Version classiqueVersion mobile
OpenEdition Books École française d’Athènes Suppléments du BCH La monnaie dans le Péloponnèse Μολυβδόβουλο των Ιωαννιτών ιπποτώ...

La monnaie dans le Péloponnèse

 | 
Charles Doyen
, 
Eva Apostolou

Μολυβδόβουλο των Ιωαννιτών ιπποτών από το κάστρο Χλουμούτζι (Clermont)

A lead seal of the Knights Hospitaller from the castle Chloumoutzi (Clermont)

Bulle de plomb des Hospitaliers trouvée au château de Chloumoutzi (Clermont)

Δημήτρης Αθανασουλησ

Résumé

L’étude présente une bulle de plomb capitulaire de l’Ordre Hospitalier de Saint Jean, dont le siège était établi à Rhodes. La trouvaille atteste de l’intérêt particulier des chevaliers de l’Hôpital pour la Morée, notamment pendant le xive s. et jusqu’à la chute de la principauté au xve s. D’après le type de la bulle, le sceau peut être daté de la période où Philibert de Naillac (1396-1421) était grand maître de l’Ordre et, par conséquent, être relié aux dernières années de l’implication des Hospitaliers dans les affaires du Péloponnèse. La trouvaille de la bulle à l’intérieur du château de Chloumoutzi (Clermont) apporte un témoignage supplémentaire sur le fait que le palais fortifié, en plus d’être le symbole de la puissance du prince, servait aussi, pour les Croisés, de centre administratif.

Texte intégral

  • 1 Το μολυβδόβουλο (με κωδικό καταγραφής ΗΝ3674) εκτίθεται σήμερα στο μουσείο για τους ιππότες του Μορ (...)

1 Η ανεύρεση ενός μολυβδόβουλου στο κάστρο Χλουμούτζι (Clermont) της Ηλείας, κοντά στη σημερινή Κυλλήνη, μας προσφέρει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το πριγκιπάτο της Αχαΐας λίγα χρόνια πριν από την κατάλυσή του από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, καθώς και για τον ρόλο και λειτουργία του ίδιου του κάστρου1.

2Το μολυβδόβουλο ανήκει στο τάγμα των Ιωαννιτών ιπποτών. Έχει διάμετρο 0,0415 μ. περίπου και διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση. Λείπει ένα μικρό τμήμα του στην περιφέρεια, ενώ στο κέντρο υπάρχουν φθορές και στις δύο όψεις. Στις οπές του διακρίνονται τα αποτυπώματα της μεταξωτής κλωστής, με την οποία προσαρτάτο η βούλα από το έγγραφο.

  • 2 Delaville Le Roulx 1881, σ. 23-24· King 1932, σ. 25. Για τον εμπρoσθότυπο των σφραγίδων του μεγάλου (...)

3Στον εμπροσθότυπο αναπτύσσεται περιμετρικά και μέσα σε δύο ομόκεντρους στικτούς κύκλους η επιγραφή *+*BVLLA*MAGISTRI*ET CONV[EN]TVS (εικ. 1α). Στο κέντρο απεικονίζονται επτά Ιωαννίτες γονατιστοί και με τα χέρια σε στάση προσευχής μπροστά από διπλό σταυρό με τα γράμματα Α και Ѡ εκατέρωθεν του κάτω σκέλους. Κάτω από τον σταυρό αφαιρετικά εικονίζεται το κρανίο του Αδάμ. Το κεντρικό σημείο της παράστασης είναι αρκετά φθαρμένο. Ο εμπροσθότυπος έχει την τυπική μορφή για τις σφραγίδες του Συμβουλίου του τάγματος, η οποία επαναλαμβάνει τον εμπροσθότυπο των μολυβδόβουλων του μεγάλου μαγίστρου, μόνο που μαζί με τον μάγιστρο απεικονίζεται ολόκληρο το Συμβούλιο του τάγματος2.

  • 3 Delaville Le Roulx 1881, σ. 2-3, 13-16, 23. Πρβλ. και G. Schlumberger, «Sceaux des chevaliers de l’ (...)

4Στον οπισθότυπο, όπως και στον εμπροσθότυπο, το κεντρικό σημείο της παράστασης είναι φθαρμένο (εικ. 1β). Περιμετρικά και μέσα σε δύο ομόκεντρους κύκλους αναπτύσσεται η επιγραφή *+*hO[SP]ITALIS*IhERVSALEM. Στο κέντρο, υπάρχει η τυπική για τις σφραγίδες του τάγματος απεικόνιση : αψιδωτή κατασκευή που περιβάλλεται από δύο μικρότερους θόλους, με μια κανδήλα να κρέμεται από τον κεντρικό θόλο. Σύμφωνα με πηγή του τέλους του 13ου αιώνα, που αντιγράφει άλλη των μέσων του ίδιου αιώνα, το οικοδόμημα περιγράφεται ως tabernacle. Μπροστά, σε πρώτο επίπεδο, μια ξαπλωμένη πάνω σε κρεβάτι μορφή πλαισιώνεται με ένα θυμιατό στα πόδια και με ένα σταυρό πάνω από το κεφάλι. Φαίνεται να φέρει ένσταυρο φωτοστέφανο, όψιμη εικονογραφική παρερμηνεία του προσκέφαλου ή της μοναχικής κουκούλας που απεικονίζεται στις πρώτες αναπαραστάσεις του τύπου. Σύμφωνα με την ίδια μεσαιωνική πηγή, πρόκειται για τη σορό τεθνεώτος3.

