Version classiqueVersion mobile

Le Thermalisme en Toscane à la fin du Moyen Âge

 | 
Didier Boisseuil

Dossier 2. Le corpus de normes thermales

Texte intégral

1Sont réunies dans ce dossier la plupart des normes thermales provenant de différents statuts et des délibérations produites par les cités ou les communautés rurales de Toscane étudiées. Ces normes sont ici présentées en fonction :

  • des communautés dont elles émanent – classées par ordre alphabétique –,
  • de la date d’élaboration du recueil ou du registre de délibération où elles apparaissent.
  • 1 Cf. C. Giambastiani (1996); L. Riccetti (1992) et G. Venerosi Pesciolini (1931)
  • 2 Cf. L. Fumi éd. (1874), I. Ciampi éd. (1872), A. Lisini éd. (1903) et L. Zdauer éd. (1897).

2Certaines de ces normes ont déjà été publiées. Aussi avonous régulièrement mentionné l’ouvrage où elles ont été une première fois éditées. Nous avons parfois effectué quelques ajouts en s’appuyant sur les textes originaux ou vérifié la transcription proposée. Ainsi, ont été revues les éditions des normes de Lucques (1331, 1372), d’Orvieto (1308), de Sienne (1293)1. En revanche, nous avons reproduit sans aucune modification les extraits des statuts de Chianciano (1287), de Sienne (1262, 1309-10) et Viterbe (1251)2. Les autres normes, ici publiées, sont inédites.

3Les quelques numéros d’articles ou de paragraphes qui figurent en chiffres arabes et entre crochets ne figuraient pas dans les différents manuscrits. Ils ont été rajoutés par nos soins pour faciliter la compréhension du texte et son éventuelle citation.

CHRONOLOGIE DES RECUEILS DE NORMES

41251, statut de Viterbe, p. 385-387.

51262, statut de Sienne, p. 340-346.

61287, statut de Chianciano, p. 322-323.

71293, ordonnance de Sienne, p. 346-356.

81297, statut de Rocca di Tintinnano, p. 383-385.

91298, ordonnance de Sienne, p. 356-358.

101305-1325, ordonnance de Sienne, p. 359-360.

111308, ordonnance d’Orvieto, p. 339-340.

121309-10, Statut de Sienne, p. 360-370.

131331, statut de Lucques, p. 324-326.

141337-1339, statut de Sienne, p. 370-383.

151372, statut de Lucques, p. 326-328.

161454, ordonnance de Lucques, p. 329-332.

171465, statut de Gavorrano, p. 323-324.

181469, ordonnance de Lucques, p. 332-336.

191469, statut de Viterbe, p. 387-389.

201485, ordonnance de Lucques, p. 336-339.

CHIANCIANO

211287. Extraits du statut de la commune de Chianciano.

22A.C.C., Statuti e Capitulazioni 1.

  • 3 Il existe une traduction italienne récente de ces normes, cf. M. Ascheri éd. (1987).

23Publié in L. Fumi éd. (1874), p. 76, 84, 100, 137, 138, 1613.

24CXLVI – De silice rivi balnei

25Potestas faciat fieri per homines Asii pontem et silicem ad rigum balnei de mense augusti, ad providentiam Arigi Ricce et cictadini Johannis.

26CCIII – De aqua rivi balnei derivanda

27Potestas teneatur facere revideri per totum mensem yunii aquam rivi balnei et eam reduci facere per alveum veterem consuetum in canpo Yacopi, non resservato ipsi Yacopo yure sibi a comuni concesso.

28CCLXII – De modo tenendi in leprosis

29Teneatur potestas per totum mensem yanuarii facere yurare procuratorem infectorum quod yurare faciat omnes et singulos ynfectos el totam eorum familiam, quod nullus ex eis intret ortum vel vineam alicuius, nec vadat ad arbores alienas, necque incidant nec yncidi faciant in aliqua silva bannita comunis, nec turpitudinem aliquam in via faciant, nec poma, pullos nec aliud comestibile deferant in Clanzianum ad vendendum vel alia causa, nec panos lavent nec lavari faciant, ubi lavantur pani aliorum hominum de Clanziano, et qui contrafecerit solvat nomine banni c solidos denariorum vice qualibet; et si non solverit sit exbannitus de dieta domo; et procurator teneatur eum non recipere nec tenere in domo; el teneatur procurator facere yurare omnes quod quemlibet facientem contra predicta accusabunt procuratori et procurator posmodum curie accuset, et contrafacientem possit quilibet offendere sine pena et banno.

30CCLXXXIII – De silva foreste

31Nemo incidat vel incidi faciat, nec laboret vel sciartet per se vel alium in foresta ynfra hos fines; prout mictit via, qua itur ad balneum, et via, qua itur a balneo ad Montempulcianum, et via de Ferrariis verssus ripam blancam, exceptis terris solitis laborari. Et qui contrafecerit, solvat nomine banni vice qualibet xx solidos denariorum; et super his per totum mensem yanuarii fiant custodes celati, qui delinquentes accusent; et teneatur potestas dictam silvam facere terminari per totum mensem predictum.

32CCCXXXVII – De aqua fontis Castagnoli

33Reducatur aqua fontis de Castagniuolo, que est in terra heredum Monaldi in viam qua ytur ad balneum Clanziani; et fiant predicta per homines Ascii.

GAVORRANO

341465. Extraits du statut de la commune de Gavorrano d’après une copie du xviiie siècle.

35A.S.S. Statuti dello Stato 54, f° 87v, 114, 150v.

36Distinctio III,

37LXXXXII – Della pena di chi commettesse malefizio al bagno o vicino

38Item provediamo et ordiniamo che qualunque forestiero commeterà alcun delitto, malefizio, ovvero eccesso al bagno del comune di Gavorrano, et indi appresso per cento canne, da calende del mese d’Aprile per infino ad Ognisanti, sia condennato nel doppio di tutto quello che ordinato e dichiarato fosse per forma de’ presenti statuti, se in altro luogo commesso avesse detto malefizio.

39Distinctio IIII,

40X – L’uso dell’acqua del bagno, albergo et passagio si venda

41Item ordiniamo, vogliamo e provediamo che li priori del comune, li quali sono, e per li tempi saranno del mese di gennaio facciano per il messo della corte publicamente bandire, almeno in tre diversi dì di festa, secundo si costuma, che chi vuol comprare l’uso del bagno del comune coll’albergo posto nel piano di Gavorrano, col prato del comune in luogo detto La Lama di Pestia et la gabella del passagio appartenente al comune di Gavorrano, vada ad offerire alli priori ed a chi più darà, sarà a lui per essi priori conceduto : e così bandito almeno per dicti tre dì di festa, essi priori detto bagno vendano e concedano a colui che più offerirà per quel tempo e per quelli patti, modi, e condizioni che parrà a dicti priori, facendo sempre a più utile di comune, che potranno; et facciano dar ricolta gavorranese sufficiente per le cose predicte, sotto pena di soldi XXXX ciascuno dei detti priori se contrafecessero. Et si per dicta cagione il comune ricevesse mancamento alcuno, quello al comune predetto rifondere siano obligati detti priori del loro proprio accio è che agli interessi del comune con maggior diligenza attendano.

42[ajout] Albergo del bagno e passagio

43Item providdero et ordinaro gli Savii predetti, che per l’avvenire in ciaschedun’anno si venda l’albergo del comune con il passagio et insieme colla gabella di poter vendere nel castello di Gavorrano, o suoi borghi, pane, vino, carne, pesce, ova e d’ogni altro companatico cotto et al più offerente si conceda essendo persona da tenerlo bene e fare onore al comune predecto, mandando per i bandi nelli luoghi soliti e consueti per tempo d’un mese, innanzi cominci il tempo della vendita del decto albergo e gabella cioè ogni sabato sera ed ogni domenica mattina, cioè li quattro sabbati e quattro domeniche seguenti si bandisca e l’ultima si conceda. Et nissuno possa vendere alcuna delle predette cose senza espressa licenza di quello il quale compra detti albergo e gabelle, sotto pena da ordinarsi.

LUCQUES

441331. Extrait du statut de la cité de Lucques, concernant les bains de Bagno di Corsena.

45A.S.L., Statuti di Lucca 3, p. 226-229.

46Extrait en partie publié in C. Giambastiani (1996), p. 443-449.

Liber quintus

47XXXVIII – De capitulis Balnei Calidi de Corsena

48[1] Statuimus quod nulla causa vel occasione dictum Balneum calidum de Corsena vel eius pertinentie vel domus aut capanne vel iurisdictio in dicto balneo vel partibus pertinentiarum eius vel ususfructus aut usus earum vel alterius earum nullo tempore directe, vel per obliquum vendi, vel alienari vel obligan, aliquo titulo seu via universali vel particulari, nec ad livellum vel ad pensionem, vel alium affictum concedi perpetuo vel ad tempus, sed quo ad predicta, intelligantur esse prohibita commertium.

49[2] Item quod quelibet persona possit mittere vel portare et mitti vel portan facere, apud dictum balneum, libere et quandocumque, sine aliqua solutione vel gabella solvenda, victualia, scrineos, vegetes et tinos et similia.

50[3] Item quod occasione alicuius debiti, vel civilis petitionis, nulla sequestrano fieri possit, apud dictum balneum de rebus vel victualibus, illic existentibus, vel illuc delatis, nec de bestiis super quibus deferentur vel essent delata.

51[4] Item quod a nulla persona, gabella vel malatolta possit exigi, vel imponi rebus aut pro rebus, victualibus que in grosso vel ad minutum venderentur, aut causa vendendi, haberentur ibidem, et ibidem emendi vel vendendi libertas, alicui interdici non possit. Modus autem pretii statui possit, ultra quem nemo capiat et pondera et mensure possint signari, ne quis postea vendat, ad non signata pondera vel mensuras; item quod omnis ludus taxillorum preter quam ad tabulas et ad scalculos, cesset, et contrafacienti sit pena, qualibet vice solidorum centum, cuius pene due partes sint ad opus balnei et tertia pars ad opus et utilitatem capitanei tenarum civium, quam penam capitaneus dicte capitanie, et sua curia, exigere teneatur alioquin solvant partem balnei de eorum proprio et sub sint iurisdictioni lucani potestatis, ut predicta exequi non negligant.

52[5] Item quod omnes et singuli offensores qui infra balneum, vel infra descripta loca, prout inferius dicetur delinquerint, pene quas alias passuri forent triplicentur, et duplum applicamus operi balnei, et simplum applicamus, curie capitanie suprascripte, in his casibus ubi iurisdictio esset dicte curie, ubi autem iurisdictio esset alicuius rectoris Lucani civitatis, sit simplum pene Lucani comunis, aliud duplum operis dicti balnei, ut dictum est. Contra autem illes qui offenderent officiales dicti balnei, ubicumque, pene quas alias passuri essent, triplicentur, et ad opus balnei convertantur.

53[6] Item quod quicumque per tempora steterint in aliqua domo seu cluso domorum seu capannarum dicti balnei, ante quam domum seu clusum quam tenuerit exeat teneatur solvere pensionem debitam et conventam officialibus, per rectorem et gubernatorem et officialem dicti balnei constitutum aut constituendis; et sic non solventi sit pena quintupli ad opus balnei, que tota executio fiat per totum, per potestatem Lucani comunis, vel alium officialem Lucani comunis, quem predictus officialis balnei, eligere voluerit.

54[7] Et in predictis et de predictis stetur et credatur, simpliciter eius dicto. Officialis autem predictus dicti balnei, pro securitate forensium, et personarum que essent apud ipsum balneum per tempora unum vel duos adiutores prout videbitur expedire constituat

55[8] Item quod omnes apud balneum existentes, obediant dicto officiali, et cuique coadiutorum suorum, in his que ad servitium et securitatem balnei et eorum qui apud balneum essent, et ad prohibendas iniurias et turpitudines et occupationes balnei, spectarent; et possit inducere et tollere statim multam, usque in summam solidorum decem cuilibet non parenti. Et hec non exscrio summarie et manufacere omni appelatione et alio remedio cessante.

56[9] Item quod proventus pontium, domorum et capannarum balnei, per dictum officialem recipiantur et convertantur per eum in reactationem et conservationem balnei, et domorum eius, et in factionem aliarum domorum quas viderint faciendas cum illis quae nunc sunt ibi, et nunc non sufficiant; salvo quod officialis et rector suprascripti balnei possit expendere, de introibus et proventibus dicti balnei, in opere et ad utilitatem albergarie seu hpitalis et domus pauperum, ecclesie Sancti Martini balnei calidi, videlicet in fisconibus et lectis et aliis prout sibi videbitur ad utilitatem dicte albergarie, seu hospitalis et domus usque in summam librarum quinquaginta denariorum lucensium.

57XXXVIIII – Ad evitandum iniquas extorsiones que consueverunt fieri, de clusis seu clausis domorum Balnei Calidi de Corsena.

58[10] Statuimus quod nulla persona hospes sive alia persona que habet vel habuerit in antea, ad locandum domos dicti Balnei Calidi possit vel debeat accipere vel habere, per se vel aliam personam pro eo, ab aliquo cuiuumque conditionis existat ultra solidos duos, pro quolibet clusu dictarum domorum, pro qualibet die, videlicet a die Sancte Marie de mense augusti, usque ad festum omnium Sanctorum et a die Paschalis Resurrectionis usque ad festum Sancti Petri de mense iunii et aliis vero mensibus et temporibus possit accipere et habere pro quolibet clusu et qualibet die denarios duodecim et non ultra, dando in quolibet et pro quolibet clusu, pro ipsa et eadem pensione, etiam unam lecteriam de paleis competentem, unam mensam, unam perticam, et unum scrineum, et unam bancam, sine aliquo pretio exinde percipiendo vel habendo. Et quilibet contrafaciens in quolibet supecriptorum casuum, condepnetur in quinteplum totius eius, quod acceperit. Et in soldis centum denariorum lucensium per vicarium seu capitaneum, vicarie seu capitanie terrarum civium, et ad restitutionem faciendam eidem sic ultra danti vel solventi, de eo quod ultra acceperit vel perceperit, credendo de predictis eidem, qui dederit, vel solverit, cum iuramento, si fuerit homo bone fame, cum uno teste bone fame.

59[11] Item quod in omnibus suprascriptis casibus loquentibus et mentionem facientibus, de dicto balneo, et occasione dicti balnei, cesset appelatio. Et contra ea vel aliquod predictorum per aliquod consilium vel constitutum veniri non possit. Et semper in omnie baylia, auctoritate et potestate concenda quibuslibet intelligatur sceptatum et dictum ne contra predicta modo aliquo possit veniri vel fieri, et omnis rector de predictorum observantia teneatur.

60[12] Item quilibet rector Lucane civitatis, tam presens quam futurus, teneatur et debeat pro omnibus suprascriptis observandis, et ut dictum est, dictum balneum et eius iura, possint in bono statu gubernari ad requitionem predicti operarii et successoris eius dare et prestare auxilium et favorem, ita quod dictus operarius et successor eius possit, libere et absque contradictione alicuius, omnia predicta gerere et administrare, capitulo seu capitulis Lucani comunis, vel questionibus non obstantibus in prissis, quibus predictis omnibus capitulis et questionibus esse intelligatur dispensatum. Et si predicti rectores lucensis civitatis negligentes fuerint in predictis, solvat de suo salario libras centum quilibet eorum. Et tantum eis et cuilibet eorum, retineatur de suo salario, per camerarios Lucani comunis.

61[13] Loca autem in quibus superiorem ubertatem et libertatem et suritatem concessimus et ludum et alia prohibemus, et officiali predicto et coadiutoribus suis, pareri volumus, sunt illa videlicet, que continentur in carta Corsene facta per Castracanem et socios a comuni Corsene scripta manu Gilii Castracanis notarii infrascripti infra que loca, ex pactionibus contentis in dicta carta, nullum fieri potest hedificium, ut in ipsa carta continetur.

621372. Extrait du statut de la cité de Lucques.

63A.S.L., Statuti di Lucca 6, f° 87-88.

64Extrait en partie publié in C. Giambastiani (1996), p. 464-467.

Liber tercius

65CXIII – De Balneo Calido de Corsena, rubrica

66[1] Cum Balneum calidum de Corsena vicarie Vallis Lime comitatus Lucani et domus seu clusi sive clausi dicti balnei et eius iurisdictio et pertentie cum iuribus suis pertineant et expectent ad comune lucensi de iure et ex antiquissima consuetudine; et per conservatione et reparatione dicti balnei et domorum eius et comoditate et securitate utentium et uti volentium dicto balneo expediens esse comuni noscatur leges et statuta concedere per que predicta effectum habeant et invitentur homines ad ipsum balneum fruentandum, statuimus quod dictum balneum vel eius domus vel iurisdictio aut pertinencie vel eorum pars aut usufructus vel usus eorum non possint ullo tempore directe vel per obliquum vendi, alienali vel obligari aliquo titulo seu via, nec ad livellum, vel pensionem, vel affictum concedi perpetuo vel ad tempus, sed quo ad predicta intelligatur et sit prohibitum commercium.

67[2] Et quod quelibet persona possit mittere et portari et reduci facere ad dictum balneum sine aliqua solutione gabelle libere et quandocumque viualias et massaritias pro se et familia et servitialibus suis.

68[3] Item quod occasione alicuius debiti nulla sequestratio fieri possit apud dictum balneum de rebus vel victualibus illuc delatis pro personis illic existentibus vel euntibus pro usu dicti balnei, nec de bestiis super quibus dicte res deferentur vel delate forent.

69[4] Item quod ab aliqua persona gabella non possit exigi vel imponi de aut pro victualiis que in grosso vel ad minutum venderentur, aut causa vendendi haberentur ibidem, nec emendi vel vendendi ibidem alicui libertas interdici non possit, praeterquam de carnibus que venderentur ad macellum, et de vino, pane et oleo que venderentur ad minutum.

70[5] Item quod in dicto Balneo et eius pertinentiis et circumstantiis ludi non possit ad ludum aliquem taxillorum, salvo quod ad tabulas et scacchos, ad penam librarum decem ad opus Lucani comunis et que pena exigatur de facto per vicarium dicte vicarie.

71[6] Item omnia et singula delieta que commiterentur ibidem vendiceur in triplum ultra penas alias statutas.

72[7] Item quod non obstantibus omnibus suprascriptis per hospites ad dictum balneum residentes, seu per alios ad dictum balneum euntes possint hospitari a domui et elusi conduci, videlicet hospites ad terminum unius anni ad plus, ahi vero cives vel forenses qui ad dicta balnea irent pro eo tempore quo ad dicta balnea morarentur. Et si qui exeant vel recedant de dictis dibus seu clusis absque solutione debite pensionis seu satisfactione fide habita de dieta pensione locatori persolvenda puniantur ad opus Lucani comunis in quintuplum per dictum vicarium diete vicarie predicte.

73[8] Item quod lucani cives apud balneum commorantes pro dicto balneo utendo possint et debeant eligere unum potestatem civem lucensem, cui potestati per eos ibi existentes debeat obediri concedentes ipsi potestati auctoritate praesentium omnem iurisdictionem et bayliam puniendi et multai quoscumque inobedientes sibi usque in libris viginti quinque ad eius arbitrium ad opus et utilitatem balnei predicti et ad predicta possit procedere de facto sine aliqua scriptura omni appellatione remota et dicto potestate recedente alius eadem forma eligatur.

74[9] Item dictus potestas teneatur diligenter advertere ad iniurias et tuitudines et occupationes balnei repellendas et contra predicta commientes puniat atque multet ad arbitrium eius voluntatis, dummodo predtam summam librarum vigintiquinque non excedat.

75[10] Item quod nullus masculus a septem annis citra intrare audeat balneum feminarum donec ibi aliqua mulier existat, ad penam librarum vigintiquinque, per vicarium exigendam ad opus Lucani comunis attribuendo dicto vicario iurisdictionem tam contra cives quam contra quoscumque alios, que si vicarius non observarit, sindicetur qualibet vice in libris centum.

76[11] Item quod nullus audeat vel presumat portare aliqua arma intra prima hostia alicuius balnei ad penam dupli eius quod ordinatum est per statuta Lucani comunis contra portantes arma in civitate Lucani et amiione armarum in qua pena puniri debeant ad opus Lucani comunis per dominum vicarium predictum, quod si non fecerit, sindicetur in libris centum.

77[12] Item quod nullus audeat vel presumat portare intra pertinentias domorum vel clausorum dicti balnei aliqua arma exceptis Lucani civibus originariis Lucane civitatis ad penam per statutum Lucani comunis impositam portantibus arma in civitate Lucani, in qua per dictum vicarium quilibet contrafaciens debeat condempnari ad opus Lucani comunis.

78[13] Item quod vicarius dicte vicarie teneatur et debeat dare dicto potestati ad omnem eius requisitionem, auxilium et favorem et vires sui officii, ad penam librarum vigintiquinque qualibet vice qua contrafecerit, in qua per dictum sindacum debeat condempnari.

79[14] Item ne inique extortiones fiant de domibus et clusis dicti Balnei, statuimus quod nulla persona hospes sive cuiuscumque conditionis existat que habuerit ab hinc in antea locare dictas domos et clusos possit vel debeat accipere vel habere per se vel per aliam personam pro ea, ab aliquo cuiuscumque condictionis existat ultra solidos tres pro quolibet eluso dictorum domorum pro qualibet die videlicet : a die Sancte Marie de mense augusti usque ad festum omnium Sanctorum et a die Paschalis Resurrectionis usque ad festum Sancti Petri de mense iunii, dando in quolibet et pro quolibet eluso pro ipsa et eadem pensione unam lecteriam de paleis competentem, unam mensam, unam bancam, unam perticam et unam cassam et unum focolare. Et quilibet qui ibi fuerit ad predicta deputatus faciens contra predicta puniatur per dictum Lucani potestatem in libris centum ad opus lucani Comunis pro qualibet vice, et ad solvendum totum quod ultra acceperit tali sic solventi ultra quam dictum est supra.

80CXIIII – De hospitali sive albergaría Sancti Martini de Corsena, rubrica

81[15] Quoniam hospitale seu albergaría Sancti Martini de Corsena ad comune Lucani noscitur pertinere, statuimus quod potestas Lucani teneatur et debeat rectorem et gubernatorem dicti hospitalis seu albergarie nunc et per tempora existentem pro comuni Lucano manutenere et defendere in dieta rectorea et gubernatione. Et eidem in consequendis exigendis et peipiendis iuribus, pensionibus, livellis, redditibus, affictibus, obventionibus et introitibus quibuscumque dicti hospitalis seu albergarie prebere suum et sui offici auxilium et favorem quotiens et quando ab eo fuerit requisitum sub pena librarum centum qualibet vice qua contrafecerit in qua debeat sindicari.

82[16] Item quod omnes introitus, pensiones et obventiones domorum et clausorum dicti balnei convertantur et converti debeant in conservatione, actatione, reparatione et refectione dictarum domorum et clausorum et balnei et eorum commoditatem et necessitatem de quibus illi Lucani cives coiliarii hospitalis Misericordie, quolibet anno videant et videri faciant ratiem introitus et exitus dicti balnei et domorum et clausorum ipsius et elige debeant infra sex menses unum bonum et ydoneum dispensatorem et gubernatorem ipsius balnei et domorum et clausorum ipsius, qui dispensator et gubernator sit laycus et nulli regule subiectus et continuam residentiam ibi facere debeat, et si dicti consiliarii dictam electionem ut dictum est infra dictum tempus non fecissent et dictam rationem ut dictum est, non vissent, tunc et incontinenti per Lucanum comunem, in predictis omnibus provideatur ut sibi melius videbitur.

831454, 23 mars. Ordonnance sur les bains de Bagno di Corsena et Bagno della Villa.

84A.S.L., Consiglio Generale 17, f° 593-596.

85Document en partie publié in C. Giambastiani (1996), p. 493-499.

86[en marge] Statuta super balneis

87In nomine Domini amen. Spectabiles viri Paulus de Podio, pro terserio Sancti Paulini, Johannes Bernardi pro terserio Sancti Salvatoris et Johannes Arrigi pro terserio Sancti Martini, officiales et cives ellecti super balneis Ville et de Corsena, vicarie Vallis Lime Lucani comitatus, sub die IIIIor apris anni 1453 proxime preteriti, cum auctoritate ordinamenta et statuta faciendi, pro conservatione, augmentatione et reparatione dictorum balneum, clusorum et locorum habitati omni ipsorum balneorum et cuiusque eorum; utentes dicta auctoritate eis concessa per maiorem et generalem Consilium populi et communis Lucani, sub die XXVIII junii 1452, statuunt, ordinaverunt et décreverunt ut infra.

88Cognoscendo li suprascripti cittadini et officiali quanto sia di neccessità fare reparationi, provisioni et edifitii, non solamente per al presente, ma per ogni tempo a venire circa il mantenimento et relevatione de’ bagni et luoghi circumstanti a quelli et conservatione. Sì che commodamente ciascuno che a tali bagni et luoghi verrà, possa essere ricevute, et etiamdio tali bagni uze per recuperatione della sanità et conservatione di quella. Et per tali spese fare si cognosce le ordinarie intrate de’ dicti bagni non essere sufficienti, nonché a fare augmenti di edifitii, chi ha utilità di tali luoghi per le necessità suoi, debbia conferire aiuto et favore discreto in reparare et accrescere quelli luoghi donde ne conseguita et fructo pertanto.

89[1] Statuisceno et ordinano che in futurum perpetuis temporibus, ciascuna persona cittadina, contadina o forestiera, la quale vorrà per suo uso havere alcuno delli iamdicti chiusi et habitationi nel tempo della bagnatura de’ dicti bagni, sia tenuta et debbia innantiché in dicti chiusi si reduca; et prima che avere possa la chiave da chi sarà preposto et superiore circa tale ghoverno la in dicta pigione di sotto dichiarita, la quale debbino pagare a quello che sarà deputato sopra il ricevere et scrivere tali intrate per li officiali de dicti bagni che per li tempi saranno; vietando et prohibendo expressamente a tale ghovernatore deputato che tale riducto, né chiave dare possa se prima non harà ricevuta la pigione e pagamento tassato; et contrafaccendo, sia tenuto pagare di suo quello che di tale pigione et pagare si debbe; et di tali pagamenti se ne debbia fare scriptura in uno libro perciò ordinato; sì che sempre se ne possa vedere conto et quello havere descrivendo il conductore et il pregio taxato ricevuto.

90I – Primo chiuso segnato Angelo, de’ havere dal cittadino et sottoposto al comune di Lucha per ogni bagnatura fiorini tre, dal forestieri non cittadino, né sottoposto, fiorini quattro;

91II – Chiuso segnato colomba de’ havere dal cittadino et sottoposto per bagnatura fiorini due e mezo, dal forestieri fiorini tre;

92III – Chiuso segnato campana de’ havere dal cittadino et sottoposto fiorino uno e 1/2, dal forestieri fiorini due;

93IIII – Chiuso segnato cappello, dal cittadino et sottoposto fiorino uno e 1/2, dal forestiero fiorini due;

94V – Chiuso segnato porco, dal cittadino et sottoposto fiorini uno e 1/2, dal forestiero due;

95VI – Chiuso segnato luna, dal cittadino et sottoposto fiorini tre, dal forestiero quattro;

96VII – Chiuso segnato sole, dal cittadino et sottoposto fiorini tre, dal forestiero quattro;

97VIII – Chiuso segnato stella, dal cittadino et sottoposto fiorino uno e 1/2, dal forestiero due;

98VIIII – Chiuso segnato coppa, dal cittadino et sottoposto fiorini uno e 1/2, dal forestieri due;

99X – Chiuso segnato pescio, dal cittadino et sottoposto fiorini uno e 1/2, dal forestieri due;

100XI – Chiuso segnato scalla, dal cittadino et sottoposto fiorini tre, dal forestieri fiorini quattro;

101XII – Chiuso segnato corona, dal cittadino et sottoposto fiorini quattro, dal forestieri fiorini VI;

102Et se per lo advenire si facesseno nuovi chiusi, se ne debbia havere quello pregio ragionevole parrà a similitudine de’ suprascripti.

