Μεσαιωνικό Άργος: Η μαρτυρία δύο νομισματικών «θησαυρών»1
Medieval Argos: The evidence of two hoards
Argos médiévale : Le témoignage de deux trésors monétaires
p. 753-765
Résumés
Deux trésors de l’époque franque, composés pour l’un de 2130, pour l’autre de 233 monnaies, ont été exhumés en 2005 à Argos à l’occasion d’une fouille d’urgence conduite par la IVe Éphorie des Antiquités préhistoriques et classiques. Ils constituent une riche source d’information pour l’histoire monétaire de la Grèce (types monétaires, émissions, chronologie, lieux de production et circulation monétaire), autant que pour l’intensification des échanges monétaires avec l’Occident au cours des xiiie s. et xive s. En outre, ces monnaies nous renseignent utilement sur les aspects civiques et militaires de la vie publique, les activités commerciales dans la région et, plus largement aussi, les conditions socio-économiques et politiques dans le Péloponnèse au cours de la période troublée qui suit 1204.
Two hoards of the Frankish period, one with 2130 and the second with 233 coins, were discovered in 2005 during a salvage excavation in Argos conducted by the 4th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities. These are a valuable source of information on the coinage in Greece (types, series, chronology, mints and distribution of coins) and the increasing introduction of coins from the West during the 13th and 14th c. AD. Furthermore, these coins provide important evidence on the political and military aspects of the public life, the trade activities in the region, and generally on the economic, social and political conditions in the Peloponnese during the turbulent era following 1204.
Δύο «θησαυροί» της Φραγκοκρατίας, ο ένας με 2130 και ο δεύτερος με 233 νομίσματα, που αποκαλύφθηκαν το έτος 2005 σε σωστική ανασκαφή της Δ΄ ΕΠΚΑ στο Άργος, αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τη νομισματοκοπία στη Ελλάδα (τύποι νομισμάτων, κοπές, χρονολόγηση, τόποι παραγωγής και διάδοσής τους) αλλά και για την αυξανόμενη εισαγωγή νομισμάτων από τη Δύση κατά τον 13ο αι. και 14ο αι. Περαιτέρω, η μαρτυρία των νομισμάτων αυτών είναι ιδιαίτερα σημαντική για τις πολιτικές και στρατιωτικές εκφάνσεις του δημόσιου βίου, τις εμπορικές δραστηριότητες στην περιοχή αλλά και ευρύτερα για τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στην Πελοπόννησο κατά την ταραγμένη εποχή μετά το 1204.
Plan détaillé
Texte intégral
Τα ανασκαφικα δεδομενα
1Σε σωστική ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε το 2005 από τη Δ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στο οικόπεδο ιδιοκτησίας των αδελφών Μπίτσου, στην πάροδο των οδών Καποδιστρίου και Δαναού στην πόλη του Άργους, αποκαλύφθηκαν καταστραμμένες αρχιτεκτονικές δομές διαφορετικών χρονικών περιόδων (εικ. 1).
2Ωστόσο, κύριο χαρακτηριστικό των κινητών ευρημάτων αποτέλεσε η εύρεση πλήθους μεμονωμένων νομισμάτων (55) που χρονολογούνται από την κλασική εποχή έως και το 1882.
Εικ 1. Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο οικόπεδο αφών Μπίτσου, Άργος (με «Α» και «Β» σημειώνονται οι θέσεις εύρεσης των δύο «θησαυρών»).
Εικ. 2. Νομίσματα «θησαυρού» Α: τύποι.
3Εκτός από τα μεμονωμένα νομίσματα βρέθηκαν δύο «θησαυροί» με νομίσματα της Φραγκοκρατίας.
4Πιο συγκεκριμένα, στα ΒΔ του οικοπέδου αποκαλύφθηκε, στον βόρειο τοίχο κτήριου, λαγήνι που περιλάμβανε 4 χρυσά, 53 αργυρά και 2130 χαλκάργυρα νομίσματα («θησαυρός» Α) (εικ. 2). Επίσης στα ΝΑ του οικοπέδου αποκαλύφθηκε μάζα χώματος με 233 χαλκάργυρα νομίσματα («θησαυρός» Β).
Παρουσιαση των «θησαυρων»
«Θησαυποσ» Α
5Ο πρώτος «θησαυρός» περιλαμβάνει 4 χρυσά φιορίνια Φλωρεντίας, που χρονολογούνται με βάση τα χαρακτηριστικά σημεία των νομισματοκόπων στο διάστημα 1315-13251. Απεικονίζουν ως εμπροσθότυπο θύσανο με κρίνα, που αποτελεί το σύμβολο της Φλωρεντίας και ως οπισθότυπο τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή (εικ. 3).
6Τα αργυρά νομίσματα παρουσιάζουν σχετική ποικιλία τύπων και χρονολόγησης, ωστόσο πρόκειται και πάλι σχεδόν αποκλειστικά για ιταλικά νομίσματα. Περιλαμβάνουν 13 ενετικά grossi2 (εικ. 4), που απεικονίζουν ως εμπροσθότυπο αριστερά τον Άγιο Μάρκο και δεξιά το δόγη με σκήπτρο, ενώ ως οπισθότυπο ένθρονο Χριστό. Πρόκειται για νομίσματα των δόγηδων Ranieri Zeno (1253-1268), Giapolo Contarini (1275-1280), Giovanni Dandolo (1280-1289), Giovanni Soranzo (1312-1328), Francesco Dandolo (1329-1339) και Bartolomeo Gradenigo (1339-1342) (εικ. 5).