Εικ. 1. Μολυβδόβουλο των Ιωαννιτών ιπποτών από το Χλουμούτζι (ΗΝ3674).

  • 4 Delaville Le Roulx 1881, σ. 5-13· King 1932, σ. 23-28· G. Schlumberger κ.ά., Sigillographie de l’Or (...)

5Οι διάφοροι τύποι σφραγίδων που χρησιμοποιούσε το τάγμα στα έγγραφά του ήταν από κερί ή από μολύβι ανάλογα με το είδος τους. Από μολύβι ήταν η σφραγίδα του μεγάλου μαγίστρου καθώς και η λεγόμενη βούλα του Συμβουλίου (Capitulum ή Conventus). Το μολυβδόβουλο που εξετάζουμε ανήκει στον τελευταίο τύπο. Καθιερώθηκε με απόφαση της Γενικής Συνόδου του τάγματος το 1278 στην Άκρα, επί μεγάλου μαγίστρου Nicolas Lorgne. Τότε καθορίστηκαν τα έγγραφα και οι πράξεις που θα σφραγίζονται με αυτή. Στο σχετικό κείμενο αναφέρονται ως τέτοιες οι πράξεις δωρεάς και μεταβίβασης, πώλησης ή ανταλλαγής ιδιοκτησίας, οι πράξεις συμβιβασμού, αποζημίωσης και εκδίωξης από ιδιοκτησίες. Επίσης, όλες οι υποχρεώσεις, πράξεις πληρεξουσίου και αντιπροσώπευσης. Σε κάθε άλλη περίπτωση αρκούσε η σφραγίδα του μεγάλου μαγίστρου, μολύβδινη ή κέρινη4.

  • 5 King 1932, σ. 24.

6Η χρονολόγηση των μολυβδοβούλων του Συμβουλίου είναι γενικά δυσχερής. Ο τύπος παρέμενε αμετάβλητος, ενώ δεν υπήρχε μνεία σε αυτές του εκάστοτε μεγάλου μαγίστρου ούτε άλλο διακριτικό στοιχείο, με αποτέλεσμα μια bulle capitulaire μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από διαδοχικούς μαγίστρους5.

  • 6 King 1932, σ. 24.

7Η μοναδική μεταβολή στον τύπο της σφραγίδας είναι ο αριθμός των απεικονιζόμενων Ιωαννιτών στον εμπροσθότυπο. Τα μέλη του Συμβουλίου των Ιωαννιτών από το 1320 είναι οι αρχηγοί των επτά «γλωσσών» του τάγματος, ενώ από το 1461 οι απεικονιζόμενοι ιππότες αυξάνονται σε οκτώ, όσα δηλαδή και τα μέλη του Συμβουλίου μετά την προσθήκη της «γλώσσας» της Καστίλλης6. Η σφραγίδα του Clermont έχει επτά ιππότες, είναι συνεπώς προγενέστερη του 1461.

8Ακριβέστερη χρονολόγηση του ευρήματος είναι δυνατή με στυλιστικά κριτήρια, σε σύγκριση με τις χρονολογημένες σφραγίδες των μεγάλων μαγίστρων, κυρίως ως προς τον τύπο των γραμμάτων και τις εξελίξεις στην εικονογραφία και την τεχνοτροπία. Πολύτιμες για τη χρονολόγηση είναι οι σφραγίδες του συμβουλίου οι προσαρτημένες πάνω στα έγγραφά τους, τα οποία περιέχουν πλήθος πληροφοριών και, συνεπώς, ακριβή χρονολόγηση.

  • 7 Τα γράμματα από ρωμανικά στις πρώιμες σφραγίδες εξελίσσονται σε γοτθικά και από το τέλος του 15ου α (...)
  • 8 Ibid., σ. 25-28.

9Το μολυβδόβουλο του Clermont διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά των σφραγίδων, όπως διαμορφώνονται στα τέλη του 14ου αι. - αρχές του 15ου αι. Ειδικότερα αναφερόμαστε στον τύπο ορισμένων γραμμάτων όπως το Α και το Μ7, στην απόδοση του διπλού σταυρού στον τύπο του σταυρού του τάγματος, στη διάταξη του χορού των ιπποτών και στην πτυχολογία των αμφίων τους, στη μορφή του tabernacle, στην παράσταση του τεθνεώτος με το «ένσταυρο φωτοστέφανο», στα τοξύλλια της κλίνης, στο θυμιατήρι σε κίνηση, καθώς και στον σταυρό με τη μορφή του σταυρού του τάγματος8.

  • 9 Delaville Le Roulx 1881, σ. 23, σημ. 1, πίν. 1, αρ. 3-4.

10Ειδικότερα, το εύρημα του Clermont εμφανίζει απόλυτη ομοιότητα με τη βούλα του Συμβουλίου που χρησιμοποιείται επί μεγάλου μαγίστρου Philibert de Naillac (1396- 1421), και συνεπώς έχει προκύψει από την ίδια μήτρα. Το μολυβδόβουλο έχει δημοσιευτεί από τον Delaville Le Roulx και χρονολογείται από το έγγραφο στο οποίο ήταν προσαρτημένο9.