103[2] Item statuiscono et ordinano che per li officiali e cittadini sopra li bagni deputati si possa vendere la facultà et provento di chi volesse servire le doccie del bagno a Corsena et etiamdio di radere quelli verranno a’ Bagni predicti per bagnarsi; sì veramente che servendo debitamente et con diligentia possino ricevere la competente mercede del servito; et che nessuno altro fare possa tale exercetio né servido, perché conveniente exercetio pare essere et che sia di chi fusse barbieri; la quale così compratori siano tenuti servire alle doccie, et quelle acconciare, nectare et mantenere et servire a quelli vorranno pigiare l’acqua alla testa, servando per ordine che nessuno più di una ora continua possi stare a tal doccia a ricevere acqua per volta et con ordine successivo servire alli altri, in nel quale servigio si intenda adiutarli puonere, locare et levare et etiamdio asciugarli la testa con panni freddi o caldi, secondo la conditione de’ tempi; et tucto quello che per tale loro servigio et fatica fusse dato, possino da ciascuno pigiare et ricevere liberamente et quanto per loro spontanea voluntà volesseno pagare et dare di cortesia per tale servigio; et se alcuno ingrato si ritrovasse, havendo ricorso, vel al vicario del luogo, vel al podestà del bagno, siano tenuti, qual sia di loro, de’ facto farli dare quello che di tale servigio facto a loro discrione, paresse convenire da due infine in quattro bolognini per persona, non intendendo in questo pregio la fatura del radere per tutto il tempo della bagnatura; dichiarando che la bottegha che è a llato a dicte doccie debbia essere ad uso de’ conductori di dicto provento, nella quale habino ad exercitare l’arte della barberia; et quando si fa tal vendita si debbi fare con tali conditioni e pacti che siano tenuti bene e diligentemente servire et altri modi utili come parrà alli officiali et cittadini sopra dicti bagni ellecti; et a nessuno altro sia licito né permesso potere fare tale exercitio, né servigio, se non a chi fusse venduto sensa licentia et volunta de’ compratori; alla pena di bolognini XX per ciascuno et, ciascuna volta che contrafacesse, per metà al dicto proventuale et per altra metà ad utilità de’ bagni predicti doversi convertire.

104[3] Item statuiscono et ordinano che per li officiali et cittadini deputati et che per li tempi si ritroveranno, si debbia et possa vendere il provento di puonere et levare coppecte et cornecti in ne dicti bagni et luoghi circutanti per quello pregio modo et pacti che a loro parrà utile et convenirsi; et oltra li compratori nessuno possa tale exercitio fare sotto quella pena parrà imponere et convertirla in tucto o in parte, ad utilità et intrata de’ dicti bagni.

105[4] Item che per li officiali et cittadini che per li tempi saranno, si possa et debbia vendere il provento et faculta dello spassare, ghovernare et nectare li bagni et quelli da ogni brutteza mantenerli liberi, per quello pregio, modo et pacti che a loro parranno utili; sì veramente che debbino tali compratori stare contenti havere da ogni persona per tucta la bagnatura da uno in due bolognini et non più, quando per loro liberalità non volesseno altro più dare; il quale più possa ricevere da coloro che di loro voluntà pagasseno.

106[5] Item statuiscono et ordinano che ogni persona cittadina, contadina et forestiera di qualunche conditione et grado sia, excepto le persone eccliastice et religiose et le miserabili et povere le quali miserabili et povere s’intendino essere quelle che alloggeranno in la infermeria dello hospidale di San Martino di Corsena o in altro hospidale pubblico, che per lo advenire si facesse, sia tenuto et debbia pagare per ogni bagnatura laquale facesse ordamente in ne’ dicti Bagni di Corsena et quelli dalla Villa infra quattro giorni, dal dì che harà cominciato a bagnarsi, bolognini tre per ciascuna; li quali si debbino puonere in uno ceppo ordinato alla intrata de’ dicti bagni, serrato di due chiavi, delle quali una tegna il vicario del luogo, l’altra colui che per li tempi sarà preposto ad officio dello exigere dicte et altre intrate de’ bagni predicti; et per fare tale pagamento si debbia procedere con questo ordine; prima il vicario di qui ne e il suo notaio che per li tempi saranno, debbino con diligentia dare modo di sapere et havere tucti quelli che a tali bagni verranno, li quali non allogiasseno in hostarie, ma in chiusi proprii o in altri luoghi, et quelli adstringere a pagare de facto in dicto ceppo dicti bolognini tre infra il termine de quattro dì dal principio della sua bagnatura; et di tal pagamento se ne debbia fare scriptura per lo notaio del dicto luogo; li htieri veramente e quelli che alloggiasseno a pregio, siano tenuti infra il dicto termine notificare tucti quelli che alle loro hostarie saranno allogiati al vicario et notaio predicti; li quali vicario et notaio siano tenuti de facto far pagare infra il termine et modo suprascripto et tenerne conto come delli altri; et se alcuno hoste, o altri che allogiasse, fusse negligente a denuntiare infra dicto tempo e modo, sia tenuto satisfare et pagare di suo proprio dicti bolognini tre et, oltra di quelli, bolognini VI per la negligentia et ommissione facta di non havere denuntiato infra il tempo, li quali tucti denari si debbino pagare come dicto è nel ceppo predicto; et da poi quando dicto ceppo si aperrà, li denari che in quello si troveranno si debbino mectere a conto di quello che sopra tale intrate et altre de’ dicti bagni sarà deputato.

107[6] Le quali tucte intrate et denari si debbino convertire et spendere in reparationi, augmentationi et edifitii de’ bagni predicti et chiusi et luoghi di quelli, come parrà et piacerà alli officiali et cittadini sopra di ciò deputati. Oltra ogni altra intrata et pecunia che si deputasse o fusse deputata alla conservatione et augmento de dicti bagni et luoghi.

108Et predicta omnia acta et firmata faciunt per suprascriptos tres cives ut supra electos. Anno Domini MCCCCLIIII, inditione 2a, die XXVI mensis martii.

1091469, 20 avril. Ordonnance sur les bains de Bagno di Corsena et Bagno della Villa.

110A.S.L. Consiglio Generale 19, f° 488-491.

111Document en partie publié in C. Giambastiani (1996), p. 500-505.

112Magnifici et potentes domini Antiani et Vexellifer Justicie populi et comunis lucensis. Collegialiter in sufficienti numero congregati una cum spectabilibus civibus infrascritptis videlicet : Paulo de Podio, Bartolomeo de Arnolfinis pro terserio Sancti Paulini, Lazario de Franchis, Stefano de Bernardis, Johanne de Guidiccionibus pro terserio Sancti Salvatoris, Francisco de Balbanis, Georgio de Franciottis, Bartolomeo de Bernardinis octo ex novem civibus electis ab ipsis magnificis Dominis sub die XXIII dicti mensis martii proxime preteriti, vigore decreti magnifici Consilii generalis die XXIII dicti mensis martii celebrati supra provisione et reformatione decretorum et ordinamentorum super Balneis de Corsena et aliis, ut in dicto decreto continetur. Absente dumtaxat de numero Collegii magnificorum dominorum, magnifico Antiano Johanne Forteguerra extra palatium et spectabili viro Antonio ohm Nicolai de Deodatis novo cive incquisito tamen et debite expectato; volentes ipsi magnifici domini et spectabiles cives exequi dictum decretum magnifici Consilii generalis et ad ea que in ipso decreto disposita et ordinata sunt procedere, visis et examinatis ordinibus et decretis hactenus editis et factis supra dictis Balneis, dato et misso inter se partito ad pissides et pallotas mandato preceptoris Collegii dominorum et obtento secreto scruptinio per omnes pallotas albas redditas in pisside affirmativa pro sic, preter unam tantum in contrarium repertam, utentes dicta eorum auctoritate potestate et bailia eis a dicto magnifico Consilio generali ut supra concessa et attributa, decreverunt, sanxerunt, reformaverunt, statuerunt et ordaverunt ut infra videlicet :

113[1] Primo che da qui inansi, lo officio delli spectabili Tre Cittadini de’ bagni sia tenuto e debbia eleggere et deputare uno buono e diligente factore che non sia del numero di dicto officio, né vicario o notaio al bagno o a’ dicti bagni, che sia cittadino di Luca; e possinlo elegere per tutto il tempo de’ loro officio e remuoverlo ancora a loro buon placito; il quale factore habbia carico di tenere conto di tutte le calcine materie, opere e lavori che vi si faranno e ogni altra cosa a che li imponesse dicto officio, e consegnare e ricevere le chiavi de’ chiusi, e sempre far inventario delle massaritie d’ essi chiusi; le quale massaritie, et etiam le artigliarie siano consegnate a dicto factore per inventario nel principio del suo officio e così per inventario si consegnino a’ successori di mano in mano; e’ dicti factori ne rendino conto ancora a ogni richiesta dello officio; et dicto factore faccia continua residentia a’ dicti bagni, né di qui ne si possa absentare sensa licentia dello officio, havendo da dicto officio commoda stantia per sua propria habitatione; e apresso di lui stiano le chiavi de’ chiusi; et di quelle non ne possa assegnare ad alchuna persona se prima non harà li pagamenti e pigioni secondo le intere taxe, sotto pena di pagare di suo; et scriva dicti pagamenti nel suo libro avisandone lo officio infra quattro dì perché ne possino far nota a libro loro; et avisi sempre dicto factore per qual chiuso e da chi fa dicti pagamenti; et habbia dicto factore di salario a ragione di fiorini trentasei l’anno a suoi spese; ben si possa per dicto officio acrescere il salario fine in fiorini quarantocto l’anno, con questo che dicto factore sia tenuto alla gravessa che le fusse imposta della factoria e procuratione della factoria di San Martino e’ suoi beni con quelli pacti che li fusse ordinati da’ magnifici Signori.

114[2] La allogagione de’ chiusi appartegna allo officio solamente, né sensa expresso consentimento di dicto officio si possino allogare; e per poliza scripta, overo sottoscripta per du<e> di dicto officio, dia il factore la chiave e non altrimente, ricevuto niente di manco il pagamento, chome di sopra è dicto.

115[3] Li proventi dell’ostarie e macello di dicti bagni sia tenuto e debbia dicto officio vendere ogni anno del mese di octobre; el tempo de’ proventi cominci in kalende novembre e vendansi per uno anno, solamente servando le solemnità delli incanti chome in nelli altri proventi del comune di Lucha; et etiam intervegna il consentimento de’ magnifici Signori et dello officio de’ bagni e di loro consentimento si possa fare il contracto e non altramente.

116[4] E a nessuna persona si possino vendere che voglia o che habbia a dichiarare per altri, ma quelli a chi essi proventi rimarranno, siano tenuti personalmente exercitarsi in essi proventi et starvi presenti a tempi delle bagnature; e chi contrafacesse caggia in pena di ducati dieci d’oro e possili essere levato el provento; et neuna persona possa condurre più che una di dicte hostarie e tanti proventi siano quante saranno le hosterie; e sempre le vendite si reservi che ciaschuno possa vendere pane in dicti bagni da mezo aprile a tutto septembre sensa alchuno pagamento di provento.

117[5] E non si possi né tempi delle bagnature macellare o vendere carne di pecore, capre o di altre bestie che siano prohibite macellarsi in la città di Lucha; e ‘1 pregio non possa excedere quattrini cinque per libra; e le bestie non si possino amassare e nectare dentro dalla clausura di dicti bagni, acciò che la pussa non facci offensione a bagnaiuoli sotto pena di denari X per ciaschuna volta, ma si amassino e nettino in quel luogo che deputerà dicto officio.

118[6] Item che per lo officio de’ Tre predicti si possa vendere il provento di ponere e levare coppette e cornetti in e’ dicti bagni e luoghi circunstanti per quel pregio e modi e pacti che a loro parrà conveniente; e oltra li compratori nessuno possa tale exercicio fare, sotto quella pena parrà imponere et convertirla in tutto o in parte a utilità et entrata de’ dicti bagni. Dichiarando che dicto proventuale sia tenuto seguire il Consilio del medico che fusse deputato a’ bagni et secondo il suo parere ponere minore e maggiore numero di cornetti, se dicto medico deputato vi fusse.

119[7] Et perché vi sia chi possa dar Consilio così a chi volesse cavarsi sangue chome etiam a tutti li altri bagnaiuoli, sia tenuto e debbia dicto officio, da mezo maggio a mezo giugno e da mezo agosto a mezo septembre, elegere et deputarvi uno medico, perito o fisico doctorato che debbia starvi, e de’ suoi consigli e medicature si possa far pagare discretamente e niente di manco esso officio per subventione e salario li possa dare fine in fiorini octo el mese; e oltra il salario habbi il chiuso a electione dello officio.

120[8] Et per distribuire tra’ medici dicto premio si imbussili li nomi di tutti li medici, phisici ut supra et traggansi per poliza quando sarà il tempo di far la electione, et quello sia electo la cui poliza verrà fuora; et recusando di andare, non si rimetta in nel bussilo fin che non sia voto; e tali medici, quando haranno acceptata la electione, non si possino partir da’ dicti bagni sensa licentia dello officio e de’ magnifici Signori.

121[9] Item che per lo officio predicto si possa e debbia vendere il provento e facultà dello spassare, governare e nectare li bagni e quelli da ogni bruttea mantenere liberi, per quel pregio, modi e pacti che a loro parranno utili non excedendo il tempo di dicto provento anno uno, cioè che di anno in anno si venda. Et dicti compratori debbino star contenti haver da ogni persona per tutta la bagnatura da uno in du<e> bolognini e non più, quando per loro liberalità volesseno altro più dare; il qual più si possa ricevere da coloro che di loro voluntà pagasseno.

122[10] Li denari che si trarranno di tutti li suprascripti proventi, pigioni, altro modo si consegnino ogni quindici dì al camarlingo generale, il quale ne tegna un conto a parte, e facciane creditore dicto officio e così debitore di ciò che pagasse per póliza di du<e> di dicto officio et li residui consegni al suo successore, a petitione dello officio predicto, essendo obligati per li altri denari del comune che riceveno.

123[11] Et sia tenuto e debbia dicto officio tenere o far tenere un libro di entrata e uscita e di ricordi e memorie delle cose importanti. E perciò possino constituir premio a che lo scrivesse fino in somma di ducati quattro l’anno; et infine de’ loro officio debbino esso libro consegnare a suoi successori acciò che possino vedere li conti passati e li conti del camarlingo generale et le altre cose facte. Et tale libro e conti sia tenuto ogni officio monstrare alli magnifici Signori ogni volta che lo richiedesseno.

124[12] E da poi che finite saranno le hostarie, cominciate e’ chiusi che s’ànno a fare, sia tenuto dicto officio spendere ogni anno al manco ducati cento in murare e ridurre in fortessa dicti bagni.

125[13] Et perché neuna persona presumma guastare in alchuno modo dannificare alchuno di dicti chiusi o altro edificio, possa e debbia dicto officio tal delinquente punire a loro arbitrio e farli oltra ciò emendare il danno; el vicario del bagno et ogni altro officiale del comune di Lucha presti per tal cagione ogni aiuto e favore a dicto officio.

126[14] Ancora possi dicto officio astringere e richiedere chome li parrà, le persone circunstante, cioè de’ luoghi circunstanti, a dar aiuto a portare legname, pietre e altre cose per li edificii e reparationi del bagno; e dicto officio li paghi a pregi ragionevoli secondo la discretione dello officio.

127[15] Et se per lo passato fusse stata facta alchuna vendita per li officii stati per li tempi per la quale non sia stato facto li debiti pagamenti, fin da hora si intenda esser finta e vana et di neuno valore.

128[16] Lo officio, doppo questo primo, si elegga ogni anno per un anno, e la electione faccia per lo collegio de’ magnifici Signori insieme con lo officio vigente; e qualunque sia electo a dicto officio, vachi da dicto officio anni cinque, non obstante che per lo decreto de l’anno 1466 li fusse data vacatione di dieci anni. La qual vacatione di dieci anni, né altra compresa in dicto decreto, si extenda da qui inansi in questo officio de’ bagni.

129[17] Item sia tenuto dicto officio far fare, come prima si possa, una spiaria con uno reducto dove possa star un spetiale; et tale stantia si dia gratis a quello spetiale che vi deputerà dicto officio dummodo vi stia fornito di quel bizogna.

130[18] La bagnatura s’intenda fine in trenta dì. E neuno possa contribuire il suo chiuso ad altri, havendo comminciato, lui, ma partendosi inanzi li 30 dì, sia finita la sua allogagione e resti il chiuso ad arbitrio dello officio.

131Li chiusi sono :

132I – Lo primo segnato numero uno con du<e> cambere e una cucina de’ havere dal cittadino o sottoposto al comune di Lucha florini tre... flor. 3,

133dal forestieri per bagnatura, la qual non exceda termine di uno mese florini quattro... flor. 4,

134II – numero du<e> dal cittadino o sottoposto, florini tre e mezo... flor. 3, s. XVIII,

135dal forestieri florini cinque... flor. 5,

136III – numero tre dal cittadino etc., florini tre... flor. 3,

137dal forestieri florini quattro... flor. 4,

138IIII – numero quattro dal cittadino o sottoposto, florini tre... flor. 3,

139dal forestieri florini quattro... flor. 4,

140V – numero cinque dal cittadino o sottoposto, florini due e mezo... flor. 2, s. XVIII,

141dal forestieri florini tre e mezo... flor. 3, s. XVIII

142VI – numero sei dal cittadino o sottoposto, florini tre e un quarto... flor. 3, s. VIIII,

143dal forestieri florini quattro e mezo... flor. 4, s. XVIII

144VII – numero sette dal cittadino o sottoposto, florini due e mezo... flor. 2, s. XVIII,

145dal forestieri florini tre e mezo... flor. 3, s. XVIII

146VIII – numero otto dal cittadino o sottoposto, florini tre e un quarto... flor. 3, s. VIIIII,

147dal forestieri florini quattro e mezo... flor. 4, s. XVIII

148VIIII – numero nove dal cittadino etc., florini tre... flor. 3,

149dal forestieri florini quattro... flor. 4,

150X – numero dieci dal cittadino etc., florini tre... flor. 3,

151dal forestieri florini quattro... flor. 4,

152XI – numero undici dal cittadino o sottoposto, florini due e mezo... flor. 2, s. XVIII,

153dal forestieri florini tre e mezo... flor. 3, s. XVIII

154XII – numero dodici dal cittadino o sottoposto, florini tre e mezo... flor. 3, s. XVIII,

155dal forestieri florini cinque... flor. 5,

156XIII – numero tredici dal cittadino etc., florini tre... flor. 3,

157dal forestieri florini quattro... flor. 4,

158XIV – numero quattordici dal cittadino etc., florini tre... flor. 3,

159dal forestieri florini quattro... flor. 4,

160XV – numero quindici dal cittadino o sottoposto, florini

161uno e mezo... flor. 1, s. XVIII

162dal forestieri florini du<e> e mezo... flor. 2, s. XVIII

163XVI – numero sedici dal cittadino o sottoposto, florini tre e un quarto... flor. 3, s. VIIII,

164dal forestieri florini quattro e tre quarti... flor. 4, s. XXVII

165XVII – numero dicesepte dal cittadino etc., florini tre... flor. 3,

166dal forestieri florini quattro... flor. 4,

167XVIII – numero diciotto dal cittadino o sottoposto, florini

168due e mezo... flor. 2, s. XVIII, dal forestieri florini tre e mezo... flor. 3, s. XVIII

169XVIIII – numero dicenove dal cittadino o sottoposto, florini tre e mezo... flor. 3, s. XVIII,

170dal forestieri florini cinque... flor. 5,

171XX – numero venti dal cittadino o sottoposto, florini du<e>... flor. 2,

172dal forestieri florini tre... flor. 3,

173Et per lo avenire si facesseno nuovi chiusi, se ne debbia havere quello pregio ragionevole che parrà, a similitudine de soprascripti. [en marge] additio ad statuta balneorum

174[19] Anno MCCCCLXVIIII indictione II, die XXIII aprilis.

175Magnifici Domini collegialiter in sufficienti numero congregati una cum sex ex suprascriptis Novem spectabilibus civibus ut supra electis super reformatione ordinamentorum super balneis, absentibus Bartholomeo de Arnolfinis, Iohanne de Guidiccionibus, Francisco de Balbanis et Bartholomeo de Bernardinis ex numero dictorum Novem civium sed presente spectabili viro Petro de Guercis substituto a magnificis Dominis hac presenti die in locum Bartholomei de Bernardinis et ipsis absentibus citatis tamen et debite expectatis, dato et misso inter ipsorum magnificos Dominos et spectabiles cives partito ad pissides et palloctas mandato preceptoris collegii et obtento secreto scruptinio secundum formam statutorum, addiderunt et declaravunt capitulum supra, inter cetera contentum, in quo disponitur de electione et salario medicorum quod ipsum salarium sit florenorum decem in mense; item addiderunt quod licentia concedenda medico servienti non possit concedi, nisi semel quolibet mense et usque in dies quatuor per qualibet vice; et ipsius licentie concessio pertineat ad magnificos Dominos et officium trium super balneis simul; et si dictus medicus ultra quattuor dies ut supra staret absens vel si discederet, sine licentia, ut prefectur, defalcetur et detrahatur de eius salario pro rata temporis.

1761485, 23 novembre. Ordonnance de la cité de Lucques, concernant les auberges de Bagno di Corsena.

177A.S.L. Consiglio generale 21, f° 698-700.

178[en marge] capitula pro hospitatibus Balnei Corsene

179A.N.D. MCCCCLXXXXV, indictione IIII, die XXIII novembris Magnifici Domini collegialiter congregati una cum officio Sex civium super introitibus ex autoritate eis concessa per formam decreti magnifici Consilii generalis celebrati die XXVII octobris presente quam auctoritatem sibi reservaverunt pro toto tempore que durat; volentes condere et firmare capitula cum quibus locari debeant proventum Pantere et Falconetti Balnei Corsene secundum dispositionem suprascripti decreti et constituere etiam taxas pro proventualibus Balnei Ville pro quinquennio, sicut in ipso decreto continetur habito inter se longo examine et matura deliberatione, tandem dato partito et obtento secreto scrutineo per sufficientem numerum palltarum fecerunt et firmaverunt infrascripta capitula ad que obligati intellentur qui erunt conductores suprascriptorum hospitorum Pantere et Falconetti, atque etiam declaverunt taxas pro hospitiis Balnei Ville cum modis tenoribus iamdictis, videlicet :

180[1] Prima che qualunque sarà conductore del provento e hostaria della Pantera o del Falconetto del Bagno a Corsena, sia tenuto et debbia personalmente stare et exercitarsi in el provento suprascripto al manco a’ tempi delle bagnature, cioè da kalende aprile a tutto settembre; e tener debbia la sua hosteria fornita di massaritie et lecti et altre cose necessarie e condecenti sì che honorevilmente e bene vi si possa alloggiare homini degni; e similmente la debbia tenere fornita di vini buoni e bel pane e di altre vivande come si richiede in le buone hostarie, servendo e facendo servire bene e con piacevilessa per honor della nostra città e suo; et in caso che contrafacesse, cioè che non vi stesse personalmente, overo non servisse bene, o non tenesse fornita la hosteria sia in arbitrio de’ magnifici Signori insieme con l’officio de Sei che sarranno per li tempi, poterli levar l’osteria el provento e darla ad altri et anco condemnarlo fine in somma di ducati XXV d’oro, udendo prima le suoi scuze, se le vorrà allegare infra quel tempo che li sia perciò assegnato; le quali scuze, se siano legitime e da admetterle o non, se ne stia alla dhiaratione de’ Magnifici Signori e Sei.

181[2] Item sia prohibito expressamente a ciaschuno de’ dicti proventuali tenere o havere segretamente o palezemente per compagni factori, famigli o garzoni o per altri servitori in essi proventi e hostarie alcuno che sia della vicaria di Val de Lima, overo di quella di Coreglia, sotto pena di dieci fine in cinquanta ducati d’oro, né quali possino essere condemnati de facto per li magnifici Signori vel l’officio de’ Sei per ogni volta che si contrafacesse; e questo si fa per buoni e ragionevoli rispecti e per levar via ogni mezo di servir male li bagnaioli; et chi sarà accusatore, in qualunque de’ suprascripti casi habbia la quarta parte della condamnatione che si farà et lo suo nome sia tenuto segreto.

182[3] Et siano tenuti dicti proventuali dare pagaria, infra XV dì dal dì della allogagione in la corte dello exactore, di fare le paghe a’ debiti de’ tempi e di pagare le pene in che fusseno condemnati, e tal pagheria basti che sia approvata da Signori e Sei.

183[4] Et debbino tener le mizure suggelate sotto la pena delli statuti.

184[5] E la hosteria della Pantera si alluoghi per fiorini octanta l’anno di bolognini 40 per fiorino, e quella del Falconetto per fiorini sexanta de dicto conto.

185[6] Et accadendo nel tempo de’ cinque anni che dureranno essi proventi, tal moria al bagno o ne’ luoghi circumstanti del territorio di Lucca, per cagione della quale non venisseno bagnaioli, come verranno quando tal moria non fusse, overo che fusse guerra, per cagione della quale non si potesso uzare li bagni allora et in dicti casi sia in auctorità de’ magnifici Signori insieme cum l’officio de’ Sei defalcare o non il provento, et intuito overo in parte secundo che parrà loro.

186[7] Item non s’intenda per li presenti capituli derogato allo statuto de’ bagni per lo quale è permisso a ciaschiduno poter vendere pane a essi bagni sensa datio.

187[8] E non si possa dar licentia a’ dicti proventuali di partirsi dal bagno per alcuno loro bisogno, salvo perfine in octo giorni solamente per ogni collegio in una o più volte, ma bene sia licito loro sensa altra licentia quando gli occorrà il bisogno partirsi la mattina e venire a Lucca o andare oltroe purché la sera medezima ritornino al bagno; et anco s’intenda conceduto che per la festa di Sancta Croce di settembre si possa loro dar licentia perfino in octo dì, ma allora debbino lassare al bagno scambio sufficiente a dichiaratione de’ magnifici Signori.

188[9] E quando uno de’ dicti proventuali fusse dilevato per suo mal servire, overo per altra cagione non potesse continuare il provento siché restasse quella hosteria vacante, debbia l’altro proventuale essere il primo richiesto a pigiar dicta hostaria et provento; e volendola lui per lo pregio corrente, sia preferito a ciaschuno altro et lo suo provento si dia ad altri perche sempre vi siano du<e> proventuali; e non possino dicti proventuali fare compagnia, insieme sotto pena fino in XXV ducati ad arbitrio de’ magnifici Signori e Sei.

189[10] E non s’intenda che li chiusi siano compresi in la allogagione de’ proventi e hostarie, ma solamente li proprii siti e pertinentie di esse hostarie, con le massaritie che al presente vi sono, appartenenti al comune di Lucca, delle quali siano gravati per inventario, cioè ciaschuno proventuale di quelle della sua hosteria.

190[en marge] Taxa pro hospitibus Balnei Ville

191[11] Insuper taxaverunt et ordinaverunt pro hospitiis balnei Ville ut infra videlicet :

192Che la taxa delle hostarie del bagno alla Villa sia a ragione di fiorini quarantadue l’anno, di ragione di bolognini 40 per fiorino, e così per una come per più hostarie, cioè che una hostaria paghi l’anno fiorini XLII, e du<e> paghino fiorini XXI per ciaschuna; e se più fusseno, paghino tra tutte fiorini 42 ciaschuna per la rata.

