modo partir instamente, i l’averìa fato mi medemo, perché i fiorini di rens d’intrada son mier di l’alto e perzò non me ò sapudo governar di questo. Anche el non è tropo questo presto ‘sta redita avere a partir.

96Item volio e laso a Rigo Darb et a Martin Lench e a Piero Bender a chadaun un zipon di raxo negro, zoè braza 3 per cadaun, azò chi se arichorda di mi e di l’anima mia.

97Ittem anchora a Zuan, fante del comun nostro, uno vestido de negro dal chavo a piè.

98Ittem anchora a Malgarita con la qual ho habudo uno over 3 fioli con esa, et de la qual no’ l’ò chusì satisfata chome è sta il dover, che la dieba aver fiorini 300 di rens e tuto quello i’ò imprestado di danari di la compagnia che la i debia pagar chom’è lizito.

99Anchora a pagado Martin Lench ducati 200 chome lui zé debitor intro libro quelli 200 ducati mi li ò imprestadi alie et anchora ducati 300, i quali di ai Agustini. Chusì la compagnia die aver ducati 500, per ben che io ho li suo libri, che xé una gran summa. Chraft Stalberg die aver ducati 500 e zò che li è se più dibitarise, chome sta in el mio libro chiamado chapus.

100Item volio abia Barbara, fia di Malgarita, fiorini 1000, chon questa condition chome apar qui de soto. Ittem che la dita Barbara se tegna chome apartien a le bone fie a far, non contrafaza a la voluntà di mie chomessarii et che la non se marida senza la voluntà de quelli. Et se la rompese questa condizion, la non debia aver niente et che li chomessarii non sia tegnudi di darli uno fiorino et i tal danari dar la mitadi per l’amor di Dio et l’altra mitadi al tante povere garzone per so maridar. Et anchora non dar a nesuna holtra fiorini 100 per una e pitosto mancho che pi, azò che piu povere persone sia aidade. Et chusi è la mia voluntà. Quando i mie chomessarii maridarà Barbara, che i abia el poder ch’al marido non sia dadi chusì presto i fiorini 1000 di rens, se i non se ben asiadi, et a lui darge in parte o veramente chome a loro fosse più aconzo et con questa chondizion laso a Barbara questi 1000 fiorini di rens che, se la sola se maridase o che la non se governasse honestamente, che quel marido che tolese la dita ai mie chomessarii non possa domandar niente per alguna via, né soldo né pizollo, e quel che i mie chomessarii desse a Barbara per marido el dieba contentarse zò che i commessarii permeterà tal danari, a che’l tempo e in termene di anni quali meio i sia più asevoli a loro, benché la suma abia integralmente, e sia presto o tardi chome xé la mia voluntà che l’abia fiorini 1000 di rens, in tanto, quanto è scrito che le sta ubidiente ai mie chomessarii e faza, laso voluntadi. Et se la dita Barbara morisse avanti la fosse maridada che’l se dieba dispensar i diti fiorini 1000 in forma et maniera chome se fosse stada desubediente : la mitadi par povere persone per l’amor di Dio e l’altra mitadi a maridar donzele povere et in giesie et a qualche imazine dar chome ai mie chomessarii parerà el meio. Et sì priego i mie chomessarii con tuto el chuor che la dita Barbara sia ben maridada et che i guardi ben che la sia ben segurada dil sò quando el marido morise, che la savese dove trovar et chavar la so dota.

  • 28  « Et » dans le texte.

101Ittem laso a la mia fia natural Chatarina, la qual anchora à tre anni in questo tempo, che la dita garzona se faza imparar vertudi quanto apartien a una dona da ben et che la sia guardada et governada ben segondo el vostro poder, et quando la dita puta vignerà a etadi di anni 14 over 15 che la se dieba maridar meio che se saverà e se porà et che i mie chomessarii dibia dar al marido per el mancho dar fiorini 1000 di rens et questo sia fato con questa condizion, che quando i se troverà dei zinque quatro insembre i posa dar a la dita fia per fin fiorini 2000 di rens azò che la sia melio maridada et questo è la mia voluntà che se intravegnese ‹a› poderla maridar in qualche zovene de bona condizion che avese anche lui qualche chavedal et ch’el savese ben guadagnar el so pan. Questo don io integralmente libertà ai mie comessarii. Et anchora è la mia voluntà el mio parer che se dita puta non se governase ben et honestamente chomo el si convien over se la se maridasse senza el saper ho voluntà di mie chomesarii, che i chomesarii non sia ubigadi di darli piu di fiorini 200 di rens et cholui che la tolese non posa aver alguna raxon contra la mia chomessaria piui, né astrenzer dei fiorini 200 di rens, ma maridandosse con voluntà di mie chomesarii i abia libertà di darli per fina fiorini 2000 di rens. Et segondo chome i troverà l’omo chusì dieli far. Et se la dita garzona morise avanti el so maridar overamente avanti i quatordessi anni, el se dieba simel danari quelli se averave dadi a lie, che son fiorini 1000 di rens, e quelli tal danari se dieba dar chome sta qui de soto e do parte ai mie prosimi parenti e l’altra parte per l’amor di Dio a l’ospedal di Sancto Antonio, et anche in Alemagna a Franchfort qualche memoria perpetuel in qualche giesia. É28 la mia voluntà che, se i mie chomessarii volese maridar avanti l’etadi di quatordexe anni, e son contento ; ma si quella garzona morisse avanti l’etade di quatordexe anni, che colui che la tolese non abi la dota ; e questa è la mia voluntadi. Se la fosse anda’ a marido quando l’avesse 12 over 10 anni, non m’inchuro ; quando i 14 anni sia compidi volio che’l marido abia la sa dota o morta o viva.

102Ittem paravanti laso a Lorenzo, mio fiol natural, tanto quanto parerà ai mie chomesarii, né piu né men, e questo s’intenda chusì che se’l dito puto non se volese lagar governar e non fose ubidiente ai chomesarii, over far a suo seno, e che vedese che de lui dovese vegnir un fiol perso et hordeno e volio chusì che essi li debia comprar zento over duxento fiorini di rens in so vita d’intrada azò che lui con questi sia satisfato et in neguna maniera né pocho né asai el posa strenzer di più ai mie chomesarii. El stia a loro quando li averà comprado fiorini zento d’intrada a comprarli altri zento over zinquanta a so bon piaxer, ma tamen volio ch’el abia per el manco zento fiorini di rens d’intrada, e sia chome piaxe a Dio di condition. El resto che sarà del mio se dieba dar i do terzi ai primi mie prosimi riedi, l’altro terzo per l’amor di Dio, e se Lorenzo non se portase come di sopra sta e che se comprasse l’intrada, questo desidero chon tuto el mio chuor, né piu né men di quello comando per scriptura qui avanti né da puo’.

103Ittem se chaxo fose che’l zovene se governasse chome a un zovene da ben se convien e che ai chomesarii ell obedise zò che lor l’insegnase et conseiase, l’è el mio voler, se Dio conzedese gratia, che la mia compagnia de libri quella che anchora a durar un bon tempo d’anno e sì spiero in Dio che i non perderà ma piutosto a guadagnarà e quello ch’avanzase del mio, che fose fiorini 4000 di rens, l’è lo mio voler che Lorenzo abia quelli fiorini 4000 di rens et con quelli far ben. E questo è integralmente el mio voler che al zovene Lorenzo no’ se sia debitori, di darge alguna cosa altro che quello l’avera per nezesità dil so viver, fin tanto che la so etadi non vegna ani 25 et quando l’averà el dito tempo, el si debia dar el so ne le man et non avanti ; e questo è integral la mia voluntà, salvo se’l garzon se metese a tanto ben che li chomessarii li dese di so voluntà qualchosa over tuto ne le man. Altrimente priego loro anchora non voio per nesuna via che lui contra i chomesarii possa strenzer se non tanto quanto el vi sia di gran nezesità, el qual s’intenda molto puocho. Et questo è’l mio voller che’l dito garzon uno anno over quatro scia con altri et el zerchi d’ogni chosa ; et questo el mio voler, quando i mie chomessarii el dito garzon e la dita Catarina volese aver ne lo so man e che i vedese e parese che i non inparase ben cum la madre, che la dita sia ubigada di dover contratar al so voler e se la non volese far questo, ch’ela, dei tresento fiorini de rens che i laso, la non debia aver niente. E dapoi non die i mie chomesarii quelli puti tor per niente, né alie darli, né soldo né pizolo.

104Item se chaxo ochorese a quel tempo quando el garzon vignerà ai suo anni et che li vegna i fiorini quatro milia, che mi volio che lui li abia.