  • 10 King 1932, σ. 26-27.

11Όπως ήδη αναφέραμε, στις bulles capitulaires δεν αναφερόταν όνομα μαγίστρου, κι αυτές εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούνται από τον επόμενο, έως ότου φθαρούν και υπάρξει ανάγκη να παραχθεί νέα μήτρα, η οποία ακολουθεί με τη σειρά της τις εικονογραφικές και τεχνοτροπικές εξελίξεις, όπως κάθε φορά αποτυπώνονται στις σύγχρονές τους βούλες του μεγάλου μαγίστρου. Συνεπώς, θεωρητικά το μολυβδόβουλο που απαντά σε έγγραφα του de Naillac θα μπορούσε να έχει χαραχθεί και από τον αμέσως προγενέστερο μάγιστρο, τον Juan Ferrandez de Heredia. Όμως, οι διαφορές του τύπου μας, που χρονολογείται στις αρχές του 15ου αι., με τις σφραγίδες του μεγάλου μαγίστρου Heredia είναι σαφείς. Χαρακτηριστικά σημειώνουμε ότι στη βούλα του Heredia οι λέξεις στις επιγραφές χωρίζονται με δακτυλίους, οι οποίοι, σε εκείνη του de Naillac, αντικαθίστανται από ρόδακες, ενώ στη δεύτερη το Α δίπλα στον διπλό σταυρό ακολουθεί το νέο τύπο10.

  • 11 Μ. Ντουρου-Ηλιοπουλου, Το φραγκικό πριγκιπάτο της Αχαΐας (1204-1432). Ιστορία, οργάνωση, κοινωνία ( (...)
  • 12 Βλ. παρακάτω.
  • 13 Για την ιστορία του σταυροφορικού πριγκιπάτου, βλ. Bon 1969, και συνοπτικά Μ. Ντουρου-Ηλιοπουλου(...)

12Η bulle capitulaire του Clermont θα μπορούσε επίσης να χαράχθηκε επί de Naillac, αλλά να έχει χρησιμοποιηθεί από τον επόμενο μάγιστρο, τον Antoine Fluvian (1421- 1437), εφόσον βρισκόταν ακόμη σε καλή κατάσταση. Η πιθανότητα αυτή είναι μικρή αφού, σύμφωνα με τις πηγές, στα τελευταία δέκα χρόνια του Πριγκιπάτου το ενδιαφέρον των Ιωαννιτών για τον Μοριά έχει πλήρως ατονίσει, δεδομένου ότι έχουν να αντιμετωπίσουν την τουρκική απειλή δίπλα στο σπίτι τους, στα παράλια της Μικράς Ασίας11. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την απουσία επίσημων ιπποτικών εγγράφων που να αφορούν το πριγκιπάτο σε αντίθεση με την περίοδο de Naillac12. Επιπλέον, η κατάλυση του πριγκιπάτου της Αχαΐας, το 1428-1430, από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο είχε ως συνέπεια το Χλουμούτζι να απολέσει οριστικά το ρόλο του ως διοικητικό κέντρο και να καταστεί ένα περιφερειακό κάστρο του βυζαντινού δεσποτάτου13. Συνεπώς, η φύλαξη εκεί ενός σημαντικού εγγράφου με τη σφραγίδα του συμβουλίου του τάγματος καθίσταται ελάχιστα πιθανή.

  • 14 Για την ιστορία του τάγματος, ενδεικτικά: J. Delaville Le Roulx, Les Hospitaliers en Terre Sainte e (...)
  • 15 J. Mesqui, B. Michaudel (συνεργ.), «Quatre châteaux des Hospitaliers au nord du comté de Tripoli : (...)

13Νωρίτερα, ωστόσο, οι Ιωαννίτες είχαν ενεργό συμμετοχή στα πράγματα της Πελοποννήσου. Θυμίζουμε ότι το στρατιωτικό τάγμα του αγίου Ιωάννη ιδρύθηκε στην Ιερουσαλήμ μετά τα μέσα του 11ου αι.14. Αρχικός σκοπός του ήταν οι φιλανθρωπίες και η περίθαλψη, γι’ αυτό και είναι γνωστό και ως τάγμα του Νοσοκομείου (Ηôpital). Το 1113 και μετά την Α΄ Σταυροφορία, τέθηκε υπό την παπική προστασία. Μετά τις πρώτες σταυροφορίες, αναλαμβάνει ενεργό ρόλο στην προστασία των σταυροφορικών κρατών των Αγίων Τόπων. Μεγάλα κάστρα, όπως το Belvoir, το Krak des Chevaliers και το Margat ανεγείρονται από τους Ιωαννίτες ως ισχυρά προπύργια έναντι του μουσουλμανικού κινδύνου15. Το 1187, μετά την πτώση της Ιερουσαλήμ, το τάγμα μεταφέρεται στην Άκρα μέχρι το 1291. Όταν καταλύεται η σταυροφορική Μέση Ανατολή, οι Ιωαννίτες, με προσωρινό ενδιάμεσο σταθμό την Κύπρο, εγκαθίστανται τελικά το 1310 στη Ρόδο.

