Versión clásicaVersión móvil

La monnaie dans le Péloponnèse

 | 
Charles Doyen
, 
Eva Apostolou

Amoris et dilectionis causa, pro prode ή/και loco pignoris: Ο ιδιωτικός δανεισμός στη λατινοκρατούμενη Πελοπόννησο (13ος-15ος αι.)

Amoris et dilectionis causa, pro prode or/and loco pignoris. The private loans in the Latin-ruled Peloponnese (13th-15th c. AD)

Amoris et dilectionis causa, pro prode ou/et loco pignoris. Le prêt privé dans le Péloponnèse à l’époque de l’occupation latine (xiiie-xve s.)

Κωνσταντίνα Δ. Παπακοσμα

Resumen

Un ensemble de documents argiens, de caractère privé ou public, mais aussi des prescriptions juridiques, révèlent des éléments intéressants sur les termes et les conventions d’octroi de prêts par les particuliers dans les régions du Péloponnèse gouvernées par les Latins au bas Moyen Âge. Dans les échanges attestés sont impliqués comme garants ou daneioliptes (emprunteurs) des personnes de provenance sociale et de statut économique variés, indigènes et épiludes (immigrés), hommes avant tout, Chrétiens et Juifs, citadins ou ruraux, qui contractent des prêts dans des buts essentiellement commerciaux ou pour des raisons personnelles. Outre les simples prêts sont également attestés des prêts maritimes qui se révèlent être un moyen éprouvé de financer le transport par mer. En raison des besoins économiques accrus de populations partiellement en expansion, la large diffusion du prêt personnel eut pour conséquence le développement de l’usure qui, du moins dans les provinces vénitiennes, fut combattue par la publication de sévères mesures légales pour limiter, entre autres, le seuil supérieur de l’intérêt légal dans les transactions de prêts.

Texto completo

  • 1 Ο Μαρίνος Σανούδος Τορσέλλος, ο οποίος παραδίδει την πληροφορία, αναφέρει σχετικά ότι τα ιδιωτικά α (...)

1Ο ιδιωτικός δανεισμός συνιστούσε ευρέως διαδεδομένη πρακτική στη λατινοκρατούμενη Πελοπόννησο, πεδίο δράσης Ελλήνων και ξένων, κυρίως, Ιταλών, εμπόρων και τραπεζιτών. Παρά τον σαφώς αγροτικό χαρακτήρα της, η τοπική οικονομία παρουσίαζε κατά τον όψιμο Μεσαίωνα σαφή σημάδια εκχρηματισμού, ιδιαιτέρως στις πόλεις, ως αποτέλεσμα κυρίως της ανάπτυξης του εμπορίου. Από το δεύτερο μισό του 13ου αι. και ειδικότερα επί της ηγεμονίας του Γουλιέλμου Β΄ de Villehardouin (1246-1278), φαίνεται ότι ήταν σε ισχύ, τουλάχιστον στην περιφέρεια του Πριγκιπάτου της Αχαΐας, ένα πρώιμο χρηματοπιστωτικό σύστημα, στο πλαίσιο του οποίου ιππότες και έμποροι έκαναν χρήση ιδιωτικών εγγράφων (scritto di mano), τα οποία λειτουργούσαν ως εντολές πληρωμής1.

2Μια άλλη σημαντική όψη αυτού του πρώιμου χρηματοπιστωτικού συστήματος, συνθέτουν οι πιστωτικές συναλλαγές. Ενδιαφέρουσες σχετικές πληροφορίες αντλούμε από εκδεδομένα αρχειακά έγγραφα, δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα, καθώς και από νομοθετικά έργα, όπως η κωδικοποιημένη συλλογή φεουδαρχικών νόμων των «Ασσιζών της Ρωμανίας» και τα βενετικά διατάγματα (statuta) της Μεθώνης και της Κορώνης, τα οποία ρύθμιζαν διάφορα ζητήματα του καθημερινού βίου των δύο βενετικών κτήσεων. Ιδιαιτέρως χρήσιμη πηγή για τον μελετητή των πιστωτικών συναλλαγών της λατινοκρατούμενης Πελοποννήσου αποτελούν, ειδικότερα, σειρά έγγραφων δανειακών συμβάσεων, εξοφλητικές αποδείξεις και έγγραφα εξουσιοδότησης του 13ου και 14ου αι., που προέρχονται από νοταριακά αρχεία της Μεθώνης και της Κορώνης, καθώς και ορισμένες συμβολαιογραφικές πράξεις του 15ου αι. από την Πάτρα.

  • 2 Lombardo 1951, αρ. 1, 11, 12, 13, 25, 26, 28, 31, 41, 44, 46, 47, 50, 52, 55, 62, 75, 76, 77, 92 κα (...)
  • 3 Η πληροφορία προέρχεται από βενετικό διάταγμα του 1434 για τη Μεθώνη και την Κορώνη (Sathas 1882, σ (...)
  • 4 Η κληρονομικότητα των χρεών που προέκυπταν από ανεξόφλητα δάνεια επισημαίνεται σε κάθε σχετική σωζό (...)

3Η σύναψη ιδιωτικών δανείων γινόταν με δύο τρόπους: α) με τον έγγραφο τύπο σύμβασης, τον οποίον συνέτασσε συμβολαιογράφος (νοτάριος), παρουσία δύο ή περισσοτέρων μαρτύρων2 ή β) με προφορική συμφωνία, η οποία απέβαινε, συχνά, σε ζημία του δανειολήπτη, καθώς δεν υπήρχε η δυνατότητα απόδειξης των επιμέρους όρων της συναλλαγής3. Τα δάνεια ήταν, συνήθως, έντοκα και σπανιότερα άτοκα και αφορούσαν στον δανεισμό χρημάτων ή αντικαταστατών πραγμάτων, συνηθέστερα εμπορευμάτων ή αγροτικών προϊόντων. Η απαίτηση του δανειστή βάρυνε όχι μόνον τον χρεώστη, αλλά και τους κληρονόμους του, οι οποίοι σε περίπτωση θανάτου του, κληρονομούσαν και την υποχρέωση να αποπληρώσουν τα ανεξόφλητα χρέη του4.

  • 5 Sathas 1882, σ. 5-619-3. Βλ. επίσης, Μομφερρατοσ 1914, σ. 24.
  • 6 Sathas 1882, σ. 64-12. Μομφερρατοσ 1914, σ. 24.

4Όσον αφορά στον έντοκο δανεισμό, οι σωζόμενες γραπτές μαρτυρίες και ειδικότερα, οι συμβάσεις δανείων, δεν παρέχουν πάντοτε επαρκή πληροφόρηση, γεγονός που μπορεί να οφείλεται είτε στην καθιέρωση νόμιμου τόκου είτε σε τοκογλυφικές απαιτήσεις εκ μέρους του πιστωτή. Η εικόνα που έχουμε για την τοκοληψία είναι, επομένως, ελλιπής και περιορίζεται στις βενετικές κτήσεις της Μεθώνης και της Κορώνης του 13ου και του 14ου αι., για τις οποίες άλλωστε αντλούμε ορισμένες σημαντικές ειδήσεις από τα διατάγματα της βενετικής διοίκησης (regimen). Γνωρίζουμε, λοιπόν, ότι κατά το πρώτο μισό του 14ου αι. σε επί ενεχύρω δάνεια επιβάλλονταν τόκοι που ξεπερνούσαν ακόμη και το 30%-40% ετησίως, με δυσάρεστες, ασφαλώς, συνέπειες για τους πτωχούς οφειλέτες (poveri homeni). Έτσι, τον Μάρτιο του 1341, θεσπίσθηκε η καθιέρωση νόμιμου τόκου, ο οποίος δεν θα έπρεπε να υπερβαίνει το 10% ετησίως επί του κεφαλαίου του δανείου. Για τα δάνεια δε, τα οποία συνάπτονταν είτε μέσα στα κάστρα της Μεθώνης και της Κορώνης είτε στην περιφέρεια αυτών, ορίσθηκε ότι ήταν απαραίτητη η σχετική έγκριση των βενετικών αρχών5. Την ίδια εποχή, απαγορεύθηκε ο επί ενεχύρω κινητών περιουσιακών στοιχείων δανεισμός, με το επιχείρημα ότι σε κάποιες συμβάσεις άτοκων δανείων (per fin amor) υποκρύπτονταν πολύ υψηλοί τόκοι (grandissime usure)6.

  • 7 Σύμφωνα με εξοφλητική απόδειξη του 1336 (Nanetti 2007, αρ. 6.189), ο χρεώστης είχε λάβει δάνειο για (...)
  • 8 Όπως είναι γνωστό, η Καθολική Εκκλησία από τον 12ο αι., με αποκορύφωμα τις αρχές του 14ου αι. (Σύνο (...)
  • 9 Οι πρώτες τράπεζες συναλλαγών της Βενετίας ήταν συγκεντρωμένες στην περιοχή Αγίου Ιακώβου του Ριάλτ (...)
  • 10 Nanetti 1999, αρ. 4.9.