105Ittem chusì è’l mio voler, che zò che serà di piu del mio ch’el sia partido per tal maniera : un terzo per l’amor di Dio, un terzo i mie propinqui e riedi, e l’altro terzo dieba aver el dito Lorenzo. É chusì el mio voler, tamen el si debia ogn’altro ordene, fato davanti e dapoi schrito, satisfar et quando el vignerà sull’ultima el ge diebia vegnir i diti fiorini quatromilia di rens et se non ge fosse oltro cha uno mier o do miera o tre miera di fiorini, per questo el sia contento e satisfacto.

106Tamen, se i mie chomessarii vedese che la compagnia non andase cusì ben quando sia al maridar di Catarina, che li non debia dar più de fiorini 1000 di rens e se i vedese ch’el dovesse remagnir holtra fiorini 2000, e cusì i abia la libertà, et chusì è’l mio voler. E se’l dito Lorenzo morise avanti ch’el fose a la etade di anni 25, e che Catarina fose sta maridada, l’è mio voler che quei denari e roba se debia chusì partir in tre : primi prosimi riedi le do parte e l’altra parte per Dio in giesia et dove i parese meio mesi. Et se la dita Catarina non fose maridada quando el dito Lorenzo morise, volio che l’abia apreso i fiorini 2000, fiorini 1000 per nome di Lorenzo, el resto se debia partir do terzi ai primi eriedi e’l terzo per l’amor de Dio, chome è mentoado di sopra. Et azò che’l sia ben intexo, questo è’l mio voler : se Lorenzo morise avanti el maridar di Catarina, volio che Catarina abia per dota fiorini 3000 di rens per suo dota, el resto partido chome apar di sopra.

107Ittem volio che se dia al fio di Malgarita, chiamado Gerolimo, fiorini 150 di rens quando el vignerà al suo tempo e ch’el se debia meter in qualche monestier pro frate et se questo non fosse che’l si debia aidarlo e meterlo a imparar qualch’arte, over far uno frar d’eso et, s’el morise avanti 10 over 12 anni, non si debia dar niente a nisun e questo è la mia voluntà.

108Ittem volio che del mio chonto de la chompagnia di Nicholo Gienson e compagni el sia batudo del mio chavedal ducati 160, i qual se debia scriver a Piero Igelemer in so conto, perché io li son vero debitor.

109Ittem volio che’l sia anchora trato di quella del mio ducati 100 e quelli scriver in conto di maistro Nicholo, se io li avesse fato chose fosse in so contrario.

110Ittem volio da maistro Nicholo e da Piero Igelemer che li volia che tuti i mie libri sia mesi a conto quelli che sono mie studi de mia spetialità et vendudi in ogni luogo per el mundo et chusì volio, e da lor e priego per l’amor de Dio che si questa compagnia amigevolmente e fidelmente debia governar et quando el tempo conpirà, che si la mia facultà anchora i non voia refudar, et che i lassa star la mia facultà anchora piu avanti in quella e de questo i debia tuor per so utilità quello parerà a lor. E se mai arivase donde Dio avesse a far e pregerò Idio fidelmente per loro.

111Ittem e desidero puramente per amor di Dio e per tute le voluntà de’ santi e la rezina Maria venerabel charisimi signori e boni amisi per nome Eberardo Cachim e Piero Igelomer e maistro Nicholo Giensun, mio compare, et Lorenzo Etchelman e Martin Linch, tuti zinque che i volia esser mie chomessarii e che questo i non volia refudar per l’amor di Dio e per la bona compagnia che mai abiamo abuda insieme, per la gran speranza che ò in lor, piaxando in Dio spiero tute le cose sarà proviste che vui non averé nesun grand’ impazo. Et si volio qua dentro serar ogni cosa che vui non averè alguna rancura. Et questo è’l mio voler : quando dei zinque tre xé sarà insieme, i posa far zò che ben i piaserà, ché’l se dubito che tuti zinque mal se troverà insieme.

112Ittem volio e laso a chadaun dei diti chomesarii fiorini 72 di rens, zoè ogni anno fiorini 8 tanto longa quanto la summa sia compida. Et questo è la mia voluntà, che Dio ve guarda : se uno dei zinque manchasse, i altri quatro possa elezer uno a zò che sia zinque che sia bon e sofiziente per i fioli e per i riedi, infina tanto che’l dito Lorenzo vegna a la soa età di so anni. Anchora è el mio voler che se Lorenzo se maridase avanti l’età de anni 25 e che l’avese anni 18 over 20 e quando quello fosse che’l avesse fioli et che’l se avesse ben governado nel so maridar, ben chusì è la mia voluntà che i chomessarii i debia dar zò che è del suo e lasarlo far i so fati. E de fin ch’el non avese fioli, non si debia dar niente per nesuna via. Questa è la mia volunta integra.

113Ittem volio e sì ve priego vui chomessarii amigevolmente se caxo fose che’l mio vi vegnesse ne le man, che vui non lasse star fermo el mio e che realmente e zustamente voi el debiadi trafegar e questo desidero amigevelmente da vui e di quello voi dadi agun quello ch’è lizito, per fin tanto che i fioli serà provisti.

114Ittem chusì volio et intriego el mio desiderio e voler che vui a nesun né pizolo né soldo dobie dar per questo testamento se voi non se’ ben incomodo. Et zò che vui non poré in una volta satisfar, farélla una altra, e questo non volio per nesun modo che nisun vi possa astrenzer e sia dove si volia. Et a tuti debiade responder voi voré satisfar quando el vi vignerà et poré et chusì sé sto testamento compido, et questo et intriego la mia voluntà : si nesun per rason ve volese domandar alguna cosa per raxon cholui che avesse lasado qual chossa, voi non li dobiade dar niente se non volese vui volintiera. Et chusì tosto chome algun per raxon vi astrenzese, colui debia ogni laso et don aver perso. Questo è tuto el mio voler e vui podé dar tal danari per Dio over in giesia, dove a vui parerà, ma ben vi volio pregar che vui voié sia soliziti et zò che ben vui podé satisfar che vui dobiade far. Et anchor volio che ogni anno diti 5 vui posé spender in compagnia sora la mia eredità e che v’achorde zò che voi abié a far, et che vui voiadi redurvi insieme et aconseiarve zò che voi vosé far e dir el tempo pasado, over l’ano che vien, zò che voi volé far.

115E questo è tuto el mio voler e la mia ultima chondizion a dì dito et volio anchora che ogni cosse sia reta et governada et Dio ve dia piu e sia bene noto a tuti et pregé l’onipotente Idio per mi, el simel farò per vui. Fato a dì primo zugno, 1478, in Venexia.

116Io Matio Faxuol ho scrito questo e traslatado, di compagnia con ser Antonio del Zenta, di todescho in italian ad litteram.

117Io Antonio del Zenta son stado cum ser Matio Faxuol et avemo traslatado questo di brigada fideliter.

118† Ihesus, Maria. A dì 1° zugno, in Venexia. Questa è la copia di la poliza inclusa entro el testamento per el debito de so padre. Questo dapoi è schrito che mi Zuan Rauchfas ho trovado suxo i libri di mio padre, a chi Dio perdona, chome lui a schrito : è romaxo debitor dapoi la so mort, et questo se debia pagar più presto se fa e porà. Questo è la mia integra voluntadi e voler : volio satisfar presto, piaxando a Dio tamen se Dio chomandase sora di mi, chusì che non fese altro testamento, questo è’l mio voler che se seguise questo chome dapuo sta scrito, se debia chusì satisfar et chusì sopra di l’anima sua. Et spiero mi medemo satisfar ogni cosa. Quello che seguise dapoi, per mia tamen segurtà di l’anima mia et ho scrito questo di parte in parte et per nome quelli i quali dieno aver.

Item prima a Tredrich Selpester da Linburgo per nome de Rechebis Beg* fiorini di rens

n° 24

Item a Ermano Henausing da Lubech

n° 12 ½

Item al chomun de Ladron** a Franchfort

n° 10

Item a Nicolò Chreps da Cholonia

n° 10

Item a Bernardo Sigeberg da Lubech

n° 4

Item a Nicolo Stringer, zitadin di Mens

n° 1 ¼

Item al stadel di Franchefort

n° 1

Item al scrivan di la muda, Achub*, a quel tempo quando morì so pare

n° 9

Item a quel dito scrivan, come ho trova’ per scritura

n° 9

Item a Rigo Spicher asio miser Nicolò Chreps fiorini 93, chome atrovo questi denari de’ aver Iusto Stadelin, val

n° 93

Item a quel Rigo Spicher fiorini 60, i qual trovo da Nicholò Chreper i dicti da Chologna et

– – – –

Item anchora a Rigo Spicher per conto fiorini 12, no so a chi aspeta, o a lui o a so miser, val

n° 12

Item a l’orexe de la foia d’oro

n° 4

Item a Bernardo Nuiaus per una peza di sarza

– – – –

Summa fiorini di rens***

246 ¼

* Il est surprenant de trouver parmi les créanciers deux Orientaux, dont l’un, douanier, a eu des relations personnelles avec le père de Rauchfass.
** il pourrait s’agir de la commune de Diebbach, non loin de Francfort (« ladro » = « Dieb »).
***Si l’on replace dans la colonne les 60 florins de Rigo Spicher, la somme calculée est de 249 florins ¾, la différence tient à la pièce de toile de Bernardo Nuiaus (Neuhaus, de Cologne).