193[12] E dicte hostarie, overo proventi s’intendino date per cinque anni da comminciare in kalende gennaio proximo a tutti quelli che fra qui e tutto quindici dì di dicembre si daranno per scripto allo officio de’ Sei di voler essere proventuali e che daranno in la corte dello exactore, pagaria approvata da’ Magnifici Signori e Sei, di far le paghe debite, cioè pagare ogni anno in due paghe la metà di giugno e l’altera metà di settembre, sotto pena del doppio e di poter essere privato del provento ad arbitrio de’ Magnifici Signori e Sei.

194[13] E siano tenuti essi proventuali tenere ciaschuno la sua hostaria bene fornita e servire bene sì che non ne vegna ragionevili richiami; i quali richiami, trovandosi per li Magnifici Signori e Sei che saranno per li tempi che habbino in sé verità, possino privar del provento quel tale di chui fusse stato facto querela, udite prima le suoi scuze quando vegna a dirle infra quel tempo che perciò li fu assegnato et oltra i levarli il provento, anco possino dicti Signori e Sei multarlo fino in ducati venti secondo la qualità e natura del suo mal servire, a modo che si dia exemplo a gli altri, si servir bene è levisi ogni biasmo.

195[14] Et accadendo moria o guerra, come è dicto di sopra, si observi come di sopra per li proventuali di Corsena è stato dichiarito.

ORVIETO

1961308, 25 août. Extrait d’une délibération du Conseil général de la cité d’Orvieto, concernant la station de Bagno di Saturnia.

197A.S.O., Riformagioni 77, f° 22-22v.

198Extrait publié en partie in L. Riccetti (1992), p. 154-155.

199[en marge] Balneo Setorne

200[1] Nos Vanines Iacobi Gilii, Gotius domini Petri Gotii, Venturella dictes Serantianus, magister Guidarellus Nicchole, Barthuccius Salimbenis, Symon Silvestri et Cecchus Paganini, Septem consules de Septe Artibus ad defensionem Comunis et Populi Urbisveteris deputati convenientes in unum in domo in qua moratur quod evidenti et manifesta utilitate Comunis et Populi Urbisveteris stantiamus et ordinamus et nostro decreto et auctoritate firmamus quod cum balneum Soane seu Setorne sit quedam dignitas per quam Comune urbevetanus multipliceter honoratur, ne propter aliqualem pecunie avaritiam tanta dignitas offuschetur et pereat in verecundiam Comunis prefati, quod balneum predictum in perpetuum vendi non possit nec vendatur nec redditus vel proventus ipsius balnei, sed liberum sit balneum hec modo, videlicet : quod ire et redire volentes possint, et ibidem vtualia portare, tenere et vendere domos et cappannas, ibidem facere et ctruere tabernas et hospitia tenere sine ulla solutione facienda alicui persone de rebus quas portaret, sed unicuique liceat portare grasciam et victualia et omnes res ad usum et victum hominum necessaria sine pena et ea vendere libere ad hoc ut homines et persone conmodius et habundantius possint necessaria et victualia invenire.

201[2] Item stantiamus et ordinamus quod dominus Potestas, qui pro tempore fuerit teneatur et debeat, vinculo iuramenti et ad penam C librarum, unum ex suis militibus mittere et tenere ad balneum predictum, qui ibidem materiam contrahat tribus mensibus scilicet aprelis, madii et giunii et qui ibidem iura reddat in civilibus et criminalibus causis et qui stratam securam et purgatam ex bannitis et malis hominibus reddat et balneum predictum et coniellatores et homines male fame capiat et extirpet et Potestatis Urbisveteris preserentet (sic) puniendi.

202[3] Item stantiamus et ordinamus dictus miles sit et esse debeat sotiatus et debeat habere secum sex equites armigeros inter quos sit unus notarius qui sint forenses ad voluntate domini Potestatis, dum modo bonos equos armigeros habeant et bona arma cum insignis Potestatis et non possint esse nec habere de equis domini Potestatis, quos tenere debet in officio Potestatis nec de familiaribus vel familia Potestatis, quos in officio potestarie debet tenere excepto milite cum uno equo ut supra dictum est. Item habeat otto famulos ad expensis Comunis qui habeant quatuor libras pro mense pro quolibet ipsorum.

203[4] Item stantiamus et ordinamus et nostro decreto firmamus ad hoc ut Comune Urbisveteris de expensis non gravetur pro predictis omnibus facieis quod ad ipsum balneum colligatur pedagium pro Comuni et Popolo Urbisveteris hoc modo, videlicet : quod quelibet persona, maschulus vel fema, que cum equis veniet ad dictum balneum solvat pro se et equo XII denios curentes; item qui veniet cum asino, pro se et asino VI denarios; item quelibet alia persona pedibus tres denarios curentes, et colligatur dictum pagium per virum de fratribus Sancti Severi vel Sancti Grigorii vel monaerii Montis Urbetani et colligatur in adventu personarum tamen, et non in recessu et semel pro persona; et quod de dicta pecunia satisfieri debeat diis militibus et suprascriptis peditibus; item quod fìat unus murus in medio balnei ita quod ex una parte stent homines et ex alia mulieres; item quod nullus puer vel puella a XIIII annis infra ad dictum pedagium solvendum cogatur et quod pecunia que superflua esset a dictis expensis supra sit Comunis Urbetani.

204[5] Item quod fiat unus stecchatus circumcirca balneum, a longe et tanti spatii quod omnes venientes ad balneum stent infra dictum stecchatum et ibidem sint porte que de nocte firmentur vel custodiantur.

SIENNE

2051262. Extrait du statut de la commune de Sienne concernant les bains du territoire siennois.

206A.S.S., Statuti di Siena, f° 78v-79, 82v-83v, 90, 96-98, 111.

207Extrait publié in L. Zdekauer éd. (1897), p. 297-298, 311-314, 337, 355-361, 406.

Distinctio tertia

208LXXVI – De reactandis viis et pontibus

209Et eodem modo aptetur et fiat via et reparentur pontes a civitate Senarum usque balneum de Petriolo per alios duos religiosos viros. Item eodem modo fiat et aptetur via et reparentur pontes a civitate predicta usque Scianum per alios duos religiosos. Item eodem modo fiant et aptentur pontes a civitate Senarum usque Grotti per alios duos religiosos; et eodem modo aptentur vie et pontes a dicta civitate usque Monteriggioni per alios duos religiosos. Et dicti operarii teneantur facere siliciari dictas vias et stratas, ubi necesse fuerit. Et ad hoc, ut melius et citius predicta fiant, potestas, capitaneus, camerarius et IIIIor teneantur dictis operariis fortiam et auxilium suum [dare], ad ipsorum operariorum inquisitionem et voluntatem. Et pricte vie et strate et pontes fiant expensis omnium et singularum terrarum et universitatium circumstantium dictis viis et pontibus, et etiam expensis omnium et singulorum civium et comitatensium, quorum intererit dictas vias, stratas et pontes reparandum, et quibus fuerit utile dictum opus. Et teneantur dicti religiosi investigare et invenire omnes denarios, olim impositos, exactos et exigendos, pro reactatione dictarum viarum, pontium et stratarum a quibuscumque personis et locis; et dictos denarios teneantur reduci facere ad manus suas, expendendos et convertendos in operibus, pro quibus impositi fuerint. Et potestas et capitaneus teneantur predicta facere fieri et executioni mandare. Et predicta incipiantur fieri de mense Marçio proximo, et continuo posmodum laboretur in eis, usque dum completa fuerint, sine fraude.

210CXXI – De actanda via, que est a Sancto Marcho usque ad molendinum Xristofani Mancini

211Et per totum mensem Maii faciam actari bene et sufficienter, sicut melius fieri poterit, viam, per quam itur a Sancto Mar[c]o usque ad molendinum Cristophani Mancini, per duos bonos operarios, qui eligantur ad hoc per camerarium et IIIIor provisores, ita quod fiat et compleatur per totum dictum mensem, expensis illorum, qui solvere debent et soliti sint solvere de expensis dicte vie (...). [ajout] Item statuimus et ordinamus quod via, qua itur ad blaneum (sic) de Sorra, sicut trait a capite coste de Pollaio usque ad capud coste de Fonte Trogoli et Luoti, debeat actari et diricçari, ubi necesse fuerit. Et si pro diricçamento dicte vie esset necessarium terrenum alicuius, illud comuni extimatione ematur ab eo, cuius fuerit. Et predicta fieri dea[n]t per duos bonos operarios Mantellatos vel de Penitentia, expensis hinum et personarum, quibus est utilis dicta via et qui habent facere in dicta via.

212CXXIII – De actanda via, qua itur ad balneum de Sorra

213Et per totum mensem Maii faciam actari et examplari viam, qua itur ad balneum de Sorra, bene et sufficienter, sicut trahit a capite coste de Pollaio usque ad caput coste de Fonte Trogoli, per IIIIor operarios, eligeos de infrascriptis terris a sindicis infrascriptarum terrarum de mense Aprilis. Qui operarti eam faciant fieri et actari de mense Maii, expensis hinum de Suvicille et de Troiano et de Prato et Tracciano et de Sancto Iusto et de Vallechia et de Pogiarello et de Ancaiano et de Molle et Tegoio et Cerbaia et de Radi et de Montagna et Formichiaia et de Ginestreto et de Luoti et Terrençano.

214CXXV – De viis reactandis et fiendis et pontibus et fontibus, ad requisitiem trium vel IIIIor hominum de contrata

215Et si requisitus fuero per tres vel IIIIor ydoneos homines alicuius ville vel castri vel burgi vel contrate, vel ipsorum, quibus esset utile opus, de aliquus viis, ibi reactandis vel fiendis, vel fontibus vel pontibus fiendis vel reficiendis, faciam ipsas vias reactari, et pontes et fontes fieri vel refici per certos operarios, de illis locis eligendos, quos eligere tenear et infra .xv. dies facere iurare ipsum opus compiere ad certum terminum a me assignandum, expensis hominum illorum locorum, et eorum, quibus utile fuerit ipsum opus. Et hec tacere tenear, nisi per maiorem partem hominum ipsorum locorum constaret mihi, non esse necessarium vel utile dictum opus fieri. Et hoc idem fieri faciam per stratam francigenam prope civitatem a duobus miliariis ultra (...).

216[ajout] Item statuimus et ordinamus quod omnia comunia infrascripta debeant actare et siliciare de rena via[m], per quam itur a Grocti, a ponticello Sanete Angnetis usque fossatum Guascoli, a pede coste, qua itur ad Palmolaiam, per duos bonos operarios eligendos a curia per totum mensem Aprelis. Qui operari habeant licentiam cogendi illos homines et personas, qui habent affare iuxta dictam viam, mietere foveas, sicut necesse fuerit, pro reactatione diete vie; et habeant licentiam diricçandi, ubi necesse fuerit, silicet per comune de Palmolaia et homines, qui morantur in dicto populo, et comune populi (sic) de Corçano, comune de Sancto Sano, comune de Crevole, comune de Casciano, comune de Vallerano, comune de Montepiscino, comune de Coppano, comune de Maciareto, comune de Fabrica de Castello, comune de Formignano, et omnes homines, qui habent affare in dictis locis et eorum distritu et circa dictam viam.

217CXXVIIII – De fiendis spondis pontis de Orgia

218Et per religiosos viros, qui facient actare viam a civitate Senarum usque balneum de Petriolo, faciam fieri spondas pontis de Orgia de lapidibus et mattonibus, expensis illorum de Orgia et hominum de plebeio de Rincensa.

219CCI – De fonte fiendo in pede vinee Dievaloris

220Et faciam fieri unum fontem in pede vinee, que fuit Dievaloris Forçoris, prope monasterium Sancte Eugenie, ubi melius fieri poterit, mittendo et deducendo aquam, que exit de dicto fonte, qui est in dicta vinea, in dictum fontem noviter fiendum. Et fiat expensis illorum qui tenebunt ad expensas fiendas in reparatione vie a civitate Senarum usque balneum de Petriolo. Et fait per illos religiosos, qui facient fieri et actari dictam viam. Salvo quod fons fiorum Paganelli Forçoris, qui est ibi intus dictam vineam, non ledatur nec ei aliquo modo aqua tollatur in lesione dicti fontis filiorum Paganelli, sed conservetur in dicto fonte filiorum Paganelli dieta aqua, ut nunc est; et quod terra inde alicui non tollatur ob hoc, contra suam voluntatem.

221CCLXIII – De balneis et eorum ordinamentis et rectore ibi eligendo.

222Et non permittam de aliqua domo vel stacçone seu camera balnei de Petriolo anferri vel accipi, inter diem et noctem, nisi XII den ; et pro hoc pretio teneatur dare vel prestare stacçonarius, tot fiscones, quot necesse fuerint in camera qualibet vel stacçone; et de cultrice duos den., et de cuscino ultra uuum den. inter diem et noctem, et non pius. Et hec omnia et singula observabo et observari faciam de omnibus domibus et stacçonibus et cameris et lectis superius nominatis balnei de Macereto. Et in fraudem predicterum plus aliquid tolli non permittam; et si contra factum fuerit, .X. lib. auferam stacçonerio proptera; et .XX. sol. dari faciam ei, qui accusaverit. Et staonerios predictorum balneorum per totum mensem anuarii faciam iurare ita observare et facere; et non tenere vel hospitari scienter aliquem latronem vel biscacçerium vel falsatorem, et non dare vel vendere alicui eorum panem vel vinum vel alia necessaria. Et in dictis mensibus mittam ad balneum de Petriolo et ibi stare faciam quendam bonum et ydoneum virum pro punieis maleficiis et excessibus corrigendis, que fierent in dicto loco, quem in Consilio campane eligi faciam ad breves, ita quod nullus, qui habeat affare ibi, possit eligi ad predicta facienda. Qui habeat pro suo feudo .XXV. lib. et non plus; quos percipiat de bannis et decimis et aliis lucris, que occasione sui officii perceperit; et quod deerit, compleatur sibi a dominis domuum seu stacçonum de balneo, ita quod a dominis stacçonum de Macereto compleatur et pro quinta parte. Et ipse stet ibi duobus diebus de quolibet mense, quo debet stare ad balneum de Petriolo. Et quod supererit, reddatur comuni Senarum vel convertatur in operibus, que fieri debent circa balnea, ex forma constituti Senensis. Qui dominus, sicut dictum est, eligetur; [et] iurare debeat stare apud balneum de Petriolo per toturn mensem Marçii et Aprilis et Maii et Octobris et Novembris et Decembris, silicet in quolibet dictorum mensium debeat stare .II. diebus apud balneum de Macereto, ut dictum est. Et iurare debeat non permittere ibi stare aliquam personam male fame, nec aliquem exbannitum a comuni Senarum pro malefìcio, nec aliquem prestorem ad ludum; nec ab eis comestionem vel aliquid alliud recipere debeat vel possit. Et iuret dictus rector reddere rectam et legalem rationem de omnibus, que ad manus suas vel alterius pro eo devenerint occasione sui officii, bis in anno, camerario comunis Senensis. Et si post redditam rationem requisitus fuero a stacçoneris dictis vel maiore parte eorum, ut faciam fieri iuisitionem contra eum, faciam eam fieri; et si invenero eum aliquid celasse vel retinuisse minus bene, illud sibi auferam, et in totidem eum condemabo. Et eligam et eligi faciam a camerario et .IIIIor provisoribus comunis Senarum, quando eligetur rector in dicto loco, unum bonum et legalem hominem, camerarium in dicto loco de stacçoneriis, qui ibidem, morantur; ad cuius manus debeant pervenire omnes et singuli redditus bannorum et decimarum et aliorum lucrorum, que deberent pervenire ad dictum rectorem, occasione sui officii; et ipse teneatur exinde reddere rationem camerario et IIIIor provisoribus comunis, bis in anno; et dictus rector debeat interesse, quando reddiderit dictam rationem. Et teneantur stacçonerii recipere et tenere equos illorum, qui cum eis hospitati fuerint, sine aliquo stallatico; et nihil petant vel exigant, sive emant ab eis annonam sive non. Et quicumque stacçonerius contra fecerit, puniatur pro qualibet vice in .XX. sol., et dominus balnei teneatur contra facientem in dictam quantitatem punire. Et cum fuerit electus dominus rector balnei de Petriolo et Macereto, faciam dictum rectorem iurare compellere stacçonerios balnei de Macereto mundare dictum balneum de Macereto, e mundari et evacuari facere bis in anno, et restagnari aquam, que exit de dicto balneo, ut non exeat, ita quod homines et mulieres possint se commode balneare in dicto balneo. Et predicta fiant expensis dominorum et stacçoneriorum dicti balnei, ibidem commorantium. Et si predicta non fecerint, teneatur dictus rector eos condempnare et condempnari facere in .X. lib. den., cuius pene medietas sit comunis Senum, et alia medietas sit dicti rectoris pro salario sui offitii.

223CCLXIIII – De prestando scrineo a staçoneriis balnei

224Et statuimus et ordinamus quod quilibet stacçonerius balnei de Petriolo et de Macereto teneatur et debeat tenere in qualibet stacçione unum scrineum, quod teneatur prestare hominibus et personis, que ibunt ad dicta balnea, sicut prestant a!ias massaritias. Et qui sic non observaverit, puniatur in .C. sol.

225[ajout] Et per totum mensem Ianuarii faciam consilium campane et puli, in quo proponam et consilium petam super facto balnei de Petriolo et Maciareto, et ipsorum reactamento, et venis reinveniendis ibidem, et super sectis seu ordinamentis stacçonariorum rumpemdis. In quo Consilio non permittam interesse aliquem, qui habeat aliquid facere in balneis vel domus ibi positis. Et quidquid inde consilium statuerit, id executioni mandabo.

226CCLXV – De viis circa balneum de Petriolo et Macereto.

227Item statuimus et ordinamus quod vie, que sunt in plateis circa balneum de Petriolo superapprehense, dimittantur et ad pristinum statum rucantur, ita quod vie sint expedite et mercatum, quod illuc apportatur, possit largius detineri et haberi, et vie, per quas homines et mulieres possint ire et transire; et que clause sont vel soperapprehense, aperiantur. Et hec omnia ego potestas tenear fieri facere per totum mensem Aprilis. Et idem observur et observare tenear de viis balnei de Macereto; nec extra muros domorum, ibidem existentium, versus viam publicam clausuram esse permittam, quin liberum sit iter eundi per vias subtus porticus vel tectoria eorundem.

228CCLXVI – De faciendo iurare dominum balnei siliciare viam magistram de plano balnei.

229Et faciam iurare dominum balnei de Petriolo tempore, quo ipse eligur, facere actari et siliciari de mactonibus vel lapidibus viam de plano balnei magistram, sicut tenet a domo Bernardi de Fornoli usque ad domum Scotti Domichi desubtus et abinde usque ad balneum. Et hec faciat fieri per totum mensem Marçii expensis illorum, quorum sunt domus dicti balnei. Et si predictus rector obmiserit predicta facere, perdat suum feuduum et remeatur ab officio. Et de hoc non possit absolvi per consilium campane vel populi, vel alio modo. Non obstante aliquo constituto.

230CCLXVII – Quod liceat cuilibet venire ad balneum pro vendendis rebus comestilibus.

231Et liceat omnibus et singulis hominibus et personis venire libere au dicta balnea ad vendendum panem et vinum et omnes alias res comestibiles et aonam; et qui eis contradiceret vel contradici faceret, auferam eis vel ei pro pena .XXV. lib., quotiens contra faceret vel fieri faceret. Et qui denunctiaverit mihi aliquem vel aliquos contradicere vel facere contra, ut dictum est, dabo ei vel dari faciam .XL. soldos denariorum.

232CCLXVIII – De faciendo crescere balneum, quod est iuxta Farmam, et eo aando. Et teneatur potestas per totum proximum mensem Februarii cresci facere balneum, quod est iuxta Farmam .VI. bracch. ex parte superiori, et balneum calidius, quod est superius, simili modo; et facere ita quod undique fiant sedilia de lapidibus cum calcina. Balneum quidem, in quo balneantur mulieres, eodem modo actetur.

233CCLXVIIII – De balneo de Grotta crescendo.

234Et balneum de grotta crescatur et fiat, sicut videbitur infrascriptis hominibus. Et hec omnia fiant expensis hominum de terris et castellis et villis circumstantibus, per bonos operarios, quos eligam ad predicta omnia, per totum mensem Novembris, facienda et complenda.

235CCLXX – De quadam ecclesia hedificanda apud balneum de Petriolo.

236Et dabo Studium et operam, qualiter quedam ecclesia hedificetur apud balneum expensis plebani et plebis Sancti Leol (sic) Valentini, in loco, qui magis videatur ydoneus domino episcopo Senensi et domino plebano. Et iipiat fieri dicta ecclesia per totum mensem Marcii. Et hec fiant, si placuerit domino episcopo Senensi.

237CCLXXI – De faciendo fieri unum murum altitudinis duorum bracchiorum ad balneum.

238Item quod potestas teneatur usque per totum mensem Agusti facere fieri unum murum de lapidibus, qui sit altitudinis .II. bracch. ad balneum de Petriolo, de subtus, iuxta Farmam et in fundo actetur, ut necesse fuerit, pro utilitate personarum. Et crescatur dictum balneum, et extendatur et auentetur, quantum balneum; quod est super ipsum; ita tamen, quod via, que est ibi, non dissepetur. Et hec fiant expensis hominum, qui consuevunt solvere expensas dictorum balneorum.

239CCLXXII – De sedilibus fiendis in balneo de Macereto.

240Et faciam fieri per totum mensem Marçii proximum sedes balnei de Macereto altiores, quam sint modo, propter commoditatem hominum, qui intrant in dictum balneum. Et ad hoc faciendum eligam .II. operarios, qui sint de stacçoneriis dicti balnei. Et fiant expensis dominorum balnei et stacçoneriorum.

241CCLXXIII – Quod liceat quibuslibet euntibus ad balneum de Macereto tendere ibi suas tendas.

242Et omnibus et singulis euntibus ad balneum de Macereto sit licitum tendere et ponere tendas suas et tentoria undique circa balneum usque ad .C. brachia; salvo iure proprietatis illi, cuius est. Et si quis predicta contraderet vel iniuriam inferret aliquam, .C. sol. sibi propterea auferam et damum faciam mendari. Et hoc capitulum faciam publice per civitatem baniri semel quolibet mense a kal. Ianuarii in antea usque kal. Maii.

243[ajout] Item statuimus quod debeat fieri unus pons de lapidibus in fossato de Maciareto in strata qua itur ad balnea. Et hec fiant per totum mensem Aprelis per unum bonum operarium, ad hoc eligendum per camerium et IIIIor., expensis illorum, quibus dictus pons est utilis, et qui habent facere in dicta contrata.

244CCLXXIIII – De ponte fiendo super Farmam apud balneum de Petriolo

245Et per totum mensem Decembris fiat consilium campane et populi, in [quo] proponatur et consilium petatur, ubi et quomodo et quando fiat unus pons super Farmam apud balneum de Petriolo, ita quod persone et bestie transire per eum bene possint; et quibus expensis. Et sicut utrumque consilium inde voluerit, ita fiat.

246CCLXXV – Quod liceat unicuique vendere res comestibiles apud balneum de Petriolo et Macereto

247Et quicumque Senensis vel contadinus vel de comitatu voluerit vendere panem et carnes et oleum et alias res comestibiles et venales apud balneum de Petriolo et Macereto, et facere ibi hospitium sit ei licitum, et nullus ei iibere possit. Salvo quod non possit hedificare domum cum tegulis vel lapidibus ibi, nec aliam stacçonem pro prestare alicui ad pensionem.

248CCLXXVI – De reactando ponte, qui est super flumine Urcie, subtus balneum Vignone

249Item, statuimus et ordinamus quod pons, qui est desubtus balneum de Vignone in flumine Urçie, per quam itur ad Rocham de Tentennano et ad partes illas, reactetur, sicut necesse fuerit, expensis illorum, quibus est utilis dictus pons fieri, qui exprimi debeant et possint per camerarium et .IIIIor. provisores comunis Senarum. Et fiat per totum mensem Maii, per illum operarium, qui fuerit electus operarius dicti balnei.

250CCLXXVII – De muro fiendo in certa parte balnei de Vignone

251Et statuimus quod quidam murus per transversum fiat in certa parte balnei de Vignone, ita quod balneum ipsum, murandum per se, non acuetur, quando macinabunt molendina, que sunt ibi, sed ipsum balneum plenum, sit pro omnibus se balneare volentibus. Et fiat separatio taliter per muros fiendos quod homines per se et mulieres per se in suo balneo et loco, sicut infrascripto operario videbitur, se possint balneare cum non sit decens nec honestum quod talis immistio fiat in balneis publicis. Et predicta fiant per unum bonum et legalem operarium, eligendum per camerarium et .IIIIor. or comunis; qui operarius sit de assiduis habitatoribus civitatis Senarum et non habeat partem in molendinis vel balneo de Vignone, et habeat in bonis valentiam a .Vc lib. supra. Et fiat dictum opus expensis illorum, qui habent partem in dicto balneo et hospitiis et domibus, que sunt ibi, in quibus hospatur, et in molendinis, que sunt ibi; videlicet per medium omnium, et aliam medietatem solvant illi de Sancto Quirico, Tintinnano, Vignone, Fabrica, Corsignano, Cosona, Montechiello et de Castillione Vallis Urcie. Et si illi de Castiglione solvere vel conferre noluerint in dictis expensis, cum multum inde sequuntur utilitatis, a quolibet masculo vel femina de dicto Caslillione Vallis Urcie, qui vel que se balnearent in dicto balneo, .VI. den. minuti auferantur pro qualibet vice in aiutorium dictarum expensarum. Et dicti denarii colligantur per quendam bonum virum et legalem, eligendum per vicarium Sancti Quirici usque ad satisfactionem partis, tunc imposite hominibus de Castiglione pro dicto opere, et non plus.

252CCLXXVIII – De pensione stacçonis balnei de Vignone, et cultrice et cuscinis

253Et non permittam de aliqua domo vel stacçone seu camera de balneo de Vignone auferri vel accipi inter diem et noctem, nisi .XII. den., et de cultrice ultra .II. den. et de cuscino ultra .1. den., inter diem et noctem; et non plus; et in fraudem predictorum plus aliquid tolli non permittam. Et si contra factum fuerit, .X. lib. auferam stacçoneriis propterea; de qua pena .XX. sol. habeat accusator. Et de predictis stetur dicto unius testis.

254CCLXXVIIII – De mercato de Fercole reducendo in Ardenghesca apud Fercole

255Et mercatum, quod consuetum est fieri apud Ferchole in Ardinghesca, redeat et fiat ibi apud Ferchole, sicut ohm fieri consuevit, sine contradtione et molestia vel impedimento alicuius.

Distinctio quarta

256X – Quod nullus, habens parabolam recolligendi, recolligat ab hiis, qui viunt ad balnea

257Et non permittam quod aliquis civis Senensis recolligat ab aliqua persona, [occasione] alicuius parabole recolligendi [sive licentie], date a comuni Senarum, que veniat ad aliqua balnea comitatus Senarum, et specialiter ad balneum de Petriolo et de Macereto. Non obstantibus aliquibus capitulis constituti

2581293 (n. st.), 27 février. Ordonnance sur les bains du territoire siennois approuvée à cette date par le Conseil de la Cloche de Sienne. A.S.S. Statuti di Siena 4, f° 27-36.

259Document publié en partie in G. Venerasi Pesciolini (1931), p. 129-135.

260In nomine Domini amen. Infrascripta sunt ordinamenta facta et inventa per sapientes viras electos per dominos Novem Gubernatores et Defensores Comunis et Populi Senarum secundum formam Consilii generalis Comunis Senarum super facto balneorum de Petriolo et de Macereto et super facto stacçonariorum et super inveniendo venas aquarum calidarum quae mictantur et intrent per meatus in balnea supradicta; et etiam super malis postis et ordinamentis dictorum stacçonariorum et super racchonciento ipsorum balneorum et cuiuslibet eorum; et super providendo quomo et qualiter homines et persone que vadunt ad dicta balnea occasione baeandi possint commode hospitari et habeant habundantiam et habilitatem lectorum et etiam victus et rerum comestibilium, prout inferius continetur.