5Αξίζει να σημειωθεί, ότι σπάνια στα απλά, έντοκα δάνεια προσδιορίζεται, έστω κατά προσέγγιση, ο τόκος που επιβάρυνε τη συναλλαγή. Είναι πιθανόν η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς σε ορισμένες συμβάσεις στο ύψος του τόκου να οφείλεται στον συμψηφισμό του με το κεφάλαιο του δανείου7. Άλλοτε, πάλι, η αποσιώπηση σχετικών πληροφοριών μπορεί να είναι σκόπιμη και να υποδεικνύει τοκογλυφικά επιτόκια ή να συνδέεται με τη γενικότερη πολιτική της Λατινικής Εκκλησίας ενάντια στην τοκογλυφία8. Σε μία δε μοναδική περίπτωση, ο υπολογισμός του τόκου γίνεται, κατ’ αρχάς, με περιγραφικό τρόπο. Αφού επισημαίνεται, δηλαδή, ότι τόκος και ζημία πρέπει να υπολογισθούν με βάση την αντίστοιχη επιβάρυνση που θα είχε το κεφάλαιο του δανείου, εάν κατετίθετο σε συγκεκριμένη τράπεζα συναλλαγών (tabula cambii) ή σε κατάστημα εμπόρου υφασμάτων στο Ριάλτο της Βενετίας9, δηλώνεται εν τέλει ότι ο τόκος και η ζημία του κεφαλαίου δεν θα πρέπει να ξεπερνούν το 5% ετησίως10.

  • 11 Κατά την Ιουλιανή Χρυσοστομίδου (J. Chrysostomides, «MerchantVersus Nobles:ASensational Court Case (...)
  • 12 Στη διαθήκη που συνέταξε στις 17 Σεπτεμβρίου 1394 ο Acciaiuoli δήλωνε σαφώς ότι προτίθετο να εξοφλή (...)

6Η επιβάρυνση των δανειοληπτών με υψηλούς τόκους ή/και τόκους επί των ήδη επιβαλλομένων τόκων (πανωτόκια), εκτός από άδικη, ήταν συχνά δυσβάσταχτη και προκαλούσε ενίοτε την έντονη αντίδρασή τους. Ενδεικτική είναι η περίπτωση του δανείου που έλαβε στα τέλη της δεκαετίας του 1380 ο Nerio Acciaiuoli, ισχυρός άνδρας της Πελοποννήσου, κύριος της Κορίνθου και μετέπειτα Δούκας των Αθηνών, από τον Ιωάννη (Çan) Κορμολίση (Cremolisi), κάτοικο Κορώνης. Η επιβολή πρόσθετων τόκων επί του αρχικού είχε ως αποτέλεσμα το συνολικό χρέος του οφειλέτη να έχει φθάσει το 1391 στα 36.000 χρυσά δουκάτα11. Η συστηματική άρνηση του Acciaiuoli να πληρώσει τα πανωτόκια που, εκ των υστέρων, τού είχε επιβάλει ο Κορμολίσης πυροδότησε μακροχρόνια δικαστική διαμάχη μεταξύ των δύο πλευρών, η οποία συνεχίστηκε αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο του χρεώστη, το 139412.

  • 13 Βλ., για παράδειγμα, Lombardo 1951, αρ. 28.
  • 14 Sathas 1882, σ. 64-12· Μομφερρατοσ 1914, σ. 24.
  • 15 Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 201-204, ιδ. σ. 2026-7.
  • 16 Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 20224-25.

7Λιγότερο διαδεδομένα φαίνεται ότι ήταν τα άτοκα δάνεια, τα οποία συνάπτονταν κατά κανόνα «χάριν της αγάπης και της φιλίας» που συνέδεαν τον δανειστή με τον δανειολήπτη. Βασικό εξωτερικό γνώρισμα των συμβάσεων άτοκου δανεισμού είναι η χρήση στερεότυπων φράσεων, με τις οποίες ακριβώς υπογραμμίζονταν οι ισχυροί φιλικοί δεσμοί μεταξύ των δύο συμβαλλόμενων μερών (amoris et dilectionis causa13 ή per fin amor14). Σε ορισμένες περιπτώσεις, δάνεια, τα οποία χαρακτηρίζονταν κατ’ αρχάς άτοκα στις σχετικές συμβάσεις, απαιτούσαν τη λήψη τόκων από τους δανειολήπτες. Χαρακτηριστική από αυτήν την άποψη είναι δανειακή σύμβαση του 1424 από την Πάτρα, στην οποίαν, ενώ δηλώνεται εξαρχής ότι ο δανεισμός γίνεται ex causa puri et gratuiti mutui, δηλαδή άτοκα15, επισημαίνεται στη συνέχεια του κειμένου ότι στο δανειζόμενο ποσό των 350 υπερπύρων έχουν συμψηφισθεί ζημίες, κεφάλαιο, έξοδα και τόκοι (singula damna, sumptus et expensas ac interesse). Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την αρχική μας υποψία ότι τέτοιου είδους δάνεια ήταν στην πραγματικότητα έντοκα. Στην περίπτωση δε του συγκεκριμένου δανείου του 1424, ο χαρακτηρισμός του ως άτοκου στο εισαγωγικό μέρος του συμβολαίου είναι παραπλανητικός και εξυπηρετούσε, πιθανώς, την ανάγκη νομικής κάλυψης των συμβαλλόμενων μερών16. Γενικότερα, πάντως, η χρήση εκφράσεων που πρόδιδαν την αμοιβαία αγάπη και τη συμπάθεια και άρα, τη σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ των συμβαλλομένων δεν ήταν τυχαία και αποτελούσε, κατά πάσα πιθανότητα, μία δοκιμασμένη και ασφαλή μέθοδο παραπλάνησης των Αρχών, με σκοπό τη συγκάλυψη του κοινωνικά και θεολογικά κατακριτέου φαινομένου της τοκογλυφίας, σε περιοχές που υπήγοντο στη δικαιοδοσία της Λατινικής Εκκλησίας.

  • 17 Lombardo 1951, αρ. 104, σύμφωνα με το οποίο η Viola, χήρα του ποτέ Varino Murario, αναλαμβάνει την (...)

8Σε περιπτώσεις οφειλετών, οι οποίοι προέρχονταν από κοινωνικά και οικονομικά ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού, εφαρμόζονταν ορισμένες φορές αρκετά ευνοϊκοί όροι για την αποπληρωμή του χρέους. Σε δανειακή συναλλαγή του 1292 από την Κορώνη, όπου ο δανειολήπτης ήταν γυναίκα και μάλιστα χήρα, ο πιστωτής συμφώνησε να πάρει πίσω τα χρήματα που είχε δανείσει σε τέσσερις ετήσιες ισόποσες δόσεις. Ωστόσο, η απουσία μνείας τόκου στο σχετικό συμβόλαιο δεν στοιχειοθετεί τον άτοκο χαρακτήρα της συναλλαγής, καθώς είναι πολύ πιθανόν ο τόκος να συμπεριλήφθηκε εξαρχής στο δηλωθέν συνολικό ποσόν του δανείου17.

  • 18 Sathas 1882, σ. 161-16229-16. Το διάταγμα ήταν σαφώς πιο ευνοϊκό για τους κρατικούς βιλλάνους, δεδο (...)
  • 19 Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 202-20327-11.

9Οι συμβάσεις δανείων προέβλεπαν πολύ συχνά τη λήψη εγγυήσεων, ενεχύρων ή υποθηκών για λογαριασμό των πιστωτών, αναλόγως, ίσως, και με το ύψος του κεφαλαίου του δανείου ή/και την οικονομική και κοινωνική κατάσταση του δανειολήπτη. Ο επί ενεχύρω (loco pignoris) ή ενυπόθηκος (precario et hypothecario nomine) δανεισμός αποτελούσε συνήθη πιστωτική πρακτική τόσο στη Μεθώνη και την Κορώνη, όσο και την Πάτρα. Στις δύο μεσσηνιακές βενετικές κτήσεις, οι επί ενεχύρω δανειζόμενοι παρέδιδαν στους πιστωτές τους έναντι εγγυήσεως κινητά περιουσιακά τους στοιχεία, τα οποία, σε περίπτωση αδυναμίας εξόφλησης των χρεών τους, περιέρχονταν στη δικαιοδοσία του καστελλάνου και, εν συνεχεία, πωλούνταν μέσω της διαδικασίας του δημόσιου πλειστηριασμού (incanto). Σύμφωνα με το σχετικό διάταγμα του 1438, οι χρεοφειλέτες διακρίνονται σε δύο κατηγορίες : α) στους κρατικούς βιλλάνους, για τους οποίους η προθεσμία ανάκτησης των ενεχύρων τους που προορίζονταν για πλειστηριασμό οριζόταν σε οκτώ ημέρες, αφότου αυτά περιέρχονταν στην κατοχή των καστελλάνων και β) στους Βενετούς υπηκόους (citadini), τους κατοίκους πόλεων (habitadori) και τους έμμισθους στρατιώτες (soldadi), οι οποίοι είχαν διορία τρεις μόλις ημέρες για να ανακτήσουν τα κινητά περιουσιακά τους στοιχεία που επρόκειτο να πλειστηριασθούν18. Στα ενυπόθηκα δάνεια, από την άλλη πλευρά, ο δανεισμός γινόταν έναντι εγγυήσεως, η οποία συνήθως συνίστατο στην παραχώρηση στο δανειστή ακινήτου ή ακινήτων του δανειολήπτη, μέχρις εξοφλήσεως του χρέους. Για παράδειγμα, στην Πάτρα, στα 1424, κάτοικος της πόλεως (civis Patracensis) δανείσθηκε χρηματικό ποσόν, επί υποθήκη (precario et hypothecario nomine) ιδιόκτητων ακινήτων του ήτοι ενός αμπελώνα, ενός μύλου και μίας αποθήκης19.