119Et questo è’l mio voler che a tuti se debia dar el suo, tanto inanzi quanto el se trova di so riedi, et quel non se troverà dovese die dar, che se debia dar per l’amor de Dio et con diligentia zercha prima de trovar i eriedi de color, che i vien. Questo è tuto el mio voler.

120Et hic finit tenor presente cedule. Preterea, et cetera […]

121Ego Priamus Busenellus, quondam domini Bernardi de Venetiis, Venetiarum notarius.

122testis presbiter Nicolaus de Nicolossis, perpetuus titulatus in ecclesia Sancti Silvestri.

123testis presbiter Alovisius di Landis, quondam domini Landi, de Venetiis, Sancte Marie Formose.

Analyse du testament de Johannes Rauchfass de Francfort

124Éclairé, comme nous l’avons vu, par d’autres sources, le testament de Johannes Rauchfass permet d’analyser, sinon la psychologie du personnage, dont nombre d’aspects demeurent certainement cachés derrière la rhétorique du genre, du moins la démarche, par laquelle cet homme d’affaires, considérant la peste, met de l’ordre dans ce qu’il laisse derrière lui.

125Les dispositions testamentaires peuvent se regrouper sous les chapitres traditionnels des obsèques et soins de l’âme, des legs pieux et charitables, des legs familiaux et amicaux, et, puisqu’il s’agit d’un homme d’affaires, de l’apuration des comptes.

obsèques et messes

200 fl.

1,7 %

legs pieux et charitables

377 fl.

3,3 %

legs familiaux et amicaux

6975 fl.

61,6 %

remboursement de dettes

3746 fl.

33,4 %

11298 fl.

100 %

126Cette répartition, qui ne tient compte que des informations chiffrées fournies par Rauchfass lui-même, a une valeur indicative. On ignore le montant du capital investi dans la société Stalberg-Bromm, l’étendue de la dette de la société Nicolas Jenson et C° vis-à-vis de la société Stalberg-Bromm, le « reste » des liquidités à répartir et la valeur des biens meubles et revenus de Francfort.

127Aussi partielle que soit notre connaissance sur l’ensemble du capital, les dispositions testamentaires n’en révèlent pas moins l’étendue des dettes, amputant sans doute largement la part de Rauchfass dans la société Stalberg-Bromm ; et la modicité des legs de piété et de bienfaisance (5 %).

128Le détail des dispositions et les commentaires justificatifs qui les accompagnent autorisent une analyse de motivations : l’organisation du testament, le style, avec ses clichés et ses bouffées de sincérité, la projection que tente Rauchfass sur l’avenir, autant de révélations sur les structures mentales de cet Allemand qui se prépare à la mort à Venise.

Le schéma testamentaire

129Rédigé d’une traite et en allemand, le testament traduit par sa longueur, la prolixité de certains passages, et l’apparente confusion du discours, les graves soucis de Rauchfass. On en a donné ci-dessus la version vénitienne, transcrite par deux courtiers du Fondaco.

130Les obsèques sont expédiées rapidement : que son corps soit mangé par les vers à S. Zanipolo, ou ailleurs, s’il plaît à ses commissaires, et que la sépulture soit simple.

131Tout de suite, les dettes vis-à-vis de la société qui l’emploie à Venise ; il confesse ses torts : il a créé à ses maîtres des obligations (« hubigada la compagnia »), il a conclu des marchés illicites, il craint d’avoir mal utilisé et détourné des fonds qui lui étaient confiés (« mal desipado over tolto ») ; il a cru bien faire (« volentiera a visto il ben »), et se sent en conscience le devoir de renoncer aux gains qu’il fit avec le capital d’autrui.

132C’est ce devoir de conscience qui le met sur la voie des legs de réparation (300 fl.) à de pauvres personnes. De la donation à des inconnus méritants, on passe à l’accomplissement d’un devoir filial, honteusement retardé, le paiement des dettes paternelles (« mi mesquin non i o anchor pagadi »).

133Un enchaînement naturel conduit aux plus proches parents restés en Allemagne, d’abord à l’oncle paternel, à qui Rauchfass tient à constituer une rente, puis, par symétrie, à l’oncle maternel, aux cousins germains, aux amis allemands ; Wolff Kammerer, qui lui succèdera à Venise au Fondaco, un commis de la commune de Cologne, les proches de Lorenz Eckelmann et de Martin Lench, qui sont ses associés à Venise et ses commissaires. C’est à ses plus proches parents, qu’il vient d’évoquer, qu’il appartiendra de faire le partage de ses biens meubles et revenus à Francfort.

134De la parenté agnatique, on en vient à la famille propre : ce n’est pas un ménage, ce sont des individus, à qui va l’essentiel de la fortune de Rauchfass, près de 6500 florins comptés. D’abord, Malgarita, « avec laquelle, dit le testataire, j’ai eu un ou trois enfants », et envers laquelle il se sent des torts (« nolo chusi satisfata chome è sta il dover ») ; il les répare par une dotation. Puis Barbara, fille de Malgarita, dont il ne doit pas être le père, non plus que de Gerolimo ; enfin, ses enfants naturels, la petite Catarina, âgée de trois ans, et Lorenzo.

135La préoccupation que causent à Rauchfass l’entretien et la carrière de ces quatre enfants (qui ne sont peut-être pas de la même mère) le conduit, pour finir, à choisir pour commissaires et exécuteurs testamentaires les cinq amis et compagnons de Venise : Peter Ugelheimer et Nicolas Jenson, Eberhard Cachim, Lorenz Eckelmann et Martin Linch : eux seuls sauront et voudront, par affection pour lui, se charger de cette difficile succession et de la tutelle dont les jeunes enfants ont encore longtemps besoin.

La famille de J. Rauchfass

La famille de J. Rauchfass

Le style, c’est l’homme

136Après l’analyse de ce schéma testamentaire, le style, expression d’une sincérité. N’insistons pas sur les redites bavardes, sur les réserves casuistiques, sur l’insignifiance du décompte religieux. Rauchfass est tout entier dans les tourments que lui causent ses actions passées et l’hypothèque pesant sur sa succession.

137Vis-à-vis de ses patrons, le remords et le trouble de conscience ; vis-à-vis de son défunt père, le remords de l’insouciance filiale ; vis-à-vis de Malgarita, le regret de négligence, mêlé peut-être à d’autres sentiments ; vis-à-vis de ses parents allemands, un sentiment de gêne à les laisser faire un partage difficile (« non meo sapudo governar di questo ») ; enfin, vis-à-vis de ses amis et commissaires, le sentiment contradictoire que leur aide est nécessaire et que la tâche est bien embarrassante (« spiero tute le cose sarà proviste che vui non avere nesun grand impazo »), et comme pour vaincre les réticences probables, Rauchfass fait mettre 100 ducats au compte de Nicolas Jenson « pour le cas où il lui aurait causé quelque désagrément ».

138On le voit, Rauchfass est inquiet, non tant du destin de son âme que de l’image qu’il laisse à ses proches. Dans le miroir que lui tend la mort, il contemple des attitudes qui ternissent le passé.

139Qu’en est-il de l’avenir ? L’avenir, ce sont d’une part, la société d’édition vénitienne, qui était sa raison de vivre et à laquelle il souhaite encore de nombreuses années (« se dio conzedese gratia che la mia compagnia de libri quella che anchora a durar un bon tempo d’anno »), et ce sont ses enfants et ceux de Malgarita.

140Le vocabulaire employé pour tracer les lignes du futur n’est pas original : Rauchfass, dont la vie privée semble avoir été désordonnée, prévoit, en bon père, les carrières les plus banales pour ses enfants : à Lorenzo, la réussite, assurée par le capital et les revenus tirés de la société d’édition ; aux deux filles, le mariage, si possible à 14 ans ; à Girolamo, une somme qui lui permette d’entrer dans un couvent ou d’apprendre un métier.

141Naturellement, il faut que pendant la période probatoire qui va de la mort de leur père et donateur à leur entrée dans la vie, ces enfants méritent la confiance, par laquelle Rauchfass se sent prolongé après lui. Un seul mot résume l’exigence paternelle : obéissance.

142Barbara doit se comporter comme une « bonne fille » : ne pas contrevenir à la volonté des commissaires, ne pas se marier sans leur autorisation, faute de quoi elle n’aura pas un florin. Est-ce à dire que la « bonne fille », comme le vassal du 10e siècle, doit régler sa conduite sur un code d’interdits ? La vision que Rauchfass se fait de l’avenir de Catarina est plus positive : elle doit apprendre les vertus qui font la femme de bien (« se faza imparar vertudi quanto apartien a una dona de ben »). Doit-on interpréter cette différence par le moindre intérêt que Rauchfass porte à Barbara, fille de Malgarita, comparée à Catarina, sa propre fille ? Il me semble plutôt que Catarina, qui n’a que trois ans, a tout à apprendre, alors que Barbara ne doit rien gâcher.

