Versión clásicaVersión móvil

Les cardinaux entre Cour et Curie

 | 
François Jankowiak
, 
Laura Pettinaroli

Sources et bibliographie

Bibliographie

Texto completo

Instruments de travail, dictionnaires, encyclopédies, répertoires, prosopographies

1835 Bullarii Romani continuatio summorum pontificum Clementis XIII., Clementis XIV., Pii VI., Pii VII., Leonis XII., Pii VIII. : constitutiones, literas in forma brevis, epistolas ad principes viros, et alios atque alloquutiones complectens quas collegit Andreas Advocatus Barbèri ; additis summariis, adnotationibus, indicibus opera, et studio comitis Alexandri Spetia, Rome, Ex Typographia Reverendae Camerae Apostolicae, 1835-1857, 19 vol.

1840-1879 Moroni (Gaetano), Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica da S. Pietro ai nostri giorni specialmente intorno ai principali santi, beati, martiri, padri, ai sommi pontefici, cardinali… ed alla famiglia ponticia ec. ec. ec. Compilazione del cavaliere Gaetano Moroni romano primo aiutante di camera di S. S. Gregorio XVI, Venise, dalla Tipografia Emiliana, 1840- 1879, 103 vol.

1851-1893 La France ecclésiastique. Almanach et annuaire du clergé contenant la cour de Rome, les archevêques et évêques de France, leurs vicaires généraux, les curés et desservants… les congrégations religieuses, Paris, Impr. Didot aîné, 1851-1877 et 1887-1893, 34 vol.

1857 Dictionnaire des cardinaux, contenant des notions générales sur le cardinalat, la nomenclature complète, par ordre alphabétique, des cardinaux de tous les temps et de tous les pays ; la même nomenclature par ordre chronologique ; les détails biographiques essentiels sur tous les cardinaux sans exception ; de longues études sur les cardinaux célèbres, qui, en si grand nombre, ont rempli un rôle supérieur dans l’Église, dans la politique ou dans les lettres, par M. l’abbé C[harles] B[erton], Petit-Montrouge, J-P. Migne (Encyclopédie théologique, 3e série ; 31), 1857. Republié en 1969 by Gregg International Publishers Limited, Westmead, Franborough, Hants, England.

1871 Fisquet (Honoré), Biographies, portraits et autographes des Pères du Concile Premier du Vatican, Paris, 1871.

1874 Fisquet (Honoré), Rome et l’épiscopat catholique et histoire du concile œcuménique du Vatican comprenant les actes et les constitutions dogmatiques promulgués dans cette illustre assemblée, Paris, 1874.

1879 Galvani (Francesco) [comte], Profili biografici degli Em.i cardinali che componevano il Sacro Collegio all’epoca del Conclave per la elezione di S.S. Leone XIII, Florence, Tip. di Ernesto Sborgi, 1879 [sans pagination].

1899 Baumgarten (Paul Maria), Daniel (Charles), De waal (Anton) (éd.), Rom, das Oberhaupt, die Einrichtung und die Verwaltung der Gesamtkirche, Berlin, 1899 (Katholische Kirche : unserer Zeit und ihre Diener in Wort und Bild, 1) ; trad. fr. L’Église à la fin du XIXe siècle : Rome, le chef suprême, l’organisation et l’administration centrale de l’Église, Paris, 1900.

1909 L’épiscopat français : portraits de tous les cardinaux, archevêques et évêques de France et des colonies, Paris, 1909.

1957 De Marchi (Giuseppe), Le nunziature apostoliche dal 1800 al 1956, Rome, 1957 (Sussidi eruditi, 13) ; réimpr. anastatique sous le titre Rappresentanze e Rappresentanti Pontifici dalla seconda metà del XX secolo, préface de S.E. Mons. Antonio Samoré, Cité du Vatican, 2006 (Sussidi eruditi ; 13).

1958 Hierarchia catholica medii et recentioris aevi, sive summorum pontificum, S. R. E. Cardinalium, Ecclesiarum antistitum series et documentis Tabularii praesertim Vaticani collecta, digesta, edita, vol. VI – A pontificatu Clementis PP. xii (1730) usque ad Pontificatum Pii PP. vi (1799), per P. Remigium RITzler – OFM conv. et P. Pirminum SEFRIn – o.f.m. conv., Padoue, Il Messagero di S. Antonio, 1958. [Liber primus : De Summis Pontificibus et s. r. e. Cardinalibus et titres cardinalices, p. 1-52].

1965 Bravo (Ugarte José), Diócesis y obispo de la iglesia mexicana (1519-1965) : con un apéndice de los representantes de la S. Sede en México y viceversa, 2e éd. Mexico, 1965 (Colección México Heorico, 39).

1968 Hierarchia catholica medii et recentioris aevi, sive summorum pontificum, S. R. E. Cardinalium, Ecclesiarum antistitum series et documentis Tabularii praesertim Vaticani collecta, digesta, edita, vol. VII – A. pontificatu Pii PP. VII (1800) usque ad pontificatum Gregorii PP. xvi (1846), per P. Remigium RITzler – o.f.m. conv.et P. Pirminum SEFRIn – o.f.m. conv., Padoue, Il Messagero di S. Antonio, 1968 [Liber primus : De Summis Pontificibus et s. r. e. Cardinalibus + titres cardinalices, p. 1-46].