  • 20 Nanetti 2007, αρ. 8.28 (…sub pena librarum quinque auri…).
  • 21 Nanetti 1999, αρ. 1.43.
  • 22 Ibid., αρ. 4.17.

10Για ακόμη μεγαλύτερη προστασία των δανειστών, ορίζονταν, συχνά, εγγυητές (pleçii et proprii appacatores), οι οποίοι, σε περίπτωση αδυναμίας πληρωμής των οφειλετών, αναλάμβαναν οι ίδιοι την ευθύνη να ικανοποιήσουν την απαίτηση των πιστωτών, επί ποινή μάλιστα καταβολής ορισμένου χρηματικού προστίμου20 ή του οφειλόμενου ποσού εις διπλούν (in duplum)21 ή ακόμη και φυλάκισης22– ό,τι, δηλαδή, ίσχυε και για τους ίδιους τους δανειολήπτες.

  • 23 Nanetti 2007, αρ. 8.3 (…pro pena et nomine pene yperperos quindecim…), 8.84 (…yperperos decem per p (...)
  • 24 Nanetti 1999, αρ. 1.42, 1.43, 1.45, 1.46, 1.119, 4.9, 4.10, 4.11, 4.17, 4.51, 4.67.
  • 25 Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 20311-23.
  • 26 Ibid., VI, αρ. 28-29, σ. 239-242, ιδ. σ. 2412-6 : «…[εἰ δὲ οὺδὲν πληρώσει αὐτὰ εἰς τὸ εἰ(ρημέν)ον τ (...)
  • 27 Nanetti 2007, αρ. 8.84· Nanetti 1999, αρ. 4.9, 4.10, 4.11, 4.51 (…obligo persona mea, Mothoni et Co (...)
  • 28 Nanetti 1999, αρ. 1.82.
  • 29 Sathas 1882, σ. 21-15.
  • 30 Ibid., σ. 8715-26 (Μάρτιος 1398). Βλ. και Μομφερρατοσ 1914, σ. 25.
  • 31 Sathas 1882, σ. 11212-22, με πολύ αυστηρή ποινή για τους παραβάτες: φυλάκιση για έναν μήνα και κατα (...)
  • 32 Sathas 1882, σ. 1011-21.

11Η εξόφληση του δανείου πραγματοποιείτο σε όλες τις μαρτυρούμενες περιπτώσεις μέσα σε καθορισμένη προθεσμία, η οποία προσδιοριζόταν με βάση μικρότερα ή μεγαλύτερα σε διάρκεια χρονικά διαστήματα ή σπανιότερα, θρησκευτικές εορτές. Η αδυναμία των χρεοφειλετών να εξοφλήσουν τα χρέη τους επέσυρε σε πολλές περιπτώσεις την επιβολή χρηματικών προστίμων και άλλων ποινών. Το επιβαλλόμενο πρόστιμο αντιστοιχούσε, πολύ συχνά, σε ορισμένο ποσό χρημάτων23 ή στην εις διπλούν (in duplum) πληρωμή των οφειλομένων24. Άλλοτε πάλι, η ποινή συνίστατο σε προσωρινή παρακράτηση μέρους25 ή και του συνόλου των ενεχύρων/υποθηκών, με σκοπό πάντοτε την πλήρη ικανοποίηση της απαίτησης του πιστωτή26. Φαίνεται ότι, τουλάχιστον από το πρώτο μισό του 14ου αι., στη Μεθώνη και την Κορώνη προβλεπόταν ακόμη και η ποινή φυλάκισης για χρεοφειλέτες, μέχρις πλήρους εξοφλήσεως των χρεών τους (in carceribus detineri usque ad integram solucionem)27. Χαρακτηριστική, από αυτή την άποψη, είναι η περίπτωση υφαντουργού, ο οποίος στα 1343/1344 ήταν έγκλειστος στις φυλακές της Μεθώνης για χρέη και εκλιπαρούσε τον καστελλάνο της περιοχής για τη χορήγηση άδειας εξόδου, προκειμένου να μεταβεί, συνοδεία φρουρών, στην Κορώνη, ώστε να εξοφλήσει άμεσα τους πιστωτές του και να ανακτήσει περιουσιακά του στοιχεία, τα οποία κινδύνευε να χάσει οριστικά28. Την επιβολή της ποινής φυλάκισης σε οφειλέτες στην περιφέρεια των δύο μεσσηνιακών βενετικών κτήσεων επιβεβαιώνει, εξάλλου, και βενετικό διάταγμα του 1338, το οποίο αφορούσε σε στρατιώτες (soldadi) που εξέτιναν ποινή καθείρξεως για ανεξόφλητες οφειλές από χρέη ή εχθρική προς τη Βενετία πράξη29. Από σειρά διαταγμάτων καθίσταται, επίσης, σαφές ότι οι στρατιώτες της Μεθώνης και της Κορώνης εμπλέκονταν συχνά ως δανειολήπτες σε άνευ αποδόσεως ενεχύρου και μη δηλωμένες στην καγκελλαρία των καστελλάνων πιστωτικές συναλλαγές30, εξαναγκαζόμενοι μάλιστα ορισμένες φορές να ενεχυριάζουν ακόμη και τα όπλα τους31 ή να εγκαταλείπουν τις θέσεις τους, για να αποφύγουν την τιμωρία για ανεξόφλητα χρέη σε βάρος Βενετών υπηκόων (zitadini) και κατοίκων (habitadori) των δύο πόλεων32.

  • 33 Nanetti 1999, αρ. 1.42, 1.43, 1.45, 1.46, 4.9, αρ. 4.11· Nanetti 2007, 6.109, 6.115, 6.189.
  • 34 Nanetti 2007, αρ. 6.109, 6.115.
  • 35 Nanetti 1999, αρ. 4.11.
  • 36 Ibid., αρ. 4.9 (…non possendo ascendere ipsum prode vel danum ultra quinque pro centenario in ratio (...)
  • 37 Nanetti 2007, αρ. 6.109, όπου το αρχικό κεφάλαιο του δανείου (200 υπέρπυρα), μαζί με τους τόκους κα (...)
  • 38 Nanetti 1999, αρ. 1.42, 1.43, 1.45, 1.46.

12Η ανάγκη λήψης δανείων ήταν μεγαλύτερη για όσους ασκούσαν εμπόριο, εξού και ο μεγάλος αναλογικά αριθμός δανειοληπτών που ήταν έμποροι. Για τους εμπόρους, ο δανεισμός ήταν ένας βασικός τρόπος εξεύρεσης του απαιτούμενου για τις εμπορικές τους δραστηριότητες κεφαλαίου. Η πρόθεση του δανειολήπτη να επενδύσει στο εμπόριο δηλωνόταν με σαφήνεια μέσα στο κείμενο της σχετικής σύμβασης, με ανάλογες εκφράσεις (negociare, ad negociandum ή trafigare)33. Σε ορισμένες περιπτώσεις, έμποροι προσέφευγαν στον δανεισμό, προκειμένου να έχουν το απαραίτητο κεφάλαιο για να εμπορευτούν, στο πλαίσιο ταξιδιού τους με ναυλωμένο πλοίο34. Άλλοτε, πάλι, η σύναψη δανείου εξυπηρετούσε και άλλες ανάγκες του χρεώστη, όπως εκείνη της ναυσιπλοΐας (navigare)35. Τα δάνεια αυτά επιβαρύνονταν με τόκο, ο οποίος, όταν δεν προσδιοριζόταν σε ποσοστιαία κλίμακα (για πράδειγμα, 5% κατ’ ανώτατο όριο)36, συμψηφιζόταν μαζί με το κεφάλαιο του δανείσματος και τα ταξιδιωτικά ναύλα (nabulum navigii)37 ή αντιστοιχούσε στο ήμισυ των εμπορικών κερδών που θα απέφερε το δανεισθέν κεφάλαιο (cum medietate prodis)38.