261[En marge] In primis

262[1] Statutum et ordinatum est quod Potestas Senarum infra octo dies postquam venerit ad civitatem Senarum ad suum regimen faciendum et postquam iuraverit offitium Potestas teneatur et debeat mictere unum de suis militibus qui sit ydoneus et sufficiens ad faciendum et sequendum et complendum ea que in infrascriptis capitulis continentur ad balnea de Petriolo et Macereto pro domino et rectore in predictis locis cum quactuor ex berruariis suis; qui miles iuret facere offitium dicte rectorie sicut et qualiter et eo modo et forma quo continetur in capitulis infrascriptis; qui miles iuret, teneatur et debeat continue morari in dictis locis per totum mensem januii, februarii, aprilis, maii et a medio octubris usque ad octo dies exeunte mense decembris et plus sicut videbitur dominis Novem Gubernatoribus et Defensoribus Comunis et Populi Civitatis Senarum, cum dictis quactuor berruariis et cum notario de quo est mentio in capitulis infrascriptis. Hoc iellecto et declarato quod dictus miles teneatur et debeat ad minus in quolibet predictorum mensium stare et morari apud balnea de Macereto per duos dies et dictus miles pro suo officio faciendo in dictis locis habeat et habere debeat a Comuni Senarum illud salarium quod ordinatum fuerit a dictis Novem et Quactuor provisoribus Comunis Senarum et consulibus Mercantie; qui etiam miles teneatur et debeat habere apud se omnia infrascripta ordamenta ne in executione ipsorum possit habere excusationem ingnorantie ullo modo.

263[En marge] cassum

264[2] Item statutum et ordinatum est quod prefati domini Novem, Quactuor provisores et consules Mercantie teneantur et debeant de mense Februarii providere et ordinare ubi dictus miles stare et morari debeat apud balneum de Petriolo cum dictis berruariis et notario ad dictum suum offitium exercendum et sicut et qualiter ordinaverunt Potestas Senarum et dictus miles, teneantur et debeant executioni mandare per totum mensem martii et interim donec predicta fuerint ordinata, provideant et ordinent ubi apud dictum balneum de Petriolo stare et morari debeat cum dictis berruariis et notario; et Comune Senarum teneatur facere satisfieri illi in cuius domo morabitur dictus miles sicut et qualiter debet ab illis satisfieri qui vadunt ad dicta balnea et morantur in stactionibus balneorum.

265[En marge] novum

266[3] Item statutum et ordinatum est quod dictus miles et rector dictorum balneorum teneatur et debeat de mense martii et aprilis proxime Venturis fere inveniri venas aquarum calidarum que sunt in plano balnei de Petriolo, que aque sint bone et utiles ad balneandum et ipsas reduci faciat permeatus in dicta balnea, sicut visum fuerit esse utile et conveniens; et hoc intelligatur de illis venis que non sunt invente; et predicta studeat invenire per homines et personas antiquas que habeant notitiam predictarum rerum de contrata de Petriolo vel aliunde.

267[En marge] novum

268[4] Item statutum et ordinatum est quod dictus miles et rector procurare debeat modis omnibus quibus potest quod putredo vel aliqua socçura de stabulis vel acquariis sive aliquod turpe non intret in venis aquarum inventis in domo Guillielmini domini Orlandi, vel alibi, in plano balnei de Petriolo, nec etiam in meatibus eorum, nec in aliis venis que vadunt in dicta balnea; et predicta fieri faciat dictus miles rector per totum mensem martii et aprilis proxime venturos.

269[En marge] novum

270[5] Item statutum et ordinatum est quod predictus miles rector teneatur et debeat per totum mensem martii taliter procurare et fieri facere quod aqua nigra et turpis que intrat in superio balneo hominum de Petriolo non intret in aliquod dictorum balneorum de Petriolo et mictatur et derivetur per alia loca, ita quod non offendat et non deturpet aliquod dictorum balneorum.

271[En marge] novum

272[6] Item statutum et ordinatum est quod dictus miles rector teneatur et debeat per totum mensem martii proxime venturum facere inveniri venam aque calide que est iuxta balneum de Grotta ex parte balnei dominarum ubi iam inceptum fuit fieri quoddam balneum; et si ex ilia vena potest fieri, balneum ubi iam inceptum est vel ibi prope ubi comodius fieri potest sine couptione aliorum balneorum dictum balneum fieri faciat cum dicatur quod aqua predicta dicte vene sit multum utilis et salutifera hominibus et persis qui patiantur in fecato et milça.

273[En marge] novum

274[7] Item cum aqua balnei de Petriolo que venit a concha buctini usque ad os leonis balnei hominum veniat et intret in dictum balneum nimis frigida propter nimiam altitudinem et amplitudinem dicti buctini, statutum et ordinatum est quod conductus sive meatus parvus, qui est in dicto buctino per quem venit dicta aqua, debeat coperiri a concha dicti buctini usque ad hos leonis predicti ad hoc ut dicta aqua intret et veniat calidior in balneum supradictum, cum dicatur quod predicta fieri possint cum parvis expensus; et quod dictus miles etiam teneatur tempore sui regiminis bis facere evacuari et mundari canale dicti buctini per quas venit dicta aqua in dictum balneum; et quod teneatur etiam facere in dicto buctino fieri unum hostium et actari et poni taliter et cum clavi firmari quod ventus non intret in dictum buctinum ad hoc ut dicta aqua veniat et intret calidior in balneum supradictum. Et predicta dictus miles teneatur et debeat facere fieri per totum mensem martii proxime venturum.

275[8] Item statutum et ordinatum est quod dictus miles rector teneatur et debeat ad minus ter in anno revidere et facere revideri canales et meatus unde dicte aque veniunt ad balnea supradicta; et si viderit aliquid reactaum in supradictis canalibus et meatibus, ut aque possint habilius intrare in balnea supradicta, illud faciat reactari.

276[9] Item statutum et ordinatum est quod dictus miles et rector teneatur et debeat per totum mensem julii mandare executioni capitulum ordinentorum anni preteriti quod loquitur quod burgum Balnei de Petriolo debeat siliciari et compleri in totum de mactonibus; et si predicta que contentur in dicto capitulo et in aliis supradictis non fecerit et non mandaverit executioni sicut in ipsis capitulis continetur, perdat Potestas de suo salario C libras denariorum senensium quas Camerarius et IIIIor provisores Comunis Senarum de suo feudo teneatur et debeat retinere; et nichilominus dictus miles dictorum balneorum, qui fuerit successus in dicto offitio militis et reoris presentis, teneatur et debeat predicta omnia et singula, que in dictis capitulis continentur, facere executioni mandare et compiere per totum mensem octubris; et si fuerit negligens dictus miles exequi et compleri predicta intra dictum tempus Potestas Senarum dicti militis perdat C. librarum denariorum senensium de suo salario, quas camerarius et IIIIor predicti retine teneantur.

277[10] Item statutum et ordinatum est quod si contingerit quod in aliquo loco vel parte dictarum silicium magagnaretur vel rumparetur vel devastarur aliquo modo vel causa, teneatur dictus miles rector qui tunc pro tempore fuerit, facere refici et reactari dictam silicem ab illo vel illis cuius esset domus que haberet dictam silicem ante suam domum expensibus domini sive dominorum dicte domus.

278[11] Item statutum et ordinatum est quod camere sive stactiones que sunt in burgo de Petriolo videantur et eligantur in hunc modum, silicet quod eligantur meliores camere, sive stactiones, ubicumque sint in dicto burgo per se; et etiam eligantur mediocres camere, sive stactiones, ubicumque sint in dicto burgo per se; et etiam eligantur minores camere, sive stactiones, ubicumque sint, in dicto burgo per se; et in qualibet maiori camera, sive stactione, stactionarius qui tenet eam teneatur ponere et habere tres fischones plenos paleis amplitudine duorum bracchiorum et dimidium et longitudinis trium bracchiorum et dimidium; et in camera mediocre teneatur habere duos fischones plenos paleis dicte longitudinis et amplitudis; et in camera minori teneatur habere unum fischonem plenum paleis dicte longitudinis et amplitudinis; et teneatur et debeat quilibet stactionarius concedere cameram maiorem ei qui hospitatus fuerit cum eo fornitam, cum dictis tribus fischonibus pro duobus soldis inter diem et noctem tantum et non plus; et cameram mediocrem fornitam cum duabus fisconibus pro decem et octo denariis inter diem et noctem tantum non plus; et cameram minorem fornitam cum uno fiscone pro duodecim denariis inter diem et noctem tantum et non plus; et si plures fiscones fuerint ab aliquo staionariorum petiti, teneatur et debeat quilibet eorum concedere fisconem, et fiscones petitos plenos paleis dicte longitudinis et amplitudinis a dicto numero supra pro qualibet fiscone, unum denarium tantum inter diem et noctem et non plus; et de qualibet cultrice sive materacça quam concessit suo hospitatori teneatur accipere duos denarios infra diem et noctem tantum et non plus; et de quolibet capecçali sive pulvinari unum denarium inter diem et noctem et non plus; et de dictis cultricibus sive materacçis et capecçalibus teneatur et debeat quilibet stacçonerius fornire suos hospitores sicut conveniens fuerit, considerata qualitate persone qua hospitata fuerit; et teneatur et debeat quilibet stacçonerius in qualibet stactione habere et tenere unam mensam sive dischum ad comedendum ad minus loitudinis trium bracchiorum, de quo discho sive mensa non possit aliquid recipere ab hospite suo; et si inventum fuerit aliquis ex stacçoneriis non observare predicta, condempnetur pro qualibet vice et die qua contrafecerit, vel predicta non observaverit in viginti solidis denariorum; cuius pene medietas sit accusatoris et alia Comunis Senarum et teneatur in secreta et cuilibet sit licitum accusare; et quilibet stacçonerius iuret observare predicta; et ad inveniendum que sint meliores camere, sive stacçiones, et que sint mediocres et que sint minores, Potestas Senarum teneatur et debeat fere eligi a camerario et IIIIor provisoribus Comunis Senarum duos bonos et legales homines de penitentia quos mictat ad burgum de Petriolo, qui veant stactiones sive cameras de Petriolo et omnes meliores cameras dicti burgi, ubicumque sint, reducant in scriptis per se et nomen cuius est domus dicte camere et nomen stactionarii; et etiam reducant in scriptis omnes cameras sive stactiones mediocres, ubicumque sint in dicto burgo, per se; et etiam reducant in scriptis omnes minores cameras, sive stactiones, ubicumque sint in dicto burgo, per se et nomen domini domus dicte camere et nomen stactionarii sive dominorum dictarum camerarum, sive domorum; et qui tenent eas ad pensionem et sicut et qualiter in scriptis reduxerint, habeantur pro melioribus et mediocribus et minoribus ceris sive stactionibus; et prefati homines eligendi qui iverint ad faciendum dictam electionem dictarum camerarum sive stactionum, ante quam seperent se de loco, faciant expensis stacçionariorum scribi ante hostium cuiuslibet camere sive stactionis de licteris grossis que sit melior camera que sit mediocris et que sit minor, ita quod publice legi possit; et quantum debeat accipi de qualibet camera sive stactione inter diem et noctem; et quot fischones debeant esse in qualibet camera sive stactione; et etiam illud quod in dieta camera esse debet et stactione; et quilibet stactionarius teneatur et debeat habere et tenere in qualibet statione sive camera ante hostium cuiuslibet stactionis dictam scripturam scriptam litteris grossis, ita quod publice legi possit; et si aliquis stactionerius non servaverit, puniatur pro qualibet stactione in qua predicta scriptura inventa non fuerit in decern solidis denariorum Senensium pro qualibet die qua fuerit negligens in predictis; et illud observe tur et fiat in omnibus et per singula de cameris sive stactionibus que sunt apud balnea de Macereto; et predictam electionem dictarum camerarum sive stactionum et etiam scripturam prefatam Potestas Senarum fieri faciat infra octo dies postquam dicti homines de penitentia fuerint electi.

279[12] Item statutum et ordinatum est quod quilibet stactionarius balnei de Petriolo et Macereto teneatur et debeat in stabulo suo recipere equum et bestias et tenere sine aliquo stallaticho, si hospes suus emerit annonam ab eo; sed si non emerit annonam ab eo, tunc possit recipere ab hospitatore suo duos denarios pro stallaticho pro qualibet nocte tantum et non plus, pro qualibet equo et mulo; et pro quolibet somario unum denarium tantum et non plus pro qualibet nocte; et quicumque stactionerius contrafecerit vel predicta non observaverit, puniatur et condempnetur pro qualibet vice qua contrafecerit et predicta non observaverit in decem solidis denariorum pro qualibet bestia.

280[13] Item statutum et ordinatum est quod dictus rector teneatur et debeat compellere stactionarios balneorum de Petriolo vacuare et mundare balneum de Petriolo duabus vicibus ad minus tempore sui regiminis, eo tempore quo videbitur convenire et plus ad voluntatem et mandatum dicti militis et rectoris; et compellat eos claudere foramina per que exit aqua de balneis supradictis, ita quod de ipsis foraminibus aqua non exeat, nisi eo tempore quo dicta balnea vacuantur et mundantur; et si predicti stactionarii predicta non fecerint ad mandatum et voluntatem dicti rectoris, condementur pro qualibet vice in centum solidis denariorum; et eodem modo compellantur stactionarii de Macereto in dicta pena.

281[En marge] Camerarius balnei Petrioli

282[14] Item statutum et ordinatum est quod dictus miles rector teneatur et debeat facere coadunari stactionarios de Petriolo et eos compellere quod eligant unum ex dictis stactionariis bonum et sufficientem et legalem qui sit camerarius in burgo de Petriolo, cuius offitium duret per sex menses, ad manus cuius deveniant omnes intrate que veniunt in dicto loco occasione oitii rectorie secundum formam ordinamentorum et occasione offitii camerlingatus toto tempore sui offitii; qui camerarius teneatur et debeat reddere rectam et legalem rationem Camerario et IIIIor provisoribus Comunis Senarum ad minus semel tempore sui offitii et plus ad voluntatem Camerarii et Quactuor, et reassignare dictis Camerario et IIIIor pro Comuni Senarum totum et quicquid ad manus suas pervenerit occasione sui offitii; et teneatur et debeat dictus camerarius balnei diligenter scribere et facere scribi in quodam libro totum et quicquid ad manus suas pervenerit occasione offitii sradicti; et dictum librum teneatur obstendere Camerario et IIIIor provisoribus Comunis Senarum. Et si predicta non fecerit vel aliquid celaverit de hiis que ad manus suas pervenerint, condempnetur in C. libris denariorum Senensium et nichilominus illud quod celaverit teneatur restituere dupplicatum; et si dictas penas solvere non potuerit, stactionarii de Petriolo compellantur solvere penas superius nominatas; et idem fiat et observetur per singula per stactionarios balnei de Macereto; et teneatur et debeat dictus miles et rector facere scribi in quodam libro per se, separato a libro dictorum cerariorum, omnes intratas et totum et quicquid pervenerit ad manus camerarii Petrioli per se, et camerarii de Macereto per se, et dictum librum aignare Camerario et IIIIor provisoribus Comunis Senarum per octo dies ante finem dicti sui offitii; et etiam durante dicto suo offitio teneatur dictum librum obstendere Camerario et IIIIor dictis quotiens voluerint; et si dictus miles rector predicta non observaverit vel negligens fuerit in predictis, Potestas Comunis Senarum qui tunc fuerit, perdat de suo salario C. libras denariorum Senensium, quos Camerarius et IIIIor de suo salario retinere debeant; et nichilominus dictum librum miles prefatus compellatur obstendere, assignare et dare dictis Camerario et IIIIor; et in aliis sequentibus sex mensibus, in principio mensis julii, teneatur et debeat miles dictus facere eligi a stactionariis de Petriolo alium camerarium in dicto loco, ut supra dictum est, et alium a stactionaribus de Macereto, cuius offitium duret per sex menses; et quilibet dictorum camerariorum et etiam dictus miles rector teneatur facere et observare omnia et singula supradicta sub dicti penis. Et nichilominus ut supra dictum est, stacçonerii dictorum balneorum teneantur et debeant, sicut de hiis dictum est ad penas superius nominatas in dictis sex mensibus sequentibus.

283[15] Item statutum et ordinatum est quod dictus miles rector, in principio sui regiminis infra octo dies, teneatur et debeat iurare facere omnes et singulos stacçonerios dictorum balneorum de Petriolo et Macereto, maschos et feminas, non retinere neque receptare neque permictere stare vel moran in domo quam tenet aliquem latronem, vel malefactorem, vel personam que suspecta videatur; et capere personaliter omnes et singulos exbannitos pro malefitio qui venirent, vel veniret, ad aliquod predictorum balneorum, vel ad domos predictorum balneorum, vel in confines dictorum balneorum; et ipso capto vel ipsis captis, ipsos ducere in fortiam dicti militis rectoris, si esset in aliquo ex dictis locis balnei; et si non esset in dictis locis, teneantur ipsum captum in fortiam Comunis Senarum ducere infra tertiam diem; et si predicta non observarent vel contrafacerent stacçonerii supradicti condempnentur pro quolibet capto in C. libris denariorum Senensium Comuni Senarum et plus, ad voluntatem Potestatis Senarum, considerata qualitate persone cuius occasione inquietarentur; et in dictis penis intelligatur solum incidisse stacçonerios de Petriolo, quando predicta contingerent in loco de Petriolo et etiam intelligatur in dictis penis solum incidisse stacçonerios de Macereto, quando predicta contingerent in loco de Macereto.

284[16] Item statutum et ordinatum est quod nemo ferat vel ferre debeat aliqua arma offendibilia vel defendibilia ad dicta balnea, vel circa ea, vel ad aliquod eorum, neque aliquam residentiam cum armis ibi faciat, neque etiam per planum, vel infra domos dictorum balneorum, vel alicuius eorum, tam de Petriolo, quam de Macereto; et qui contrafecerit et ut dictum est non observaverit, puniatur et condempnetur per dictum militem et rectorem dictorum balneorum pro qualibet vice in XI libris denariorum pro quolibet aorum defendibilium et pro quolibet armorum offendibilium pro qualibet vice qua dicta arma portaret, in vigintiquinque libris denariorum et perdat arma et reducantur ad Comune Senarum, reservata licentia illis personis que habent licentiam deferendi arma solum defendibilia a Potestate Senarum, salvo et intellecto quod si dictus miles rector viderit aliquem qui non sit de civitate, comitatu et districtu Senarum esse conveniens portare arma defendibilia tantum, quod tunc possit dictus miles concedere dicto tali homini portare arma defendibilia tantum.

285[17] Item statutum et ordinatum est quod omnes et singuli stacçonarii sive albergatores dictorum balneorum et cuiuslibet eorum, tam homines, quam mulieres, teneantur et debeant denuntiare et dicere hospitationibus eorum et cuiuslibet eorum quod non debeant portare aliqua arma ad dicta balnea, vel aliquod eorum sicut in proximo capitulo continetur; et quicuue ex dictis stacçoneriis sive albergatoribus non denuntiaverit et dixerit ut dictum est, condempnetur et puniatur pro qualibet vice per dictum militem et rectorem in C. solidis denariorum Comuni Senarum; et hec capitula luentia super facto armorum, si approbabuntur in Consilio Campane Comunis Senarum et ipsis approbatis, debeant publice banniri per civitatem Senarum; et postea, semel de qualibet hebdomada apud dicta balnea.

286[18] Item statutum et ordinatum est quod nullus in plano de Petriolo et de Macereto, publice vel occulte, in die vel de nocte, in domo vel extra, debeat vel audeat ludere ad çardum vel ad aliquem ludum bischacçarie, excepto ludo tabularum et chaculorum, et qui contrafecerit puniatur pro qualibet vice in C. solidis denariorum; et ut predicta debeant observan, dictus miles rector teneatur et debeat predictos ludentes studiose inquirere et invenire per se et suos familiares vel alio modo, ut sibi videbitur convenire; et quilibet alius possit accusare contrafacientes, cuius pene medietas sit accusatoris et alia Comunis Senarum; et teneatur et debeat dictus miles rector facere iurare omnes et singulos stacçonarios denuntiare contrafacentes et illos qui prefatos ludos vetitos retinerent; et siquis contrafecerit, puniatur pena supius nominata et pena que intelligitur ludentibus supradictis vetitis etiam ielligatur in retinentibus dictos ludos.

287[19] Et cum pluries contingat quod occasione ludi et signorie, qui et que fit in dictis balneis lites, meschie, iniurie fiant et sequantur et contumacie oriantur, et volentes se balneare impediantur et offendantur, et maxime forenses concurrentes ad ipsa balnea qui non sunt de civitate et comitatu Senarum, sed de aliis partibus Tuscie, qui potius debeant honorari quam offendi, sed per modicam notitiam et discretionem qualiterque recipiunt iniuriam et gravamen ab illis qui dictum ludum et signoriam faciunt, statutum et ordinatum est quod nemo possit vel debeat aliquam signoriam recipere, vel facere per modum signorie vel ludi, vel alterius cuiuslibet impedimenti in dictis balnei, vel aliquo predictorum; et qui contrafecerit puniatur et condempnetur pro qualibet vice per supradictum militem rectorem in C. solidis denariorum Comuni Senarum; et quod quilibet possit accusare contrafacientes, cuius pene medietas sit accusatoris et alia sit Comunis Senarum et teneatur in secretum accusator eorum.

288[20] Item statutum et ordinatum est.

289Et per totum mensem ianuarii faciam Consilium campane in quo pam et consilium petam super facta balnei de Petriolo et Macereto et ipsorum racchonciamento et venis reinveniendis ibidem et super sectis et ordamentis stacçonariorum rumpendis et cassandis, in quo Consilio non peictam aliquem esse qui habeat facere in balneis sive domibus ibi positis, et quicquid inde Consilium statuerit, vel maior pars ipsi Consilii idem executioni mandatur.

290[21] Item statutum et ordinatum est quod vie que sunt in plateis circa balnea de Petriolo superaprehense dimictantur et in pristinum statum reducantur, ita quod sint expedite; et mercatum quod illuc portatur possit large retineri et haberi; et vie per quas homines et mulieres possint ire et transire, et que clause sunt et superaprehense, aperiantur et teneantur dictus miles rector predicta fieri facere per totum mensem aprilis; et non permictat vias publicas que sunt extra muros domorum esse clausas, sed ipsas faciat aperiri ita quod per vias que sunt subtus porticis et tectoriam possit quilibet ire et transire sine aliquo impedimento; et idem observetur et fiat de viis que sunt apud balneum de Macereto; sed qui facit ibi carnes ad vendendum possit occupare cum desco in quo vendit carnes unum brachium et dimidium tantum et alia pars dimictatur sub porticis pro via libera et expedita.

291[22] Item cum balnea de Petriolo et Macereto sint valde utilia statutum et ordinatum est quod nullum hedifitium fìat vel fieri debeat in flumine Farme et Merse vel extra alibi per quod dicta balnea, vel aliquod eorum, deruantur vel ledantur in aliquo, vel per quod usus et habilitas dictorum balneorum, vel alicuius eorum, vel status eorum impediatur, vel dampnum recipiat; et si factum fuerit illud, tale hedifitium destruatur et dissipetur in totum, ita quod nullum impedimentum prestet balneis supradictis, expensibus illorum quorum essent hedifitia in dictis locis constructa; et dictus miles rector teneatur predicta fieri facere infra unum mensem postquam audiverit et cognoverit dicta hedifitia eo dicto modo constructa; et de predictis non possit absolvi a Consilio Comunis Senarum, vel aliqua ratione vel causa; et si predicta non observaverit vel fuerit negligens in predictis vel aliquo predictorum, perdat de suo salario Potestas Senarum qui tunc pro tempore fuerit C. libras denariorum quos Camerarius et IIIIor Comunis Senarum retine debeant pro Comuni Senarum.

292[23] Item statutum et ordinatum est quod quicumque portaverit panem coctum ad balnea Petrioli et Macereto ad vendendum super dorsum suum, de illis talibus panibus non teneatur solvere kabellam in dictis locis; et etiam quicumque portaverit vinum ad vendendum in dicto loco in barlecto sive barlectis, vel alio vase quod sit capacitatis unius quarti et ab inde infra, non teneatur in dictis locis de ilio vino solvere cabellam. Item siquis portaverit ad vendendum ova, caseum, pullos, aves silvestres, pisces, vel alia animalia silvestra, mortua sive viva, de illis omnibus et singulis non teneatur solvere kabellam in dictis locis. Item siquis duxerit paleas, fenum, stramen, filcem (sic), sive secciam vel ligna, ad vendendum ad dieta loca, non teneatur de iis nec aliquo predictorum solvere kabellam; de istis omnibus et singulis predictorum non intelligatur de stacçonariis, maschulis vel feminis.

293[En marge] observatum est et ad tempus fuit.

294[24] Et quia frequenter accidit quod aqua Merse crescit in tantum quod currit et intrat in balneum de Macereto et prestat impedimentum personis quae accedunt ad dictum balneum, statutum et ordinatum est quod homines eligantur per dictum militem rectorem qui fieri faciant (sic) unum fuitum sive meatum a dicto balneo usque ad pontem de Foiano, convenientis amplitudinis et concavitatis, ita quod aqua dicta non intret in dictum balneum, nec possit impedimentum prestare dicto balneo vel balneantibus; et predicta fiant per totum mensem maii et junii expensibus illorum de contrata et illorum quorum sunt domus balnei qui habent ibi facere; de quibus expensibus solvant duas partes illi qui sunt de contrata qui sunt prope balneum de Macereto circumcirca per tria milliaria, ita quod qui magis morur prope, plus solvat de dictis expensibus et tertiam partem illi quorum sunt domus balnei supradicti; et facto dicto fuito sive meatu debeat conservali et manuteneri expensibus predictorum quorum expensibus, fieri debet quia nichil valet facere nisi postea conservetur; que omnia ista dictus miles teneatur fieri facere sub pena C. solidorum denariorum quos Camerarius et IIIIOR Provisores Comunis Senarum debeant retinere de suo salario.

295[25] Et omnibus euntibus ad balnea de Macereto sit licitum ponere et tenere tendas sive tentoria undique circa balneum usque ad centum brahia, salvo iure proprietatis illi cuius fiunt; et siquis contra predicta contriceret, vel iniuriam inferret alicui, puniatur et condempnetur per dictum militem rectorem in centum solidis denariorum Comuni Senarum et damum faciat emendari miles et rector predictus.

296[En marge] Notarius balneorum

297[26] Item statutum et ordinatum est quod domini Novem, Camerarius et IIIIor provisores Comunis Senarum, teneantur et debeant ordinare et mandare unum bonum, ydoneum et sufficientem notarium ad balnea supradicta, qui debeat stare et morari cum dicto milite rectore balneorum toto tempore quo dictus miles ibi stare tenetur, qui sit notarius dicti militis; et habeat illud salarium quod ei supradicti Novem, Camerarius et IIIIor stuerint.

298[27] Item statutum et ordinatum est quod omnes et singuli stacçonerii et habitantes supradictorum balneorum et cuiuslibet eorum qui vendunt vum, vendant ipsum et vendere teneantur et debeant ad mensuram eo modo et forma sicut venditur et vendetur in canovis et tabernis et hospitiis civitatis Senarum cum mensuris sigillatis sigillo Comunis Senarum; et qui contrafecerit et, ut dictum est, non observaverit, puniatur et condepnetur per dictum militem rectorem pro qualibet vice in centum solidis denariorum Comuni Senarum; et quod cuilibet sit licitum accusare contrafacientes et medietas pene sit accusatoris et alia Comunis Senarum.