1979 Hierarchia catholica medii et recentioris aevi, sive summorum pontificum, S. R. E. Cardinalium, Ecclesiarum antistitum series et documentis Tabularii praesertim Vaticani collecta, digesta, edita, vol. VIII – A pontificatu Pii PP. IX (1846) usque ad pontificatum Leonis PP. XIII (1903), per P. Remigium Ritzler – o.f.m. conv.et P. Pirminum SEFRIn – o.f.m. conv., Padoue, Il Messagero di S. Antonio, 1979 [Liber primus : De Summis Pontificibus et s.r.e. Cardinalibus + titres cardinalices, p. 1-63].

1983 Gatz (Erwin) (éd.), Die Bischöfe der deutschsprachigen Länder : 1785/1803 bis 1945. Ein biographisches Lexikon, Berlin, 1983.

1994 Levillain (Philippe) (éd.), Dictionnaire historique de la papauté, Paris, 1994.

1999-2002 weber (Christoph), Becker (Michael), Genealogien zur Papstgeschichte, Unter Mitwirkung von Michael Becker, Stuttgart, 1999-2002 (Päpste und Pappstum, 29-I à VI), 6 vol.

2001 Sicari (Giovanni), Cenni biografici su tutti i cardinali (1198- 2001). Incarichi precedenti ai cardinalati, date di creazione e morte. Titoli diaconali, presbiteriali e vescovili, Rome, [s. n.] (www.araldicavaticana.com), 21 febbraio 2001.

2002 Hierarchia catholica medii et recentioris aevi, sive summorum pontificum, S. R. E. Cardinalium, Ecclesiarum antistitum series et documentis Tabularii praesertim Vaticani collecta, digesta, edita, vol. IX – A pontificatu Pii PP. x (1903) usque ad pontificatum Benedicti PP. xv (1922), per P. Zenonem PIęta – ofm conv., Padoue, Il Messagero di S. Antonio, 2002 [Liber primus : De Summis Pontificibus et s. r. e. Cardinalibus + titres cardinalices, p. 1-26].

2002 Gatz (Erwin) (éd.), Die Bischöfe der deutschsprachigen Länder : 1945-2001. Ein biographisches Lexikon, Berlin, 2002.

2004 Pelletier (Gérard), Rome et la Révolution française : la théologie et la politique du Saint-Siège devant la Révolution française (1789-1799), Rome, 2004 (CEFR, 319), « Prosopographie des cardinaux, 1789-1799 », p. 577-632.

2005 wolf (Hubert) (éd.), Prosopographie von Römischer Inquisition undIndexkongregation, 1814-1917,Paderborn-Munich-Vienne-Zürich, 2005 (Römische Inquisition und Indexkongregation. Grundlagenforschung 1814-1917, III), 2 vol.

2007 LE Blanc (Jean), Dictionnaire biographique des cardinaux du XIXe siècle. Contribution à l’histoire du Sacré Collège sous les pontificats de Pie VII, Léon XII, Grégoire XVI, Pie IX et Léon XIII, 1800-1903, Montréal, 2007.

2010 wolf (Hubert) (éd.), Prosopographie von Römischer Inquisition und Indexkongregation 1701-1813, Paderborn-Munich-Vienne-Zürich, 2010, 2 vol.

2010 Dauzet (Dominique-Marie), LE Moigne (Frédéric) (éd.), Dictionnaire des évêques de France au XXe siècle, Paris, 2010.

2013 Dickes (Christophe) (éd.), Dictionnaire du Vatican et du Saint-Siège, Paris, 2013 (Bouquins).

Travaux à caractère général – Traités, manuels

1669 De Luca (Giovan Battista), Theatrum Veritatis et Justitiae, sive Decisivi discursus per materias, seu titulos distincti, et ad veritatem editi in forensibus controversiis canonicis et civilibus in quibus in Urbe advocatus, pro una patrium scripsit, vel consultus respondit, cum Decisionibus Rotae, Rome, 1669, 21 vol.

1859 Bouix (Dominique), Tractatus de Curia romana, seu de cardinalibus, romanis congregationibus, legatis, nuntiis, vicariis et protonotariis apostolicis, Paris, J. Lecoffre, 1859, 721 p ; 2e éd. Paris, Apud Perisse Fratres Catholicos Bibliopolis, 1880.

1888 Cristofori (Francesco), Storia dei cardinali di Santa Romana Chiesa, dal secolo V all’anno del Signore MDCCCLXXXVIII, Rome, Tipografia de Propaganda Fide, 1888.

1895 Baart (Peter A.), The Roman Court, or A treatise on the cardinals, roman congregations and tribunals, legates, apostolic vicars, protonotaries and other prelates of the Holy Roman Church, New York-Cincinnati, F. Pustet, 2e éd. 1895.

1924 Prati (Carlo), Papes et cardinaux dans la Rome moderne : le Vatican - Les Papes dans l’intimité. Notes et anecdotes. Les Secrétaires d’État. Les Cardinaux de Curie. Les Conclaves, Paris, 1925.