143Quant à Lorenzo, il doit se laisser conduire (« gubernar ») pour devenir un bon jeune homme (« zovene da ben ») ; si par malheur, il donnait aux commissaires des signes inquiétants d’insubordination (« dovese vegnir un fiol perso »), on se bornerait à lui acheter une rente de 100 à 200 florins. Prévoyant le pire – c’est sans doute dans son tempérament –, Rauchfass se réfère malgré tout à une représentation de la réussite, qui justifie et perpétue le capital qu’il a su faire fructifier. Que souhaite-t-il à sa fille ? Qu’elle épouse un jeune homme de bonne famille, possédant un certain capital, et sachant bien gagner son pain (« zovene de bona condizion che avese anche lui qualche cavedal et chel savese ben guadagnar el so pan »). Honorabilité, aisance ne suffisent pas : il faut aussi l’aptitude au travail. On retrouve là les trois conditions mises par nombre de villes médiévales à l’accès à la bourgeoisie : le bourgeois est encore un homme qui gagne son pain de ses mains.

Casuistique du hasard

144Après les tourments personnels, la projection sociale, un dernier aspect du testament de Rauchfass mérite que l’on s’arrête encore un moment : ce sont les calculs prévisionnels de l’homme d’affaires qui tente de faire la part du destin et fournit aux commissaires des directives alternatives pour l’utilisation des fonds qui leur seront confiés.

145Le tableau ci-dessous fait ressortir trois points :

  1. En cas de désobéissance, l’indulgence paternelle est graduée : Barbara, fille de sa maîtresse, est traitée par Rauchfass comme sa propre fille, si elle se comporte bien ; si elle n’en fait qu’à sa tête, elle est rayée de son testament, elle est comme morte. Catarina, si elle se montre intraitable, reçoit un court viatique ; Lorenzo, même s’il est un « fils perdu », est assuré d’une rente à vie.

  2. Indulgence masculine, ou lignagère : aux filles, on cherche un mari lorsqu’elles ont 14 ans au plus, et Rauchfass envisage que sa fille puisse convoler à dix ans ! En revanche, un « zoven da ben » se marie à 25 ans. 10 ans d’écart au mariage, qui font passer les fillettes de la tutelle des commissaires à celle de leur époux. Il n’est pas exclu que Lorenzo se marie plus jeune : si son coup de tête est contrôlé (« ben governado ») et s’il fonde un foyer, il conservera son capital. Si en revanche ce mariage précoce se révèle stérile, l’ombre de son père s’opposera à ce qu’il hérite (« e de fin ch’el non avese fioli non si debia dar niente per nesuna via »). Rauchfass partage avec la plupart de ses contemporains l’idée que la fécondité bénie du mariage s’inscrit dans un ordre familial et moral.

  3. La charité vient toujours après la famille, lorsque les sommes sont importantes. Et pourtant, Rauchfass vit à Venise, et la famille de Francfort est devenue lointaine : des Eckelmann, il ne sait plus s’il y en a trois ou quatre en vie…

146En conclusion de cette analyse, disons que le testament de Rauchfass permet de distinguer des traits de comportement qui tiennent, les uns, au caractère, les autres, au milieu, les autres, à la profession. Ce bourgeois de Francfort qui vit au Fondaco calcule et raisonne en florins rhénans ; il se situe entre son passé familial, dont témoigne la liste des créanciers nordiques de son défunt père, jointe à son testament, et l’avenir incertain de ses bâtards italiens. Cet homme, fauché dans la force de son âge, avait une passion, l’imprimerie, et c’est à Venise qu’il l’a fait vivre.

4. Exécution du testament de Margarita, veuve du boulanger Georgius del Monego (1480)

147ASV, Cancelleria Inferiore, Notai, b. 99, perg. 8, Pietro Andrea de Grataroli fù Paxio.

148In Christi nomine amen. Anno eiusdem nativitatis millesimo quadringentesimo octogesimo indictione tertiadecima Rivoalti. Ad banchum mei notarii situm ad pedes scallarum offitii Dominorum Examinatorum, presentibus magistro Mateo Store, habitatore Mestre, quondam ser Hendrici de Auspurch, ser Jacobo Nigro, scriba offitii Justicie Nove, testibus notis ad hec rogatis, ibique prudentes viri magister Georgius et magister Paulus fratres quondam ser Hendrici de Augspurch, pistores et habitatores Venetiarum et uterque vero tamquam maior pars commissariorum constitutorum per quondam dominam Margaritam, relictam ser Georgii del Monego de Dilmastro et habitatricem de confinio Sanctorum Apostollorum, ad hoc et alia facienda per cartam ipsius testamenti stipulatam per me notarium inscriptam die vigesimo octobris sub anno domini de nativitate milesimo quadringentesimo septuagesimo quinto indictione octava dicto nomine sponte maturaque deliberatione habita omnique alio modo via quibus melius potuerunt et possunt, plenam et irrevocabilem quietationem, liberationem et securitatis cartam fecerunt et faciunt magistro Joanni quondam Johannis de Ulmo, alemano, in fontico ligatori, commissario et partim testamentario predicte () domine Margarite, ibi presenti stipulanti et recipienti de ducatis octuaginta uno et soldis vigintiquatuor quos nominatus Joannes commissario nomine de commissarie predicte dedit et exbursavit manualiter infrascriptis diversis diebus et temporibus in presentia prenominatorum magistri Georgii et Pauli commissariorum ut supra, pro legatis relictis per ipsam dominam Margaritam juxta formam sui ultimi testamenti gati ut supra per me notarium et pro certis aliis expensis factis pro ipsa huiusmodi prout infra singula singulis refferendo Et primo

149Fo dato del suo testamento a dona Barbara lire 3 val l. 3 s.

150Item a dona Caterina pizochara, duc. mezzo val l. 3 s. 2

151item dato al notaro pro testamento l. 4

152item a lo spetiale per candele de cera lire XXV, val ducati 4 val l. 25

153item ai preti e piovani, duc. 4 I/2 e soldi 16 val l. 28 s. 14

154item al sagrestan lire 3 val l. 3

155item per andar a Robian s. 28 l. 1 s. 8

156item dato al monastri de s. Zuanimpolo lire ventuuna l. 21

157item per la sepoltura, ducati doy val l. 12 s. 8

158item al medico ducato uno val l. 6 s. 4

159item dato a magistro Marchio, sartor a Mestri lire tre val l. 3

160item dato a quelo che vende el pano e per spese fate per la dita l. 8

161item dato a doy done che le attendeva l. doy val l. 2

162item dato per le medicine l. nuove e s. XVI val l. 9 s. 16

163item dato a li pizochari di S. Domenico, ducati tre e s. 26 l. 19 s. 8

164item per andar a dato a dona Franceschina, per andar a la Croxe ducato uno val l. 6 s. 4

165item dato a dona Biancha, per andar a la Trinita ducato uno l. 6 s. 4

166item dato al suo confessore, ducato uno l. 6 s. 1

167item a la chiesa di SS. Apostoli, per la messa de la Madona in canto l. 6 s. 4

168item per uno candeloto dato a la chiesa di SS. Apostoli l. 6 s. 4

169item a la scola di pistori di S. Stefano l. 6 s. 4

170item per messe 60, ducati doy l. 12 s. 8

171item dato a Anna, sua sorella, duc. 4 val l. 24 s. 16

172item dato a Isabetta, fia de sua sorella, duc. 16 l. 99 s. 4

173item dato a Zuan Smalcz Hasen, fio de suo fradelo l. 37 s. 4

174item dato a Baldassare Belinger, fio dela sorella de suo marito l. 18 s. 12

175item dato per uno calexe, ducati 20 val l. 124

176Summa duc. 81 l. I s. 4

177Pro quibusquidem denariis exbursatis ut supra prefati commissarii et quilibet eorum liberaverunt et absolverunt liberant et absolvunt prefatum Joannem et eius bona et res etc..

178Ego Petrus Andrea de Gratarolis de sancto Johanne Albo, quondam ser Paxini, imperialis notarius missus et judex ordinarius ac habitator in confinio S. Eustachii, predictis omnibus et singulis interfui, quamvis per alium transcribi fecerim, aliis negotiis occupatus, cum originali concordatus comparavi.

179Ego Johannes Franciscus de Gratarolis de sancto Johanne Albo S. Petri Andree, imperiali auctoritate notarius, ex prothocollo fideliter extraxi, nil addito nil diminuto, ideo cum fide signum tabellionatus consuetum apposui.

5. Testament de Franz Hirschvogel de Nuremberg (Venise, 1498/2/XI)

180ASV, Notarile, Testamenti, b. 1211, Antonio Marsilio, VI, n° 819.