299[28] Item statutum et ordinatum est quod quicumque fecerit carnes porcinas vel alias carnes ad vendendum apud dicta balnea, vel aliquod predictorum, teneatur et debeat facere dictas carnes bene et legaliter, sine fraude et malitia aliqua, et eas vendere ad illud pondus et illud modum et condictionem prout venduntur et vendentur in civitate Senarum; et qui contrafecerit puniatur et condempnetur per supradictum militem rectorem pro qualibet vice in centum solidis denariorum Comuni Senarum; et sit licitum cuilibet accusare et denuntiare contrafacientes et medietas pene sit accusatoris et alia Comunis Senarum.

300[29] Item statutum et ordinatum est quod nullus stacçonarius seu habator vel habitatrix apud dicta balnea, vel aliquod eorum, tam de Petriolo, quam de Macereto, possit vel debeat retinere ad vendendum aliquam avem vel bestiam silvestrem apud dicta balnea vel aliquod eorum; et qui contrafecerit, puniatur et condempnetur per dictum militem rectorem pro qualibet vice in quadraginta solidis denariorum Comuni Senarum; et sit licitum cuilibet accusare contrafacientes, medietas cuius pene sit accusatoris et alia Comunis Senarum et teneat secretum accusatori; et dictus miles rector teneatur dictam penam solvi facere et dare, seu dari facere partem suam accusatori predicto; et teneatur et debeat dictus miles rector facere diligentem inquisitionem ad minus quolibet mense semel contra illos qui facerent, vel fecissent, contra suprascripta vel infrascripta capitula, vel aliquod predictorum.

301[30] Item statutum et ordinatum est quod illi et ille qui vel que trahunt sanguinem cum cornellis ad balnea de Petriolo et Macereto debeant accipe et accipiant de duabus cornellis solum unum denarium et non plus, et qui contrafecerit puniatur pro qualibet vice in viginti solidis denariorum Comuni Senarum.

302[31] Item statutum et ordinatum est quod nulla persona debeat ponere vel prohicere in terram, que est inter balnea hominum et mulierum de Petriolo, aliquod letamen, sive aliquam spacçaturam vel interiora, vel carnen sive aliquod aliud turpe, vel putredinem, nec etiam in terreno quod est supra balneum hominum et usque quantum tenet balneum dominarum ex parte superiori dictorum balneorum; et qui contrafecerit puniatur pro qualibet vice in viginti solidis denariorum Comuni Senarum; et quod cuilibet sit licitum accusare contrafacientes, medietas cuius pene sit accusatoris et alia Comunis Senarum.

303Lecta et approbata sunt dicta ordinamenta in Consilio et per Consilium generale Campane Comunis Senarum coadunatum in palatio dicti Comunis, ut moris est ad sonum campane, per bannum missum publice per civitatem Senarum per nobilem et sapientem virum dominum Rossum de Gabriellis de Agobio, honorabilem Potestatem Senarum, coram Lando Jacobi notario, Junta Adote notario, Pagno Manini e Filippo Ciani testibus presentibus et rogatis sub anno Domini millesimo CCLXXXXII, Ind. VIa, die XXVII mensis februarii.

304(S.T.) Ego Riccius notarius filius olim Benuccii suprascripta ordinamenta in prefato Consilio legi et dicte approbationi eorum interfui et de voluntate predictorum Consilii et Potestatis ea ordinamenta scripsi et in publam formam redegi.

3051298. Extrait du statut des gabelles de la cité de Sienne, ordonnance sur les gabelles des bains.

306A.S.S., Gabella 1, f° 89, lllv-112v.

307Quod rector terrarum comitatus Senarum et rector balneorum teneaur facere banniri omnia ordinamenta vini.

308Item quod rectores terrarum comitatus et rector balnei de Petriolo et rector balnei de Macereto teneantur quolibet mense semel facere banniri predicta omnia ordinamenta vini. Et etiam teneantur dare fortiam et favorem illis qui dictos redditus vini emerent et eorum offitialibus in eorum offio exercendo.

Ordinamenta Balneorum

309[1] In nomine Domini amen, infrascripti sunt redditus et proventus quos Comune Senarum intendit recipere et habere ab hominibus et personis qui et que iverint ad balnea infrascripta occasione se balneandi, videlicet ad balneum de Petriuolo, ad balneum de Maciareto, et ad balneum de Vignone, et ad balneum de Rapolano et ad balneum de Dofano.

310[2] Qualiter quilibet solvat qui iverit ad balnea.

311In primis statutum et ordinatum est quod quecumque persona iverit ad aliquod predictorum balneorum occasione se balneandi, eques solvat pro qualibet vice qua iverit dicto modo : XII denarios Comuni Senarum pro intrata sive kabella; et si iverit, pedes, pro qualibet vice qua dicto modo iverit, solvat Comuni Senarum VI denarios; si vero fuerit miles, vel iudex qui eques iverit, solvat Comuni Senarum II solidos denariorum ea die qua aliquis predictorum iverit ad aliquod predictorum balneorum; et quicumque dicto modo non solverit, solvat et solvere compellatur, si eques iverit, dupplum, silicet II solidos denariorum; si vero pedes iverit, similiter solvat duplum videlicet XII denarios; si vero fuerit iudex vel miles, solvat dupplum, videlicet IIII solidis denariorum Comuni Senarum pro intrata sive kabella; et intelligatur pro vice a prima die qua iverit, ut dictum est, quousque ibidem continue sterit; et non intelligatur esse eques qui vel que iverit ad aliquod predictorum balneorum super aliquo somario, vel somaria, sed habeatur ille talis pro pite, sive quod vadat pedes; et qui iverit in groppa alicuius bestie, solvat, ac si iret pedes, et dictam kabellam solvere <non> compella<n>tur pueri, puelle lactantes quocumque modo portentur, nec compellatur solvere ipsam kabellam aliquis pro eis.

312[3] De iuramento staççoneriorum.

313Item statutum et ordinatum est quod albergatores sive staççonerii et quilibet eorum qui morantur ad aliquod predictorum balnearum vel in dibus que sunt prope dicta balnea, vel aliquod eorum, teneantur et debeant et iure<n>t dicere et manifestare in presentia unius testis hospiti sive hospitibus, qui hospitati fuerint cum eo, prima die qua hospitati fuerint, eo quod solvant kabellam, sive intratam supra proxime ordinatam illi vel illis qui super predictis fuerint positi vel ordinati a Comuni Senarum; et si predicta non fecerint, prefati albergatores et staççonerii solvant ipsi staççonerii et albergatores dupplum superius ordinatum quod solvere deberet, ut supra proxime continetur; et predicta probare possit staççonerius, sive albergator, cum uno teste et habeatur pro sufficienti probatione.

314[4] De hominis qui ducerent bestias ad manus.

315Item statutum et ordinatum est quod quicumque iverit ad aliquod predictorum balneorum causa se balneandi cum aliquo equo, iumento vel mulo exhonerato, sive sine salma, ad manus sive ante vel prope, se intelligatur ivisse eques.

316[5] Quod solvat ille qui non fuerit hospitatus.

317Item statutum et ordinatum est quod quicumque iverit ad aliquod predictorum balneorum a se balneaverit in aliquo eorum et non fuerit hospitatus, si iverit eques, solvat XII denarios. Et si fuerit miles, vel iudex, solvat II solidos denariorum. Et si iverit pedes solvat VI denarios sub pena duppli superius ordinata; de supradictis excipiantur pauperes persone que iverint ad aliquod predictorum balneorum causa se balneandi, que iverint hostiatim querendo panem et alia eis necessaria, qualibet die qua steterint in aliquo ex predictis balneis, qui nichil solvere teneantur.

318[6] Quod pueri et puelle non lactantes solvant kabellam.

319Item statutum et ordinatum est quod de predictis excipiantur scutiferi qui ad aliquod predictorum balneorum iverint super salmis, et puelle non lactantes qui et que deportarentur in salmis, sive in cestis, ad aliquod predictorum balneorum, qui teneantur solvere quilibet eorum solum modo VI darios pro kabella.

320[7] Quod non albergetur ille qui non solverit kabellam.

321Item statutum et ordinatum est quod quecumque persona iverit ad aliquod predictorum balneorum causa se balneandi et noluerit solvere kabellam, ut supra continetur in capitulis supradictis, nullus ex staççoneriis vel albergatoribus debeat ipsum retinere vel hospitari in domo sua, vel quam tenet vel possidet, nec permictat eum ibi stare; et si contrafactum fuerit, vel steterit in aliquo domo sive cappanna, vel loggia, staççonerius sive albergator in cuius domo, cappanna, vel loggia steterit, teneatur et compellatur solvere tantum illud quod solvere statutum est ilium qui solvere noluerit.

322[8] De eodem.

323Item statutum et ordinatum est quod si quis hospitatus fuerit prope aliquod predictorum balneorum subtus cappannam, padillionem vel tendam, sive travaccham, vel sextoriam, vel aliquod aliud copertorium et noluerit solvere kabellam superius contentam, nulla persona debeat dicto tali vendere, donare, concedere sive dare panem, vel vinum, carnes, pisces, ova, caseum, vel aliquid (sic) aliud commestibile pro se et familia et bestiis quas secum habuerit. Et qui contrafecerit, teneatur solvere totum illud intelligatur quod statutum est supra dicta personam solvere debere.

324[9] De eodem.

325Item statutum et ordinatum est que sit prope aliquod predictorum balneorum ad duo miliaria, debeat retinere vel hospitari in domo sua, vel cappanna, vel aliquam tenuerit, vel in alio loco, aliquam personam que iverit ad aliquod predictorum balneorum causam se balneandi, vel permictere quod ibi moretur, nisi primo, solverit dictam kabellam superius ordinatam; et qui contra fecerit vel stare permiserit, solvat integraliter totum illud quod statutum est supradictam talem personam solvere debere.

326[10] De eodem.

327Item statutum et ordinatum est quod dicti redditus et proventus et cuiuslibet dictorum balneorum per se gridentur et proclamentur per civitatem Senarum et vendantur secundum formam statuti et plus offerenti dentur. [En marge] rubrica de quibus rebus cabella solvi non debeat

328[11] Item cum sit valde gravosum et honorabile Comuni Senarum quod rerum victualium sit semper copia apud balnea comitatus et iurisdictionis Senarum, statutum et ordinatum est quod de vino quod portatur in barlectis capacitatum unius quarti et ab inde infra ad vendendum apud dicta balnea, non debeat accipi aliqua kabella nec de caseo, ovis, piscibus, nec de salvuinis, nec de pullis, nec de anseribus, nec de aliquibus avibus que appoantur ad vendendum ad dicta balnea, de villis, castris et locis civitatis et iurisdictionis Senarum, nec etiam de pane qui portatur in gierlis, salmis et alio modo ad dicta balnea, qui venditur in plateis dictorum balneorum ab aliis, quam a staççoneriis; et predicta omnia domini Executores Kabelle teneantur et debeant observari facere ab emptoribus kabelle que venditur apud dicta balnea.

3291305-1325. Extrait du statut des gabelles de la cité de Sienne, ordonnance sur les gabelles des bains. Ce document est une traduction en italien du statut des gabelles de Sienne de 1298, rédigé en latin (cf. document précédent).

330A.S.S., Gabelle 3, f° 23-24v.

331[en marge] La cabella de’ bagni.

332[1] De la cabella de’ bagni. Et primo come paghi chi andasse a’ bagni.

333Qualunque andarà per cagione di bagnarsi se al bagno di Petriuolo, overo di Maciareto, overo di Vignone, overo di Rapolano, overo a Dofano, se alcuno fusse a cavallo, paghi per ciascuno volta XII denari per cabella, se a piè sei denari; et fusse cavaliere, overo giudice a cavallo, paghi ciascuno d’essi per ciascuna volta due soldi di denari; et la predetta cabella si paghi per ciascuno de’ predetti in quello die nel quale andarà in alcuno de’ detti bagni; et questo, o alberghi o no, se già non fusse povaro, el quale el pane et altre cose a llui necessarie mendicando adimandasse a uscio a uscio; et se alcuno al detto modo non pagasse, adimandisi el doppio de’ le quantita predette; et sia inteso per volta una dal primo die el quale andarà infino a tanto che ine continuamente starà; et a chavallo sia inteso ancora chiunque andarà con alcuno cavallo, iumento, overo mulo exhonerato, sive sença soma, a mano sive inançi overo presso a sé, non sia inteso a cavallo colui el quale andasse sopra alcuno somaio, overo chi andasse in groppa d’alcuna bestia, ma paghi si come andasse a piè; et la detta cabella pagare non siano costretti fanciulli o fanciulle lactanti in qualunque modo si portino, et non sia constretto di pagare essa cabella alcuno per loro.

334[2] Chi si rimovesse da uno bagno a un altro.

335Et se avenisse che alcuno cittadino overo altri andante al bagno di Petriuolo, overo di Maciereto, dell’uno de’ detti bagni se movendo ad altro bagno, la cabella una volta pagata basti, et negli altri bagni più pagare non sia constretto, et ancora se all’uno et all’altro de’ detti bagni bisogni di bagnarsi; et se quando se richiedesse l’ofitiale de la Cabella d’alcuno, el quale da l’uno de’ detti bagni a l’altro volesse andare fare la pulitia, che ‘l significhi al cabegliere dell’altro bagno del pagamento de la cabella sia tenuto di fare; et le predette cose observi ciascuno offitiale de’ detti bagni per nome di giuramento et a la pena la quale a signori de la Cabella parrà d’inponare.

336[3] De’ fanciulli et ragaççi rubrica.

337Ragaççi e’ quali ad alcuno de’ detti bagni andassero su le some, e fanciulli, e fanciulle non lactanti, e’ quali e le quale se portassero in some o in ceste, paghi<no> per ciascuno sei denari tanto.

338[4] Del giuramento delli staççonieri rubrica.

339Li albergatori, overo staçaiuoli, et ciascuno di loro, e’ quali dimorano ad alcuno de’ detti bagni, overo ne le case le quale sono presso a’ detti bagni, overo alcuno d’essi, sieno tenuti e debbano e giurino di dicere et manifestare, in presentia d’uno testimonio, a l’oste o agli albergatori e’ quali albergaranno co’ llui, el primo die nel quale dimoraranno, che paghino la cabella, overo entrata, de’ sopra proximi ordinamenti a coloro e’ quali saranno posti per lo Comune di Siena et ordinati. Et se i detti albergatori e staçonieri le predette cose non faranno, essi el doppio di pagare sieno costretti; et le predette cose possino provare essi albergatori e staçonieri con uno testimone, e sia avuta per sufficiente prova che le predette cose dinuntiaranno et manifestaranno.

340[5] Che non sia albergato chi non paga la cabella.

341E alcuna persona andarà ad alcuno de’ detti bagni per cagione di bagnarsi se e non vorrà pagare la cabella, sicome di sopra detto è et si contiene, neuno staçoniero, overo albergatore et neuna altra persona la qua<le> sia presso ad alcuno de’ detti bagni a due miglia, possa essa retenere overo albergare in casa sua, loggia, overo cappanna overo la quale tiene e possede, e non permetta in esso stare et non possa a llui vendare, né donare, overo coedare, o dare pane overo vino, carne, pesce, uova, cacio, o vero altra cosa da mangiare per sé e la famigla e le bestie le quali seco avesse; et chi contra facesse, sia tenuto di pagare tucto quello el quale quella tale persona pagare fusse tenuta secondo la forma del presente statuto.

342[6] Che si vendino le dette rendite et provedimenti

343E dette rendite e provedimenti de’ detti bagni se gridino e se bandischo per la città di Siena. Et vendansi sicondo la forma degli statuti ciascuno per sé e a chi più ne darà s<i>eno dati.

344[7] De le quali cose non si paghi cabella a detti bagni

345El vino el quale si porta in barletti di tenuta, ne’ barletti di capacità d’uno quarto et da ine in giù, a vendare appo e’ detti bagni, non se ne debba tollare neuna cabella né di cacio, uova, pesci overo salvagine, né di polli, né de’ l’oche, né d’altri ucelli e quali si portano a vendare a’ detti bagni de le ville, castelli et luoghi del contato et giurisdictione di Siena, neancho del pane el quale si porta in gierle, some, overo in altro modo, a’ detti bagni, el quale si vende ne le piaççe de’ detti bagni da gli altri che da gli staçonieri; et le predette cose observare facciano e’ detti Executori da compratori de le dette cabelle.

346[8] Che neuno cabelliere, overo di loro officiali, overo fante, colga alcuna cabella se non è sicondo forma di statuto.

347Anco le malitie de’ cabellieri, e’ quali indebitamente adimandano contra la forma dello statuto, proveduto et ordinato è che neuno cabellieri, overo alcuno loro offitiale, overo fante, possa overo debba cogliare, overo domandare, overo cogliare, o dimandare fare alcuna cabella se non è sicondo forma di statuto e d’ordinamento del Comune di Siena; et se alcuno contra farà, e’ signori Esecutori de la Generale Cabella del Comune di Siena, el quale per lo tempo saranno, sieno tenuti e debbiano costregnare el detto cotale così rolligente, overo adimandante, a restituire tutto e ciascuna cosa la quale avesse ricolto contra forma di statuto et d’ordinamenti del Comune di Siena; et niente meno esso condennare in quella pena ne la quale condennare si dono coloro e quali fraudano la cabella del comune di Siena.

3481309. Extrait du statut de Sienne rédigé en vulgaire, concernant les sites thermaux siennois.

349Cf. A.S.S. Statuti di Siena 12, f° 171v-185.

350Publié in A. Lisini éd. (1903), vol. 1 : p. 77-83, 103, 244, vol. 2 : 39, 73-79, 81-82, 91-92, 97-98, 108, 123, 133, 361-362, 402, 410-411.

Distinzione prima

351LIV – De l’officio del camarlengo et iiij; et di quelle cose le quali spettano al loro officio. Et de le limosine, secondo che di sotto si contiene.

352Et sieno tenuti et debiano, el camarlèngo et iiij. Proveditori, del comune di Siena, fare ardere denanzi a l’altare de la Vergine gloriosa beata Maria de la magiore chiesa di Siena, due ceri di die et di notte, a l’expese del commune di Siena.

353Anco, sieno tenuti et debiano, el camarlengo et iiij. sopradetti, dare et pagare le limosine infrascritte a li luoghi religiosi infrascritti, secondo che di sotto si contiene, cioè la metià de le dette elemosine, ne li primi sei mesi de l’anno; et l’altra, ne li ultimi sei mesi (...).

354Anco, XX. libre di denari, a lo spedale del beato Iacomo, presso al bagno di Macereto, infino a tanto che in esso sarà uopera di carità. Et questa agionta, cioè XX, fatta è Mcccviiij. Inditione vij, del mese di magio (...). Anco, statuto et ordinato è che a lo spedale nuovo del bagno a Petriuolo si dieno et si paghino, ogne anno, de la pecunia del comune, a sostentatione del detto spedale, X. libre di denari senesi. Et fatto è questo capitolo, anno Domini Mcclxxxxiij. Inditione vj, del mese di magio (...). Anco, statuto et ordinato è che lo camarlengo et iiij. Proveditori del comune di Siena sieno tenuti et debiano, ogne anno, de la pecunia del comune di Siena, dare et pagare a frate Buono spedaliere de lo spedale di Rapolano et Montalceto, C. soldi di denari per sovenire a’ povari del detto spedale. Et la metià de’ detti denari dare debiano ne li primi sei mesi, et l’altra, ne li ultimi sei mesi.

355XCIII – Che uno de’ famelliari de la podestà di Siena sia podestà del castello di Prata.

356Anco, per onore et utilità del commune et del popolo di Siena, statuto et ordinato è, che uno de’ famelliari di missere la podestà di Siena sia et essere debia signore et podestà del castello di Prata; cioè, in quello modo et forma et con quello salario, el quale li signori Nove governatori et difenditori del comune et del popolo di Siena con li altri savi, e’ quali avere vorranno, per onore et conservatione de le ragioni del detto comune di Siena, et per buono stato et pacifico de la detta terra da Prata, vorranno ordinare per quello tempo, cioè, nel quale la signoria spetta et pertiene al comune di Siena. Et fatto è questo capitolo in anno Domini Mcclxxxxvij. Inditione x, del mese di magio.

357XCIV – Che non s’abia cavaliere per lo castello di Prata.

358Anco, che da kalende lullio prossimo, che verrà inanzi, non s’abia cavaliere per lo castello di Prata di Maremma, nè ine stia per lo comune. Et missere la podestà di Siena, el quale per lo tempo sarà, cotale cavaliere seco menare non sia tenuto, con ciò sia cosa che non bisogni cotale cavaliere, nel detto castello, più per lo comune tenere. Et questo capitolo fatto è, Mcccvj. Inditione v, del mese di febraio.

359CCCXXXVII – Che neuno vada ad alcuna signoria senza licentia de la podestà et del consèllio de la Campana.

360Et neuno cittadino di Siena, o vero del contado di Siena, possa o vero debia andare ad alcuna signoria o vero capitanaria d’alcuna terra castello o vero d’altro luogo o vero comunità o vero università, senza paravola et licentia di missere la podestà di Siena, et de la magiore parte del generale consellio de la Campana del comune di Siena, et de li uomini del detto consellio. Et se alcuno contrafarà, sia punito et condannato al comune di Siena in

361CC. libre di denari senesi, et esso da essa sinoria (sic) et capitanarla, la pode//stà sia tenuto et debia rimuovere. Excette le terre ne el quali el comune di Siena soleva elegere et ponere el rettore, o vero signore, et al comune di Siena pertiene la electione de li detti rettori, cioè : del castello di Monte Reggione, et di Quercia grossa, et di Monticiano, et di Fruosini, et di Menzano, et del Bagno da Petriuolo, et de le terre, le quali el comune di Siena è usato tenere et guardare a le sue expese. Et del predetto capitolo excettiamo le terre et le castella, le qual sono d’alcuno o vero d’alcuni cittadini di Siena, in tutto o vero in parte, a le quali essi cittadi possano andare senza alcuna paravola.

Distinzione terza

362LXVI – Di fare una mora sopra lo muro de’ bagni a Petriuolo.

363Anco, statuto et ordinato è, che apo ‘1 bagno di Petriuolo si faccia et fare si debia, a le spese del comune di Siena, sopra el muro de’ bagni, ne’ quali si bagnano li uomini o vero in altro luogo, nel quale mellio parrà che si convenga, una mora d’alteza di IIII braccia, et sopra essa mora si ponga una lanterna di vetro o vero d’osso, la quale di notte, dal principio de la notte infino al dì, debia ardere, ci che faccia lume a li detti bagni de li uomini et le femine acciò che li uomini e le femine possano vedere li panni loro et sè medesni l’uno l’altro. Et se la detta lanterna non rendesse lume ne li bagni de le femene, facciasi un’ altra simile lanterna et mora in tale luogo che renda lume a li bagni de le femene. Et li stazonieri del detto bagno a le loro expese debiano fornire d’olio le dete lampane et esse accendere ogne sera. Et le predette lanterne, nel detto modo ardere debiano, da kalende ottobre infino al mezo mese di magio. Et lo cavaliere de la podestà, el quale sarà et signoregiarà a li detti bagni, le predette cose faccia fare et costrenga li detti stranzonieri le predette cose fare, et alloro sopra le predette cose, pene imponga, se non servasseri le predette cose, secondo che allui parrà che si convenga.

364CLVIII – De l’ordine sopra li stazonieri.

365Et non lassarò d’alcuna casa, o vero stazone, o vero camera del bagno a Petriuolo tollere, intra die et notte, se non XII. denari; et per questo prezo sieno tenuti dare li stazonieri quanti sacconi bisogno russerò in ciascuna camera o vero stazone; et de la coltrice II. denari, et del cuscino oltre uno denaro, intra dì et notte, et non più. Et queste coste tutte et ciascune oservarò et oservare farò di tutte le case et stazoni et letta nominate di sopra, de’ bagni a Petriuolo et da Macereto. Et in fraude de le predette cose alcuna altra cosa tollere non lassarò. Et se contrafotto sarà, tollarò X libre di denari a li stazonieri, la metià de la quale pena sia de l’accusatore et l’altra sia del comune di Siena; et sia tenuto segreto. Et li stazonieri de li predetti bagni, per tutto el mese di gennaio, giurare farò così oservare et tenere et non albergare scientemente alcuno ladrone, a li detti bagni. Et ine stare farò uno buono huomo et sufficiente per trovare li malefici et excessi corregere, e’quali si facessero ne li detti luoghi, el quale farò elegere nel consellio a brevi, sì che neuno, el quale abia ine a fare, possa essere eletto a le predette cose fare; el quale abia per suo feo XXV. libre di denari et non più, e’ quali riceva de’ bandi et decime, et altri guadagni, e’ quali per cagione del suo officio ricevesse, et quello che verrà meno sia compito allui da li signori de le case o vero stazoni del bagno, sì che da li signori de le case o vero stazoni dal bagno da Macerato si compia allui, per la quinta parte, et esso stia ine due dì di ciascuno mese che stare debia al bagno a Petriuolo; et quello che soperchiarà si reduca al comune di Siena, o vero si converta ne l’uopare, le quali fare si debono d’intorno a li bagni per forma del costoduto di Siena. El quale signore, secondo che detto è, sia electo et giurarure debia stare apo ‘1 bagno di Petriuolo per tutto el mese di marzo, aprile, magio novembre et dicembre, ma in ciascuno de li detti mesi debia stare due dì apo ‘1 bagno di Marcerato, secondo che detto è. Et giurare debia non lassare alcuna persona malafatrice, né alcuno exbandito al comune di Siena per maleficio, né alcuno prestatore a giuoco, né da loro mangiare, né alcuna cosa ricevere possa o debia. Et giuri el detto rettore rendere dritta et leale ragione di tutte quelle cose le quali a le mani sue o vero d’altrui per lui pervenisse, per cagione del suo officio, ne le mani del camarlèngo et de’ iiij. del comune di Siena. Et se dipo la renduta ragione rinchiesto sarò da li stazonieri detti, o vero da la magiore parte di loro, che faccia fare inquisitione contra lui, farolla fare. Et se trovarò lui alcuna cosa avere celato o vero ritenuto, quella allui tollarò e in altretanto lui condannarò. Et elegerò, overo elegere farò, dal camarlengo et iiij proveditori del comune di Siena, quando s’elegerà el rettore nel detto luogo, uno buono et leale huomo camarlengo, nel detto luogo, de li stazonieri e’ quali nel detto luogo dimorini, a le mani del quale debia pervenire ciò che pervenisse al rettore per cagione del suo officio, et esso sia tenuto rendere dritta ragione. Et sieno tenuti li stazonieri ricevere et tenere quelli cavalli e’ quali con loro albergararanno senza alcuno stallatico. Et neuna cosa adimandino, o vero se comprino da loro l’annona, o non. Et qualunque de li stazonieri contrafarà sia punito per ciascuna volta in XX soldi di denari. Et lo signore del bagno sia tenuto, el contrafacente, ne la detta quantità punire. Et quando ci sarà el retore del bagno di Petriuolo et Macereto farò el detto rettore giurare costregnere li stazionieri del bagno di Macereto mondare et fare votiare li detti bagni due volte l’anno et ristagnare l’aqua che esce del detto bagno. Et le predette cose si facciano a l’expese di quelli signori et stazonieri del detto bagno, e’ quali ine dimorano. Et se le predette cose non faranno, sia tenuto loro condannare et fare condennare in X libre di denari, de la quale pena la metià sia del comune et l’altra sia del rettore per suo salario.

366CLIX – Che neuno giuochi a zara nel piano del bagno a Petriuolo.