1930 [s. n.], Cardinale, dans Enciclopedia italiana, VIII, Rome, 1930, p. 989-990.

— Martin (Victor), Les cardinaux et la Curie. Tribunaux et offices. La vacance du Siège apostolique. Les Congrégations romaines, Paris, 1930 (Bibliothèque catholique des sciences religieuses, 36), 2 vol.

1937 Molien (Antoine), Cardinal, dans R. naz (éd.), Dictionnaire de droit canonique, t. 2, Paris, 1937, col. 1310-1339.

1941 Del Re (Niccolò), La Curia romana : cenni storico-giuridici, Rome, 1941 ; 4e éd. revue et augm., Cité du Vatican, 1998.

1946 Andrieu (Michel), L’origine du titre de Cardinal dans l’Église romaine, dans Miscellanea Giovanni Mercati, V, Storia ecclesiastica : diritto, Cité du Vatican, 1946 (Studi e Testi, 125), p. 113-144.

1963 Betti (Umberto), I cardinali dell’Ordine dei Frati Minori, présentation du p. Alberto Ghinato, Rome, 1963 (Orizzonti francescani, 5).

1978 weber (Christoph), Kardinäle und Prälaten in den letzten Jahrzehnten des Kirchenstaates. Elite-Rekrutierung, Karriere-Muster und soziale Zusammensetzung der kurialen Führungsschicht zur Zeit Pius’ IX. (1846-1878), Stuttgart, 1978 (Päpste und Pappstum, 13, 1-2), 2 vol. [sources et bibliographie p. xi-xxxi]

1990 Rossi (Agnelo) [card.], Il collegio cardinalizio, Cité du Vatican, 1990.

1992 D’Onorio (Joël-Benoît), Le pape et le gouvernement de l’Église, Paris, 1992.

1994 JAnkowiak (François), Cardinal (après le concile de Trente), dans DHP, 1994, p. 281-283.

1998 UGInet (François-Charles), Les secrétaires d’État de Léon XIII à Jean XXIII : les problèmes d’une histoire institutionnelle, dans MEFRIM, 110-2, 1998, p. 495-500.

— De Volder (Jan), Secrétairerie d’État et secrétaires d’État (1814- 1978) : acquis historiographiques sur l’institution et les hommes, dans MEFRIM, 110-2, 1998, p. 445-459.

— Fouilloux (Étienne), Secrétairerie d’État et gouvernement de l’Église : quelques hypothèses, dans MEFRIM, 116-1, 2004, p. 303-311.

2002 Boutry (Philippe), Souverain et pontife. Recherches prosopographiques sur la Curie romaine à l’âge de la Restauration (1814-1846), Rome, 2002 (CEFR, 300).

2005 Ufficio delle celebrazioni liturgiche del Sommo Pontefice (a cura di), Sede apostolica vacante : storia, legislazione, riti, luoghi e cose, Cité du Vatican, 2005.

2006 Filipazzi (Antonio Guido), Rappresentanze e rappresentanti pontifici dalla seconda metà del XX secolo, Cité du Vatican, 2006.

— Tittoni (Maria), Petrucci (Francesco) (éd.), La porpora romana : ritrattistica cardinalizia a Roma dal Rinascimento al Novecento [Catalogo Museo di Roma, Palazzo Braschi, 22 novembre 2006 - 25 Febbraio 2007], Rome, 2006.

2007 Jankowiak (François), La Curie romaine de Pie IX à Pie X : le gouvernement central de l’Église et la fin des États pontificaux (1846-1914), Rome, 2007 (BEFAR, 330).

2009 DE DOminicis (Claudio), Repertorio delle protettorie cardinalizie dal 1716 al 1964, Rome, 2009 (Collana di storia ed arte, 3).

2010 Arrieta (Juan Ignacio), Cardinali, dans Calabrese (Gianfranco), GOyret (Philip), PIAzza (Orazio Francesco) (éd.), Dizionario di Ecclesiologia, Rome, 2010.

2015 Jankowiak (François), Pettinaroli (Laura) (éd.), Cardinaux et cardinalat (1775-1978) : sources et approches, dans MEFRIM, 127-2, 2015. Ce premier dossier regroupe les six articles suivants : L. Pettinaroli, Introduction : les approches du cardinalat entre histoire, droit, théologie et archivistique ; J.-F. Chiron, Statut théologique du cardinalat et ecclésiologie contemporaine ; S. H. De Franceschi, La théologie catholique face au statut des cardinaux de l’Église romaine. Origines et fonctions du cardinalat selon le discours ecclésiologique du catholicisme posttridentin ; F. Jankowiak, Cardinaux et droit canonique ; É. Fouilloux, Cardinal ou cardinaux ? ; A.M. Dieguez, « Gli Eminentissimi Padri nella loro alta prudenza e saggezza vedranno cosa proporre ». Fonti vaticane per la ricostruzione dell’attività dei cardinali. https://mefrim.revues.org/2217

Notion de cardinalat – aspects ecclésiologiques

1945 kuttner (Stephan), Cardinalis : the history of a canonical concept, dans Traditio, 3, 1945, p. 129-214.