  • 39 Lombardo 1951, αρ. 41, 47, 92· Nanetti 2007, αρ. 6.115.
  • 40 Πρόκειται για θεσμό ελληνικής προέλευσης, βλ. Ε. Σ. Παπαγιαννη, Ἡ νομολογία τῶν ἐκκλησιαστικῶν δικα (...)
  • 41 Το ίδιο, δηλαδή, που ίσχυε στα εδάφη της Βυζαντινή αυτοκρατορίας, βλ. Ο. Μαριδακη-Καρατζα, «Νομικές (...)

13Συνήθης τύπος πιστωτικής συναλλαγής και βασικός τρόπος χρηματοδότησης του θαλάσσιου, ειδικότερα, εμπορίου ήταν εκείνος του ναυτοδανείου ή θαλασσοδανείου, στο οποίο το δανειζόμενο χρηματικό ποσόν υποκαθίστατο από εμπορεύματα ίσης αξίας (για παράδειγμα, μετάξι ή/και σιτηρά, κερί και σιτηρά ή κρασί)39. Ο οφειλέτης υποχρεούτο να αποπληρώσει το χρέος του, εφόσον το πλοίο που θα μετέφερε τα εμπορεύματα έφτανε με ασφάλεια στον προορισμό του, γεγονός που πάντοτε επισημαίνεται στις συμβάσεις ναυτοδανείων με ανάλογες εκφράσεις40. Στην πραγματικότητα, δηλαδή, αναλάμβανε τον αυξημένο θαλάσσιο κίνδυνο, στερούμενος του δικαιώματος να προβάλει οποιαδήποτε αξίωση επί του δανείσματος, εάν το ταξίδι δεν είχε αίσια έκβαση41.

  • 42 Lombardo 1951, αρ. 39 (11,25%, το ανώτερο), 41 (15%, το ανώτερο), 47 (15%, το ανώτερο), 55 (42,5%), (...)
  • 43 Δ. Χ. Γκοφασ, «Θαλασσοδάνεια, Σερμαγιές, Βλησίδια. Τρεῖς μορφές χρηματοδότησης τῆς θαλάσσιας επιχεί (...)
  • 44 Lombardo 1951, αρ. 39, 41, 47, 55, 92.
  • 45 Κατά την Αγγελική Λαΐου (Α. Ε. Λαϊου, «God and Mammon: Credit, Trade, Profit and the Canonists», στ (...)
  • 46 Lombardo 1951, αρ. 25, 26, 31, 46, 52, 76, 77· Nanetti 1999, αρ. 3.57.
  • 47 Δ. Χ. Γκοφασ (σημ. 43), σ. 397. Έτσι, μπορεί εύκολα να ερμηνευτεί και το φαινόμενο της παντελούς απ (...)

14Τα θαλασσοδάνεια ήταν κατά κανόνα έντοκα42. Η απαίτηση τόκων και μάλιστα υψηλών, σε σύγκριση με τα απλά δάνεια, αποτελούσε εγγενές στοιχείο τους43. Σωζόμενα συμβόλαια του 1291, που αφορούν στην περιοχή της Κορώνης, παρέχουν αρκετά σαφή εικόνα για το καθεστώς τοκοληψίας των ναυτοδανείων. Από την ενδελεχή μελέτη τους προκύπτει ότι ο τόκος, σταθερός ή μη, κυμαινόταν από 11,25% έως και 42,5% επί του κεφαλαίου του δανείσματος44, ποσοστό ιδιαζόντως υψηλό, συγκρινόμενο με δεδομένα άλλων περιοχών του υστεροβυζαντινού ελλαδικού χώρου45. Ιδιαίτερης μνείας χρήζει ειδική κατηγορία ναυτοδανείων, που εμφανίζεται κατά την υπό εξέτασιν περίοδο στη λατινοκρατούμενη Πελοπόννησο, και είναι, ίσως, μοναδική, εκείνα δηλαδή που συνάπτονταν, όπως χαρακτηριστικά δηλώνεται στις σχετικές σωζόμενες συμβάσεις, amoris et dilectionis causa46. Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε άτοκα τα δάνεια αυτά, δεδομένης της ιδιαίτερης, όπως προαναφέρθηκε, φύσης των ναυτοδανειακών συναλλαγών αλλά και της καταδίκης από την Καθολική Εκκλησία της λήψης ναυτικού τόκου ως τοκογλυφικής πράξης, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τη δραστική μείωση του αριθμού των θαλασσοδανείων στις χριστιανικές χώρες της Δυτικής Μεσογείου47. Όπως και στην περίπτωση των απλών δανείων, πιθανολογούμε ότι και εδώ, η χρήση εκφράσεων που δήλωναν τους στενούς φιλικούς δεσμούς μεταξύ των συμβαλλομένων υποδηλώνει στην πραγματικότητα επιμέρους διευκολύνσεις για τους οφειλέτες.

  • 48 Lombardo 1951, αρ. 1 (…loco pignoris sacculos tres de seta et quatuor de grana…), 55 (…loco pignori (...)
  • 49 Lombardo 1951, αρ. 77, όπου ο οφειλέτης υποχρεούται να εξοφλήσει το χρέος του έως τη muda του επόμε (...)

15Σε ορισμένα ναυτοδάνεια, οι δικαιούχοι δανείζονταν επί ενεχύρω (loco pignoris ή pro pleço)48. Ο προσδιορισμός της προθεσμίας εξόφλησης του χρέους γινόταν συνήθως με βάση την ημερομηνία άφιξης του πλοίου στον προορισμό του (για παράδειγμα, Βενετία, Ραγούζα ή Κωνσταντινούπολη). Άλλοτε πάλι, ως χρονικό όριο λήξης της προθεσμίας αποπληρωμής του ναυτοδανείου χρησιμοποιείτο η επίσημη περίοδος των θαλάσσιων ταξιδιών που ίσχυε για τα βενετικά εμπορικά πλοία, η λεγόμενη muda49.

  • 50 Lombardo 1951, αρ. 2 (…yperpera .C. pro suprascriptis libris .C. et quinque…), 50 (…pro pena et nom (...)
  • 51 Ibid., αρ. 11, 12, 13, 46, 52.
  • 52 Lombardo 1951, αρ. 44.
  • 53 Ibid., αρ. 52 (…obligando nos tibi et nostra bona tam habita quam habenda…)· Nanetti 1999, αρ. 3.57 (...)
  • 54 Lombardo 1951, αρ. 1. Βλ. επίσης, Ibid., αρ. 55, όπου τα ενέχυρα ήταν μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, (...)
  • 55 Ibid., αρ. 31, 52.

16Οι ποινικές ρήτρες των ναυτοδανειακών συμβάσεων ήταν ανάλογες με εκείνες που προβλέπονταν για τα απλά δάνεια και συνίσταντο στην καταβολή ορισμένου ποσού χρημάτων, συμπεριλαμβανομένων, ενίοτε, των κερδών, αλλά και τυχόν απωλειών ή ζημιών που θα προέκυπταν από την εμπορική διάθεση των μεταφερόμενων προϊόντων50 ή/ και στην εις διπλούν (in duplum) καταβολή του οφειλόμενου κεφαλαίου51. Άλλοτε, πάλι, οι δανειστές επέβαλλαν πρόσθετο, χαμηλό επιτόκιο (5%) στις συναλλαγές52 ή απαιτούσαν την πληρωμή όλων των ζημιών και δαπανών που θα ανέκυπταν έως την εξόφληση του δανείσματος ή/και την ιδιοποίηση όλων των περιουσιακών στοιχείων των οφειλετών τους (omnium suorum bonorum presentium et futororum [sic!])53. Στα επί ενεχύρω θαλασσοδάνεια προβλεπόταν επιπλέον η παρακράτηση των ενεχύρων ή/και η κατάσχεση όλων των κινητών και ακίνητων αγαθών των οφειλετών, μέχρις πλήρους ικανοποιήσεως των πιστωτών54. Τέλος, όπως και στα απλά δάνεια, στις ναυτοδανειακές συναλλαγές εμπλέκονταν συχνά και τρίτα πρόσωπα, οι εγγυητές (proprii pleçii et appacatores), με σκοπό τη μεγαλύτερη δυνατή εξασφάλιση των δανειστών55.

  • 56 G. Recoura, Les Assises de Romanie. Édition critique avec une introduction et des notes (1930), αρ. (...)
  • 57 G. Recoura (παραπάνω), αρ. 154, σ. 256-257 (= A. Parmeggiani [παραπάνω], αρ. 154, σ. 190).