367Anco, statuimo et ordiniamo che neuno nel piano del bagno di Petriuolo, publicamento o vero occultamente, in casa o vero fuore, debia o vero ardisca giocare a zara, o vero ad alcuno giuoco di biscazaria, excetto giuoco di tavole et di scacchi : et chi contrafarà sia punito per ciascuna volta in C soldi di denari. Et acciò che le predette cose si debiano oservare, de’ mesi di dicembre, gennaio, febrao, aprile et di magio, debiano ine essere posti et ordinati acusatori per lo camarlengo et iiij proveditori del comune di Siena, et secondo che alloro parrà che si convenga. Et ancora ciascuno altro possa accusare li contrafacenti et la metià de la pena abia l’accusatore et l’altra sia del commune, et che lo signore et rettore del bagno, sia tenuto et debia fare giurare tutti et ciascuni stazonieri, e’ quali el detto giuoco tenessero. Et se alcuno contrafarà, sia punito ne la pena ordinata di sopra.

368CLX – Che ciascuno stazoniere abia uno soppedano in ciascuna camera.

369Anco, statuimo et ordiniamo che ciascuno stazoniere dal bagno a Petriuolo et Macereto sia tenuto et debia ricevere et tenere in ciascuna stazone uno soppedano o vero una cassa; la quale cassa sia di tenuta di IUI staia, la quale sieno tenuti prestare alli uomini et persone, le quali andaranno a li detti bagni, secondo che prestano l’altre massaritie. Et chi cosi non oservarà, sia punito in C soldi di denari. Et sia tenuto el camarlèngo et iiij uno mantellato, o vero altra onesta persona et leale, con uno bueno et sufficiente notaio, mandare a li detti bagni, del mese di magio, ad invenire et investigare se li detti stazonieri ànno ne le dette stazoni li detti soppedani o vero casse, et se servano li altri ordinamenti per loro cagione fatti. Et qualunque stazoniere trovato sarà fare contra le predette cose, o vero alcuna d’esse, sia punito dal comune di Siena in XL soldi di denari. Et che lo signore del bagno, el quale per lo tempo sarà, non s’abia intromettere de le predette cose in alcuno modo. Et se contrafacesse, el detto signore del bagno, sia punito per ciascuna volta in X. libre di deneri senesi.

370CLXI – Di non mettere lino a macerare in alcuno bagno del contado di Siena.

371Anco, statuto et ordinato è che in alcuno bagno del contado et giurisditione di Siena, neuna persona possa o vero debia mettere, o vero fare mettere lino a macerare; et se alcuno contrafarà sia punito et condannato, per ciascuno et ciascuna volta, in X lire di denari. Et ciascuno possa accusare et denuntiare, et sia tenuto allui credentia, et abia la metià de la condannagione. Et fatto è questo capitolo, anno Domini Mcclxxxxvij. Inditione x, del mese di magio.

372CLXII – Del rettore de’ bagni.

373Et per tutto el mese di gennaio farò consellio di Campana, nel quale proponarò et consellio adimandarò sopra lo fatto del bagno a Petriuolo et Macereto et racconciamento d’essi, et vene ritrovare ine, et sopra le sette et ordinamenti de li stazonieri rompere et cassaree : nel quale consellio non lassarò essere alcuno el quale abia a fare ne li bagni o vero case poste ine. Et cio che inde el consellio statuirà, o vero la magiore parte, quello ad essecutione mandarò.

374CLXIII – Di reducere le vie soproprese apo’l bagno a Petriuolo, nel primo stato.

375Anco, statuimo et ordiniamo che le vie le quali sono ne le piaze d’intorno al bagno da Petriuolo, sopraprese, si lassino et nel primo stato si reducano, sì che le vie sieno expedite et lo mercato, el quale ine si porta, si possa più largamente tenere et avere, et le vie per le quali li uomini et le femene possano andare et passare et chiuse sono et sopraprese, s’uoprano. Et queste cose tutte sia tenuto, io podestà, far fare per tutto el mese d’aprile. Et quello medesmo s’oservi et oservare sia io tenuto, de le vie del bagno a Macereto. Nè fuore de le mura de le case, le quali sono ine verso le vie publiche, lassarò stare, chiuse, che non di meno andare per le vie sotto le ballatoia o vero tettoie d’essi.

376CLXIV – Di non lassare fare alcuno hedificio ne la Farma.

377Anco, con ciò sia cosa che li bagni da Petriuolo et Macereto sieno molto utili, statuimo et ordiniamo che neuno hedificio si faccia o vero fare si debia o possa nel fiume de la Farma et de la Mersa o vero di fuore, per lo quale li bagni s’offendano o vero si guastino in alcuna cosa, o vero el quale possa nuocere a li detti bagni, o vero per li quali l’uso o vero l’agevoleza de’detti bagni et lo stato loro s’impedisca o vero danno riceva; et quanto acciò pertiene si disfi et si reduca a quello, che neuno impedimento faccia a li bagni sopradetti, a l’expese di coloro de’ quali sono li edifici fatti, per tutto el mese di marzo, senza magiore prolongamento di tempo, la quale impetrare o vero dimandare si possa dal consèllio, per alcuno modo. Et a le predette cose ad executione mandare, s’elegano per lo camarlengo et iiij. tre buoni huomini, e’ quali le predette cose facciano fare et compire, secondo che detto è di sopra. Et li detti tre abiano pieno officio di fare tutte et ciascune cose sopra le predette cose, le quali essi vedaranno che sieno necessarie et utili, acciò che li detti bagni per alcuno hedificio non sieno offesi.

378CLXV – Che sia licito a tutti venire a li bagni col mercato.

379Et sia licito a tutti et ciascuni huomini et persone venire liberamente a li detti bagni a vendere pane et vino, et tutte l’altre cose da mangiare et annone. Et a chi allui contradicesse, tollarò per pena XXV. libre di denari, quante volte contrafarà, et a me sarà denuntiato alcuno o vero alcuni contradicere o vero fare, secondo che detto è; et darò o vero dare farò XL. soldi di denari senesi.

380CLXVI – Di vendere palesemente al bagno a Petriuolo l’ucellagioni et cacciagioni et pesci.

381Anco, statuto et ordinato è che qualunque arrecarà a vendere al bagno di Petriuolo alcuna cacciagione, ucellagione o vero pesci, sia tenuto et debia quella cotale cacciagione, ucellagione et pesci publicamente et palesemente vendere nel mercato del detto bagno, et non altrui. Et quale contrafarà sia punito in XL. soldi di denari per ciascuna volta. Et lo cavaliere di missere la podestà, el quale dimora al detto bagno, o vero el notaio o vero el beriviere del detto cavaliere, o vero alcuno officiale, non debbia dare alcuno impedimento a cotale che arecasse le cose predette a vendere, che non si vendano nel luogo predetto, per nome di saramento et sotto pena di XXV. libre di denari, ne’ quali, se contrafacesse alcuno di loro, per lo sindaco del comune debia essere condannato per ciascuna volta. Et che neuno stazoniere possa o vero debia comprare de le cose predette per sè o vero per altrui, sotto pena di C. soldi di denari per ciascuna volta. Et ciascuno possa in ciascuno caso de’ predetti, li contrafacenti accusare et denuntiare, et abia la terza parte’ de la condannagione; salvi sempre li ordinamenti del bagno sopradetto. Et fatto è questo capitolo, anno Domini Mcclxxxxvj. Inditione viiij, del mese di maggio.

382CLXVII – Di fare el fuito al detto bagno.

383Et imperciò che spessamente aviene che l’aqua de la Mersa cresce tanto che corre et entra nel bagno a Macereto et fa impedimento a le persone, le quali vanno al bagno, statuimo et ordiniamo che huomini sieno eletti per lo camarlengo et iiij, e’ quali facciano fare uno fuito o vero corso dal detto bagno in fino al ponte a Foiano, di convenevole ampieza et cupeza sì che l’aqua non entri nel bagno, né possa impedimento dare. Et le predette cose si facciano per tutto el mese di magio o vero di giugno, a l’expese di coloro de la contrada et di coloro de’ quali sono le case del bagno, e’ quali ànno ine a fare; de le quali expese paghino le due parti coloro de la contrada et la terza parte coloro de’ quali sono le case del bagno, et termininsi de la contrada la quale debbia tenere a le dette spese per quelli officiali e’ quali electi saranno a far fare le predette cose.

384CLXVIII – Che ciascuno possa al detto bagno tenere tende.

385Et a tutti, e’ quali vanno al bagno a Macereto, sia licito di ponere et tenere tende, le quali vorranno, et padillioni da ogne parte d’intorno al bagno, infino a C. braccia, salva la ragione de la proprietà di colui di cui sarà. Et se alcuno contra le predette cose contradicesse o vero ingiuria facesse ad alcuno, C. soldi di denari allui tollarò per pena et lo danno farò mendare.

386CLXIX – Che la podestà mandi uno de’ suoi cavalieri per signore al bagno a Petriuolo.

387Anco, statuimo et ordiniamo che missere la podestà sia tenuto et debia mandare uno de’ suoi cavalieri, el quale sia utile, idoneo et sufficiente, al bagno di Petriuolo et di Macereto per signore et rettore, con IUI. sui berivieri, acciò che tutte le cose le quali ne li sopradetti capitoli si contengono, si possano et debiano mellio ad essecutione mandare : el quale ne li detti luoghi et apo li detti bagni dimorare et stare continuamente debia et sia tenuto co li berivieri, tutto el tempo che lo rettore el quale ine stare et dimorare da chinci indietro è usato, secondo che ne li sopradetti capitoli si contiene. Et che per li predetti capitoli abia quello salario che piacerà a li signori Nove et consoli de’ mercatanti et al camarlengo et iiij. Proveditori del comune di Siena. Et che infra Viii, dì, poscia che avarà giurato el detto podestà, o vero ad altro termine, el quale si statuisca per li signori Nove (et questa agionta, cioè : o vero ad altro termine, el quale si statuisca etc., fatta è Mccciiij. Inditione ij, del mese di magio) sia tenuto el detto suo cavaliere a li detti luoghi per la cagione predetta mandare co li berivieri sopradetti, et che seco porti et abia tutti et ciascuni capitoli et statuti et ordinamenti, e’ quali favellano de le predette cose. Et queste cose tutte si facciano et fare si debiano, non ostante alcuno capitolo o vero alcuni capitoli di costoduto, generali o vero spetiali. Et lo detto rettore et signore sia tenuto et debia far fare per li officiali, e’ quali a queste cose debiano essere eletti per forma del costoduto, seliciare el piano del bagno a Petriuolo, secondo che seliciare si die per forma di statuto alcuno, et far fare una fonte bella et dilettevole in quello luogo et parte, ne la quale mellio et con magiore agevoleza fare si potrà, per li operari et officiali e’ quali s’elegano per li signori viari, del mese di marzo. Et sia tenuto ancora el detto rettore sollicitamente fare, a tutta sua possanza, che le predette uopere de la fonte et dela selice, sieno compite et fatte per tutto el mese di giugno.

388XLXXV – Di fare uno muro per traverso nel bagno a Vignone.

389Anco, statuimo et ordiniamo che uno muro per traverso si faccia nel contorno de la meza parte del bagno a Vignone sì che ‘1 bagno, el quale si murarà, non si voiti per sé quando macinarano le molina, le quali sono ine, ma esso bagno sia per tutti coloro e’ quali si vorranno bagnare. Et facciasi per mura, le quali si facciano in tal guisa che l’uomini per sé et le femene per sé nel suo bagno et luogo stieno cosi secondo che à l’infrascritto oparaio parrà : con ciò sia cosa che non sia convenevole, né onesta cosa che cotale meschiamento si faccia nel bagno publicamente. Et le predette cose si facciano per uno buono operaio et leale, el quale s’elega per lo camarlengo et iiij proveditori del comune di Siena, el quale operaio sia assiduo abitatore de la città di Siena, et non abia parte ne le molina da Vignone, et abia in beni, la valuta da Vc libre in su. Et a l’expese di coloro si faccia, e’ quali abiano parte nel detto bagno et alberghi et case, le quali sono ine per mezo, et a l’expese delli uomini e’ quali abitano ine; et l’altra metià paghino coloro da Sancto Quirico, Tentennano, Vignone, Fabrica, Corsignano, Cosona, Montecchiello et di Castillione di val d’Orcia. Et se coloro di Castillione di val d’Orcia pagare et tenere non vorranno a le dette spese, con cio sia che molta utilità ne seguitino da ciascuno maschio o vero femena da Castillione di val d’Orcia, el quale o vero la quale si bagnasse ne detto bagno, VI denari minuti si tollano per ciascuna volta, in aiuto de le dette spese. Et li detti denari si colgano per uno buono huomo et leale, el quale s’elega per la podestà di Sancto Quirico infino a la satisfactione de la parte allora imposta a li uomini di Castillione, per la detta uopera, et non più.

390CLXXVI – De’ prezi de li stazonieri dal bagno a Vignone.

391Et non lassarò d’alcuna casa o vero stazone o vero camera del bagno a Vignone tollere o vero ricevare, intra die et notte, oltre XII denari, et de la coltrice, oltre due, intra die et notte, et non più, in fraude de le predette cose. Et più alcuna cosa tollere non lassarò, et se oltre fatto sarà, X libre di denari tollarò a lo stazoniere, per pena; de la quale pena XX soldi di denari abia l’accusatore. Et de le predette cose si stia al detto d’uno testimone.

392CLXXVII – Che lo mercato si faccia a Fercole.

393Et lo mercato, el quale soleva essere e Fercole, secondo che da chinci indietro fare si soleva, torni et facciasi ogne semmana el lunedì (et questa agionta, cioè ogne semmana el lunedì, fatta è, Mcccvij. Inditione v, del mese di magio) ine senza contraditione et molestia d’alcuno.

394CCII – Di dirizare la via dal bagno a Petriuolo a Castillione longo Farma.

395Anco, statuto et ordinato è che li signori de le vie del commune di Siena sieno tenuti et debiano fare acconciare, spianare et dirizare la via la quale è dal bagno a Petriuolo infino al castello di Castillione longo Farma, per tutto el mese di magio, a l’expese de le comunanze et de li uomini di Castillione longo Farma et da lesa, et da Renna, et dal Belagaio, et da Bagnuolo, et da Tarsinata, et de l’altre comunanze de la contrada, le quali usano la detta via, et anco delli uomini e’ quali ànno a fare ne la detta contrada, secondo la provisione de li signori de la vie.

396CCVII – Di compire la via che comincia a Buonconvento et distendesi infino a fiume de l’Asso.

397Anco, statuto et ordinato è che la via, la quale comincia da Buonconvento et va verso Percena et da Percena infino in val d’Asso et infino al bagno da Valiano, si debia fare et compire pertutto el mese d’aprile per li oparari, e’ quali s’elegano per li signori de le vie del comune di Siena, de’ quali operari uno sia de la città di Siena et l’altro de la contrada, a l’expese di coloro de le comunanze et de le terre et anco de’ cittadini di Siena et de l’altre persone, a le quali fatta fue la ‘mposta per li signori de la vie, secondo che apparire die, de la detta imposta, per mano di Maicengo Maffei notaio : e’ quali oparari elegere si debiano per tutto el mese di gennaio per li signori de le vie predetti. Salvo che se ne la detta carta o vero imposta fusse fatta alcuna imposta ad alcuna comunanza o vero persona a cui non fusse utile la detta via et chi per essa non usassero o vero passessero, non sieno tenuti alcuna cosa pagare de la detta via, non ostante che la ‘triposta di ciò alloro fatta fusse.

398CCXX – Di fare un bagno nel piano de le Putidine.

399Anco, statuto et ordinato è che nel piano de le Putidine, ‘ve è una aqua buono a li uomini, e’ quali anno infiazoni nel corpo et gotte et dolori, si faccia et fare si debia un bagno murato et acconcio, sì che li uomini, e’ quali andaranno a la detta aqua, si possano commodamente bagnare; et murisi et acconcisi come mellio et più utilmente fare si potrà per uno buono operaio, el quale s’elega per li signori de le vie per tutto el mese d’aprile et di magio, a l’expese de li uomini da Foiano, da Tocchi, da Monte piscini, da lesa, da Petriuolo, da Vallerano, da Gonfienti et da Coppiano. Et lo cavaliere de la podestà, el quale, per forma di statuto, die stare al bagno a Petriuolo, le predette cose al detto oparaio sia tenuto far fare.

400CCXLV – Di mondare el bagno a Macereto.

401Anco, con ciò sia cosa che malitiosamente per certi adoperato fusse che lo comune et li uomini da Formignano russero tenuti mondare et votiare ogne anno la fossa del bagno a Macereto, per la quale si mena la sozura d’esso bagno al fiume de la Mersa, et questo sia molto gravoso al comune et huomini predetti et molto sconvenevole, et non tanto per le spese per le quali sono gravati, quanto per la malitia commessa per coloro a li quali perteneva fare le dette uopere, cioè per li stazonieri o vero altri, e’ quali sieno più prossimani al detto bagno, né essi huomini da Formignano sieno de la giurisditione et distretto d’esso bagno, ma molto sieno di longa da esso; statuto et ordinato è, che li stazonieri del detto bagno et li uomini da Macereto sieno tenuti et debiano tutte le fosse, le quali bisognano di mondare et votiare per lo detto bagno, mondare et votiare ne li tempi usati et che si die. Et che li detti huomini da Formignano non sieno tenuti né debiano le dette uopare fare o vero far fare, né possano inde essere costretti dal signore del bagno. Et se fussero inde tenuti per forma d’alcuno costoduto o vero ordinamento, sieno inde liberi et assoluti; et che cotale costoduto o vero ordinamento sia rotto et casso, con ciò sia cosa che degna et giusta cosa sia, che a cui pertiene l’utilità, pertenga lo ricarico.

402CCLXXIII – Di fare una fonte ne la contrada di Frontignano.

403Anco, statuto et ordinato è che una fonte si faccia et fare si debia ne la contrada di Frontignano presso al molino de la Petriera, conciò sia cosa che de la terra di Domenico pizicaiuolo esca una grossa vena d’aqua viva et venga ne la strada publica. Et le predette cose si facciano a l’expese delli uomini et de le persone de la contrada et de li uomini e’ quali ànno a fare al bagno a Maciareto et Petriuolo. Et lo giudice et li signori de le vie, da chi a per tutto el mese di settembre prossimo che verrà, la detta fonte far fare sieno tenuti et debiano per uno o vero due buoni operari, e’ quali sieno eletti da loro. Et fatto è questo capitolo, anno Domini Mcclxxxxvij. Inditione x, del mese di magio.

404CCLXXVIII – Di fare uno ponte nel fiume de l’Anso.

405Anco, statuimo et ordiniamo che di pietre si faccia et fare si debia, da chi a per tutto el mese di gennaio prossimo che varrà, uno ponte in luogo detto nel fiume d’Anso, ne la strada per la quale si va a Grosseto, a l’expese di tutti quelli huomini et persone, e’ quali et le quali ànno a fare a Petriuolo : et che la detta uopera bene, convenevolmente et sufficientemente si faccia et fare si debia, secondo che sarà bisogno et sicuro, in quel modo, forma et ordine che parrà et piacerà a due buoni et sufficienti et leali huomini di Paganico, e’ quali s’elegano per li signori Nove difenditori et governatori del comune et del popolo di Siena, per tutto el mese di lullio prossimo che verrà, e’ quali sieno et essere debiano operari nell’uopera sopradetta, et a far fare la detta uopera et la essecutione di questo capitolo, secondo che di sopra si contiene. Et questo capitolo facto è, Mcccvij. Inditione v, del mese di magio.

Distinzione quinta

406CCCVI – Di che è da imponere doppia pena.

407Et se alcuno, alcuno de’predetti maleficî, cioè percossioni, fe//rite, scapelliamenti o vero personali ingiurie ad alcuna, infra la casa propia di chi patisse la ingiuria, quella la quale abitasse, ma non co lo ingiuriante o vero denanzi a la podestà di Siena o vero suo vicario o vero giuidice, o vero camarlengo del comune, o vero nel consellio de la Campana o vero parlamento, o vero denanzi ad alcuno officiale, mentre che rende ragione o vero sta sopra el suo officio fare, o vero oste o vero cavalcata, quando si facesse per lo comune, o vero quando alcuno andasse a la chiesa magiore ne la vigilia o vero festa di sancta Maria d’agosto, o vero andasse al consellio de la Campana o vero a la Corte, quando la podestà o vero altri officiali mandassero per lui o vero quando armegiasse o vero nel Campo del mercato dipo sancto Paulo, el qual’è denanzi al palazo del comune di Siena, in qualunque parte del detto Campo : et lo detto Campo s’intenda, cio che è fuore de le mura de le case, le quali sono nel circuito del detto Campo, et’ ve non sono le case nel detto circuito, ma le strade o vero vie s’intenda el detto Campo, secondo che mira da uno canto de la casa allato ad essa strada o vero via all’altro canto de l’altra casa de la detta via a dritto filo (et questa agionta, cioè : nel Campo del mercato etc. facta è, Mccciiij. Inditione ij, del mese di magio) o vero andasse o vero tornasse col morto che si sepellisse o vero traesse al fuoco o vero andasse ad alcuno luogo per comandamento de la podestà o vero del giudice del maleficio, o vero del camarlengo o vero dal primo suono de la campana del comune, la quale suona ne la sera, infino al suono de la campana, la quale suona ne l’aurora del dì, o vero quando fusse apo ‘1 bagno da Petriuolo o vero Vignone o vero da Maciareto o vero da le Caldanelle, la pena la quale altremente fusse da imponere per altro maleficio, nel doppio sia data allui; et quello medesmo s’oservi contra colui el quale negarà el maleficio, se sarà contra lui legittimamente provato.

408CD – Che si debiano fare IIII paia di forche.

409Anco, imperciò che neuna cosa e più giusta che li malefattori di debita pena essere puniti et che de le loro pene a li altri in paura sia in exemplo, statuto et ordinato è, che si facciano et fare si debiano IIII. paia di forche, uno paio si debia ordinare al Corpo sancto, l’altro ne la strada di sancto Quirico et l’altro ne la strada d’Asciano et l’altro ne la strada per la quale si va a Petriuolo. Le quali forche debiano essere bene alte et con catene et oncini di ferro, si che chi impiccato ine sarà, inde non si possa levare o vero muovere se non se per sé medesmo cada; et che a quella parte el malefattore sia mandato ad impiccare verso la quale parte, commise el malefìcio.

410CDXIII – Di non portare macine per lo ponte da Foiano, Sarlata et Petriuolo, se non luna partita da l’altra.

411Anco, per guardia del ponte del bagno da Petriuolo, del ponte da Foiano et del ponte de la Serlata, statuimo et ordiniamo che neuna possa o vero debia recare macine per alcuno de’ detti ponti se non l’una da l’altra partita o vero per altro modo, secondo che parrà a lo recatore che si convenga, si et in tal guisa che lo ponte per lo quale le dette macine si portassero et le sue sponde si conservino senza danno et non si guastino. Et se alcuno, alcuno de li detti ponti o vero le sue sponde, portando macine in alcuna cosa sciparà, sia punito et condannato in X. libre di denari. Et ciascuno possa accusare et denuntiare li contrafacenti et abia la metià del bando. Et nientemeno cotale et quale scipasse, sia tenuto et debia a le sue expese rifare el danno dato. Et fatto è questo capitolo, anno Domini Mcclxxxxviiij. Inditione xij, del mese di magio.

  • 4 Ce statut est en cours de publication. Nous tenons à remercier Andrea Giorgi, responsable de l’édi (...)

4121337-1339. Extrait du statut de Sienne, concernant les bains du territoire siennois4.

413A.S.S. Statuti di Siena 26, f° 13v, 14, 18-20, 22v, 39v-40, 82-86v.

Distinctione prima

414[39] De dote ecclesie Sancti Nicholai de Petriuolo.

415Presbiter ecclesie Sancti Nicholay ad balneum de Petriolo habeat et habere debeat a Comuni Senarum pro dote dicte ecclesie quolibet anno, donec cum uno clerico steterit et habitaverit continuo in dicta ecclesia, quinquaginta libr. den. Senensium de pecunia Comunis a Dominis Quatuor Provisoribus Biccherne Comunis Senarum et Camerario dicte Biccherne solvendas pro rata temporis singulorum trium mensium.

416[41] De elemosinis dandis locis religiosis.

417Per dominos Camerarium et Quatuor Provisores qui pro tempore fuerint annuatim dentur pro elemosinis infrascripte pecunie quantitates conventibus, domibus, locis et personis infrascriptis, sicut quantum, qualiter et quando inferius per ordinem continetur (...).

418Item infrascriptis personis, domibus et hospitalibus infrascripte pecunie quantitates prout infra patet in subsidium pauperum spetialiter convertende (...).

419Item hospitali de Macereto et eius Rectori, viginti libr.

420Item hospitali de Petriuolo et eius Rectori, quindecim libr.

421[48] De numero militum potestatis et berevariorum et ubi morari debeant et de ipsorum salariis rubrica.

422Teneatur quilibet ex Potestatibus Comunis Senarum secum ducere et tenere XII milites sotios bonos et expertos in officiis, de quibus decem ad minus sint licterati, qui X deputentur per eum in adventu quem faciet ad civitatem Senarum ad infrascripta officia. Et alii duo stent et morentur in civitate Senarum ad sotiandum eumdem dominum Potestatem et ad rimandum pro armis et faciendum executionem iustitie et alia consueta fieri per tales milites. Et etiam secum ducat et teneat centum berovarios cum uno bono et sufficienti capitaneo in dicto numero computato; de quibus centum quadraginta cum dicto capitaneo in numero dictorum XL morentur in civitate Senarum cum dicto domino Potestate sicut ahi berovarii Potestatum dudum consueverunt esse, aliis LX deputandis prout inferius continetur. Item teneatur dictus dominus Potestas deputare in adventu suo unum ex dictis X militibus super terris de Corsignano, Sancto Quirico in Rosenna et de Valle Urcie et alium super terris de Asinalonga et de Torrita et super terris et strata Vallis Clanis et alium super terris de Sciano et Scialengha et super strata de Sciano et alium super super terris et strata de Querciagrossa et alium super terris et strata de Berardengha et alium super terris de Menzano et de Radicondulis et super contrata et strata de Valle Stroghe et Montanee et alium super terris de Monteciano et de Prata et super strata de Rosia et de Massa et alium super terris et strata de Paganico, sicut loca et terre dictis militibus inferius distinguntur. Et quilibet ipsorum octo militum proxime predictorum habeat unum equum et unum ronçinum et unum ragaççum sive famulum de equis, ronçinis et ragaççis dicti domini potestatis et ex dictis LX berovariis. Et habeat quilibet dictorum octo militum pro suo salario cuiuslibet mensis pro se et pro hiis quos secum habere tenetur L libr. den. Senensium pro eo tempore quo steterint in comitatu ad suum officium exercendum; et alium ex dictis militibus deputare debeat super terris et partibus de Arcidosso et de Montamiata cum uno equo de armis et uno ronçino et uno ragacço ex equis, ronçinis et ragaççis dicti domini potestatis et octo berovarios ex dictis LX cum salario LX libr. den. Senensium pro quolibet mense quo steterit in comitatu Senarum ad suum officium exercendum et alium deputare debeat ad balnea de Petriolo et de Macereto pro potestate et rectore dictorum balneorum cum uno ex equis et uno ex ragaççis dicti domini potestatis et IIIIor berovariis ex supradictis LX cum salario XL libr. den. Senensium pro quolibet mense quo steterit in comitatu Senarum ad suum officium exercendum.

423[56] Quod non stent firmi in comunitatibus rubrica.

424Et quod notarius balneorum se intromictat solummodo de officio balneorum et non de alio officio supradictorum militum, pena XXV libr. den. Senensium. Et quod dicti milites, excepto milite balneorum, non morentur in aliqua terra continue ultra quinque dies, nisi ex necessaria et evidenti causa et tunc de consensu dominorum Novem; et quod ad terram de qua discesserint ubi quinque diebus steterint non possint redire vel in ea stare deinde ad decem dies ad minus, nisi ex necessaria et evidenti causa que sufficiens videatur dominis Novem, sub pena XXV libr. den. pro quolibet contrafacienti in aliquo predictorum casuum et pro qualibet vice. Teneantur etiam supradicti milites et quilibet eorum, advenienti casu necessario, ire ad alia loca que sunt vel fuerint ultra vel infra vel iuxta comunitates et terras sibi inferius descriptas et in eis et qualibet earum officium exercere.