1964 Leclerc (Joseph) s.j., Pars corporis papae… Le sacré collège dans l’ecclésiologie médiévale, dans L’homme devant Dieu : Mélanges offerts au Père Henri de Lubac, II, Du Moyen Âge au siècle des Lumières, Paris, 1964 (Théologie, 57), p. 183-198.

1967 Fürst (Carl Gerold), Cardinalis : prolegomena zu einer Rechtsgeschichte des römischen Kardinalskollegiums, Munich, 1967 [bibliographie p. 212-246].

1968 Lefebvre (Charles), Les origines et le rôle du cardinalat au Moyen Âge, dans Apollinaris, 41, 1968, p. 59-70.

— Seco Caro (Carlos), Regimen Juridico vigente del colegio cardenalicio, dans Jus Canonicum, 8, 1968, p. 223-266.

1969 Lecler (Jean), Le cardinalat de l’Église romaine : son évolution dans l’histoire, dans Études, 330, 1969, p. 871-883.

1999 Pásztor (Edith), Funzione politico-culturale di una struttura della Chiesa : il cardinalato, dans Onus Apostolicae Sedis : curia romana e cardinalato nei secoli XI-XV, Rome, 1999, p. 347- 363.

2012 Sammassimo (Anna), Cardinalato e collegialità nei lavori di codificazione del XX secolo [Theses ad Doctoratum in Iure Canonico, Pontificia Universitas Lateranensis - Facultas Iuris Canonici], Rome, 2011.

Nomination des cardinaux – consistoires – cardinaux in pectore – aspects statutaires

Les cardinaux et le pape

1623 Piatti (Girolamo) (s.j.), De cardinalis dignitate et officio [1623], Rome, Ex typographia Reverendae Camerae Apostolicae, 1836, 6e éd.

1703 PIAzza (Carlo Bartolomeo), La gerarchia cardinalizia, Rome, Stamp. Del Bernabò, 1703.

1790 Tamagna (Giuseppe), Origini e prerogative de’ cardinali della Santa Romana Chiesa, Rome, Dalle Stampe di Gioacchino Puccinelli a S. Andrea della Valle, 1790, 2 vol. [vol. 1 – Storia cardinalizia]

1900 Battandier (Albert), Consistoires, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1900, p. 142-149 et 638-640.

1945 Hynes (Harry G.), The Privileges of Cardinals : commentary with historical notes, Washington, 1945 (Canon Law Studies, 217).

1948 Marositz (Joseph J.), Obligations and Privileges of Religious Promoted to the Episcopal or Cardinalitial Dignities : a historical synopsis and a commentary, Washington D.C., 1948 (Canon Law Studies, 256).

1983 Viton (Philip A.), « Obligatory » Cardinalatial Appointments 1851-1929, dans AHP, 21, 1983, p. 275-294.

1986 Bertone (Tarcisio), Il servizio del cardinalato al ministero del successore di Pietro, dans Salesianum, 48, 1986, p. 109-121.

1994 Jankowiak (François), Barrette cardinalice, dans DHP, 1994, p. 190.

— Jankowiak (François), Cardinal in petto, dans DHP, 1994, p. 283.

— Jankowiak (François), Consistoire (après le concile de Trente), dans DHP, 1994, p. 471.

1996 Rota (Livio), Le nomine vescovili e cardinalizie in Francia alla fine del sec. XIX, Rome, 1996 (Miscellanea Historiae Pontificiae, 62).

2009 Coco (Giovanni), L’« anno terribile » del cardinale Pacelli e il più segreto tra i concistori di Pio XI, dans AHP, 47, 2009, p. 143-276.

Le Sacré Collège, ordres et titres cardinalices

1893 Crostarosa (Pietro), Dei titoli della Chiesa romana : appunti storico-giuridici, Rome, 1893.

1908 Battandier (Albert), Le droit d’option des cardinaux, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1908, p. 136-140.

1910 Battandier (Albert), Le camerlingue du Sacré Collège, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1910, p. 151-156.

1911 Biasotti (Giovanni), Le diaconie cardinalizie e la diaconia « S. Viti in Macello », Rome, 1911.

1912 Battandier (Albert), Le titre des cardinaux, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1912, p. 119-122.

1913 Benigni (Umberto), Suburbicarian dioceses, dans The Catholic Encyclopedia, New York, vol. 14, 1913, p. 324-325.

1922 Battandier (Albert), Les cardinaux chefs d’ordre, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1922, p. 109-117.

1939 Belardo (Marius), De iuribus S.R.E. Cardinalium in titulis, Rome, Pontificium Institutum Utriusque iuris. Theses ad lauream, 1938.

1963 Van Lierde (Canisius), Giraud (André), Le sénat de l’Église : le Sacré Collège, Paris, 1963 (Je sais, je crois, 81).

1972 Jedin (Hubert), Proposte e progetti di riforma del collegio cardinalizio, dans Id., Chiesa della fede, Chiesa della storia : saggi scelti, Brescia, 1972.

1987 Broderick (John F.), The Sacred College of Cardinals. Size and geographical composition (1099-1986), dans AHP, 25, 1987, p. 7-71.

1994 Jugie (Pierre), Sacré Collège, dans DHP, 1994, p. 1498-1501.

1997 Arrieta (Juan Ignacio), Il collegio cardinalizio, dans Diritto dell’organizzazione ecclesiastica, Milan, 1997, p. 281-298.