  • 16 Για την παρουσία των Ιωαννιτών στον Μοριά, βλ. Bon 1969, σ. 253-254· και σποραδικά, E. Opsahl, The (...)
  • 17 Bon 1969, σ. 243 σημ. 6. Ο C. Κ. Williams ταυτίζει το νοσοκομείο με αυτό που ανέσκαψε στην Κόρινθο: (...)
  • 18 Bon 1969, πίν. 32.1.
  • 19 A. Luttrell, «The Principality of Achaia in 1377», ΒyzΖ 57 (1964), σ. 344.
  • 20 Bon 1969, σ. 100.

14Οι ιππότες του Αγίου Ιωάννη εμφανίζονται στην Πελοπόννησο αμέσως μετά την κατάλυση της Ρωμανίας και την ίδρυση του πριγκιπάτου της Αχαΐας το 120516. Σύμφωνα με το Χρονικό του Μορέως, λαμβάνουν τέσσερα φέουδα, όπως και τα τάγματα των Ναϊτών και των Τευτόνων. Κατά την περίοδο της ανδεγαυϊκής επικυριαρχίας στον Μοριά, δηλαδή μετά τη συνθήκη του Viterbo το 1268, υπάρχει αγαστή συνεργασία μεταξύ των βασιλέων της Νεαπόλεως Anjou και των Ιωαννιτών. Τον 14ο αι., μετά την εκχώρηση στους Ιωαννίτες και της περιουσίας των Ναϊτών, οι πρώτοι ενισχύουν την παρουσία τους στην Πελοπόννησο. Το 1309 δέχονται από τον Πάπα το νοσοκομείο του Saint-Sampson στην Κόρινθο17. Κοντά στα Λεχαινά, δίπλα δηλαδή στην πρωτεύουσα του πριγκιπάτου Ανδραβίδα και στο κάστρο Χλουμούτζι, βρέθηκε παλαιότερα μολυβδόβουλο του πρώτου μεγάλου μαγίστρου, Foulques de Villaret (1305-1319)18. Το 1377 ως κάστρα των Ιωαννιτών αναφέρονται η Παλαιόπολη κοντά στην αρχαία Ήλιδα και η Φόστενα της Αχαΐας19. Ήδη από τις αρχές του 14ου αι., ο A. Bon περιλαμβάνει και το Picotin, το σημερινό Μπουχιώτη (Αυγείο) δίπλα στην Παλαιόπολη20.

15Το 1356 ο Πάπας προτρέπει του ιππότες της Ρόδου να μεταφέρουν την έδρα τους στην Πελοπόννησο. Οι Ιωαννίτες ενδιαφέρθηκαν γιατί θα εξασφαλιζόταν στον λατινικό Μοριά μια καλύτερη άμυνα και θα προσφερόταν στους ίδιους μια πιο στέρεη βάση για τις επιχειρήσεις τους κατά των Τούρκων. Όμως, ο Ροβέρτος του Τάραντα δεν αποδέχεται τη σχετική πρόταση. Λίγο αργότερα, το 1373 η Ιωάννα Α΄ της Νεάπολης αναλαμβάνει την ηγεσία του Πριγκιπάτου και το 1377 το ενοικιάζει στους ιππότες για πέντε χρόνια έναντι 4000 δουκάτων. Ο Dominique d’Aleman επιφορτίζεται την επιτροπεία της ηγεμονίας εκ μέρους του τάγματος και λαμβάνει όρκους υποτέλειας από τους βαρώνους.

  • 21 Α. Λουβη-Κιζη, «Το γλυπτό “προσκυνητάρι” στο ναό του Αγίου Γεωργίου του Κάστρου στο Γεράκι», ΔΧΑE 2 (...)
  • 22 J. M. Egea, «Διαφορετικές απόψεις του Αραγωνικού Χρονογράφου του Χρονικού του Μορέως», στο Χ. Καλλι (...)

16Αυτή την εποχή, είναι φανερό ότι ο μεγάλος μάγιστρος Heredia επιθυμεί να ελέγξει το πριγκιπάτο και να αναμιχθεί ενεργότερα στα πράγματα της ελλαδικής χερσονήσου. Μάλιστα, το 1377 ο Heredia επεκτείνει την πολεμική δράση του στην κεντρική Ελλάδα, οπότε και αιχμαλωτίζεται το 1378. Το 1379 απελευθερώνεται και βρίσκεται στη Γλαρέντζα. Την ίδια περίοδο (1379-1382), ο Ιωαννίτης ιππότης d’Alfero υλοποιεί επεμβάσεις στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Γεράκι Λακωνίας21. Το 1381 ο Dominique d’Aleman επιστρέφει το πριγκιπάτο στο βάιλο της Ιωάννας Α΄ και δίνει 2000 δουκάτα στους Ναβαρραίους. Το 1387, η Μαρία της Βρετάνης πωλεί το πριγκιπάτο στους Ιωαννίτες για 20.000 φιορίνια. Ο Heredia το 1389 όρισε ως κυβερνήτη του πριγκιπάτου τον Dominique d’Aleman, χωρίς όμως να κάνει κάτι άλλο για να αναλάβει τη διοίκηση της ηγεμονίας. Ενδεικτική, πάντως, των βλέψεών του στην περιοχή είναι η ανάθεση της συγγραφής της Αραγωνικής εκδοχής του Χρονικού του Μορέως22.