17Εκτός από τους κατοίκους των πόλεων, εμπόρους ή άλλους επαγγελματίες, στο δανεισμό προσέφευγαν και όλοι όσοι ζούσαν από την καλλιέργεια της γης. Ειδικότερα, στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας, όλοι οι υποτελείς, ανεξαρτήτως οικονομικής και κοινωνικής θέσης, συμμετείχαν ενεργά σε πιστοληπτικές –δανειοδοτικές δραστηριότητες, από τους απλούς βιλλάνους, οι οποίοι, λόγω της μόνιμα δεινής οικονομικής τους κατάστασης και της έλλειψης ρευστού, δανείζονταν χρήματα για να πληρώνουν τις εισφορές τους προς τους φεουδάρχες ή και να εμπορεύονται, έως τους μεγάλους φεουδάρχες και τους κατά τόπους βαρόνους, οι οποίοι λειτουργούσαν είτε ως δανειστές, ένεκα του πλούτου που συσσώρευαν από τη συστηματική εκμετάλλευση της φεουδαρχικής τους γης, είτε ως δανειολήπτες. Αναφορικά με τους φεουδάρχες, γνωρίζουμε ότι η κληρονομική μεταβίβαση της κινητής περιουσίας τους συνεπαγόταν για τους κληρονόμους τους την υποχρέωση αποπληρωμής των χρεών τους. Αναλυτικότερα, ο κληρονόμος κινητής φεουδαρχικής περιουσίας υποχρεούτο από τον νόμο να ικανοποιήσει όλους τους πιστωτές του εκλιπόντος, προς τους οποίους εκκρεμούσαν ανεξόφλητες οφειλές, δίδοντας προτεραιότητα στη χήρα του φεουδάρχη, στην οποίαν όφειλε να επιστρέψει την προίκα (dota) και κάθε άλλη προγαμιαία δωρεά (contradota)56. Ο σύζυγος, πάλι, ήταν από τον νόμο υποχρεωμένος, όσο η σύζυγός του ήταν εν ζωή ή και μετά τον θάνατό της, αν, βέβαια, είχε αποκτήσει από εκείνη κινητή περιουσία ή ζώα, να εξοφλήσει τα χρέη της από δάνεια που είχε συνάψει ακόμη και πριν από τον γάμο τους57.

  • 58 G. Recoura (σημ. 56), αρ. 215, σ. 290-291 (= A. Parmeggiani [σημ. 56], αρ. 215, σ. 214-215). Η παρα (...)

18Οι βιλλάνοι, από την άλλη πλευρά, εμφανίζονται, κατεξοχήν, ως δανειολήπτες. Ο φεουδαρχικός νόμος τούς αναγνώριζε το δικαίωμα να εμπορεύονται τα προϊόντα που παρήγαν. Η έλλειψη, ωστόσο, του απαιτούμενου κεφαλαίου τους οδηγούσε συχνά στο κατώφλι του πιστωτή. Εφόσον είχαν εξασφαλίσει την έγκριση των κυρίων τους για τις εμπορικές τους δραστηριότητες, οι βιλλάνοι μπορούσαν να απαλλοτριώνουν κινητά ή και ακίνητα περιουσιακά τους στοιχεία, με σκοπό την αποπληρωμή των χρεών τους, εξαιρουμένων των στάσεών τους ή και ενός μουλαριού, μαζί με ζευγάρι βοδιών, εάν ήταν απλοί δανειολήπτες και όχι έμποροι. Αν, τελικώς, δεν κατάφερναν να εξοφλήσουν τις οφειλές τους από δάνεια ή εμπορικές συναλλαγές, τιμωρούνταν με φυλάκιση, ύστερα από σχετικό αίτημα του πιστωτή. Σε περίπτωση, όμως, που, παρά τη ρητή απαγόρευση των κυρίων τους, εμπλέκονταν σε εμπορικές ή πιστωτικές δραστηριότητες και αδυνατούσαν εν συνεχεία να ικανοποιήσουν τους πιστωτές τους, οι ίδιοι απέφευγαν την ποινή καθείρξεως, οι δε πιστωτές τους έχαναν κάθε δικαίωμα να διεκδικήσουν οφειλές από τα δάνεια που είχαν συνάψει μαζί τους58.

  • 59 Lombardo 1951, αρ. 104. Βλ. επίσης, Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 201-204, με ημερομηνία 15 Μαΐου 14 (...)
  • 60 Βλ., για παράδειγμα, το δάνειο που έλαβε το 1372 η Francesca, χήρα (relicta) του Marco Longo, κάτοι (...)
  • 61 Β. Krekić, Dubrovnik (Raguse) et le Levant au Moyen Âge (1961), αρ. 9, σ. 169. A. Tzavara, Clarentz (...)

19Η ανάγκη εξεύρεσης ρευστού χρήματος σε μια περιοχή όπως η λατινοκρατούμενη Πελοπόννησος, όπου το πλεόνασμα της αγροτικής παραγωγής διοχετεύετο στις τοπικές και διεθνείς αγορές με στόχο το εμπορικό κέρδος, είχε ως συνέπεια την ανάπτυξη σημαντικής πιστωτικής δραστηριότητας, στην οποίαν εμπλέκονταν τόσο κάτοικοι (habitatores) των πόλεων (έμποροι, τεχνίτες, στρατιώτες, κληρικοί, μοναχοί, κρατικοί αξιωματούχοι), όσο και φεουδάρχες και βιλλάνοι, μέλη ισχυρών λατινικών οικογενειών αλλά και τοπικοί ηγεμόνες, Βενετοί υπήκοοι, Χριστιανοί, και Εβραίοι. Τον ρόλο του πιστωτή ή του δανειζόμενου αναλάμβαναν ακόμη και γυναίκες, με την ιδιότητα της συζύγου ή της χήρας59, οι οποίες επένδυαν κάποιες φορές το δάνεισμα σε εμπορικές δραστηριότητες60. Μοναδική είναι η περίπτωση της Ελληνίδας Χριστιάνας (Christiana), κόρης του Βασιλείου Κατανίου (Basilius Catanius), από τη θέση Ποταμιά (de loco Potamye) στην περιοχή της Γλαρέντζας, η οποία το 1268 τέθηκε, για διάστημα δέκα ετών, στην υπηρεσία του Ραγουζαίου sire Marthoro de Aucleno (in familia et servis tuis), που είχε προηγουμένως εξοφλήσει τα χρέη της από το δάνειο που είχε λάβει «λόγω πείνας» από τον Nicola Portaincase, από το Trani61.

20Παρά τη συστηματική προσπάθεια της Λατινικής Εκκλησίας να πατάξει το φαινόμενο της τοκογλυφίας, τα δάνεια που συνάπτονταν από ιδιώτες στις λατινικές κτήσεις της Πελοποννήσου ήταν κατά κύριο λόγο έντοκα, κατ’ επίδρασιν, ίσως, του βυζαντινού δικαίου, το οποίο δεν απαγόρευε τον έντοκο δανεισμό. Ο άτοκος δανεισμός πρέπει να ήταν στην πραγματικότητα πολύ περιορισμένος. Η έλλειψη μνείας τόκου στις σωζόμενες συμβάσεις, συμψηφιζομένου, κατά πάσα πιθανότητα, στο δηλούμενο κεφάλαιο του δανείσματος, ή η χρήση στερεότυπων εκφράσεων που δήλωναν τις στενές, φιλικές σχέσεις μεταξύ πιστωτών και οφειλετών δεν αποδεικνύουν τον άτοκο χαρακτήρα των μαρτυρούμενων συναλλαγών. Η μεγάλη έκταση του φαινομένου της τοκογλυφίας αντανακλάται, εξάλλου, στα νομοθετικά μέτρα που ελήφθησαν από τις βενετικές διοικήσεις της Μεθώνης και της Κορώνης, με σκοπό την άσκηση μεγαλύτερου ελέγχου στις πιστωτικές συναλλαγές και την προστασία των πτωχών χρεωστών. Οι πενιχρές και σποραδικές ειδήσεις των σωζόμενων γραπτών πηγών δεν επιτρέπουν τη συναγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων για τους επιμέρους όρους και τις συνθήκες σύναψης των ιδιωτικών δανείων. Ο εντοπισμός και η έκδοση νέου αρχειακού υλικού θα βοηθήσουν αναμφίβολα στην ανάδειξη νέων και πλουσιότερων σχετικών πληροφοριών.

Bibliografía

Βιβλιογπαφικεσ συντομογπαφιεσ

Chrysostomides 1995 = J. Chrysostomides (επιμ.), Monumenta Peloponnesiaca. Documents for the History of the Peloponnese in the 14th and 15th centuries (1995).

Gerland 1903 = E. Gerland, Neue Quellen zur Geschichte des lateinischen Erzbistums Patras (1903).

Lombardo 1951 = A. Lombardo (επιμ.), Pasquale Longo, notaio di Corone (1951).

Μομφερρατοσ 1914 = Α. Γ. Μομφερρατοσ, Μεθώνη καὶ Κορώνη ἐπὶ Ἐνετοκρατίας ὑπὸ κοινωνικήν, πολιτικὴν καὶ δημοσιονομικὴν ἔποψιν (1914).

Nanetti 1999-2007 = A. Nanetti, Documenta veneta Coroni et Methoni rogata. Euristica e critica documentaria per gli oculi capitales Communis Venetiarum (secoli XIV e XV), τόμ 1/1 (1999); τόμ. 1/2 (2007).