2012 Reisinger (Philipp), Sanctae Ecclesiae Cardinales – Peculiaris Episcoporum Coetus. Neue kirchenrechtliche Perspektiven für die Kardinäle und das Kardinalskollegium, Sankt Ottilien, 2012.

2013 Melloni (Alberto), Senatus communionis, dans Concilium, 49, 2013, p. 53-73.

Les cardinaux entre Cour et Curie – action collective des cardinaux

1594 Paleotti (Gabriele), De sacri Consistorii consultationibus commentarius in quo ex instituto de officio cardinalis in dicenda sententia disseritur, Venise, apud Minimam Societatem, 1594.

1857 Haine (Antoine), Synopsis S. R. E. Cardinalium Congregationum, Louvain-Bruxelles, C.-J. Fonteyn, 1857.

1859 Haine (Antoine), De la cour romaine sous le pontificat de N.S.P. le pape Pie IX, Louvain, Van Linhout, 1859-1861, 2 vol.

1903 Battandier (Albert), Les cardinaux vicaires de Rome, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1903, p. 527-535.

1904 Battandier (Albert), Cardinal secrétaire d’État : notion et liste complète, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1904, p. 218-221.

1917 Battandier (Albert), Les cardinaux préfets de la Propagande, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1917, p. 133- 135.

1951 De Carli (Ferruccio), La Corte Pontificia e il cerimoniale delle udienze, Rome, 1951.

1959 Bigador (Ramón), De iurisdictione Cardinalis Archipresbyteri Basilicae Vaticanae, dans Periodica di re morali, canonica, liturgica, 48, 1959, p. 267-297.

1962 Iilari (Annibale), I cardinali-vicari : cronologia bio-bibliografica, dans Rivista diocesana di Roma, 3, avril 1962, p. 273-295.

1968 Bedeschi (Lorenzo), La Curia romana durante la crisi modernista : episodi e metodi di governo, Parme, 1968.

— Bedeschi (Lorenzo), Riforma religiosa e Curia romana all’inizio del secolo, Milan, 1968.

1969 Del Re (Niccolò), La Sacra Congregatione della Reverenda Fabbrica di S. Pietro, dans Studi romani, 17, 1969, p. 288-301.

1972 Beltrami (Giuseppe), Notizie su Prefetti e Referendari della Segnatura Apostolica desunte dai Brevi di nomina, Cité du Vatican, 1972.

1983 weber (Christoph), La Corte di Roma nell’Ottocento, dans MOzzarelli (Cesare) e Olmi (Giuseppe) (éd.), La corte nella cultura e nella storiografia. Immagini e posizioni tra Otto e Novecento, Rome, 1983, p. 167-204.

1995 Carcelorti (Vincente), La Congregación de asuntos eclesiásticos extraordinarios y España (1814-1913), dans AHP, 33, 1995, p. 351-365.

2002 Ciampani (Andrea), The Roman Curia. Alignments among the Cardinals in the Vatican after the Unification of Italy, dans E. Lamberts (éd.), The Black International 1870-1878 : the Holy See and Militant Catholicism in Europe, Bruxelles-Rome, 2002, p. 195-230.

— Routhier (Gilles), Famille, mariage et procréation : le combat de deux cardinaux canadiens, dans Cristianesimo nella storia, 23, 2002, p. 367-428.

2003 Vian (Giovanni), Convergenze e divergenze nella curia romana di Pio X, dans La Bella (Gianni) (éd.), Pio X e il suo tempo, Bologne, 2003, p. 481-519.

2006 Semeraro (Cosimo), La Commission cardinalice pour les études historiques, dans Levillain (Philippe), Ticchi (Jean-Marc) (éd.), Le pontificat de Léon XIII : renaissances du Saint-Siège ?, Rome, 2006 (Collection de l’École française de Rome, 368), p. 317-349.

2008 Claes (Dirk), Cardinals L.-J. Suenens and G. Lercaro and the Second Vatican Council, dans D. DOnnelly, J. FAMERée, M. LAMberigts et K. SCHELkens (éd.), The Belgian Contribution to the Second Vatican Council [International Research Conference at Mechelen, Leuven and Louvain-La-Neuve (September 12- 16, 2005)], Leuven-Paris-Dudley (Mass.), 2008 (BETL, 216), p. 233-253.

— Declerck (Leo), Osaer (Toon), Les relations entre le Cardinal Montini/Paul VI (1897-1978) et le Cardinal Suenens (1904-1996) pendant le Concile Vatican II, dans D. Donnelly, J. Famerée, M. Lamberigts et K. Schelkens (éd.), The Belgian Contribution to the Second Vatican Council [International Research Conference at Mechelen, Leuven and Louvain-La-Neuve (September 12-16, 2005)], Leuven-Paris-Dudley (Mass.), 2008 (BETL, 216), p. 285-323.

— Routhier (Gilles), Léger et Suenens : les relations difficiles de deux princes de l’Église, dans D. Donnelly, J. Famerée, M. Lamberigts et K. Schelkens (éd.), The Belgian Contribution to the Second Vatican Council [International Research Conference at Mechelen, Leuven and Louvain-La-Neuve (September 12-16, 2005)], Leuven-Paris-Dudley (Mass.), 2008 (BETL, 216), p. 325-357.