  • 23 Μ. Ντουρου-Ηλιοπουλου (σημ. 11), σ. 56· τησ ιδιασ (σημ. 14), σ. 317 σημ. 45. Άλλωστε, στον Μεσαίωνα (...)

17 Ο διάδοχός του Heredia, Philibert de Naillac ανανεώνει το ενδιαφέρον του τάγματος για την Πελοπόννησο. Το 1397, η Κόρινθος, για να προστατευθεί από τους Τούρκους, παραχωρείται στους Ιωαννίτες (1397-1404) από τον δεσπότη του Μυστρά Θεόδωρο, στα χέρια του οποίου είχε περιέλθει δυο χρόνια νωρίτερα. Τρία χρόνια μετά, το 1400, παραχωρούνται στους ιππότες τα Καλάβρυτα και τελικά ολόκληρο το δεσποτάτο. Ας σημειωθεί ότι η Κόρινθος αλλά και άλλες περιοχές της Πελοποννήσου, αν και είχαν περιέλθει στην κυριαρχία του δεσποτάτου του Μυστρά, θεωρούταν εδάφη όπου το φραγκικό πριγκιπάτο εξακολουθούσε να διατηρεί συμφέροντα23. Την ίδια εποχή, οι Ιωαννίτες προσεγγίζουν και τον ηγεμόνα του πριγκιπάτου της Αχαΐας και διοικητή των Ναβαρραίων, Πέτρο de San Superan, για την από κοινού αντιμετώπιση των Τούρκων.

  • 24 Α. Λουβη-Κιζη, «Η Παντάνασσα της Γερουμάνας, ένα μνημείο των Ιωαννιτών Ιπποτών», Σύμμεικτα 16 (2003 (...)
  • 25 J. Chrysostomides (εκδ.), Monumenta Peloponnesiaca. Documents for the History of the Peloponnese in (...)

18Επί μαγίστρου Philibert de Naillac, οι Iωαννίτες αναπτύσσουν έντονη δραστηριότητα στην Πελοπόννησο. Οχυρώνουν τον Ακροκόρινθο και το Eξαμίλιον τείχος. Στη Γερουμάνα Λακωνίας ανεγείρουν τον εντυπωσιακό πεντάτρουλο ναό της Παντάνασσας24. O Philibert de Naillac προχωρά σε προνομιακές εκχωρήσεις γαιών, καθώς και σε φορολογικές απαλλαγές σε κατοίκους της Πελοποννήσου25.

19Το 1404 οι ιππότες της Ρόδου απαγκιστρώνονται από την Πελοπόννησο, καθώς με τη συνθήκη του Βασιλοπόταμου επιστρέφονται η Κόρινθος, τα Καλάβρυτα και το δεσποτάτο στους βυζαντινούς για 46.500 δουκάτα. Νέα συμμαχία υπογράφεται το 1406 αλλά η παρουσία τους στα πράγματα του Μοριά εξασθενεί ουσιαστικά. Έτσι, το 1422, οι διαβουλεύσεις των βυζαντινών, του αρχιεπισκόπου Πατρών και του Centurione Zaccaria, ηγεμόνα του πριγκιπάτου, με τους ιππότες για την προστασία του Μοριά από τους Τούρκους αποτυγχάνουν, αφού οι Ιωαννίτες είναι πλέον απασχολημένοι με την άμυνα στη Μικρά Ασία.

  • 26 Ibid., σ. 472-473 (αρ. 234), 474 (αρ. 235).

20Όπως προκύπτει από την παραπάνω σύντομη επισκόπηση, η bulle capitulaire που βρέθηκε στο Χλουμούτζι θα μπορούσε να συνδεθεί με την έντονη δράση που ανέπτυξε ο Philibert de Naillac στον Μοριά περί το έτος 1400. Ειδικότερα, μάλιστα, οι διαπραγματεύσεις που έκανε με τον πρίγκιπα της Αχαΐας Πέτρο de San Superan (1396-1402), προϋποθέτουν αλληλογραφία με έγγραφα που θα έφεραν τη σφραγίδα του Συμβουλίου. Χαρακτηριστικές είναι δύο εξουσιοδοτήσεις του 1401, που σχετίζονται άμεσα με τον πρίγκιπα της Αχαΐας. Με την πρώτη, ο de Naillac εξουσιοδοτεί τους Ιωαννίτες Raymond de Lescure και Elie de Fossat, διοικητή της Κορίνθου τότε, να συνάψουν συμμαχία με τον Πέτρο de San Superan, ηγεμόνα του πριγκιπάτου. Με τη δεύτερη, ο μεγάλος μάγιστρος εξουσιοδοτεί τους ίδιους ιππότες να παραχωρήσουν όλα τα εδάφη και όλα τα δικαιώματα του τάγματος εντός του πριγκιπάτου προς στον πρίγκιπα de San Superan. Και τα δύο έφεραν προσαρτημένο μολυβδόβουλο: In cuius rei testimonium bulla nostra comunis plumbea presentibus est appensa26.