Sathas 1882 = C. N. Sathas, «Monumenta Historiae Hellenicae. Statuta et capitula I. Statuto di Corone e Modone (1337-1487)», στο C.N. Sathas (επιμ.), Documents inédits relatifs à l’histoire de la Grèce au Moyen Âge (1882), τόμ. IV, σ. 1-186.

Notas

1 Ο Μαρίνος Σανούδος Τορσέλλος, ο οποίος παραδίδει την πληροφορία, αναφέρει σχετικά ότι τα ιδιωτικά αυτά έγγραφα χορηγούνταν στους ενδιαφερομένους από τους βαΐλους της ηγεμονίας (Ε.Η. Παπαδοπουλου [επιμ.], Μαρίνος Σανούδος Τορσέλλο, Ιστορία της Ρωμανίας [2000], σ. 1074-7). Είναι, όμως, γνωστό, ότι ο θεσμός του βαΐλου εισήχθη στο Πριγκιπάτο μετά τον θάνατο του Γουλιέλμου Β´, το 1278 (Μ. Ντουρου-Ηλιοπουλου, Ἡ ἀνδεγαυϊκή κυριαρχία στὴν Ρωμανία ἐπὶ Καρόλου Α΄ [1266-1285] [1987], σ. 79-81). Η μαρτυρία του Σανούδου, παρά τα σαφή χρονολογικά προβλήματά της, είναι πολύ πιθανόν να απηχεί στο σημείο αυτό μία σύγχρονη ιστορική πραγματικότητα, καθώς ανάλογες χρηματοπιστωτικές πρακτικές ήταν ευρέως διαδεδομένες την ίδια εποχή στη Δύση, όπου Ιταλοί έμποροι έκαναν χρήση έγγραφων εντολών πληρωμής (litterae pagamenti). Για τη χρήση πρώιμων συναλλαγματικών με τη μορφή προφορικών ή έγγραφων εντολών πληρωμής από Βενετούς και Φλωρεντινούς εμπόρους την ίδια περίπου εποχή, βλ. Fr. Thiriet, La Romanie vénitienne au Moyen Âge. Le développement et l’exploitation du domaine colonial vénitien (xiie-xve siècles) (1975), σ. 100, σημ. 2, σ. 308· F. C. Lane, R. C. Mueller, Money and Banking in Μedieval and Renaissance Venice 1. Coins and Moneys of Account (1985), τόμ. 1, σ. 79-80. R. C.Mueller, The Venetian Money Market. Banks, Panics and the Public Debt, 1200-1500 (1997), σ. 3-7. Στον λατινοκρατούμενο ελληνικό χώρο, η χρήση συναλλαγματικών από Βενετούς και Έλληνες εμπόρους τεκμηριώνεται από τον 14ο αι., ενώ ήδη από τις αρχές του ίδιου αιώνα μαρτυρείται η χρήση έγγραφων εντολών πληρωμής από Έλληνες εμπόρους, όπως αναφέρεται σε συμβολαιογραφική πράξη του 1300 από τον Χάνδακα της Κρήτης (Δ.Χ. Γκοφασ, «Ένας πρόδρομος της συναλλαγματικής εκδομένος από Έλληνα έμπορο το 1300», στο Δ. Χ. Γκοφασ [επιμ.], Μελέτες ιστορίας του ελληνικού δικαίου των συναλλαγών, αρχαίου, βυζαντινού, μεταβυζαντινού [1993], σ. 281-288). Η χρήση ιδιωτικών χρηματοπιστωτικών εγγράφων, όπως εκείνα που μνημονεύει ο Σανούδος, θα διευκόλυνε τις συναλλαγές, σε μία εποχή, όπου η κυκλοφορία του χρήματος ήταν ούτως ή άλλως περιορισμένη –η συστηματική κοπή χάλκινων τορνεζίων από το νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας ξεκίνησε μόλις τη δεκαετία του 1260 (D. M. Metcalf, Coinage in South-Eastern Europe, 820–1396 [1979], σ. 234-267, ιδ. σ. 249), λίγο πριν ή μετά από τις δύο συνθήκες του Viterbo, στις 24 και 27 Μαΐου 1267 (J. Baker, M. Ponting, «The Early Period of Minting of deniers tournois in the Principality of Achaïa [to 1289] and their Relation to the Issues of the Duchy of Athens», NC 161 [2001], σ. 207-254, ιδ. σ. 209-210, 218-222, 240, 244) –, αλλά και δύσκολη, λόγω, κυρίως, του πολεμικού κλίματος που επικρατούσε στην Πελοπόννησο.

2 Lombardo 1951, αρ. 1, 11, 12, 13, 25, 26, 28, 31, 41, 44, 46, 47, 50, 52, 55, 62, 75, 76, 77, 92 και 104. Σε σύμβαση του 1291 υπογράφουν πέντε μάρτυρες, Lombardo 1951, αρ. 39, ενώ σε ανάλογες συμβάσεις από την Πάτρα του 15ου αι., ο αριθμός των μαρτύρων κυμαίνεται από τρεις έως τέσσερις (Gerland 1903, VI, αρ. 28-29, σ. 24118-21, και αρ. 14, σ. 20410-15 αντιστοίχως).

3 Η πληροφορία προέρχεται από βενετικό διάταγμα του 1434 για τη Μεθώνη και την Κορώνη (Sathas 1882, σ. 1545-22), με το οποίο οι Εβραίοι πιστωτές υποχρεώνονταν να εκδίδουν για κάθε δάνειο που χορηγούσαν, ενυπόθηκο ή μη, ειδικό έγγραφο (scriptura) ή, σε περίπτωση αναλφαβητισμού των συμβαλλομένων, να εξασφαλίζουν τη σχετική μαρτυρία (testimonianza) τρίτων προσώπων. Βλ. σχετικά, Μομφερρατοσ 1914, σ. 25· J. Starr, Romania: The Jewries of the Levant after the Fourth Crusade (1949), σ. 68· C. A. Hodgetts, The Colonies of Coron and Modon under Venetian Administration, 1204-1400, Ph.D., University of London (1974), σ. 361-362. Εκτός από πτωχούς Χριστιανούς, όπως βεβαιώνει το ανωτέρω διάταγμα, οι Εβραίοι των δύο βενετικών κτήσεων δάνειζαν επί ενεχύρω ακόμη και κρατικούς αξιωματούχους, όπως οι commandadori, οι δημόσιοι, δηλαδή, κήρυκες και κλητήρες. Περί το 1410, η βενετική διοίκηση, σε μία προσπάθεια να πατάξει το φαινόμενο αυτό, το οποίο έπληττε σοβαρά το κύρος της, εξέδωσε σχετική απαγορευτική διάταξη (Sathas 1882, σ. 11223-29· Μομφερρατοσ 1914, σ. 25· J. Starr (παραπάνω), σ. 68.

4 Η κληρονομικότητα των χρεών που προέκυπταν από ανεξόφλητα δάνεια επισημαίνεται σε κάθε σχετική σωζόμενη συμβολαιογραφική πράξη, με σκοπό, πάντοτε, την εξασφάλιση της αποπληρωμής του δανείου.

5 Sathas 1882, σ. 5-619-3. Βλ. επίσης, Μομφερρατοσ 1914, σ. 24.

6 Sathas 1882, σ. 64-12. Μομφερρατοσ 1914, σ. 24.

7 Σύμφωνα με εξοφλητική απόδειξη του 1336 (Nanetti 2007, αρ. 6.189), ο χρεώστης είχε λάβει δάνειο για εμπορικούς σκοπούς (ad negociandum), ύψους 160 υπερπύρων και 8 στερλινιών (με την τρέχουσα ισοτιμία ήτοι 1 υπέρπυρο για 80 τορνέζια), στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν το κεφάλαιο και ο τόκος (…tam de prode quam de capitale…).

8 Όπως είναι γνωστό, η Καθολική Εκκλησία από τον 12ο αι., με αποκορύφωμα τις αρχές του 14ου αι. (Σύνοδος Βιέννης, 1311), μέσω συνοδικών αποφάσεων, κανονικών διατάξεων, θεολογικών κειμένων, ακόμη και ποιητικών έργων, καταδίκαζε απερίφραστα το φαινόμενο της τοκογλυφίας, βλ. Ζ. Λε Γκοφ, Το πουγκί και η ζωή. Οικονομία και Θρησκεία στον Μεσαίωνα (2003), σ. 28-38.

9 Οι πρώτες τράπεζες συναλλαγών της Βενετίας ήταν συγκεντρωμένες στην περιοχή Αγίου Ιακώβου του Ριάλτο (San Giacomo di Rialto), βλ. R. C. Mueller (σημ. 1), σ. 7.