181On a conservé deux versions du testament de Franz Hirschvogel, la cédule autographe daté du 2 novembre 1498, et la traduction en vénitien. Les deux documents ont été conservés dans le même dossier notarial. C’est le texte allemand, auquel est apposé le cachet de Franz Hirschvogel, qui fut remis à son frère Bernhardin, lorsque ce dernier, au nom de la société « Bernhardin Hirschvogel et frères » requit à Venise en 1505 la rédaction en « latin », selon l’usage. Cette démarche donnait force exécutoire au testament face à la contestation qui s’était manifestée contre certaines clauses successorales.

182La version allemande du testament a été publiée par C. Wirtz, Mercanti tedeschi fra la Germania e il Fondaco a Venezia, Presenze tedesche a Venezia, éd. S. Winter, Centro tedesco di Studi Veneziani, Rome-Venis 2005, pp. 45-48. On trouvera ici la version vénitienne, peut-être rédigée par un traducteur d’origine allemande.

183Mi Francesco Irsfogel, citadin in Nurainbergo, fazo noto et manifesto plulichamente con questo mio schrito de man achadauna persona che io, chon bon pensamento et con deliberato chore, me fo proposto et pensado la trasgrasion de la vita presente, et che io de chosa algüna piu zerto son, salvo da la morte, et da chosa più inzerta, salvo del tempo de la morte, et per questo me fo per tempo proveduto con sanità de la vita mia et con bon inteleto et ben pensado pensir in el tempo che io lo podea ben far, et de questo no abuto intriga posibilita de far con la mia man propria, et anche poder lasar in che modo io voglio in questo mio testamento, et in questo comando che sie la mia ultima volunta, chome apar de parola in parola seguente schrito. Et per prima laso se io per chomandamento de Dio morise qui a Venexia, che io sia in la gexia et contra de san Bortolomio sepelito et la mia sepultura sia fata li in la dita gexia in la chapela de San Sinibaldo avanti el suo altar, overamente in la dita gesia dove con la volunta del plebano pora eser, de farme la mia sepoltura, per laqual io ordeno 50 ducati, et sy die eser fato con mancho pompe che sia posibele. Item se io manchase per la volunta de Dio in la cità di Norinbergo che io sia li sepulto in el monaster deli frati minori li nel la giexia del dito monester, in la sepoltura del mio padre et mia madre et li debia eser fato la setima et 30 chomemorazion, chome et consueto de far li. Item se io in altro locho manchase che io sia in dal locho in la contra del dito locho sepulto et li fato del 7 et 30 la mia chomemorazion segondo consueto, et simelmente sia fato a Nurembergo la dita comemorazion, in la gexia deli frati menori, et li debia eser fato per uno ano in drego in pulicho arichordanza de l’anima mia. Et poÿ debia eser satisfato ogni laso io qui soto schrivo et laso qui in Venexia et in Nürmbergo per salute mia et de mie antezesori defunti. Item per prima laso che ante omnia sia pagati tuti li debiti che io resto debitor, lequal siano manifesti et chiari, et con vera probazion podeno eser müstradi che io avesi lasato dal debito driedo di me, li qual debino eser satisfati deli beni io laso driedo di me. Item poi io lasso che di sübito poi la morte mia più presto che sia posibele me se faza zelebrar 200 mese, et de chadeuna dar 4 karantani. Item poi laso che sia da per amor de Dio per l’anima mia et de tuti li mei pasati, ali infraschriti monasteri schole over chiamati fradernite et piete qui in Venexia : in el monastir chiamato frati menori 25 duc., in el monastir chiamato san Zuani Paulo del ordine predichatori 25 duc., in la Pietà 25 duc., in la schola grande de San Marcho mesa apreso San Zuanÿ Paulo 50 duc., ali doi schole mesi in la giexia de san Zuani Paulo, chiamati san Petro Materi et San Vizenzo, achadeuna 25 duc., nela schola over fradernita de santa Ursula mesa nel champo santo da San Zuani Paulo 30 duc., in le doi schole over fradernita mesi nela gexia de San Salvador, chiamati de la Madona et de San Leonardo in chadeuna 25 duc. Item io laso chel sia dato in Nurembergo per l’amor de Dio, per salute dal l’anima mia et da tuti li mei pasadi, et per prima in li 4 monasteri over chonventi di frati, del ordene de san Augustin heremitani, del ordene caramitani, del ordine di predichadori, del ordine di frati minori, in chadeuno monestero 20 fiorini de rens, neli doi monesteri de monachi chiamati a santa Chaterina et santa Chiara chadeuno 20 fiorini de rens. Item nel hospetal de S. Marta e de S. Elisabeta a la Santa Croze apreso Norinbergo in chadauno 10 fiorini di rens, neli doi chaxe dela Pieta in ne la contra de San Sinibaldo et di san Lorenzo in chadeuno 20 fiorini di rens. Item neli 4 chaxe de san Lazaro in et aprexo Nureinbergo posto in chadeuna 25 fiorini di rens, liqual son chiamati a san Lunardo a san Lazaro a san Justo et a san Zuani. Item in uno monasterio meso apreso la cita chiamato Bambergo chiamato al Santo Sepulchro 30 fiorini di rens. Item poi laso che siano comprati 3 fiorini perpetui et almancho per 25 fiorini di rens l’üno, et per questo sia ogni ano in perpetuo constituito una comemorazion per salute de l’anima mia et de tuti li mei pasadi, in nel monasterio deli sopra schriti frati menori, con el modo chel richiede, et questi 3 fiorini di rens perpetui ; et far la dita mia comemorazion sopra schrita abian di far li diti mei fradeli infra schriti Lunardo, Bernardin et Sinibaldo Irsfogel, et poi la morte loro abian afar questo loro eredi chome io me confito et zerto son. Poi laso ali mei doi sorele mondane chiamati Ursula et Cordula a chadeuna 50 fiorini di rens et ala mia sorela Ysabeta moier de ser Martin Erchel difünto et vedua lasata 200 fiorini di rens, più ala dita mia sorela Elisabeta, ali sui fioli mondani in gual parte 500 fiorini di rens, ali qual serano obediente a la madre, et qual fiol dela dita mia sorela non sera obediente ad ela non debia in dal aver parte alguna in questa eredita. Piu laso al nostro fidelisimo servo chiamato Zorzi Ramier 100 fiorini di rens. Item tuti le cose io neli sopra schriti articuli io ordinato in menzion de fiorini sa deba intenter in la vaiuta del paese io li laso, et in dal modo eser pagati. Item poi meto et instidui et laso, in tute le chose io laso et ho, in roba, vestimenti, mobele, danari contadi, merze, stabile, debiti mesi et trafichanti, roba presenti et futuri, ogni chose sya che se sia, del qual io qui di sopra ho ordinato, restera che siano herede li mei 3 fradeli Leonardo, Bernardin et Sinibaldo Irsfogel in gual parte, in questo che loro abiano egualmente far partison dela roba da mi lasato et ereditar gualmente, et che chadeuno di loro posa far de la parte sua quel lui vora, zenza intramision del laltro, et sopra questo mio testamento io laso per mei comesarii li sopra schriti mei fradeli Leonardo, Bernardin et Sinibaldo Irsfogel in tal tempo citadini in Norembergo, li qual debiano aver suma comision de far et ordenar segondo qui di sopra apar. In spazial in lor me confido, ma niente de meno me resalvo intrego poder de questo mio testamento tuto over parte rechiamar over ordenar de penar et altramente far, quando over quante volte me parera in fin che io avero vita, et questo per fede et chiareza, ho mi sopraschrito Francesco Irsfogel questo mio testamento et ordinanza schrito con la mia man propria et sotoposto et mio sigilo autinticho ad questa schritura, fata in Venexia post incarnazione domini 1498 adi 2 novembrio.

6. Testament de l’imprimeur Nicolas de Francfort (1519/23/V)

184Le texte est suivi d’une analyse.

185ASV, Notarile, Testamenti, b. 66, Priamo Businello, n° 320.

186† Jesus, Maria. 1519 a dì 23 mazo in Venezia

  • 29  « se » dans le texte.

187In Christi nomine. Io Nicolo Francforte, fu di miser Henrici, del confin di San Marcelian, per Dio gratia sanno de la mente et del corpo, timando la visebeli morte ò voiudo disponer et ordinare i mee bene et sì29 voio che quista sia mia ultima testamento et ordinatione se trovassi esser per mi fata. Voio sia mee fideli commissarii miser Iacomo spizier de la fontana, mio zenero, et miser Pero Lichtensten, mio compare, impressor librorum, et madona Andreana mia dona et madona Paula mia fia, i quale debono mandar ad eseguizione tuto quelo ordinarò per quisto mio ultimo testamento. Et primo recomando l’anima mia al mio creator, omnipotente Dio, quando loi phiazerà chamarme. Voio che el mio corpo sia sepulto in la mia archa a San Zuanepolo, et sia spexa per el mio funeral, avante che el mio corpo sia mosso e portado a la sepultura, voio di me sia dito messi n° 100 mortorum per l’anima mia. Lassa se se trovassi al mio passer de quista vita o prete overo frate di me conforta in el mio passar, che lezi la passione di Christo et la recomandatione de l’anima, voio che habia ducato uno et che diga de li missi per l’anima mia.