Εικ. 2. Κάστρο Χλουμούτζι, άποψη από Βορράν : η πύλη του εξαγωνικού παλατιού και η μεγάλη αίθουσα.

  • 27 D. Athanasoulis (σημ. 1).

21Ασφαλώς, σε ένα αντίστοιχης σημασίας έγγραφο ήταν προσαρτημένο το μολυβδόβουλo του Clermont, το οποίο και θα φυλασσόταν στο αρχείο του πριγκιπάτου. Η καταλληλότερη θέση για τη φύλαξη του πριγκιπικού αρχείου δεν μπορούσε παρά να είναι το κάστρο Clermont. Το Χλουμούτζι είναι το σημαντικότερο κτήριο που ανήγειραν οι φράγκοι σταυροφόροι στην Πελοπόννησο (εικ. 2). Ο Γοδεφρείδος Βιλλαρδουίνος ανήγειρε το πριγκιπικό κάστρο ως το απόλυτο σύμβολο επίδειξης της πριγκιπικής του ισχύος έναντι των υποτελών του βαρώνων και φεουδαρχών αλλά και έναντι των ξένων ηγεμόνων. Εκεί εφαρμόζεται για πρώτη φορά ένα πρωτοποριακό κτιριολογικό πρόγραμμα, στο οποίο συνδυάζονται δύο ξένες στο βυζαντινό πολιτιστικό χώρο παραδόσεις. Η πρώτη είναι ο συμφυρμός κάστρου-παλατιού (castralisation du palais), εξέλιξη που παγιώνεται στη Γαλλία επί βασιλείας Φιλίππου Αυγούστου, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το κάστρο του Λούβρου στο Παρίσι (εικ. 3). Η δεύτερη είναι η εφαρμογή αυτού του μητροπολιτικού προτύπου σε ένα μοντέλο φρουρίου που εισάγεται από τη σταυροφορική Μέση Ανατολή : του περίκεντρου κάστρου με διπλή «επιδερμίδα» και περίκλειστη αυλή, που εφάρμοσαν εκεί οι Ιωαννίτες στο Belvoir και στο Krak des Chevaliers27.

22Το κάστρο αποτελείται από το εξαγωνικό παλάτι και έναν εξωτερικό περίβολο που περιέκλειε βοηθητικές λειτουργίες. Το εξάγωνο σχηματίζεται από μια σειρά διώροφων πτερύγων που περικλείουν μια κεντρική αυλή. Οι ισόγειοι χώροι φιλοξενούσαν κελάρια, μεγάλους αποθηκευτικούς χώρους, κινστέρνες κ.λπ. Οι επίσημες αίθουσες και τα διαμερίσματα των ηγεμόνων βρίσκονταν στον όροφο, καθώς και στην ισόγεια ανατολική πτέρυγα. Πάνω από το διαβατικό της πύλης ήταν διευθετημένο το πριγκιπικό παρεκκλήσι. Δίπλα του βρισκόταν η μεγάλη αίθουσα υποδοχής που επικοινωνούσε με το μαγειρείο. Οι άλλες πτέρυγες φιλοξενούσαν τα ιδιαίτερα διαμερίσματα του πρίγκιπα και της οικογενείας του.

Εικ. 3. Κάστρο Χλουμούτζι, κάτοψη του εξαγωνικού παλατιού, όροφος (b : μεγάλη αίθουσα υποδοχής).

23Το Clermont ήταν ο χώρος διαμονής του ηγεμόνα και το κέντρο της διοικητικής και οικονομικής εξουσίας. Στη μεγάλη αίθουσα ο πρίγκιπας υποδεχόταν τους υποτελείς του φεουδάρχες αλλά και ξένους απεσταλμένους των άλλων κρατών, όπως τους αντιπροσώπους του μεγάλου μαγίστρου που αναφέρθηκαν παραπάνω.

  • 28 Πρβλ. ενδεικτικά S. Skartsis, Chlemoutsi Castle (Clermont, Castel Tornese), NW Peloponnese. Its Pot (...)

24Το κάστρο έχει απολέσει τα περισσότερα μορφολογικά και διακοσμητικά στοιχεία της πολυτελούς του κατασκευής και φυσικά όλο τον κινητό εξοπλισμό του. Ελάχιστα είναι και τα ανασκαφικά ευρήματα από τον χώρο, καθώς οι παλιότερες έρευνες δεν έγιναν με συστηματικό τρόπο28. Η ανεύρεση του μολυβδόβουλου των Ιωαννιτών ιπποτών είναι από τα ελάχιστα υλικά τεκμήρια που επιβεβαιώνουν το ρόλο του κάστρου ως διοικητικού κέντρου.

25Το μολυβδόβουλο εντοπίστηκε ακριβώς έξω από αγωγό, δίπλα από την πύλη του εξαγωνικού παλατιού. Η θέση υποδεικνύει ότι προέρχεται από κάποιο χώρο του παλατιού, αφού ο αγωγός παροχέτευε τα όμβρια από το ανατολικό τμήμα του εξαγώνου. Δεδομένου ότι στο δυτικό τμήμα του παλατιού η αυλή είχε διαφορετική κλίση και δικό της σύστημα παροχέτευσης ομβρίων, είναι λογικό να αναζητήσει κανείς τον χώρο φύλαξης του εγγράφου με το μολυβδόβουλο στις αίθουσες κοντά στην έξοδο. Όπως αναφέρθηκε, το ισόγειο είχε αποθηκευτική χρήση. Πάνω από την πύλη βρισκόταν το παρεκκλήσι και δίπλα η επίσημη αίθουσα υποδοχής. Εκεί συνεπώς θα πρέπει να αναζητήσουμε το σημείο που φυλασσόταν το κρατικό αρχείο του πριγκιπάτου μαζί με το έγγραφο των Ιωαννιτών που είχε προσαρτημένη την bulle capitulaire.