— Treffler (Guido), Léon-Joseph Cardinal Suenens and Julius Cardinal Döpfner, dans D. Donnelly, J. Famerée, M. Lamberigts et K. SCHELkens (éd.), The Belgian Contribution to the Second Vatican Council [International Research Conference at Mechelen, Leuven and Louvain-La-Neuve (September 12-16, 2005)], Leuven-Paris-Dudley (Mass.), 2008 (BETL, 216), p. 219-231.

— TURBAnti (Giovanni), L.-J. Suenens, G. Lercaro e G. Dossetti, dans D. Donnelly, J. Famerée, M. Lamberigts et K. Schelkens (éd.), The Belgian Contribution to the Second Vatican Council [International Research Conference at Mechelen, Leuven and Louvain-La-Neuve (September 12-16, 2005)], Leuven-Paris-Dudley (Mass.), 2008 (BETL, 216), p. 255-283.

2009 AGOSTIno (Marc), De la signification de quelques consistoires au XXe siècle : étapes de la réforme in capite de Pie X à Paul VI, dans Delville (Jean-Pierre), JAčov (Marko) (éd.), La papauté contemporaine (XIXe-XXe siècles) : hommage au chanoine Roger Aubert, professeur émérite à l’Université catholique de Louvain, pour ses 95 ans = Il papato contemporaneo (secoli XIX-XX) : omaggio al canonico Roger Aubert, professore all’Università cattolica di Lovanio, per i 95 anni, Louvain la Neuve-Leuven-Cité du Vatican, 2009 (Bibliothèque de la Revue d’histoire ecclésiastique, 90 ; CAV, 68), p. 283-290.

— Regoli (Roberto), L’élite cardinalizia dopo la fine dello Stato Pontificio, dans AHP, 47, 2009, p. 63-87.

2010 Pettinaroli (Laura), Les sessioni de la congrégation des Affaires ecclésiastiques extraordinaires : évaluation générale (1814-1938) et remarques sur le cas russe (1906-1925), dans MEFRIM, 122-2, 2010, p. 493-537.

— Regoli (Roberto), Il ruolo della Sacra Congregazione degli Affari ecclesiastici straordinari durante il pontificato di Pio XI, dans C. Semeraro (éd.), La sollecitudine ecclesiale di Pio XI : alla luce delle nuove fonti archivistiche [Atti del Convegno internazionale di Studio. Città del Vaticano, 26-28 febbraio 2009], Cité du Vatican, 2010, p. 184-229.

2013 Dieguez (Alejandro Mario), Governo della Chiesa e vigilanza sulle chiese nelle plenarie della Congregazione Concistoriale : proposte degli eminentissimi padri e decisioni del Santo Padre », dans L. Pettinaroli (éd.), Le gouvernement pontifical sous Pie XI : pratiques romaines et gestion de l’universel, Rome, 2013 (Collection de l’École française de Rome, 467), p. 585-606.

Les cardinaux et le monde : protectorats, légations, diplomatie

1902 Melata (Benedetto) [card.], De Cardinali protectore, Rome, 1902 (Ex Bibliotheca Romanae Ephemeridis Analecta Ecclesiastica, 17).

1940 Bernardino DA Siena o.f.m. Cap., Il cardinale protettore negli Istituti Religiosi specialmente negli Ordini Francescani [Dissertatio ad lauream in Facultate Juris Canonici Pontificiæ Universitatis Gregorianæ], Florence, 1940.

1943 Quacquarelli (Antonio), Le note diplomatiche di Mons. Lambruschini al card. G. Albani, segretario di Stato, durante la monarchia di Luglio (luglio-ottobre 1830), dans Aevum, 17, 1943, p. 170-199.

1957 Blaas (Richard), Das Kardinalprotektorat der deutschen und österreichischen Nation im 18. und 19. Jahrhundert, dans Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchivs, 10, 1957, p. 148-185.

1982 Blet (Pierre) s. j., Histoire de la représentation diplomatique du Saint Siège des origines jusqu’à l’aube du XIXe siècle, préf. du cardinal A. Casaroli, Cité du Vatican, 1982 (CAV, 9).

1995 Blas (Ceferino de), El cardenal que coronó al Rey : Pablo VI eligió a Tarancón para separar a la Iglesia del Franquismo, Barcelone, 1995.

Sede vacante – cardinal camerlingue – congrégations générales – liturgie – conclave

1758 Alletz (Pons-Augustin), Description historique de la tenue du conclave, et de toutes les Cérémonies qui s’observent à Rome depuis la mort du Pape jusqu’à l’exaltation de son successeur. Avec la Liste des cardinaux qui composent aujourd’hui le Sacré College [sic] depuis la mort de Benoist XIV, Paris, Guillaume-Nicolas Desprez, 1758.