10 Nanetti 1999, αρ. 4.9.

11 Κατά την Ιουλιανή Χρυσοστομίδου (J. Chrysostomides, «MerchantVersus Nobles:ASensational Court Case in the Peloponnese [1391-1404]», στο Πρακτικά του Δ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών [1992-1993], τόμ. 2, σ. 116-134, ιδ. σ. 118), η σύναψη του εν λόγω δανείου συνδέεται με τις αυξημένες δαπάνες που είχε αναλάβει ο Φλωρεντινός ηγεμόνας την εποχή εκείνη, στο πλαίσιο των στρατιωτικών επιχειρήσεών του εναντίον των Καταλανών στην Αττική και τη Βοιωτία.

12 Στη διαθήκη που συνέταξε στις 17 Σεπτεμβρίου 1394 ο Acciaiuoli δήλωνε σαφώς ότι προτίθετο να εξοφλήσει το χρέος του προς τον Κορμολίση, εξαιρουμένων, ωστόσο, των τόκων και των πανωτοκίων, βλ. Chrysostomidès 1995, αρ. 160 § 14, σ. 314.

13 Βλ., για παράδειγμα, Lombardo 1951, αρ. 28.

14 Sathas 1882, σ. 64-12· Μομφερρατοσ 1914, σ. 24.

15 Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 201-204, ιδ. σ. 2026-7.

16 Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 20224-25.

17 Lombardo 1951, αρ. 104, σύμφωνα με το οποίο η Viola, χήρα του ποτέ Varino Murario, αναλαμβάνει την υποχρέωση να εξοφλήσει ποσό ύψους 45 υπερπύρων (με ισοτιμία, 1 υπέρπυρο για 80 τορνέζια), το οποίο είχε λάβει ως δάνειο από τον Βενετό Peregrino Ranbaldo, σε τέσσερις ετήσιες, άτοκες δόσεις των 11 υπερπύρων και 5 στερλινιών η μία.

18 Sathas 1882, σ. 161-16229-16. Το διάταγμα ήταν σαφώς πιο ευνοϊκό για τους κρατικούς βιλλάνους, δεδομένης και της μεγάλης σημασίας τους για τα δημόσια οικονομικά των βενετικών κτήσεων.

19 Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 202-20327-11.

20 Nanetti 2007, αρ. 8.28 (…sub pena librarum quinque auri…).

21 Nanetti 1999, αρ. 1.43.

22 Ibid., αρ. 4.17.

23 Nanetti 2007, αρ. 8.3 (…pro pena et nomine pene yperperos quindecim…), 8.84 (…yperperos decem per penam …).

24 Nanetti 1999, αρ. 1.42, 1.43, 1.45, 1.46, 1.119, 4.9, 4.10, 4.11, 4.17, 4.51, 4.67.

25 Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 20311-23.

26 Ibid., VI, αρ. 28-29, σ. 239-242, ιδ. σ. 2412-6 : «…[εἰ δὲ οὺδὲν πληρώσει αὐτὰ εἰς τὸ εἰ(ρημέν)ον τέρ/μενον], νὰ ἔχῃ πᾶσαν ἄδειαν ὁ εἰρημένος μϊκῦρ Ἀντώνιος/ Τέστας, νὰ σφίξῃ καὶ νὰ στρέψῃ καὶ νὰ περιορίσῃ τοῦ/ εἰρημένου κῦρ Γεωργίου τοῦ Μελέτου τὰ παντοῖα καλὰ/ αὐτοῦ, τὰ ἄνωθεν εἰρημένα, ὅθεν εὑρίσκονται…».

27 Nanetti 2007, αρ. 8.84· Nanetti 1999, αρ. 4.9, 4.10, 4.11, 4.51 (…obligo persona mea, Mothoni et Coroni et ubicumque locorum, in carceribus poni et detineri, donec omnia supradicta duxero persolvendi…), 4.67. Η ίδια ποινή επιβαλλόταν, όπως προαναφέρθηκε, και σε εγγυητές ανεξόφλητων δανείων.

28 Nanetti 1999, αρ. 1.82.

29 Sathas 1882, σ. 21-15.

30 Ibid., σ. 8715-26 (Μάρτιος 1398). Βλ. και Μομφερρατοσ 1914, σ. 25.

31 Sathas 1882, σ. 11212-22, με πολύ αυστηρή ποινή για τους παραβάτες: φυλάκιση για έναν μήνα και καταβολή χρηματικού προστίμου, ύψους 25 υπερπύρων.

32 Sathas 1882, σ. 1011-21.

33 Nanetti 1999, αρ. 1.42, 1.43, 1.45, 1.46, 4.9, αρ. 4.11· Nanetti 2007, 6.109, 6.115, 6.189.

34 Nanetti 2007, αρ. 6.109, 6.115.

35 Nanetti 1999, αρ. 4.11.

36 Ibid., αρ. 4.9 (…non possendo ascendere ipsum prode vel danum ultra quinque pro centenario in ratione annua…).

37 Nanetti 2007, αρ. 6.109, όπου το αρχικό κεφάλαιο του δανείου (200 υπέρπυρα), μαζί με τους τόκους και τα ναύλα, ανερχόταν σε 400, συνολικά, υπέρπυρα. Πρβλ. σύμβαση του 1335 (Nanetti 2007, αρ. 6.115), κατά την οποία, ο χρεώστης μαζί με το ποσόν των 100 δουκάτων που έχει λάβει ως εμπορικό δάνειο όφειλε, εντός ορισμένου χρονικού διαστήματος από την άφιξη του πλοίου στον προορισμό του, να καταβάλει και άλλα 100 δουκάτα ως ναύλα για τη μεταφορά 80 βαρελιών κρασιού, τα οποία αναλύονται σε 30 grossi για κάθε βαρέλι –το ποσό των 100 δουκάτων έχει υπολογισθεί με βάση την τρέχουσα ισοτιμία 1 δουκάτο = 2 υπέρπυρα = 24 grossi (Fr. Thiriet [σημ. 1], σ. 307). Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν γίνεται μνεία τόκου στο παρόν έγγραφο. Ωστόσο, επισημαίνεται με εμφαντικό τρόπο ότι κατά την εξόφληση οι δανειστές δεν είχαν το δικαίωμα να ζητήσουν επιπλέον δουκάτα (…non possint petere vero ducatos contra ducatos…), με τη μορφή, πιθανώς, τοκογλυφικού επιτοκίου.

38 Nanetti 1999, αρ. 1.42, 1.43, 1.45, 1.46.

39 Lombardo 1951, αρ. 41, 47, 92· Nanetti 2007, αρ. 6.115.

40 Πρόκειται για θεσμό ελληνικής προέλευσης, βλ. Ε. Σ. Παπαγιαννη, Ἡ νομολογία τῶν ἐκκλησιαστικῶν δικαστηρίων τῆς βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς περιόδου σέ θέματα περιουσιακοῦ δικαίου 1. Ἐνοχικό δίκαιο – Ἐμπράγματο δίκαιο (1992), σ. 103. Για τις εκφράσεις με τις οποίες δηλωνόταν ο μεγάλος κίνδυνος που διέτρεχε ο πιστωτής να απωλέσει το δάνεισμα, αλλά και τα εμπορεύματά του, βλ. Lombardo 1951, αρ. 28 (absque ullo periculo), 31 (absque ullo periculo seu capitulo et conditione aliqua)· Nanetti 1999, αρ. 1.14 (sine aliquo periculo et occasione aut ullis interpositis capitulis), 1.124 (a risicum et fortunam ipsius navis)· Nanetti 2007, αρ. 6.115 (ad risicum et fortunam dicti navigii et dicti mercadantie). Τον ίδιο κίνδυνο υποδηλώνει και η τυπική για συμβόλαια ναυτοδανείων έκφραση salvos/ salvas/salva (et complectas) in terra, η οποία αναφέρεται στο οφειλόμενο χρηματικό ποσό που έπρεπε να καταβληθεί από τον χρεώστη ακέραιο, μετά την άφιξη του πλοίου στον προορισμό του, βλ. Lombardo 1951, αρ. 11, 12, 13, 25, 26, 50, 52, 77· Nanetti 1999, αρ. 1.14, 3.57.

41 Το ίδιο, δηλαδή, που ίσχυε στα εδάφη της Βυζαντινή αυτοκρατορίας, βλ. Ο. Μαριδακη-Καρατζα, «Νομικές ὄψεις τῆς χρηματοδότησης τοῦ ἐμπορίου», στο Α. Ε. Λαϊου (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα (2006), τόμ. Γ΄, σ. 309-326, ιδ. σ. 317.

42 Lombardo 1951, αρ. 39 (11,25%, το ανώτερο), 41 (15%, το ανώτερο), 47 (15%, το ανώτερο), 55 (42,5%), 92 (27,5%).

43 Δ. Χ. Γκοφασ, «Θαλασσοδάνεια, Σερμαγιές, Βλησίδια. Τρεῖς μορφές χρηματοδότησης τῆς θαλάσσιας επιχείρησης στα μεταβυζαντινὰ χρόνια», στο Δ. Χ. Γκοφασ, Μελέτες ιστορίας του ελληνικού δικαίου των συναλλαγών, αρχαίου, βυζαντινού, μεταβυζαντινού (1993), σ. 395-413, ιδ. σ. 399.