26Συμπερασματικά, η ανεύρεση του μολυβδόβουλου του Συμβουλίου των Ιωαννιτών στο Clermont επιβεβαιώνει τη σχέση των ιπποτών με τον Μοριά και προσφέρει ένα πολύτιμο υλικό τεκμήριο για τη λειτουργία του κάστρου ως διοικητικού κέντρου και ως χώρου φύλαξης του κρατικού αρχείου του πριγκιπάτου μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την από οριστική του κατάλυση.

Bibliographie

Βιβλιογπαφικεσ συντομογπαφιεσ

Bon 1969 = A. Bon, La Morée franque, Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la Principauté d’Achaïe (1205-1430) (1969).

Delaville Le Roulx 1881 = J. Delaville Le Roulx, «Note sur les sceaux de l’ordre de Saint-Jean de Jérusalem», Mémoires de la Société nationale des Antiquaires 41 (1881), σ. 1-34 = του ιδιου, Mélanges sur l’ordre de Saint-Jean de Jérusalem (1910), σ. 1-34.

King 1932 = E.J. King, The Seals of the Order of St. John of Jerusalem (1932).

Notes

1 Το μολυβδόβουλο (με κωδικό καταγραφής ΗΝ3674) εκτίθεται σήμερα στο μουσείο για τους ιππότες του Μοριά, το οποίο στεγάζεται στις αίθουσες του κάστρου. Για την έκθεση, βλ. Δ. Αθανασουλησ, «Οι ιππότες στο Clermont. Ένα μουσείο για τους σταυροφόρους», Ilissia 5-6 (2009), σ. 36-45. Αναλυτικά για το κάστρο Χλουμούτζι (Clermont) βλ. D. Athanasoulis, «The Triangle of Power. Building Projects in the Metropolitan Area of the Crusader Principality of the Morea», στο S. Gerstel (επιμ.), Viewing the Morea. Land and People in the Late Medieval Peloponnese (2012), σ. 127-141, όπου και η προγενέστερη βιβλιογραφία.

2 Delaville Le Roulx 1881, σ. 23-24· King 1932, σ. 25. Για τον εμπρoσθότυπο των σφραγίδων του μεγάλου μαγίστρου, βλ. Delaville Le Roulx 1881, σ. 13-14.

3 Delaville Le Roulx 1881, σ. 2-3, 13-16, 23. Πρβλ. και G. Schlumberger, «Sceaux des chevaliers de l’Hôpital», RA n.s. 32 (1876), σ. 234-235· King 1932, σ. 25-26· D. Williams, «A Seal of the Knights Hospitaller from St. Briavels», TBGAS 110 (1992), σ. 99-100.

4 Delaville Le Roulx 1881, σ. 5-13· King 1932, σ. 23-28· G. Schlumberger κ.ά., Sigillographie de l’Orient latin (1943), σ. 243-244.

5 King 1932, σ. 24.

6 King 1932, σ. 24.

7 Τα γράμματα από ρωμανικά στις πρώιμες σφραγίδες εξελίσσονται σε γοτθικά και από το τέλος του 15ου αι. σε κλασικίζοντα. Βλ. Ibid., σ. 7.

8 Ibid., σ. 25-28.

9 Delaville Le Roulx 1881, σ. 23, σημ. 1, πίν. 1, αρ. 3-4.

10 King 1932, σ. 26-27.

11 Μ. Ντουρου-Ηλιοπουλου, Το φραγκικό πριγκιπάτο της Αχαΐας (1204-1432). Ιστορία, οργάνωση, κοινωνία (2005), σ. 56.

12 Βλ. παρακάτω.

13 Για την ιστορία του σταυροφορικού πριγκιπάτου, βλ. Bon 1969, και συνοπτικά Μ. Ντουρου-Ηλιοπουλου (σημ. 11), όπου και η σχετική βιβλιογραφία. Για την ιστορία του δεσποτάτου του Μυστρά, βλ. D. Zakythinos, Le despotat grec de Morée I. Histoire politique (1932)· II. Vie et institutions (1953).

14 Για την ιστορία του τάγματος, ενδεικτικά: J. Delaville Le Roulx, Les Hospitaliers en Terre Sainte et à Chypre (1100-1310) (1904)· του ιδιου, Les Hospitaliers à Rhodes jusqu’à la mort de Philibert de Naillac (1310-1421) (1913)· J. Riley-Smith, The Knights of St. John in Jerusalem and Cyprus c. 1050-1310 (1967)· Η. Κολλιασ, Οι ιππότες της Ρόδου, το παλάτι και η πόλη (1992), σ. 11-59· A. Luttrell, The Hospitallers in Cyprus, Rhodes, Greece and the West (1291-1440) (1978)· του ιδιου, T e Hospitaller State on Rhodes and its Western Provinces, 1306-1462 (1999)· Μ. Ντουρου-Ηλιοπουλου, «Οι Ιωαννίτες ιππότες και το Πριγκιπάτο της Αχαΐας», στο Β. Κοντη (επιμ.), Ο μοναχισμός στην Πελοπόννησο, 4ος-15ος αι. (2004), σ. 309 σημ. 1, με αναλυτική βιβλιογραφία.