425[59] De malis commissis per dictos milites vel ipsorum familiam inveniendis rubrica.

426Teneatur quodlibet officium dominorum Novem vinculo iuramenti de primo mense eorum officii mictere aliquem discretum et sapientem hominem et unum bonum et expertum notarium de civitate Senarum qui sit maior XXX annorum ad dictas terras et comunitates. Qui discretus et sapiens homo secum portare debeat presentia capitula de predictorum officia loquentia et diligenter inquirere de operibus que fecissent dicti milites potestatis vel aliquis eorum vel de ipsorum familia in officio supradicto, eundo per singulas terras superius sive inferius memoratas, et testes examinare et veritatem invenire modis omnibus de omnibus et singulis obmissis vel minus bene factis per eos vel aliquem eorum in eorum vel alicuius eorum officio vel eiusdem officii occasione, dicto notario necessitate imposita scribere omnia et singula que eidem mandaverit dictus sapiens et discretus pro eius officio faciendo. Et omnia que scripserit dictus sapiens sigillet suo sigillo et sic scripta et sigillata presentet dominis Novem predictis ea die vel sequenti qua reversus fuerit ad civitatem Senarum in presentia dominorum Novem, domini Capitanei Populi, ordinum civitatis et Executorum Kabelle vel maiori parti ipsorum in consistorio et tunc in ipso concistorio in presentia predictorum aperiri faciat ipsam scriptam et distincte et seriatim legi. Et ipsis lectis dictus dominus capitaneus teneatur ea die vel sequenti inquisitionem facere et formare super omnibus obmissis vel minus bene factis per ipsos vel aliquem eorum et ipsum et ipsos punire et condempnare secundum formam presentium statutorum infra decem dies a die formate inquisitionis predicte, sub pena CC libr. den. de suo salario retinenda per Camerarium et .IIIIor. Provisores si in predictis vel in aliquo predictorum dictus dominus capitaneus fuerit negligens vel remissus. Et dicti Camerarius et Quatuor teneantur vinculo iuramenti denuntiare Maiori Sindico predicta scripta, qui Maior Sindicus sub dicta pena teneatur infra tres dies a die dicte denuntiationis sibi facte inquisitionem formare contra predictum militem vel milites vel familiares et ipsum et ipsos punire et condempnare secundum formam presentium statutorum. Et teneantur dicti domini capitaneus et syndicus et ipsorum quilibet et quilibet alius officialis Comunis Senarum ad requisitionem dominorum Novem super dictis, scriptis et contentis in eis vigorose procedere per actitata coram dicto discreto homine valitura ac si coram quocumque eorum actitata forent et per alia que de iure viderint addenda, nulla iuris solempnitate vel substantialitate obstante et non obstante piene probationis defectu. Et si contra aliquem ex dictis militibus vel eorum familias vel aliquem eorum inveniretur probatum de baractaria, nomina et prenomina talis seu talium testium teneantur secreta et nemini pandantur. Et sententiam executioni mandare omnibus modis, nulla exceptione vel appellatione seu nullitate vel obmissione obstante, sub pena CCC libr. den. Senensium pro qualibet vice per Camerarium et IIIIor provisores retinenda de salario eius qui contra fecerit vel ut dictum est non servaverit. Et de dicta sententia appellali non possit nec de nullitate aut de iniquitate opponi nec aliquis recursus haberi. Et qui ipsam tulerit non possit pro ea vel eius executione seu ipsius occasione modo aliquo syndicari vel molestari per aliquem officialem Comunis Senarum. Hoc addito quod dominus Capitaneus Populi teneatur vinculo iuramenti mictere unum de suis notariis quem crediderit meliorem et magis sufficientem simul cum dicto sapiente et notario. Qui notarius domini Capitanei teneatur precise inquirere et invenire tam per testes quam per omnem aliam viam et modum cautum et secretum si notarii qui eliguntur et mictuntur pro Comuni Senarum ad balnea de Macereto et Petriolo et etiam ad terras spetialiter nominatas in statuto Comunis Senarum per vicarium dicti comunis ac etiam si notarii qui vadunt vel ibunt per comitatum Senarum cum dictis militibus Potestatis Senarum vel aliquis eorum fecerit vel fecisset tempore durabilitatis sui officii aliquod lucrum inlicitum vel illicitam extorsionem vel acceptationem pecunie vel alterius rei indebite vel contra formam statutorum vel ordinamentorum Comunis Senarum vel aliquam fraudem, dolum vel baractariam vel aliquid aliud de quo deberet vel posset rationabiliter syndicari, puniri vel condempnari. Et omnia que dictus notarius invenerit de predictis clare et distincte in scriptis redigere teneatur et ipsam suam scripturam bene et sapienter factam adducere et exibere dominis Novem clausam et suo sigillo sigillatam infra secundam diem sue reversionis. Quam scripturam sic sigillatam domini Novem in eorumdem consistorio assignare et tradere teneantur Maiori Syndico novo, ut dictum est de scripturis factis pro inveniendis operibus militum potestatis, et eidem syndico denumptiare et dicere quod super dicta scriptura procedat ad puniendum quemlibet culpabilem secundum quod de iure et secundum statuta et ordinamenta Comunis Senarum fuerit procedendum. Et dictus notarius domini Capitanei habeat pro salario dicti sui exercitii et laboris illam quantitatem pecunie quam domini Novem eidem decreverint exsolvendam.

427[76] Terre autem et comunitates que deputantur militi Balneorum

428El Bagnio a Petriuolo Foiano

429El Bagno a Macereto El Ponte a Foiano

430Ragniuolo Cerreto oltre Mersa

431Tarsinata Montecapraia

432El Belagaio San Biagio di Filecta

433Torriceila Forchole

434Castiglione Longo Farma Lapidalto

435lesa Maciereto

436Brenna Bagnaia

437Gambaruccio Frontignano

438Pari Segalaia

439Montagutolo Santa Maria a Pilli

440Petriuolo Vigliano

441Monte Pescini Sa’ Lorenzo et

442Tocchi San Salvadore a Pilli

443[135] De cerna notariorum et terrarum.

444Et quandocumque fiet cerna notariorum qui ituri sunt ad officia alicuius terre comitatus vel loci comunitatis vel iurisdictionis Senarum, quorum electio vel confirmatio spectet vel expectaret in futurum ad officium dominorum Novem, banniatur octo diebus antequam fiat dieta cerna tribus vicibus et diversis diebus in civitate Senarum. Singulis annis quod quicumque notarius vult ire ad officia comitatus et iurisdictionis Senarum faciat se scribi in Biccherna Comunis per notarium, camerarium et quatuor provisorum in quodam libro ad hoc spetialiter deputato dummodo sit etatis saltem vigintiquinque annorum et qui fuerit approbatus et examinatus iuxta formam presentis capituli et solverit Camerario Kabelle pro Comuni Senarum recipienti si fuerit oriundus de civitate Senarum decem libr., si vero de comitatu quindecim libr. den., si aliunde XXX libr. den., que quantitas remicti non possit nec etiam remissa intelligatur pro preterito tempore alicui notario. Salvo quod si aliquis appareret aspectu maior XXV annorum et omnes domini IIIIor simul secundum eorum conscientiam et concorditer, recepto prius sacramento a tali notario qui iuret corporaliter tacto libro credere se esse etatis XXV annorum vel maioris, pronumptiare debeant talem notarium esse XXV annorum et talis pronumptiatio pro plena et legiptima probatione habeatur. Item Camerarius et IIIIor Provisores teneantur vinculo iuramenti inmediate scriptis dictis notariis per nomina et prenomina et unde sint et in quo populo morentur dare eos in scriptis dominis Novem. Qui domini Novem facta electione approbatorum quam facere tenentur secundum formam statutorum et congregatis ipsis approbatoribus teneantur eis dare in scriptis nomina, prenomina, loca, populos et contratas ut supra dictum est et quod mandetur eis vinculo iuramenti quod infra tres dies debeant investigare de bonitate et legalitate tälium notariorum et post tres dies approbare vel improbare. Et facta cerna omnium notariorum teneantur ipsi approbatores aliam cernam facere de melioribus et sufficientioribus dicte prime cerne in eo numero qui eis videbitur convenire, ita quod in melioribus et maioribus terris ponantur meliores et sapientiores notarii dicte cerne et ahi in aliis terris minoribus; semper tamen ad balnea Petrioli et de Maciareto et in terra de Paganico per dominos Novem de dictis melioribus notariis transmictendis. Et omnes notarii sic approbati mieti debeant in diversis pissidibus, meliores per se et ahi per se, in cassa firmata prout hactenus est consuetum. Teneantur etiam facere cernam dicti approbatores de omnibus terris et locis in quibus notarii venient deputandi destinguendo et in scriptis reducendo ipsas terras per duos gradus, videlicet meliores per se et reliquas per se et tempore extractionis et deputationis dictorum notariorum; ea fieri debeant in generali Consilio comunis hoc ordine, quod de pisside meliorum notariorum tot extrahantur quot fuerint dicte meliores terre, ita quod primus tractus intelligatur deputatus in vicarium et officialem ad primam ipsarum meliorum terrarum et qui secundus ad secundam et sic de reliquis. Et idem observetur de terris et notariis secundi gradus.

445Et si aliqui de cernis fiendis remansissent in pisside vel pissidibus veteribus prius trahi debeant et ut dictum est deputari. Et si pro uno tempore idem notarius tractus esset de cerna veteri et similiter traheretur de nova tunc deputetur pro veteri et pro nova remictatur in eadem pisside unde traheretur. Si quis autem notarius sic tracus et deputatus non acceptaverit cum effectu seu non exercuerit, alius loco sui de eadem pisside. Simili modo et ordine trahatur et deputetur nec aliter ad deputationem aliquam notariorum in vicarios in terris comitatus Senarum procedi possit nichilominus, aliter vel alio modo acceptanti vel exercenti in quinquaginta libr. den. pro vice qualibet per Maiorem Syndicum puniendo, remanentibus semper firmis quo ad reliqua et presertim in penis contra non acceptantes supra et infrascriptis. Et quod officium dominorum Novem teneatur vinculo iuramenti dictos notarios extrahere et deputare ad supradicta officia quolibet anno de mense may et novembris. Et ipsis extractis et deputatis, si dicti notarii vel aliquis eorum infra octo dies non renuntiaverit officium coram notario reformationum censeatur ipsum acceptasse. Si vero infra dictum tempus renumptiaverit coram dicto notario admictatur renuntiatio si infra tres dies a die renuntiationis solverit Camerario Biccherne comunis Senarum decem li. den. et tunc ipsis solutis alius notarius loco sui extrahatur de pisside. Et sic de singulis quousque durabit numerus approbatorum in dicto pisside.

446[386] De iuramento militis et notarii balnei de Petriolo et eorum salario rubrica.

447Teneatur potestas infra octo dies postquam suum iuraverit officium mictere unum de suis militibus qui sit ydoneus et sufficiens ad balnea de Macereto et de Petriolo pro domino et rectore in predictis locis cum quatuor ex beroveriis suis. Qui milex iuret et teneatur continue morari in dictis locis per totum mensem ianuarii, februarii, martii, aprelis et maii et a medio mense octubris usque ad octo dies exeunte mense decembris et plus sicut videbitur dominis Novem cum dictis quatuor berovariis et cum uno notario bono et sufficienti, quem domini Novem Camerarius et Quatuor Provisores teneantur eligere et mietere cum dicto milite ad balnea supradicta. Et dictus notarius stare debeat cum dicto milite toto tempore quo dictus milex ibi stare tenetur et sit notarius dicti militis et habeat illud salarium quod ei supradicti Novem, camerarius et quatuor statuerint. Et teneatur dictus milex ad minus quolibet mense predictorum mensium morari apud balnea de Macereto per duos dies et pro suo officio antedicto habeat illud salarium quod sibi ordinatum fuerit a dictis Novem et Quatuor Provisoribus et consulibus mercantie et teneatur habere apud se omnia capitula ad dictum officium spec//tantia ne de executione ipsorum possit ignorantiam pretendere.

448[387] De lectione camerariorum balneorum et ratione reddenda per eos.

449Teneatur milex rector balneorum cohadunari facere stactionarios de Petriolo et eos compellere quod eligant unum ex eis bonum et sufficientem in camerarium in burgo de Petriolo, cuius officium duret per sex menses, ad manus cuius deveniant omnes intrate que veniunt in dicto loco occasione officii rectorie et sui camerlengatus toto tempore sui officii. Qui camearius teneatur reddere rationem camerario et quatuor provisoribus comunis Senarum saltem semel tempore sui officii et plus ad ipsorum voluntatem; et reassignare eisdem totum et quicquid ad manus suas pervenerit occasione sui officii; et diligenter scribere et facere scribi totum et quicquid ad manus suas pervenerit occasione predicta et ipsum librum ostendere dictis camerario et quatuor, pena centum libr. den. pro Comuni Senarum eidem camerario, si predicta non fecerit vel aliquid celaverit de hiis que ad manus suas pervenerit, et celati restitutionis in duplum. Et si dictas penas solvere non potuerit, solvant ipsam penam stactionarii supradicti. Et idem observetur per singula per stationarios balnei de Maciareto. Et teneatur dictus milex scribi facere in quodam libro per se a libris dictorum camerariorum totum et quicquid pervenerit ad manus camerarii Petrioli per se et camerarii de Maciareto per se; et ipsum librum assignare Camerario et Quatuor Provisoribus comunis per octo dies ante finem sui officii et etiam eo durante quotiens dictus Camerarius et Quatuor Provisores voluerint, pena centum libr. den. potestati imminenti dicto milite non observanti vel negligenti in predictis per camerarium et quatuor de suo salario retinenda. Et nicchilominus dictum librum dictus miles compellatur ostendere et assignare et dare dictis camerario et quatuor. Et similis electio fiat in aliis sequentibus sex mensibus et successive de sex mensibus in sex menses et sub dictis penis.

450[388] De venis et buttinis et meatibus balneorum revidendis et reparandis.

451Teneatur miles rector balneorum tempore sui regiminis bis facere evacuari et mundari canale buttini per quod venit aqua in balneum de Petriolo ad os leonis dicti balnei ubi balneantur homines et taliter et cum clavi firmatum teneri facere dictum buctinum quod ventus non intret in ipsum. Teneatur etiam rector balneorum de Petriolo et Macereto saltem ter in anno revidere et facere revideri canales et meatus unde aque veniunt ad balnea supradicta. Et si viderit aliquem reactandum in predictis ut aqua possit habilius intrare in balnea predicta, illud faciat reactari.

452[389] De expensis fiendis pro acconcimine balneorum de Petriolo.

453De omnibus expensis factis per comune Senarum vel eius officiales a kalendis ianuarii sub anno millesimo trecentesimo vigesimo nono et que in posterum fient pro actatione et occasione acconciminis balneorum de Petriolo et buttinum et canalium et in muris pectoralibus et pro conservatione et comoditate balneorum et usus ipsorum dimidiam partem habentes hospitia et possessiones eorum in plano et prope balneum supradictum solvere teneantur. Et quod Quatuor Provisores ad quantitatem ipsarum expensarum dictis habentibus possessiones et hospitia imponendam eligant tres bonos et sapientes viros de civitate non habentes quiccquam facere in ipsa contrata et prout ipsius quantitatis dimidia de expensis per predictos impositio et declaratio inter eosdem facta fuerit ita eam sindicus maior comunis Senarum sine mora pro comuni Senarum exigere teneatur. Et idem servetur per omnia de balneis Macereti et ipsorum occasione contra hospitia et eorum possessiones habentes in contrata ipsorum, respectu semper in omnibus supradictis habito ut qui maius percipiunt ex balneis et occasione ipsorum comodum atque fructum magis conferant in premissis.

454[390] De emundatione et evacatione balneorum rubrica.

455Teneatur rector balnei de Petriolo compellere stactionerios ipsius vacuare et emundare balneum de Petriolo saltem duabus vicibus eo tempore quod videbitur convenire et plus ad voluntatem et mandatum dicti rectoris; et compellere eos claudere foramina per que exit aqua de dictis balneis, ita quod de ipsis foraminibus aqua non exiat, nisi tempore vacuationis et mundationis dictorum balneorum, pena centum sol. den. predictis stactionariis predicta non facientibus ad mandatum dicti rectoris pro qualibet vice; et eodem modo compellantur stactionarii de Maciareto sub dicta pena.

456[391] De pena stactionariorum balneorum non representantium exbannitos pro malleficiis vel permictentium stare in eorum domibus aliquem furem vel malefactorem.

457Teneatur in principio sui regiminis infra octo dies rector balneorum singulos stactionarios balneorum de Petriolo et Maciareto utriusque sexus iurare facere de non retinendo neque recipiendo neque permictere stari vel morari in domibus quas tenent aliquem latronem vel malefactorem vel personam que suspecta videatur; et capere personaliter singulos exbannitos pro malleficio venientes ad aliquod dictorum balneorum vel ad domos vel infra confines ipsorum; et sic captos ducere in fortiam dicti rectoris, si esset in aliquo ex dictis locis balnei vel in fortiam comunis ducere infra tertiam diem, pena centum libr. den. pro Comuni Senarum et plus ad voluntatem Potestatis Senarum predictis stactionariis imminenti pro quolibet malefactore receptato et pro quolibet exbannito non capto et non representato ut dictum est, semper considerata qualitate persone receptate vel non capte et non representate. Et quando predicta contingerent in loco de Petriolo, solum illi stactionarii de Petriolo teneantur ad dictas penas; et quando in loco de Maciareto, solum stactionarii de Maciareto teneantur in dictis penis.

458[392] De pena portantium arma ad balnea de Maciareto vel Petriolo.

459Nemo ferat aliqua arma offendibilia vel defendibilia ad balnea de Maciareto vel de Petriolo vel circa ea seu in eis vel ad aliquod eorum neque aliquam residentiam cum armis ibi faciat neque per planum vel infra domos dictorum balneorum vel alicuius eorum, contrafacienti condempnando per rectorem dictorum balneorum pro qualibet vice in decem libr. den. pro quolibet armorum defendibilium pro qualibet vice et pro quolibet armorum offendibilium in vigintiquinque libr. den. et perdat arma et reducantur ad Comune Senarum, reservata licentia illis personis que haberent licentia deferendi arma solum defendibilia a Potestate Senarum seu a Comuni Senarum secundum formam statutorum dicti Comunis; et salvo quod si dictus rector viderit aliquem qui non sit de civitate et comitatu et districtu Senarum possit si sibi videbitur convenire concedere dicto tali portare arma defendibilia tantum. Et omnes et singuli stactionarii sive albergatores dictorum balneorum et cuiuslibet eorum utriusque sexus teneantur denuntiare et dicere hospitibus eorum et cuilibet eorum quod arma non deferant sicut in presenti capitulo continetur, pena centum sol. den. Comuni Senarum condempnando per dictum rectorem pro quolibet sic non denuntianti et dicenti et pro qualibet vice . Presenti capitulo apud dicta balnea publice banniendo qualibet ebdomoda.

460[393] De pena ludentis vel retinentis ludum çardi vel taxillorum ad balnea.

461Ad balnea de Petriolo vel Maciareto vel aliquod eorum vel prope dicta Balnea aut aliquod eorum ad unum miliare nullus pubblice vel occulte audeat ludere açardum vel ad aliquem ludum biscaçarie, excepto ludo tabularum et calculorum, contrafacienti per rectorem dictorum balneorum puniendo pro qualibet vice in decem libr. den. Et teneatur dictus rector predictos ludentes studiose inquirere per se et suos familiares velut sibi videbitur convenire. Et quilibet alius possit accusare contrafacientes, cuius pene medietas sit accusatoris et alia Comunis Senarum. Et teneatur dictus rector iurare facere omnes et singulos stacçionarios denuntiare contrafacientes et illos qui prefatos ludos vetitos retinerent, qui retinentes eadem pena puniantur que supradicti ludentes. Et qui steterit ad videndum dictum ludum condempnetur pro qualibet vice in quadraginta sol. den. Et receptator dicti ludi puniatur in decem libr. den.. Et teneatur dictus rector ordinare in predictis secretos accusatores.

462[394] De pena assumentis vel facientis signorias vel ludos in balneis.

463Nemo possit aliquam signoriam recipere vel facere per modum signorie vel ludi vel alterius cuiuscumque impedimenti in dictis balneis vel aliquod eorum et qui contrafecerit condempnetur per qualibet vice Comuni Senarum per dictum rectorem in centum sol. den. Et quilibet possit contrafacientes accusare et habeat medietatem dicte pene et eius nomen teneatur in secreto.

464[395] De carnibus libere faciendis ad balnea et quantum accipiant trahentes sanguinem ad supradicta balnea.

465Liceat libere unicuique persone ad balnea de Petriolo et Maciareto et Rapolano facere et macellare carnes, debitam tamen solvendo kabellam Comuni Senarum. Et dictus rector teneatur tales carnifices pro Comuni Senarum ibi defendere et non permictere quod ipsi inde conrespondeant vel subsint ahi quam Comuni Senarum. Et trahentes sanguinem ad supradicta balnea possint accipere de qualibet et pro qualibet coppa quam posuerint unum den. tantum et de quibuslibet duobus cornellis tantundem. Et ultra accipiens vel petens puniatur per militem supradictum in quadraginta sol. den. pro qualibet vice.

466[396] De carnibus libere portandis ad dicta balnea et ibi vendendis et de hynibitione stacçionariorum.

467Unicuique liceat ad predicta balnea portare et conducere quascunque carnes voluerit domesticas et silvestres et volatilia et animalia habilia comedi. Et quod stacçionarii balneorum de Rapolano teneantur quoquere et actare quasqunque carnes eis date fuerint pro convenienti salario; et etiam unicuique liceat ad balnea predicta apportare et conducere undecunque voluerit vimini et victualia et ea vendere ut sibi videbitur. Et si quis contra diceret, condempnetur per rectorem balneorum in vigintiquinque libr. den. pro qualibet vice. Et quod nullus de stacçioneriis ad dicta balnea morantibus emat vel emi faciat ad predicta balnea aliquas carnes silvestres, pullos vel volatilia aliqua. Contrafaciens puniatur per rectorem dictorum balneorum in centum sol. den. pro qualibet vice et sit licitum cuilibet accusare et habeat medietatem pene et alia sit Comunis et eius nomen teneatur secretum.

468[397] De pretiis et pensionibus stactionum et camerarum et massaritiarum opportunarum ad dicta balnea et de habenda victualium copia.

469Domini Novem qui fuerint de mensibus maii et iunii quolibet anno teneantur vinculo iuramenti eligere et destinare ad supradicta balnea et loca duos bonos homines et fidedignos, qui teneantur tempore supradicto ire ad predicta balnea et revidere et examinare domos, cameras et stacçiones ibi existentes et lectos et massaritias ibi opportunas; et providere quot lecti et quomodo filiti et ornati et que et quot massaritie et fulcimenta sint et esse debeant et teneri in unaquaque camera et stacçione predicta; et imponere et taxare salaria et pretia earum et quantum recipi debeat per stacçionarios dictorum balneorum de lectis et massaritiis cuiusque cameris et stacçionis predicte; et de licteris grossis supra ostium et pariete cuiusque camere et stacçionis predicte facere poni quoi lecti et massariçie ibi esse et stare debeant et quot denarios pro die et nocte qualibet inde accipi possint, habita per eos consideratione in predicta taxatione et ordinatione ad meliores et commodiores cameras et stacçiones et ad mediocres et ad minores; et secundum quod iustum fuerit et honestum, sic per eos fieri et provideri debeat in premissis. Et quod ultra predictam ordinationem et taxationem nichil possit accipi vel recipi, contrafacienti aut sic non observanti puniendo pro qualibet vice per dictum rectorem qui morabitur ad dicta balnea in centum sol. den., de facto nulla iuris solempnitate servata. Et quod predictus miles rector vadat per loca predicta et inquirat de premissis et examinet super predictos aut predictis stacçionarios et alios qui fuerint ad balnea supradicta singulis octo diebus; et contrafacientes punire in predicta pena et eam exigere cum sollicitudine. Et quod miles potestatis morans Asciani sit et esse debeat miles et rector et executor presentium statutorum super materia balneorum loquentia apud balnea de Rapolano predicto.

470[398] De lanternis fultis tenendis ad Balnea de Petriolo et de Maciareto.

471Teneatur rector et notarius sive vicarius balneorum de Petriolo et de Maciareto vinculo iuramenti et pena vigintiquinque libr. den. pro quolibet eorum fieri facere expensas stacçionariorum de Petriolo duas lanternas fultas; et unam ex eis facere stare et ardere ad balnea supradicta ubi morantur homines et alteram ad supradicta balnea de Petriolo ubi morantur mulieres; et facere eas ardere tota nocte a sero usque mane toto tempore quo homines utuntur balneis supradictos. Et simili modo et sub dieta pena predicti miles et notarius sive vicarius teneantur fieri facere expensas stacçionariorum de Maciareto unam aliam lanternam fultam et eam facere stare et ardere super muro qui est ad balnea de Maciareto videlicet inter balneum ubi homines morantur ad balneum ubi morantur mulieres; et eam ibi ardere simili modo ut supra dictum est; et cogere realiter et personaliter supradictos stazzionarios ad solvendum et conferendum pecuniam opportunam pro habendis et fulciendis predictis lanternis, ita quod clare ardeant in locis superius designatis.

472[399] De domo hedificanda apud ecclesiam sitam apud balneum de Petriolo.

473Apud dictam ecclesiam fieri debeat quedam domus et habitatio competens pro habitatione duorum fratrum, seu unius presbiteri et sui clerici, que sit contigua cum ecclesia supradicta. Et pro dicto opere fulciendo expendantur centum quinquaginta libr. den., de quibus Comune Senarum et Camerarius et Quatuor Provisores de pecunia dicti comunis solvant tertiam partem et aliam tertiam partem solvant illi quorum sunt domus site in plano balnei supradicti et reliquam tertiam partem solvant comunitates, persone solite conferre ad reparationem pontis qui est iuxta balnea predicta. Et quod domini Novem eligant unum bonum et fidelem camerarium seu operarium ad cuius manus perveniat tota pecunia supradicta, qui camerarius cum sollicitudine fieri faciat domum et habitationem predictam et procuret sollicite quomodo in dieta ecclesia divinum officium celebretur. Et Potestas Senarum compellat realiter et personaliter supradictos debentes solvere dictam pecuniam ad solvendum ea camerario et operario supradicto, vel quod dictum opus detur fieri ad rischium ut magis videbitur convenire. Item domini Novem qui in officio erunt de mensibus maii et iunii quolibet anno vinculo iuramenti teneantur electionem facere de tribus bonis et sapientibus vins et illos facere convenire et congregare secreto ad revidendum edita super materia balneorum et illa corrigant, addant et minuant ut eis visum fuerit. Et quicquid in predictis providerint et fecerint vigore huius capituli, reducatur ad generale Consilium campane Comunis et Populi Senarum et L per terçerium de radota; et sicut in dicto Consilio firmabitur ita executioni mandetur. Item miles qui morabitur apud balnea de Petriolo et etiam miles qui morabitur Assciani habeant hoc capitulum et alia de presenti materia loquentia, que supradicti milites exequantur in locis et apud loca dictorum balneorum.

474[400] De quibus rebus non solvatur cabella ad balnea de Petriolo et Maciareto.