1769 Alletz (Pons-Augustin), Description historique de la tenue de conclave, et de toutes les cérémonies qui s’observent à Rome, depuis la mort du Pape jusqu’à l’exaltation de son successeur. A laquele on a ajouté la Chronologie des Papes, successeurs de S. Pierre, jusqu’à Clément XIII. Avec les noms des cardinaux qui composent aujourd’hui le Sacré Collège, Paris, imprimerie de G. Desprez, imprimeur du Roi & du Clergé de France, rue S. Jacques. M.DCC. LXIX. Avec approbation et permission, 1769.

1774 Alletz (Pons-Augustin), Description historique de la tenue du conclave et de toutes les cérémonies qui s’observent à Rome depuis la mort du pape jusqu’à l’exaltation de son successeur à laquelle on a ajouté la chronologie des Papes… jusqu’à Clément XIV, Paris, imp. de G. Desprez, 1774.

1863 Cipolletta (Eugenio), Memorie politiche sui conclavi da Pio VII a Pio IX, compilate su documenti diplomatici segreti rinvenutinegli archivi degli esteri dell’ex-Regno delle Due Sicilie, Milan, 1863.

1878 Cenni storici e prammatici sulle funzioni della Curia Romana per la morte del Pontifice ed elezione del successore, raccolti e riuniti da N.R., Rome, 1878.

1887 De Cesare (Raffaele) [pseud. Simmaco], Il conclave di Leone XIII. Con aggiunte e nuovi documenti e il futuro conclave, Città di Castello, 1888 (2a ed.).

1891 Berthelet (Giovanni), La elezione del papa. Storia e documenti, Rome, 1891.

1892 GEndry [abbé], Le conclave de 1774-1775 et la première année du pontificat de Pie VI, dans Revue des questions historiques, XXVI/51 [nouvelle série t. 7], 1892, p. 424-485.

1898 Chierici (Aldo), Alla conquista del Papato : preparativi per il Conclave. Papabili e papeggianti, Rome, 1898, 142 p.

1899 Grauert (Hermann), Papstwahlstudien, dans Historisches Jahrbuch, 20, 1899, p. 236-325.

1900 Battandier (Albert), Le cardinal camerlingue, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1900, p. 165-166.

1901 Ceccaroni (Agostino), Il conclave : storia, costituzioni, cerimonie, Turin-Rome, 1901.

1903 Berthelet (Giovanni), Conclavi, pontefici e cardinali nel secolo XIX : atti concernenti la malattia, morte ed elezione del papa, Turin-Rome, 1903.

— Gli elettori del papa : biografie, appunti di storia e di diritto, Rome, 1903.

— Grabinski (Giuseppe), Il conclave, Florence, 1903.

1904 Berthelet (Giovanni), Storia e rivelazioni sul Conclave del 1903, Turin-Rome, 1904.

— HAnuy (François), A veto-jog a pápaválasztáson, Budapest, 1904 [en magyar] [ « Le droit de veto dans l’élection du pape »].

1913 Hempel (Herbert), Die Entwicklung der Papstwahl unter Berücksichtingung der Bullen Pius’s X, thèse, Berlin, 1913.

1914 Chierici (Aldo), Pio X e il conclave, Rome, 1914.

1915 Battandier (Albert), Le cardinal camerlingue de la Sainte Église, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1915, p. 213-225.

1919 IAnnota (Antonio M.), Lucubratio theologica de Ecclesia et primatu romani pontificis vacante sede apostolica collata etiam Codicis iuris canonici doctrina, Rome, 1919.

1936 Führ (Franz Josef), Probleme des Rechtsinstituts der Papstwahl und ihre Lösung im Laufe der Jahrhunderte, Orthen, 1936.

1950 Bartocetti (Vittorio), Conclave, dans EC, 4, 1950, col. 176-183.

1960 Cacciamani (Giuseppe M.), Storia del Conclave di Papa Gregorio XVI (15 dicembre 1830-2 febbraio 1831), Fano, 1960.

1962 Del Re (Niccolò), Il Maresciallo di Santa Romana Chiesa, custode del Conclave, Rome, 1962.

1967 Bedeschi (Lorenzo), Le conclave de 1903 d’après un journal secret, dans Ecclesia, mars 1967, p. 71-88.

1975 Legrand (Hervé), Ministère romain et ministère universel du pape. Le problème de son élection, dans Concilium, 108, 1975, p. 43-54.

1984 Blet (Pierre) s. j., La diplomatie française et l’élection de Pie X, dans SCHAMBECk (H.) (éd.), Pro fide et iustitia : Festschrift für Agostino Kardinal Casaroli zum 70. Geburtstag, Berlin, 1984, p. 549-562.

1985 Cattaneo (E.), Il diario per il conclave di Pio X scritto dal card. Ferrari, dans Ricerche storiche sulla Chiesa ambrosiana, 14, 1985, p. 91-122.

1986 Cittadini (Giovanni), Il conclave dal quale uscì Giovanni M. Mastaï-Ferretti papa, Naples, 1986.

1991 Fiorentino (Carlo Maria), La malattia di Pio IX nella primavera del 1873 e la questione del Conclave, dans Rassegna storica del Risorgimento, 78/2, aprile-giugno 1991, p. 175-204.

1995 Fiorentino (Carlo Maria), P. Generoso Calenzio e il « Diario del Conclave di Leone XIII », dans Archivio della Società romana di storia patria, 118, 1995, p. 187-278.