15 J. Mesqui, B. Michaudel (συνεργ.), «Quatre châteaux des Hospitaliers au nord du comté de Tripoli : Les éléments d’architecture défensive», στο Forteresses médiévales au Proche-Orient (2003), http://www. castellorient.fr.

16 Για την παρουσία των Ιωαννιτών στον Μοριά, βλ. Bon 1969, σ. 253-254· και σποραδικά, E. Opsahl, The Hospitallers, Templars and Teutonic Knights in the Morea after the Fourth Crusade (2001)· Μ. Ντουρου-Ηλιοπουλου (σημ. 14), σ. 309-318, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.

17 Bon 1969, σ. 243 σημ. 6. Ο C. Κ. Williams ταυτίζει το νοσοκομείο με αυτό που ανέσκαψε στην Κόρινθο: C. K. Williams, O. Zervos, «Frankish Corinth: 1995», Hesperia 65/1 (1996), σ. 38. Βλ. επίσης Π. Παπανικολαου, «Το “φραγκικό” νοσοκομείο της Κορίνθου. Ιπποτικά νοσοκομεία στο χώρο της Ελληνολατινικής Ανατολής (12ος-15ος αι.)», Διαχρονία 7 (2009), σ. 1-20.

18 Bon 1969, πίν. 32.1.

19 A. Luttrell, «The Principality of Achaia in 1377», ΒyzΖ 57 (1964), σ. 344.

20 Bon 1969, σ. 100.

21 Α. Λουβη-Κιζη, «Το γλυπτό “προσκυνητάρι” στο ναό του Αγίου Γεωργίου του Κάστρου στο Γεράκι», ΔΧΑE 25 (2004), σ. 111-126.

22 J. M. Egea, «Διαφορετικές απόψεις του Αραγωνικού Χρονογράφου του Χρονικού του Μορέως», στο Χ. Καλλιγα (επιμ.), Περιηγητές και αξιωματούχοι στην Πελοπόννησο. Περιγραφές–αναφορές–στατιστικές. Δ΄ Συμπόσιο ιστορίας και τέχνης (20052), σ. 31-40.

23 Μ. Ντουρου-Ηλιοπουλου (σημ. 11), σ. 56· τησ ιδιασ (σημ. 14), σ. 317 σημ. 45. Άλλωστε, στον Μεσαίωνα δεν υπήρχαν εδαφικά όρια με τη σημερινή έννοια της αυστηρά καθορισμένης συνοριακής γραμμής (R. Ellenblum, Crusader Castles and Modern Histories [2007], σ. 118-145), ενώ χαρακτηριστικές είναι και οι περιπτώσεις συνεκμετάλλευσης και συνιδιοκτησίας (casaux de parçon) Φράγκων και Ρωμιών στον Μοριά (D. Jacoby, «Un régime de coseigneurie gréco-franque en Morée. Les “casaux de parçon”», MÉFR 75/1 [1963], σ. 111-125).

24 Α. Λουβη-Κιζη, «Η Παντάνασσα της Γερουμάνας, ένα μνημείο των Ιωαννιτών Ιπποτών», Σύμμεικτα 16 (2003), σ. 357-378.

25 J. Chrysostomides (εκδ.), Monumenta Peloponnesiaca. Documents for the History of the Peloponnese in the 14th and 15th Centuries (1995), σ. 470 (αρ. 232), 471 (αρ. 233), 485 (αρ. 242), 500 (αρ. 256).

26 Ibid., σ. 472-473 (αρ. 234), 474 (αρ. 235).

27 D. Athanasoulis (σημ. 1).

28 Πρβλ. ενδεικτικά S. Skartsis, Chlemoutsi Castle (Clermont, Castel Tornese), NW Peloponnese. Its Pottery and its Relations with the West (13th – early 19th Centuries) (2012).

Table des illustrations

Légende Εικ. 1. Μολυβδόβουλο των Ιωαννιτών ιπποτών από το Χλουμούτζι (ΗΝ3674).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8317/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 27k
Légende Εικ. 2. Κάστρο Χλουμούτζι, άποψη από Βορράν : η πύλη του εξαγωνικού παλατιού και η μεγάλη αίθουσα.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8317/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 35k
Légende Εικ. 3. Κάστρο Χλουμούτζι, κάτοψη του εξαγωνικού παλατιού, όροφος (b : μεγάλη αίθουσα υποδοχής).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8317/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 22k

Auteur

Αρχαιολόγος δρ.φ., Διευθυντής της Εφορείας Κυκλάδων (τέως Διευθυντής 25ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων - Αργολίδας, Αρκαδίας και Κορινθίας).

Le texte et les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont sous Licence OpenEdition Books, sauf mention contraire.

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search