188Lasso a la schuola – per l’anima mia – di miser San Marcho ducati dexi, zoè ducati 10, intendando per tuta la spexa che farà la schuola per mi sepolir et per i luminaria pasadi. Lassa a la schuola de la Santissima Trinitade ; lasso a la schuola di miser San Pero Martire ; lasso a la schuola de madona Sancta Ursula ; lasso a la schuola di miser San Lunardo a San Salvador ; lasso a la schuola di San Spirito in chau di piazo di San Marcho apreso el fontigo di la farina ; lasso a la schuola di miser San Chrisofolo a Sancta Maria de l’Orto ; lasso a la schuola di miser San Maximo a San Canciano ; lasso a la schuola di madona Sancta Catherina ; lasso a la schuola di la Madona a San Marzelian ; lasso a la schuola di madona Sancta Lucia ; lasso a la schuola del Roxario a San Bortholomio : tuti li sopraditi schuoli lasso ducato uno per chaduna schuola et se dar ad saver dite schuole chomo del mio funeral a ziò che ve‹n›gono cum lor phenelo a compagniar el mio corpo a la sepultura, secundo usanza.

189Lasso a l’altar del crucifixo a Sancta Maria di Serve che se compra ogni anno doi miro de l’olio bon che arda die ac nocte per l’anima mia et di li me morti et che habia a durar anni cinque. Lasso a San Francesco di la Vinga ; lasso ai frati di miser San Iob ; lasso ai frati di Sancta Maria di l’Orto ; lassa a li doni di Sancta Chiara di Muran ; lasso a tuti li monisterii sopraditi ducato uno per chadun diti monisterii. Lasso a la Pietadi ducato uno ; lasso ai poveri di miser San Lazoro ducato uno. Lasso a li prexoneri per l’olio ducato uno. Lasso ai frati di Miser Dominico a Castelo ducato uno, et recordar tuti monosterii sopraditi che digano tanti missi per l’anima mia. Lassa ai frati di San Zuanepolo ducati doi per mio sepolir et dire misse dexi mortorum et una missa in chanto cum diaconi et nel zorno sequente, et dire missi n° 30a per l’anima mia et di li me morti. Lasso che se trova doi boni religiose, un che diga la missa de la Madona, l’altra che diga la missa di miser San Gregorio, che se daga ducato uno per homo. Lasso ai poveri di la mia contrada di San Marzelian ducato uno.

  • 30  Lecture incertaine.

190Lassa a dona Chaterine, moier di ser Nicolò, fu zà mia massara, ducato uno et se se trova una bona massara overo bon garzon che havessi servido fidelmente al tempo del mio passar, lasso, ultra el suo salario, ducato uno per homo, e ssiando a quel tempo in caxa mia. Lasso che se trova qualche persona de bene che vada a la Trinitade et a Chastelo et a San Lorenzo et a la Centisi30 Croce et a li sagri dagano quelo ch’è consueto per l’anima mia. Lasso a mio nepote fra Hieronymo a San Zuanepolo ducati dexi, zoè ducati 10, et in libri a stampa di valuta ducati quatro et che diga di li missi et che priga Dio per li anime di li nostri morti. Lasso che se trova qualche bon religioso – o prete o frate – per andar a Roma a visitar li sette giessie principale et dire de li missi per chadun dite giesie et pregar Dio per l’anima mia et che lasso per chadun dite giesie al mancho uno marzelo di eliimoxina et a le giesie di miser San Gregorio et per andar a Sancta Maria di Loreto et pregar Dio per l’anima mia, et che habia el dito religoso ducati dexi, secundo che apararà a mie comissari acordarse cum dito religoso.

191Io Nicolò Francoforte ha in animo di andar a Hierosalem a visitar i lugi sancti et se per causo manchassi che non fosso andado, voio che se trova un bon religioso che vada in Terrasancta et pregar Dio per l’anima mia et che dago offreto ai frati al Monti Syon ducati tre et al monaster de Bethelem ducati tre, che pregano Dio per l’anima mia, cum missi et oratione. Item per el religioso che va in dito viazo che habia in ducati 45 in 50, secundo che apar acordarse cum dito religioso.

  • 31  « intendando vita viduale » surajouté.

192Lassa Andreana mia delecta consorte le caxi doi a Moran cum tuti soii miorimenti fabricadi como al presente se trouva, chomo li sue cartte, istromenti, confini, et cetera. Lasso la mia dona Andreana tutte i sue vestimenti, se de lana, se de lino, overo di seda, fato per suo dosso, furnido chomo se trova. Lassa la mia dona delecta ducati trecento, zoè ducati 300, i quale habiano a pagar i mee comissarie in anni doa, el primo anno ducati 150, el secondo anno ducati 150. Lasso doi lecti furnidi cum soi chabazali et chusini et choltri, linzoli par quatro, zoè par 4, intemeli par n° 4, mantili n° 4, tavaii n° 4, tavioli n° 12, fazoli n° 4, doi aneli d’oro, la vera benidita et el dorchesso. Lasso dapedi tre, spaleri tre, casse di drape tre. Lasso che se faza una vesta vedual de pano fin. Lasso piazado la mia dona delecta a star in caxa mia, che habia libertà a star anni doa zenza a pagar fito di caxa, né decemi, né angaria per la terra : voio che possa star libera et francha et che habia el suo viver de mee bene, chomo voi intenderete qua avanti. Voio che sia dado formento ster otto l’ano, zoè 8 ; vini begunzi 4 ; lingi chara n° 10 ; olio doi miro del bon ; et che possa uxar la mia massaria tanto quanto che achaderà di besongnio per quel tempo, zoé stagando, intendando vita viduale31, in caxa mia. Lassa la mia dona Andreana libri tre in vulgare : Biblia, Vita di sancti padre, Lezenda di sancti, a ziò che a recordar a pregar Dio per me, che me faza dire di li messi per l’anima mia et che leze tal volta li sette psalme penitentiale per l’anima mia et che daga qualche eliimoxina la setemana per l’anima mia. Tutti li cossi sopra spezificadi sia dada et consingado a la mia dona delecta per i mee comissarii cum amore et caritadi. Circa la mia caxa, chomo sopra dito, voio che issa Andreana possa tuer a star cum issa di compania qualche dona di ben et che habia tuta la caxa in sua libertà per el tempo sopradito, tamen non voglando stare in persona che non possa afitar ad altri persone ; questo partien ai mee comissarii.

193El residio veramente di tuti me bene mobeli, stabule, chaduge et disordinadi, et per non scritte et chaduge potessi vengire, voio et ordino in quista mia ultimo testamento che tute me bene mobeli et stabule sia obligado a l’integro satisfazione del mio legato soprascrito ; el resto de me bene romanga a la mia unica fiola Paula per sua heredità. Voio che mia fia Paula sia tinguda a dar ogni anno ai frati a San Zuanepolo ducato uno nel zorno chi passa de quista vita per far el mio annoversario, chomo chantar una missa mortorum, et che faza del ben per l’anima mia et de tuti nostri morti.

194Lasso al nodaro miser Priamo Buxanelo che traza in publicha forma quisto mio ultimo testamento consueto more veneto per suo premio ducati tre, zoè ducati 3.

195Io Nicolo Francoforte scrito quisto mio testamento et la mia ultima voluntà de mia man propria et per chiareza misso mio singale consueto a dì 23 mazo 1519.

196Laus Deo semper.

197au dos :

198† die 24 mensis maii 1519, indictione prima, Rivoalto.

199Egregius vir dominus Nicolaus Franchfort, quondam domini Henrici, impressor librorum de confinio Sancti Martialis, venit ad me Priamum Busenellum, Venetiarum notarium infrascriptum, et mihi presentavit cedulam instrumentoriam eius manu scriptam, clausam et sigillatam suo sigillo, qua per me acepta, ipsum interrogavi si bene stabat iuxta velle suum et si aliquid aliud volebat addere vel minuere, qui mihi dixit quod pro nunc nolebat aliud ordinare et quod omnibus bene ordinaverat iuxta velle suum, rogans me notarium, et cetera. Et etiam a me notario accepit unam alteram cedulam testamentariam, clausam et sigillatam, quam mihi presentavit sub die 13 mensis iulii 1515.

200† Io Bernardin quondam Zorzi, sanser in Rialto, fui ttestimonio, e scrissi de mia man.

201† Io Lorenzo Zexano, fo quondam Zorzi, testimonio subscrissi.