1996 Martina (Giacomo) s. j., Gramatowski (Wiktor) s. j., La relazione ufficiale sul conclave del 1846 : nel 150° anniversario dell’elezione di Pio IX, dans AHP, 34, 1996, p. 159-212.

1997 Fiorentino (Carlo Maria), Il conclave di Leone XIII ed alcuni momenti del suo pontificato nelle lettere del conte Ladislao Kulczycki a Cesare Correnti, dans Rassegna storica del Risorgimento, 84/2, avril-juin 1997, p. 159-194.

— GIzzi (Stefano), Il Conclave del 1846 e l’elezione di Papa Pio IX, dans Pio IX, 25, 1996, p. 111-143 et 183-209 ; 26, 1997, p. 12-43.

1999 Burkle-young (Francis A.), Passing the Keys : modern Cardinals, Conclaves, and the Election of the next Pope, Lanham (MD), 1999.

2000 Aubert (Roger), Le cardinal Mercier aux conclaves de 1914 et 1922, dans Académie royale de Belgique. Bulletin de la classe des lettres, 11, 2000, n. 1-6, p. 165-236.

— Burkle-young (Francis A.), Papal Elections in the Age of Transition, 1878-1922, Lanham (MD), 2000.

2001 Melloni (Alberto), Il conclave : storia di una istituzione, Bologne, 2001 (Saggi, 543) ; trad. fr Le conclave : histoire, fonctionnement, composition, traduit de l’italien par Florence Leroy, Paris, 2003.

2006 Buranelli (Francesco) (éd.), Habemus Papam : le elezioni pontificie da san Pietro a Benedetto XVI, Rome, 2006.

2013 Gigliotti (Valerio), La tiara deposta : la rinuncia al papato nella storia del diritto e nella Chiesa, Florence, 2013 (Biblioteca della Rivista di storia e letteratura religiosa. Studi, 29).

— Paravicini Bagliani (Agostino), Morte e elezione del papa : norme, riti e conflitti. Il Medioevo, Rome, 2013 (La corte dei papi, 22).

— Visceglia (Maria Antonietta), Morte e elezione del papa : norme, riti e conflitti. L’età moderna, Rome, 2013 (La corte dei papi, 23).

Études biographiques sectorielles et plurielles

1884 Boglino (Luigi), La Sicilia e i suoi Cardinali : note storiche, Palerme, 1884.

1904 Battandier (Albert), Les cardinaux sous Pie IX et Léon XIII, dans Id., Annuaire pontifical catholique, Paris, 1904, p. 203-217.

1963 Betti (Umberto), I cardinali dell’ordine dei frati minori, Rome, 1963.

1971 Ritzler (Remigio), I Cardinali e i Papi dei Frati Minori Conventuali, dans Miscellanea francescana, 71/1-2, 1971, p. 3-77.

1995 Boudens (Robrecht), Two cardinals : John Henry Newman, Désiré Joseph Mercier, Leuven, 1995 (Bibliotheca ephemeridum theologicarum Lovaniensium, 123).

1998 Martina (Giacomo) s. j., I segretari di Stato della S. Sede. Metodi e risultati di una ricerca, dans MEFRIM, 110-2, 1998, p. 553-568.

2000 Campo (Salvatore), I cardinali di Paolo VI (1963-1978) : breve contributo sulle « porpore » del dopo Concilio, dans Notiziario dell’Istituto Paolo VI, 39, 2000, p. 50-81.

2004 Chenaux (Philippe), Le Latran et ses secrétaires d’État, dans MEFRIM, 116-1, 2004, p. 45-60.

— Martina (Giacomo) s. j., I segretari di Stato di Pio IX, dans MEFRIM, 116-1, 2004, p. 189-197.

2006 Mejía (Jorge Card.), GRAFInger (Christine), Jatta (Barbara), I cardinali bibliotecari di Santa Romana Chiesa : la quadreria nella Biblioteca apostolica vaticana, Cité du Vatican, 2006 (Documenti e riproduzioni, 7).

2008 walsh (Michael J.), The Westminster cardinals : the past and the future, Londres-New York, 2008.

2016 JAnkowiak (François), PETTInaroli (Laura) (éd.), Sources et approches des biographies cardinalices (XIXe-XXe s.), dans MEFRIM, 128-1, 2016, comprenant six contributions : F. Jankowiak, L. Pettinaroli, Introduction ; M. Ranica, « Il vero eroe » : la creazione cardinalizia di Francesco Luigi Fontana tra fonti e storiografia ; V. Poels, H. de Valk, A Stranger in the Sacred College of Cardinals : contextual and heuristic problems in investigating Cardinal van Rossum ; Ph. Roy-Lysencourt, Le parcours curial du cardinal Rafael Merry del Val ; K. Schelkens, The curious case of cardinal Willebrands : Oscillating between the College of Bishops and the College of Cardinals ; E. Galavotti, « Eccomi nominato papa » : il diario del conclave del 1958 del cardinale Angelo Giuseppe Roncalli.

Salvo indicación contraria, el texto y otros elementos (ilustraciones, archivos adicionales importados) se puede utilizar bajo licencia OpenEdition Books License.

Buscar en OpenEdition Search

Se le redirigirá a OpenEdition Search