44 Lombardo 1951, αρ. 39, 41, 47, 55, 92.

45 Κατά την Αγγελική Λαΐου (Α. Ε. Λαϊου, «God and Mammon: Credit, Trade, Profit and the Canonists», στο Ν. Οικονομιδησ [επιμ.], Το Βυζάντιο κατά τον 12ο αιώνα. Κανονικό Δίκαιο, κράτος και κοινωνία [1991], σ. 261-300, ιδ. σ. 279, σημ. 48), ακόμη και ο πολύ χαμηλότερος τόκος ύψους 25% επί του δανείσματος σε ναυτοδάνεια από τη Θεσσαλονίκη των αρχών του 15ου αι. θεωρείται πολύ υψηλός και αποδίδεται στις ιδιαίτερα ασταθείς συνθήκες της εποχής, καθώς και στο ριψοκίνδυνο των συναλλαγών αυτού του είδους.

46 Lombardo 1951, αρ. 25, 26, 31, 46, 52, 76, 77· Nanetti 1999, αρ. 3.57.

47 Δ. Χ. Γκοφασ (σημ. 43), σ. 397. Έτσι, μπορεί εύκολα να ερμηνευτεί και το φαινόμενο της παντελούς απουσίας μνείας τόκου σε συμβόλαια ναυτοδανείων από τον Χάνδακα της Κρήτης, τα οποία χρονολογούνται γύρω στα μέσα του 14ου αι., βλ. Δ. Χ. Γκοφασ, «Οι τόκοι στο βυζαντινό δίκαιο», στο Α.Ε. Λαϊου (σημ. 41), τόμ. Γ΄, σ. 297-308, ιδ. σ. 306 και σημ. 45.

48 Lombardo 1951, αρ. 1 (…loco pignoris sacculos tres de seta et quatuor de grana…), 55 (…loco pignoris […] columpnas marmoreas triginta novem quarum una est a capite fracta et quatuor palestratas et tres platas planas et unum liium…)· Nanetti 2007, αρ. 6.115 (…pro pleço suorum ducatorum centum et sui nabulli unum banchum…).

49 Lombardo 1951, αρ. 77, όπου ο οφειλέτης υποχρεούται να εξοφλήσει το χρέος του έως τη muda του επόμενου χειμώνα (…usque per muduam yberni proximi venturi…), δηλ. του 1292/1293, εννοώντας, το πιθανότερο, τον Δεκέμβριο του 1292, όταν άρχιζαν να εξοπλίζονται τα πλοία που θα ελάμβαναν μέρος στο επόμενο ταξίδι. Η βενετική muda ήταν ετήσια, είχε διάρκεια έξι μηνών και ξεκινούσε τον Ιούλιο, με την αναχώρηση των εμπορικών πλοίων από τη Βενετία, με προορισμό τη Ρωμανία και τον Εύξεινο Πόντο και έληγε τον Δεκέμβριο, με την επιστροφή του εμπορικού στόλου στη Βενετία. Πρώτος σταθμός, μετά τον απόπλου από τη Βενετία, στην αρχή του ταξιδιού, ήταν η Μεθώνη, με δεύτερο, τη Χαλκίδα, βλ. σχετικά, Fr. Thiriet (σημ. 1), σ. 343.

50 Lombardo 1951, αρ. 2 (…yperpera .C. pro suprascriptis libris .C. et quinque…), 50 (…pro pena et nomine pene yperpera centum…), 62 (…sub pena bixanciorum duorum quo [sic!] centenario…), 75 (…ad talem prexam et lucrum quale tue merces ibunt vel mittes tunc temperis…), 77 (…cum tali prode et lucro seu eciam dampno […] ad talem fortunam quale ibunt merces…)· Nanetti 2007, αρ. 6.115 (…pena vero inter se p[…] pro observando quingenta yperpera ad manus viginti). Σε συμβάσεις «άτοκων» ναυτοδανείων δηλώνεται αορίστως ότι η ποινή είναι «σύμφωνη με τις βενετικές συνήθειες» (secundum usum/cursum Veneciarum), βλ. Lombardo 1951, αρ. 25, 26 και 31.

51 Ibid., αρ. 11, 12, 13, 46, 52.

52 Lombardo 1951, αρ. 44.

53 Ibid., αρ. 52 (…obligando nos tibi et nostra bona tam habita quam habenda…)· Nanetti 1999, αρ. 3.57. Είναι αξιοσημείωτο ότι το εν λόγω ναυτοδάνειο χαρακτηρίζεται κατά τα άλλα ως «φιλικό» (causa amoris et dilectionis).

54 Lombardo 1951, αρ. 1. Βλ. επίσης, Ibid., αρ. 55, όπου τα ενέχυρα ήταν μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία, σε περίπτωση μη εξόφλησης του χρέους εντός της προβλεπόμενης προθεσμίας, θα διετίθεντο για την ικανοποίηση της απαίτησης του δανειστή.

55 Ibid., αρ. 31, 52.

56 G. Recoura, Les Assises de Romanie. Édition critique avec une introduction et des notes (1930), αρ. 124, σ. 240 (= A. Parmeggiani, Libro dele uxanze e statuti delo Imperio de Romania. Edizione critica [1998], αρ. 124, σ. 178). Η προίκα (dota) και γενικότερα οι προγαμιαίες δωρεές εκλαμβάνονταν από το ισχύον φεουδαρχικό δίκαιο ως μορφές δανεισμού της γυναίκας προς τον σύζυγο, βλ. ibid., σ. 221 (τα σχόλια του εκδότη για την dota).

57 G. Recoura (παραπάνω), αρ. 154, σ. 256-257 (= A. Parmeggiani [παραπάνω], αρ. 154, σ. 190).

58 G. Recoura (σημ. 56), αρ. 215, σ. 290-291 (= A. Parmeggiani [σημ. 56], αρ. 215, σ. 214-215). Η παραπάνω διατάξη αντίκειτο, στην πραγματικότητα, στην πιστοληπτική δραστηριότητα και επιχειρηματικότητα των βιλλάνων, διότι οι πρώτοι που τιμωρούντο σε περίπτωση φυλάκισης των τελευταίων ήταν οι ίδιοι οι φεουδάρχες, δεδομένης της ζημίας που υφίστατο μακροπρόθεσμα η γη τους από τη μείωση του εργατικού δυναμικού των φεούδων τους. Αξίζει, επίσης, να επισημάνουμε ότι για το φεουδαρχικό δίκαιο ο βιλλάνος είχε νομική υπόσταση μόνον μέσω του κυρίου του. Το ίδιο ίσχυε και για τις συναλλαγές του: εφόσον αυτές είχαν την έγκριση του κυρίου του, ήταν νόμιμες και έγκυρες, διαφορετικά, κρίνονταν άκυρες.

59 Lombardo 1951, αρ. 104. Βλ. επίσης, Gerland 1903, VI, αρ. 14, σ. 201-204, με ημερομηνία 15 Μαΐου 1424, όπου η Κατερίνα, σύζυγος του περιώνυμου γιατρού της λατινοκρατούμενης Ρωμανίας, Gillio (Egidio) de Leonessa, δανείζει επί υποθήκη το ποσόν των 350 υπερπύρων στον Ιωάννη Donato, πολίτη Πατρών (civis Patracensis) και χαρτοφύλακα στο αξίωμα. Για τον Leonessa, βλ. Chrysostomides 1995, αρ. 142, σ. 27735, και σημ. 3, αρ. 160, σ. 316135, και σημ. 23. Ι. Χρυσοστομιδου, «Στιγμιότυπα πλούτου και φτώχειας στην Ελλάδα κατά τον 14ο-15ο αι. μέσα από μαρτυρίες εγγράφων των βενετικών αρχείων», στο Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου. Πλούσιοι και φτωχοί στην κοινωνία της ελληνολατινικής Ανατολής (1998), σ. 395-402, ιδ. σ. 396 και σημ. 2.

60 Βλ., για παράδειγμα, το δάνειο που έλαβε το 1372 η Francesca, χήρα (relicta) του Marco Longo, κάτοικος Κορώνης (habitatrix Coroni), προκειμένου να καλύψει τα έξοδα του επικείμενου εμπορικού ταξιδιού της (…navigare, trafigare per teram et per aquam…), βλ. Nanetti 1999, αρ. 4.11.

61 Β. Krekić, Dubrovnik (Raguse) et le Levant au Moyen Âge (1961), αρ. 9, σ. 169. A. Tzavara, Clarentza : une ville de la Morée latine, xiiie-xve siècles (2008), σ. 196-197.

Salvo indicación contraria, el texto y otros elementos (ilustraciones, archivos adicionales importados) se puede utilizar bajo licencia OpenEdition Books License.

Buscar en OpenEdition Search

Se le redirigirá a OpenEdition Search