202n° 5

  • 32  Suit « ser » barré : le qualificatif ne peut s’appliquer à un famulus.

203Die X mensis ianuarii, 1524, indictione 13, aperta de mandato magnifici domini Dominici Trevisano, dignissimi advocatoris comunis, ad instantiam domini Iacobi aromatarii ad signum Fontane prout retulit ser32 Pasqualis, famulus dicti officii advocatorum.

Nicolas de Francfort et sa famille vénitienne.

Nicolas de Francfort et sa famille vénitienne.

204Le testament autographe de Nicolas de Francfort, rédigé le 23 mai à Venise, et présenté au notaire Priamo Businello le 13 Juillet 1515, est accompagné, dans les minutes du même notaire, par le testament de sa femme et par celui de sa belle-mère. Le document, qui porte son signe et son sceau, témoigne de sa parfaite connaissance de la langue vénitienne, à quelques accords près.

205Confrontées aux dernières volontés d’autres imprimeurs allemands de Venise, les dispositions que prend Nicolas de Francfort nous ont donné le sentiment d’une parfaite assimilation : de ses origines, ne subsistent que son nom, subtilement dépouillé de la signification de provenance par la suppression de l’article, sa marque de fabrication qui vaut signature, et l’évocation de « ses morts » qu’il recommande aux prières d’un neveu, moine dominicain à S. Zanipolo.

  • 33  D’après C. Castellani, La stampa a Venezia… p.. XXXIV, Nicolas de Francfort est connu comme imprim (...)

206Les dispositions pieuses témoignent de sentiments sans doute profondément religieux, mais aussi largement étalés : la topographie vénitienne des églises, monastères et « scuole » dessine l’étendue d’un vaste paysage intime et public à la fois ; les legs, exclusivement vénitiens, et la mise en scène des obsèques affirment et garantissent l’honorabilité acquise après 50 ans d’activités33.Ce très vieil homme consacre un quart de ses liquidités à des donations qui affermissent le souvenir qu’il laisse et apaisent son âme.

  • 34  Si II, p. 232 : Pasque conjug. Cariss. Immatura morte extincte Nicolaus francfordie maritus mestis (...)

207Confrontées aux dernières dispositions de sa femme et, quatre ans plus tôt, à celles de sa belle-mère, les dernières volontés de Nicolas de Francfort situent cet étranger enraciné à un niveau social plus élevé que celui de son milieu familial d’adoption. D’un côté, la maison de S. Marziale, les domestiques, l’arche à S. Zanipolo, où reposait depuis 1481 la première épouse, Pasqua34; de l’autre, les petites maisons (domicellae) de Murano, la vie insulaire « provinciale », le travail du verre.

208Andriana accompagne son mari dans sa vie religieuse, et se retrouve avec lui dans cinq « scuole » de dévotion. Elle est aussi très attachée à sa vieille mère, à sa soeur, membre d’un tiers ordre, et aux maisons de son enfance. A ces maisons de Murano, le testament de Gasparina consacre l’essentiel de son développement : c’est tout ce qu’elle possède, et, tout en aimant fort et respectant son gendre l’imprimeur, elle tient beaucoup à ce que son bien reste de son côté. Son côté, c’est sa famille frioulane, les Nigro (Schwarz ?), représentée par son neveu Piero.

209C’est l’intérêt qu’elle porte à son bien qui nous vaut l’esquisse d’un cadastre et permet d’évoquer avec quelques précisions à la fois le milieu familial et le cadre de vie campagnard qui furent celui d’un des plus importants imprimeurs allemands de Venise.

Les maisons de Murano : situation en 1519.

Les maisons de Murano : situation en 1519.

210La dot d’Andriana, dont elle assure par testament la jouissance à son mari, sa vie durant, ce sont deux maisons qui lui viennent de sa mère. Donnant sur la « ripa », c’est-à-dire le canal de Murano, elles se prolongent à l’arrière par des jardins jusqu’à la lagune (« palude »). C’est un habitat d’artisans, séparé probablement des fournaises par le canal dei Vetrai. Andriana a pour voisins, propriétaires ou locataires, des verriers ou des boisseliers. L’une de ses deux maisons, que son mari a fait reconstruire, avec son jardin et son puits clos de murs (quam fecit fabricare vir meus di novo cum suo orticello et putheo clauso de muro), est enserrée entre deux maisons de famille : à gauche sur le croquis, la maison de son défunt père, aliénée, inhabitée ou louée : Jacopo da cha’ da Mestre était lui-même verrier ; à droite, la cha’ Nigro, c’est-à-dire la maison de ses grands-parents maternels, les Frioulans.

211Quelques années plus tôt, au moment où la mère d’Andriana rédigeait son testament, la situation de la cha’ Nigro était bien différente. La maison avait été coupée en deux et Alvise, frère de Gasparina, ancien verrier lui-même, vivait encore dans l’une de ses parties. L’autre partie avait été donnée par Gasparina à sa fille et à son gendre, Nicolas de Francfort, pour qu’ils en fassent une résidence estivale. L’imprimeur avait déjà acquis un jardin, qui séparait la cha’ Nigro de la cha’ da Mestre. Son terrain était donc agrandi par le portique et les deux chambres à l’étage prises sur la cha’ Nigro ; en perçant une porte dans le mur du jardin, Nicolas de Francfort commençait des travaux qui aboutirent à l’alignement de la façade sur la « rive ».

  • 35  C’est la descendance de Paola, la fille unique de Nicolas de Francfort.

212L’absence d’orientation et de mesures conserve à notre schéma un caractère abstrait, malgré le réalisme de la description des lieux. Mais l’intérêt de l’esquisse tient à la rareté de ces documents et à leur signification sociale : l’assimilation, l’insertion de l’étranger – en l’occurrence d’un imprimeur allemand dans un milieu d’artisans verriers de la lagune – c’est la pierre ajoutée qui vient s’encastrer dans un ensemble relativement récent : le cousin Piero est toujours appelé le Frioulan, et Mestre a sans doute été l’ultime étape pour la famille paternelle d’Andriana avant l’immigration dans la lagune : oui, les familles et leurs alliances de voisinage, ce sont d’abord des maisons. La Cha’ Nigro, et à S. Zanipolo, l’arche devenue Fontana35, ce sont l’avant et l’après Nicolas de Francfort : l’assimilation, c’est la disparition.

7. Testament de Peter Pender, hôte de la « Maison allemande » (1514/4/VII)

213ASV, Notarile, Testamenti, b. 786, Bartolomeo Pedretti, n° 176.

214In nomine omnipotentis eterni Dei. Anno ab incarnatione eius de 1514, indictione secunda, die quarta julii, Rivoalti. Cum vite terminus sive hominis dies ultimus incertus sit nonostante semper temenda sit ideoque unicuique cavendus ne indispositis eius bonis occumbat, ideo ego Petrus Bender, quondam alterius domini Petri de Francfort Alemanie alte, in civitate Veneciarum morans et habitationem jamdiu trahens in contrata S. Bartholomei, sanus mente et intellectu, licet corpore infirmus, jacens in lecto, vocare feci S. Bartholomeum de Pedretis, civem et notarium venetum, ipsumque rogavi ut hoc meum ultimum testamentum scriberet pariterque post meum obitum tradderet cum clausulis necessariis et solitis secundum quod hic inferius gradatim ordinavero. Primo namque animam meam omnipotenti Deo eiusque celesti curie comendavi, corpus vero videlicet cadaver meum tumulari in sepulcro ubi positus est Johannes Rochfas et socera mea et Barbara, prima coniunx mea, cum filiis meis ex ea susceptis hattenus defunctis, et, antequam sepeliar vel post, celebrari volo missas gloriosissime verginis Marie et devoti Gregorii et in meis exequiis et funeralibus expendi id quod videbitur infrascriptis meis dilectis commissariis. Quos instituo et esse volo magistrum Petrum Talches, theotonicum, sutorem, quondam domini Leonis et ser Dionisium Ferro, officii Auditorum Veterorum et / (barré) dominam Ursam uxorem meam dilectissimam et barbar/ et Sigismundum et Barbaram, filium et filiam meam dilectissimos. Item vollo et ordino quod dictus magister Petrus pro onore dicte mee commissarie habeat de bonis meis ducatos decem et dicto S. Dionysio ducatos viginti quinque similiter pro dicto onere semel tantum. Item per presens meum testamentum declaro et idem facio sub recta et bona consientia et in rei veritatis per sacram Eucarystiam sumptam per me devotissime his prope diebus videlicet in festo S. Johannis in ecclesia S. Bartholomei predicta, quod ratione dotis et contractus matrimonii quondam Barbare consortis mee nihil habui nec ab ea nec ab aliis modo aliquo percepi. Sed in secundo matrimonio meo secuto inter me et Ursam uxorem meam presentem habui et percepi ab ipsa Ursa in pecuniis numeratis ad Montem Novum et in jocalibus, auro et argento et fulcimentis domus et indumentis, sumam ducatorum mille, de quibus millibus nunquam cartam feci et ideo vollo et ordino dictam quantitatem ab ea receptam sibi dari. Que quidem Ursa se voluit viduare et vitam cum dictis filiis meis celibem et honestam ducere, sit insuper residuaria una cum dictis Sigismundo et Barbara filiis meis equaliter equisportionibus in omnibus et singulis bonis mobilibus et imobilibus cujuscumque generis mihi quantoque spectantibus. Verum si dicta Ursa noluerit viduare et vitam honestam ducere, sit privata portione residui mei predicti. Quo casu dicti filius et filia mei sint heredes universales. Item dimitto ecclesie S. Marie Gratiarum fratrum ordinis S. Hieronymi ducatum unum. Item ecclesie S. Marie de Laureto ducatos duos et caro notario infrascripto pro eius mercede ducatos duos.