475Quicunque portaverit panem coctum ad dicta balnea ad vendendum super dorsum suum et eitam quicunque portaverit vinum ad vendendum in dictis locis in barlecto vel alio vase capacitatis unius quarti et abinde infra et etiam quicunque portaverit ad vendendum ad dicta loca ova, caseum, pullos, aves silvestres, pisces vel alia ammalia silvestra mortua seu viva et etiam si quis adduxerit paleas, fenum, stramen, filcem sive secciam vel ligna ad vendendum ad dieta loca, non teneatur de predictis omnibus vel aliquo eorum in predictis locis vel aliquo ipsorum solvere kabellam, exceptis stacçionariis utriusque sexus.

476[401] De vendendo publice ad balnea de Petriolo et Maciareto uccellationes et venationes et pisces.

477Quicunque adduxerit ad predicta balnea aliquam venationem, uccellationem vel pisces ad vendendum teneatur ipsa palam vendere in foro dictorum balneorum et non alibi, pena XL sol. den. pro quolibet vice. Et miles qui moratur ad dicta balnea vel eius notarius vel berovarius vel alius officialis non debeat aliquod impedimentum prestare tali adducenti ne vendantur in loco predicto nomine iuramenti et sub pena vigintiquinque libr. per sindicum comunis auferenda pro quolibet eorum et qualibet vice. Item nullus stacçionarius possit emere de rebus predictis per se vel alium, sub pena centum sol. den. pro qualibet vice. Et quilibet possit in quolibet predictorum casuum accusare et denuntiare et habeat tertiam partem condempnationis.

478[402] De vino vendendo ad balnea de Petriolo et Maciareto cum mensuris sigillatis sigillo Comunis.

479Omnes et singuli stacçionarii et habitatores dictorum balneorum et cuiuslibet eorum qui vendunt vinum ipsum vendere teneantur sicut venditur et vendetur in canavis et tabernis et hospitiis civitatis Senarum cum mensuris sigillatis sigillo comunis. Contrafaciens vel non observans ut dictum est condempnetur per rectorem dictorum balneorum pro qualibet vice in centum sol. den., cuius pene medietas sit accusatoris et sit licitum accusare cuilibet et alia Comunis Senarum.

480[403] De carnibus vendendis ad balnea de Petriolo et de Maciareto eo modo quo venduntur in civitate Senarum rubrica.

481Quicunque fecerit carnes ad vendendum apud loca predicta vel aliquod eorum teneatur eas facere bene et legaliter et eas vendere prout venduntur et vendentur in civitate Senarum, sub pena centum sol. den. per rectorem dictorum balneorum pro qualibet vice auferenda, cuius pene medietas sit accusatoris et liceat cuilibet accusare et alia medietas Comunis Senarum. Et quod omnia et singula capitula facta et fienda super facto carnium que macellantur in civitate Senarum contra carnaiolos civitatis Senarum locum habeant per omnia contra vendentes et vendi facientes carnes recentes apud dicta balnea vel aliquod eorum.

482[404] Quo quilibet possit ponere et tenere tendas ad balneum de Maciareto.

483Liceat unicuique venienti ad dictum balneum ponere et tenere tendas sive temtoria undique circa balneum usque ad centum bracchia, salvo iure proprietatis illi cuius fuerit. Et si quis contra predicta diceret vel iniuriam inferret alicui, puniatur per rectorem dicti balnei in centum sol. den. Comuni Senarum et in emenda dampni.

484[405] De silicibus et burgis balneorum reparandis rubrica.

485Teneatur rector dictorum balneorum qui pro tempore fuerit refici facere et reactari silicem burgi dictorum balneorum ab ilio vel illis quorum esset domus que haberet dictam silicem ante suam domum expensis domini sive dominorum dicte domus si ipsam contingerit magagnari vel aliquo modo rumpi vel devastali.

486[406] De foveis balnei de Macereto emundandis et de fonte construendo rubrica.

487Stacçionarii dicti balnei et homines de Maciareto teneantur mundare et evacuare omnes foveas que expediunt emundari et evacuali pro dicto balneo temporibus consuetis sine onere hominum de Formignano.

488[407] De platea et muro et fonte fiendo in plano balnei de Maciareto.

489Quedam domus existens in plano balnei de Maciareto, que olim fuit Baldere et nunc est hospitalis Sancte Marie, ematur et empta diruatur ita quod fiat in eo loco in quo posita est dieta domus quedam pla//tea hoc modo : quod fiat quidam murus sufficiens ad bonam calcem altitudinis sex bracchiorum ad minus vel abinde supra, qui murus distet a muro balnei femminarum per quatuor brachia ad cannam Senensem, et dicto muro completo fiant picture de bonis et firmis coloribus et aliis opportunis versus dictam plateam, quibus pieta sit et picta appareat bene et honorifice ymmago beate Marie virginis et eius filii et beatorum apostolorum Iacobi et Phylippi. Ac deinde in dieta platea fiat quidam pulcer fons aque, in quo habundantia aque semper assistat. Et per decentem conductum sufficientem constructum derivetur aqua, que vocali consuevit aqua doccii hoc modo : quod. fiat ac ponatur fixa in medio ipsius fontis quedam columpna marmorea seu lapidea per intus evacuata a summo usque deorsum altitudinis et longitudinis quatuor brachiorum vel plurium, per quam columpnam aqua predicta ingrediatur et ex ipsa columpna egrediatur et cadat in fontem predictum pro melioramento dicte aque et pulcritudine dicti fontis. Et aqua que egredietur de dicto fonte per medium muri qui est inter dicta balnea derivetur. Predictis omnibus et singulis fiendis et perficiendis expensis comunis Senarum pro dimidia et pro alia dimidia expensis hominum et personarum habentium domos apud dictum balneum vel in plano dicti balnei. Ad que omnia et singula ordinanda et effectui demandanda domini Novem eligant tres bonos et sapientes viros, silicet unum pro quolibet terçerio, cum illo decenti salario quod eis videbitur conveniri solvendum sicut supra de aliis expensis est expressum.

490[408] Quod in flumine Farme vel Merse nullum edificium fieri possit per quod impediatur habilitas balneorum rubrica.

491Nullum hedificium fiat in dictis fluminibus vel alibi per quod usus et habilitas balneorum de Petriolo vel Maciareto vel status alicuius eorum impediatur, sub pena destructionis ipsius hedificii in totum, ita quod nullum prestet impedimentum expensis illorum quorum essent talia hedificia. Et rector dictorum balneorum teneatur predicta fieri facere infra unum mensem postquam cognoverit hedificia dicto modo constructa, sub pena centum libr. den. Senensium de salario Potestatis Senarum per Camerarium et Quatuor Provisores pro Comuni Senarum retinenda. Et de predictis non possit absolvi a Consilio Comunis Senarum vel aliqua ratione vel causa.

492[409] De balneo de Vignone rubrica.

493Circa dimidiam partem balnei de Vignone fiat quidam murus per trans versum ita quod balneum murandum non evacuetur per se quando macinabunt molendina que sunt ibi, sed ipsum balneum sit pro omnibus se balneare volentibus; et sic fiat quod homines per se et mulieres per se in suo balneo et loco stent sicut infrascripto videbitur operario, qui operarius eligatur per camerarium et quatuor provisores assiduus abitator civitatis Senarum habens in vallentia a Ve libr. den. supra et qui partem non habeat in molendinis dicti balnei; et fiat expensis illorum qui habent partem in dicto balneo et hospitiis et domibus ibi existentibus et expensis hominum ibi habitantium pro dimidia et pro alia dimidia expensis illorum de Sancto Quirico, Tintinnano, Vignone, Fabrica, Corsignano, Cosona, Montechiello et de Castiglione Vallis Urcie. Et si illi de Castiglione Vallis Urcie nollent in dictis expensis conferre auferantur a qualibet persona de Castiglione Vallis Urcie se balneanti in dicto balneo sex den. pro qualibet vice in adiutorium dictarum expensarum colligendi per unum bonum virum eligendum per potestatem Sancti Quinci usque ad satisfationem partis tunc imposite hpminibus de Castiglione. Item nulli auferatur vel accipiatur de aliqua domo vel stactione vel camera dicti balnei inter diem et noctem ultra duodecim den. et de cultrita II den. inter diem et noctem, pena X libr. stacçionario contrafacienti, de qua pena viginti sol. habeat accusator, et de hoc stetur dicto unius testis.

494[410] De viis balneorum expeditis retinendis et de admovendis superapprehensis rubrica.

495Vie que sunt in plateis circa balneum de Petriolo superapprehense dimictantur, ita quod sint expedite et mercatum quod illuc portatur possit large retineri et haberi, per quas persone possint ire et transire; et que clause sunt et super apprehense aperiantur. Et non permictat rector balneorum vias publicas que sunt extra muros domorum esse clausas, sed eas faciat aperiri ita quod per vias que sunt subtus porticus et tectoria quilibet possit ire et transire sine impedimento et idem de viis que sunt apud balnea de Maciareto, sed qui facit ibi carnes possit occupare cum disco in quo vendit carnes unum bracchium et dimidium tantum.

496[411] De non mictendo linum ad maciarandum in aliquo balneo comitatus Senarum rubrica.

497Nulla persona mictat vel micti faciat linum ad maciarandum in aliquo balneo comitatus et iurisdictionis Senarum, sub pena decem libr. den. per rectorem balneorum auferenda pro quolibet et qualibet vice, cuius pene medietas sit cuiuslibet accusatoris; et liceat cuilibet accusare et eius nomen teneatur secretum.

498[412] De pena proicientis aliquid turpe vel putrudum prope balnea rubrica.

499Nulla persona debeat ponere vel proicere in terram seu infra locum qui est inter balnea hominum et mulierum de Petriolo aliquod letamen sive aliquam spaççaturam vel interiora vel carnamen sive aliud turpe nec etiam in terreno quod est supra balneum hominum et usque quantum tenet balneum dominarum ex parte superiori dictorum balneorum, sub pena viginti sol. den. pro qualibet vice, cuius pene medietas sit Comunis Senarum et alia cuiuslibet accusatoris et quilibet possit accusare.

TINTINNANO

5001297. Extraits du statut de la communauté de la Rocca di Tintinnano, concernant la station de Bagno Vignoni.

501N.B. Les numéros, les titres des rubriques ainsi que les notes marginales sont d’une main différente.

502A.S.S. Statuti dello Stato 114, f° 2, 2v, 5v, 8v, 9v, llv, 16v.

Distinctio prima

503XIV – Item statuimus et ordinamus quod omnia pingnora denarios, banna et decimas teneat camerarius huius Comunis et ad eius manus perveniant. [en marge] cassum

504XV – Quod eligantur in generale Consilio III custodes ad custodiendum balneum de armis.

505Item statuimus et ordinamus quod consul, notarius et Consilium, quilibet cuiuslibet sex mensium, tenea[n]tur octo diebus intrante suo officio (sic) iurare, eligere et eligi facere in Consilio tres custodes bonos et legales, qui iurare teneantur bis in edomada (sic) ire ad balneum et custodire arma portantibus arma; et ipsa statim dicta die asignare consuli et notarii (sic) teneantur, salvo quod possint minus ire de licentia castellani et consulis, et dicta arma restitui possint de voluntate dominorum vel castellani sine pena.

506XVI – Quod custodes balnei pro armis habeant quartam partem banni.

507Item statuimus et ordinamus quod dicti custodes habeant quartam partem banni armorum et bannorum denariorum que habebuntur apud balneum dicto modo; et quilibet qui portaret arma apud balneum, solvat pro cultello et spuntone et quolibet dictorum armorum et omnium armorum offendibilium, XX solidos denariorium; et de defendibilibus et quolibet eorum V solidos denariorium; et restituantur arma et quod ospites teneantur predicta dicere ospiti[bus]; et si ea non dicerent, teneantur ad dictam penam solvendam et dicti custodes habeant partem banni et non armorum. [en marge] factum in libro malleficiorum, aprobatum

508XXI – Item statuimus et ordinamus quod dicto modo consul et Consilium emant seu emi faciant unum cereum ponderantem IIII libras cere quod offeratur plebi de balneo in festivitate Sancti Iohannis iunii cum in ea plebe plebanus steterit.

509[en marge] factum, aprobatum et ardantur due libre

Distinctio secunda : De maleficiis vel quasi

510III – Item statuimus et ordinamus est quod quicumque manum miserit ad cultellum, spuntonem, lanciam vel ad aliud ferrum malitiosum, securem, sive ronconem, vel silicet predictus vel aliquod predictorum irato animo solvat et puniatur pro qualibet vice C solidos denariorum. Et si amenaverit contra aliquam personam solvat X libras denariorum Senensium. Et si miserit manum ad bastonem amenando solvat C solidos denariorum. Et siquis percusserit a collo inferius cum cultello, vel aliquo dictorum armorum a collo inferius, et sanguis non exiret, solvat XV libras pro qualibet percussione et si sanguis inde exiret, solvat pro quolibet vulnere XXX libras. Et si in gula et a gula superius percusserit sine sanguinis efusione, solvat pro qualibet percussione XXV libras denariorum Senensium. Et si sanguis inde exiret, solvat L libras denariorum Senensium. Et siquis a gula inferius percuserit aliquem cum bastone, solvat pro qualibet percussione sine sanguine X libras, et a gula supra, si sanguis exiverit, L libras pro qualibet vice et qualibet percussione cum bastone. Et si sanguis non exiverit a gula superius, sine sanguinis effusione, XX libras denariorum solvere teneatur pro qualibet percussione et vice. Et si ex predictis vulneribus vel aliquo predictorum, vel alia quacumque percussione quam quis facere persona percussa moriretur, puniatur persona percutiens in CCL libras denariorum dominis et Comuni. Et si predictas CCL libras denariorum infra XV dies postquam venerit in fortiam Dominorum et Comunis, solvere non poterit, amputetur eidem malefactori capud a collo, ita quod moriatur et anima etiam a corpore seperetur. Et si membrum occasione alicuius dictorum percussionum perderetur, puniatur percutiens in C libras denariorum Senensium. Et siquis predicta, vel aliquod predictorum apud balneum Roche, quod dicitur balneum de Vingnone, vel domibus de balneo vel prope balneum ad C bracchia commiserit, penam duplici puniatur. Et siquis predicta, vel aliquod predictorum comiserit in presentia Dominorum vel alicuius eorum, vel castellani, vel notarii, vel consulis puniatur in X libras ultra id quod dictum est superius. Item siquis apostaret aliquam personam, de qua posta persona apostata perderet membrum, vel personam, suspendatur per gulam ita quod moriatur; et si persona non perderetur et membrum non perderetur, condenatur persona sic a pristinus in libris L denariorum Senensium et emendet damnum in duplum. [en marge] factum

511XXVI – Item statuimus et ordinamus quod si aliquod malificium commicteretur in balneo vel plano balnei, quilibet bangnensis debeat currere et tenere post malefactorem; et eum capere debeat bona fide sine fraude et, si non fecerit, debeat puniri et condenari; et planum balnei intelligatur C brachia prope balneum; pro qualibet vice in C solidis denarium senensium non traens ut dictum est, condenetur. [en marge] factum et aprobatum

512XXXV – Item statuimus et ordinamus quod nemo in Arce Tintinani possit ludere ad çardum vel ad aliquod ludum tassillorum, nec in districtu Rocche, nec prope ad unum miliarium, exceptis tabularum et dicta badalaso et tavoletta, sit dicta pena et si quis contrafecerit, puniatur in XL solidis denariorum et credatur denuntiatori cum uno teste et pena eadem puniatur qui ludum receptaret et habeat quartam partem banni pro qualibet vice.

513[en marge] factum et aprobatum

514XXXVI – Item statuimus et ordinamus quod quicumque habitat vel in futurum habitabit iuxta balneum de Vingnone de districtu dicte Arcis et iuriditione, iuret et iurare teneatur mandata castellani et consulis dicte Arcis annuatim de mense ianuarii et de mense iulii in termino sibi dato a curia per nuntium curie ad penam V solidis pro qualibet vice, et nicchilominus iuret. [en marge] factum et aprobatum

515XXXVIII – Item statuimus et ordinamus quod quicumque habeat terram aut possessionem aliquam iuxta fluminem Urcie, ultra Urciam versus balneum, videlicet a sciaquatoio balnei usque ad campum Iohanetti Alberti de plano Ruote, non vendat, nec donet, nec alienet alicui persone nisi de Arce dicta, ad penam XXV librarum denariorum Senensium, qui campus Iohanetti nunc esse dicitur Altimanni Dietaiuti.

516XLIX – Item statuimus et ordinamus quod nemo possit ire ante ostium alterius apud balneum ad penam X solidorum denariorum pro qualibet vice et credatur denuntiator cuiuslibet cum iuramento denuntiationis ad invitandum ad ospitandum. [en marge] factum et aprobatum

Distinctio quarta : De damnis datis

517XXIIII – Item et ordinamus quod nemo mictat aliquam bestiam in balneum a domo Ghibellini supradicti, in qua nunc moratur, recta linea; et solvat pro quolibet equo, equa, vel asino, vel bove, solvat pro qualibet vice et quolibet eorum II solidos, et de capris et montonibus et eorum genere XII denarios. Et illi de balneo teneantur dicere hoc ospitibus suis et, si non dixerint, solvat ospes illud bannum.

518[en marge] aprobatum

VITERBE

5191251. Extrait du statut de Viterbe, concernant les bains proches de la ville. Publié in I. Ciampi éd. (1872), p. 461, 576, 588, 592, 599.

Sectio prima

52030 – De electione eorum qui debent esse in plano balnei constituti.

  • 5 «È viva ancora nella provincia viterbese la parola incigliare, e si dice del dirompere alla maciul (...)

521Item statuimus, firmiter ordinamus quod in Consilio speciali, secundum formam capituli electionis, illi, ad quos perveniant carticelle, eligant unum bonum et legalem hominem peditem et unum bonum notarium eligant, qui debeant stare et stent continue in plano balnei, et de conventionibus factis inter homines et mulieres habentes canapam seu linum, incilgiatrices et incilgiatores5, quas conventiones fecerint faciant observari, et ei, qui dictam conventionem non observaverit, XII denarios possint auferre; et faciant conventiones in suo statu nichilominos permanere, et de furtis et percussionibus et aliis, que ibi committuntur, intelligant et cognoscant... preterquam de homicidio, membro abscisso vel fracto vel oculo, que potestas vel consul intelligant vel cognoscant ut de aliis faciunt, et secundum quod ipsi invenerint, potestas vel consul cum suis officialibus ad condempnationem procedat sicut ei videbitur expedire, et pena exacta de homicidio vel membro abscisso vel fracto sit Comunis, et de introitibus omnibus medietatem habeant dicit electi, et aliam medietatem camaerarius Cominus pro Comuni. Et habeant unum castaldum de majori curia vel alium cum signo, quod habent castaldiones, qui cum eis toto illo tempore moretur.

Sectio quarta

52292 – De pena bangnarolorum et quantum accipiant de cuppis.

523Teneantur tam Viterbiensibus, quam forensibus bangnaroli pro uno denario ponere IIII cuppas ad minus : qui contra fecerit v solidorum penam incurrat, et cuppas ponere tenatur in quacumque parte corporis voluerit, qui eget : et idem in vagiaralis : mulieribus observatur : et dicta pena solvatur quoquo denutiante.

52493 – Quod nullus masculus intret cohream.

525Statuimus quod nullus masculus intret choream mulierum ad Juvu : vel alio modo : et qui contrafecerit puniatur in LX solidis : et presens capitulum legi debeat quando legatur alia in publica contione.

526146 – De pena duplicanda in balneis et viis balneorum.

527Duplicetur pena si commiserit maleficia in balneis aliquibus, vel viis balneorum, et circa balnea, et in euntem, vel reddeuntem a balneis, vel stantem ibidem : et in tribus diebus de carneprivio et in die iovis sancto usque in diem martis post resurrectionem Domini per totum diem : et in vigilia et in festa sancte Marie de augusto et in tribus diebus natalis Domini observetur : et similiter duplicetur pena contra noctis tempore delinquentem.

528149 – De pena illius, qui emerit aliqua ferramenta molendini.

529Nullus faber, vel alius emat aliquat ferramenta molendini; et qui contra fecerit, puniatur in x libris et in maiori quantitate, arbitrio potestatis, vel consulis : et hoc quoquo denuntiante. Item si quis de nocte per domum alicuius lapides gnoscat iudex et potestas, et diffiniant intelligendo factum summarie, absque iuris ordine.

530170 – De reservatione balnei Cripte.

531Statuimus pro conservatione balnei Cripte quod balneum quondam factum super balneum Cripte et balneum Cruciatorum quod nullus ipsum reaptare presumat : et qui contra fecerit puniatur in X libris sine querela.

532194 – Quod nullus emat linum, vel canapem, vel vendat nisi in termino statuto.

533Nullus emat linum, vel canapem pro faciendo doanam in civitate Viterbii, vel alibi, nisi quantum sufficiat ei et sue familie sine fraude : et qui contra fecerit, X librarum pena mulcteteur, et res empta deveniat ad Commune.

534195 – De incilgiatione lini et canapis.

535Statuimus quod linum et canapis incilgnetur ad manciatas eguales, et conventio facta inter dominos, vel dominas lini et canapis et incilgantores observetur sub pena XII denariorum : et incilgnatores dividere teneantur, et dominus lini et canapis accipiendi habeat potestatem : que pena possit auferri sine querela, quoquo denuntiante : cuius pene medietas sit denuntiatoris.

536196 – Quod nullus vendat linum, vel canapem forensibus post festum sancte Marie de augusto.

537No liceat ortulanis, nee alii vendere linum, vel canapem forensibus usque ad festum b. Marie de augusto. Ab inde in antea vendant cui voluerint, et ementes possint extrahere solvendo XII denarios pro fasce : qui dentur pro emendatione equorum, nisi forenses sint hostes et inimici Viterbii : et qui contra hoc fecerit, pro unoquoque fasce solvat curie X solidos, quorum medietatem habeat denuntiator, alia medietas curie applicetur. Die XVII mensis martii, X indictione, reformatum est in Consilio speciali quod si bestie furtim ablate, vel subrepte in preda fuerint invente penes aliquem Viterbiensem, curia faciat eas restitui vero domino sine pretio, salvo iure emptorum versus venditorem, non obstante aliquo capitulo constituti, et salvo si bestie essent ablate, in guerra publica, vel cavalccamento : ne teneatur curia eas restitui sine pretio. Et in hoc concordaverunt balivus Comunis et eius iudices.

5381469. Extrait du statut de la commune de Viterbe concernant les bains proches de la ville. B.C.V., II A. 7. 8-4

Liber III

53956 – De pena portantium arma.

540(...) Lenones vero in platea balnei arma non portent; et quilibet ex eis portans, pro qualibet spetie armarum in quatraginta soldis puniatur.

54157 – Qui prohibentur stare in plano balnei rubrica.

542Nullus quique Viterbiensis ut ruffianus vel leno vel meretrix debeat stare in plano balnei vel aliquo loco postribuli dicte civitatis ad penam vigintiquinque librarum. Et quilibet admittatur ad accusandum et teneatur secrete et habeat tertiam partem pene.

54399 – Quod quilibet possit se sine pretio balneare rubrica.

544Gratis tam civi quam forensi in omni balneo liceat balneari; et balneorum secretorum continue hostia sint aperta. Et impedimentum quomolibet prestans, exigens, vel hostia clausa tenens in decem libris puniatur, sive unus sive plures fuerint talia committentes. Et domini Priores et Gonfonerius singulis mensibus mittant ad inquirendum de predictis et ipsa faciant inviolabiliter observari.

Liber IV

54594 – De leprosis vel occupatis mala scabie vel facientibus turpitudinem in balneis rubrica.

546Item statuimus quod non liceat alicui leproso vel leprose stare vel morari in civitate Viterbii et in aliquo balneo sito in districtu civitatis Viterbii se balneare, ad penam decem librarum denariorum papensis Et contrafaciens possit a quolibet accusari. Et accusator habeat medietatem pene. Nulli quoque forensi scabioso vel occupato turpi scabie liceat in aliquo balneo civitatis Viterbii se balneare nisi tantum in balneo de plano balnei pro predictis spetialiter deputato et piscinis. Nullus quoque forensis audeat vel presumat facere turpitudinem in balneis vel aliquo balneo seu fontanellis vel fontanella balneorum vel balnei civitatis Viterbii ad penam quatraginta solidorum in presenti vel precedenti casu pro quolibet et qualibet vice qua contrafecerit. Et quilibet ad accusandum admittatur. Et liceat unicuique Viterbiensi talem forensem turpitudinem facientem verberare sine pena dummodo sine sanguinis effusione et fractione membri.

547104 – De reparatione piscinarum et junchetarum plani balnei rubrica.

548Teneatur Potestas et domini Priores de Populo, balnea et piscinas et juncheta que fuerint, ibi infra tres menses, reducere in comuni. Et si quis ius habet emere pro comuni et facere duci aquam bulicaminis ut perpetuo sit ad usum et utilitatem aqua quelibet rianesis aptetur et terra prohiciatur ex parte civitatis et destruantur omnes leghe usque ad fossatum Vallis Cay expensis eorum qui fecerunt. Preterea infra dictum tempus et faciant aptari, fulari et reparari balnea Gripte, Sante Marie in Asinelle, Schoppii et omnia alia balnea ita quod aqua frigida non intret in eis. Et quilibet possit commode se balneare et qui impedeverit puniatur in decem soldis. Et sint suprcripti boni viri eligendi per dominos Priores de Populo qui si fuerint negligentes puniantur in vigintiquinque libris et habeant pro eorum salario de pecunia Comunis vinginti soldos pro quolibet ipsorum. Et si pecunia non esset in Comuni aptentur expensis alicuius exbanditi et rebandiatur dummodo pacem habeat cum parte. Et aptetur palazectum quod est supra balneum Gripte et purgetur et reparetur ad usum dicti balnei. Et aptetur via que est supra dictum balneum et etiam via et fossatum que sunt supra Aquam Satam ita et taliter quod damnum non possit dari in eis. Et potestas et domini Priores de Populo predicta faciant observari. Et si fuerint negligentes in predictis incurant penam centum librarum papensis in Potestatem et decem librarum papensis in quemlibet ex dominis Prioribus, terrenum quoque per juncheta plani balnei non laborentur semper sodum remaneat contrafientes autem in viginti quinque libris pap. puniantur et Potestas teneatur de bis inquiiere et contrafacientes punire vinculo juramenti et ad penam quinquaginta librarum papensis de suo salario persolvendam et tale laboritium nihilominus veniat in comuni et dantes damnum in eo ad penam minime teneantur.

549106 – Quod terminetur tenimentum plani balnei.

550Quoniam comune semper decipitur ut pupillus, statuimus et firmiter ordinamus quod territorium plani balnei usurpatum omnino recuperetur longis et magnis terminis ibi fixis et carbonariis bene claris, a pontibus terminetur et ad hoc habeantur ad ipsorum testimonium per habendum homines veteres ortolani qui sciunt de his plenarie veritatem ut clarius Veritas liceat de predictis. Et si quis dictos terminos mutaverit vel exterminaverit aut devastaverit vel usurpaverit ius Comunis, pena centum librarum plectatur. Et hoc Potestas teneatur vinculo iuramenti facere observari.

Notes

1 Cf. C. Giambastiani (1996); L. Riccetti (1992) et G. Venerosi Pesciolini (1931)

2 Cf. L. Fumi éd. (1874), I. Ciampi éd. (1872), A. Lisini éd. (1903) et L. Zdauer éd. (1897).

3 Il existe une traduction italienne récente de ces normes, cf. M. Ascheri éd. (1987).

4 Ce statut est en cours de publication. Nous tenons à remercier Andrea Giorgi, responsable de l’édition, de nous avoir permis de consulter sa transcription.

5 «È viva ancora nella provincia viterbese la parola incigliare, e si dice del dirompere alla maciulla il lino ed anche la canapa quando sia gracile e piccola. Quindi vengono le parole incilgiatores, ingilciatrices, uomini e donne occupate in tali lavori».

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.
Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search