215Jo mi Michiel de Lucha, telariol, sta in la contrada de San Marchola, fui testimonio pregado utt supra zurado.

216Io Piero de Avanelo quondam domini Maristainle, contrade S. Samuel, fuy testimonio pregado e jurado ut supra.

8. Testament de Jacob de Gand, hôte à l’enseigne du « Lion Blanc » (1521/24/IX)

217ASV, Notarile, Testamenti, 271, Bernardo de Cavanis, n° 326.

218In nomine Dei eterni, amen. Anno ab incarnatione domini nostri Jesu Christi 1521, mensis septembris, die 24, indictione X, Rivoalti. Cum vite sive therminum etc.. qua propter ego Jacobus, quondam S. Joannis di Guanto, hospes ad insignem Leonis Albi in contrata S. Johannis Chrisostomi Venetiarum, sanus gratia domini nostri Jesu Christi mente et intellectu, licet corpore languens, volens bona mea ordinare, ad me vocare et venire feci Bernardum de Cavaneis, venetum notarium infrascriptum ipsumque rogavi ut hoc meum ultimum scriberet testamentum pariterque post meum obitum compleret et roboraret cum clausulis, additionibus, et solemnitatibus necessariis iuxta ritum venetum. In quo quidem meo ultimo testamento primo comendans animam meam omnipotenti Deo creatori nostro eiusque gloriosissime matri vergini Marie totique Curie celesti, constituo et essere volo meos fideles commissarios et huius mei ultimi testamenti executores dominum Danielem di Bonbergo di Anvers, dominum Nicolaum Laurentium di Brebant, nepotem domini Laurentii Chulier, mercatoris in Anversia, dominum Andream Maiorem di Venetiis et magistrum Henricum, sartorem, theutonicum et dominum Jacotinum de la Cercha di Odenart, mercatorem, ut quod hic inferius ordinavero darique jusso sic ipsi adimplere debent. Item volo et ordino quando placuerit omnipotenti Deo animam meam separere a corpore, cadaver meum sepeliatur in una ex archis scole beatissime Marie in ecclesia S. Salvatoris cum illa impensa que videbitur dictis meis commissariis et antequam cadaver meum sepeliatur, celebrari volo missas quindecim in ecclesia S. Johannis Chrisostomi et totidem in ecclesia S. Salvatoris pro anima mea. Item in die obitus mei dispensari volo pauperibus Christi ducatos quinque pro anima mea . item dimitto Marie, cugnate mee, sorori Magdalene uxoris mee, ducatos quinque. Item dispensari volo ducati vigintiquinque in maritandis quinque pauperibus damicellis pro anima mea. Item lego scole S. Marie in ecclesia S. Salvatoris ducatos duos et scole S. Leonardi in dicta ecclesia ducatum unum pro anima mea. Item dimitto predicte Magdalene uxori mee dilecte ducatos centum et omnes suas vestes et vestimenta a suo dorso cuiuscumque generis et sortis et omne et singulum caput massaritie, cum hac tum conditione et declaratione quod si non invenirentur omnia bona mea inventariata manu notarii infrascripti di ordine meo, quod tunc detrahi debeant de legato facto dicte uxori mee omni allia bona que deficerent seu amontare eorumdem, judicio et arbitrio dictorum meorum commissariorum. Item dimitto Ioanni nepoti meo quondam alterius Johannis di Brecht fratris mei di Guanto ducatos centum et Anne eius sorori alios ducatos centum. Et Girardo fratri dictorum Johannis et Anne, si vivit, alios ducatos centum, sed si non viveret, volo dictos ducatos centum legatos dicto Girardo dividi inter dictos Johannem et Annam, fratrem et sororem, nepotes meos. Item dimitto S. Johanni Baptiste, zoielerio, laboranti in Cecha, ducatos decem in signo amoris et caritatis. Item dimitto done Christine, que nunc mihi servit, ducatos tres. Item dimitto illis meis commissariis qui administrabunt et finient hanc meam commissariam in vendendo mea bona mobilia et omnia alia faciendo necessaria in termino mensium quatuor a die mortis mee, ducatos viginti. Item dimitto Pasino fachino, qui mihi servit, ducatos duos. Item dimitto Catharine saracene, que mihi servit, ducatos tres. Item dimitto Severio, olim famulo meo, ducatos tres. Item lego et dari volo fabrice organi ecclesie S. Johannis Chrisostomi ducatum unum. Item dimitto domino fratri Johanne alemano ordinis S. Augustini, confessori meo, ducatos quatuor. Ressiduum vero omnium et singulorum bonorum meorum, jurium et actionum caducorum et inordinatorum per non scriptorum mihi testatori quomodolibet spectantium aut spectare et pertinere valentium, ademptis et extractis primo ducatis decem, quorum quinque dimitto predicto Henrico sutori, commissario meo, et s. Andree Maiori, commissario meo, alios ducatos quinque. Restum vero dimitto predictis Joanni et Girardo et Anne nepotibus meis, quos meos equales heredes et residuarios universales instituo et esse volo. Interrogatus a notario infrascripto de interrogandis, respondit nolle aliud ordinare nisi ut supra. Preterea etc… Si quis et… signum etc…

219Testes : Johannes Herench quondam alterius domini Joannis tornarensis et dominus Marcus filius domini Armani Chol di Franchfort.

220Io ian herren di tornay

221Io marko de Arman Koell de frankfor

Notes

1  Suit « cinque » barré.

2  Suit « asserunt » barré.

3  Suit « ordi » barré.

4  Suit « Bencem » barré.

5  Suit un espace blanc de 5 cm.

6  Suit « aurum » barré.

7  Suit « elapsi » barré.

8  Suit un espace blanc de 2 cm.

9  Suit « in precium » barré.

10  Suit « venet » barré.

11  Suit un espace blanc de 2 cm.

12  Suit « centum ac monasterio sancti Francisci della Vigna Venetiarum » barré..

13  Suit « et Adehaho Arlle Colonie commoranti decem. Monasterio quidem a San Iob in Canarigia Venetiarum centum » barré après un saut de ligne à ligne sur « centum ».

14  Suit « sudecim » barré.

15  Suit « finire » barré.

16  Suit « testatoribus » barré.

17  Suit « validum » barré.

18  Suit « luden » barré.

19  Suit « suo » barré.

20  Suit un espace blanc de 2 cm.

21  « Capte » dans le texte.

22  Suit « instrumenta » barré.

23  « Pari » dans le texte.

24  « sinceres » dans le texte.

25  Suit « comple » barré.

26  Suit « r » barré.

27  Pour « avixadi ».

28  « Et » dans le texte.

29  « se » dans le texte.

30  Lecture incertaine.

31  « intendando vita viduale » surajouté.

32  Suit « ser » barré : le qualificatif ne peut s’appliquer à un famulus.

33  D’après C. Castellani, La stampa a Venezia… p.. XXXIV, Nicolas de Francfort est connu comme imprimeur à Venise entre 1473 et 1487 ; il doit être septuagénaire au moment de son testament. Sa belle-mère est toujours en vie.

34  Si II, p. 232 : Pasque conjug. Cariss. Immatura morte extincte Nicolaus francfordie maritus mestiss. suis et sibi V.F. anno MCCCCLXXX. L’inscription avait été relevée par Cicogna.

35  C’est la descendance de Paola, la fille unique de Nicolas de Francfort.

Table des illustrations

Titre La famille de J. Rauchfass
URL http://books.openedition.org/efr/docannexe/image/38252/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 29k
URL http://books.openedition.org/efr/docannexe/image/38252/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 44k
URL http://books.openedition.org/efr/docannexe/image/38252/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 1,5k
Titre Nicolas de Francfort et sa famille vénitienne.
URL http://books.openedition.org/efr/docannexe/image/38252/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 15k
Titre Les maisons de Murano : situation en 1519.
URL http://books.openedition.org/efr/docannexe/image/38252/img-5.jpg
Fichier image/jpeg, 17k

© Publications de l’École française de Rome, 2016

Licence OpenEdition Books

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search