7Ακόμη έχουμε 39 νομίσματα από το βασίλειο της Σικελίας3 (εικ. 6). Από το νομισματοκοπείο της Νάπολης προέρχονται 3 gigliati, από τα οποία δύο ανήκουν στα χρόνια βασιλείας του Charles II of Anjou (1285-1309) και ένα στα χρόνια βασιλείας του διαδόχου του Robert I of Anjou (1309-1343). Απεικονίζουν ως εμπροσθότυπο τον βασιλιά ένθρονο και ως οπισθότυπο σταυρό (εικ. 7α-β). Στα χρόνια του Charles II of Anjou (1285-1309) ανήκει και saluto ή carlino με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου στον οπισθότυπο (εικ. 7γ).
8Από το νομισματοκοπείο της Μεσίνας προέρχονται 35 pierreale που φέρουν ως εμπροσθότυπο αετό με ανοιγμένα φτερά και ως οπισθότυπο την ασπίδα του Οίκου της Αραγωνίας (εικ. 8). Από αυτά 6 νομίσματα ανήκουν στα χρόνια βασιλείας του Peter III και της Constance (1282-1285), 15 στα χρόνια βασιλείας του James I (1285-1296) και 14 στα χρόνια βασιλείας του Frederick III (1296-1337).
9Τέλος, ένα μόνο αργυρό νόμισμα προέρχεται από τη Γαλλία. Πρόκειται για ασημένιο τορνέσιο που χρονολογείται στα χρόνια βασιλείας του Philip IV (1268-1314) και προέρ χεται από το νομισματοκοπείο της Tours, το κάστρο της οποίας απεικονίζεται ως οπισθότυπος. Στην εμπρόσθια όψη αποδίδεται σταυρός (εικ. 9).
Εικ. 3. Χρυσά φιορίνια.
Εικ. 4. Ενετικά grossi: κοπές.
Εικ. 5. Ενετικά grossi.
Εικ. 6. Αργυρά νομίσματα Σικελίας: κοπές.
Εικ. 7. Αργυρά gigliati από το Βασίλειο της Σικελίας.
Εικ. 8. Αργυρά pierreale από τη Σικελία.
Εικ. 9. Αργυρό τορνέσιο από τη Γαλλία.
10Από την άλλη πλευρά τα 2130 νομίσματα από κράμα χαλκού και αργύρου του ίδιου «θησαυρού» περιλαμβάνουν σχεδόν αποκλειστικά δηνάρια τορνέσια (τα λεγόμενα denier tournois) από την φραγκοκρατούμενη Ελλάδα4 (εικ. 10), που εικονιστικά μιμούνται τα γαλλικά τορνέσια5.
Εικ. 10. Δηνάρια τορνέσια «θησαυρού» Α: προέλευση.
11Πιο συγκεκριμένα από το Πριγκιπάτο της Αχαΐας και το νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας (εικ. 11) προέρχονται κοπές του William of Villehardouin (1245-1278), του Charles I of Anjou (1278-1285), του Charles II of Anjou (1285-1289), του Florent of Hainaut (1289-1297), της Isabelle of Villehardouin (1297-1301), του Philip of Savoy (1301-1306), του Philip of Taranto (1306-1313), του Louis of Burgundy (1313-1316), του Maud of Hainaut (1316-1318) και του John of Gravina (1318-1333) (εικ. 12).
12Από το Δουκάτο των Αθηνών (εικ. 13) και το νομισματοκοπείο της Θήβας (εικ. 14) προέρχονται κοπές του William de la Roche (1280-1287), του Guy II de la Roche, τόσο ενώ ήταν ανήλικος υπό την κηδεμονία της μητέρας του Έλενας (1287-1294), όσο και όταν ενηλικιώθηκε (1294-1308), καθώς και του Gautier de Brienne (1308-1311).
13Aπό το Δεσποτάτο της Ηπείρου (εικ. 15) και το νομισματοκοπείο της Ναυπάκτου (εικ. 16) έχουμε νομίσματα του Philip of Taranto (1294-1313).
14Τέλος, από το Δουκάτο της Νεοπάτρας στη Θεσσαλία (εικ. 17) έχουμε 4 νομίσματα του Ιωάννη Β’ Άγγελου Κομνηνού (1303-1318).
15Ο μεγάλος αριθμός και η ποικιλία των νομισμάτων ως προς την προέλευση, τους τύπους και τις κοπές καθιστά δύσκολο τον ακριβή προσδιορισμό της χρονολογίας απόκρυψης του «θησαυρού». Ωστόσο, μπορούμε με βάση τη χρονολόγηση του υστερότερου νομίσματος (ένα grosso του δόγη Bartolomeo Gradenigo), να προσδιορίσουμε το διάστημα απόκρυψης στα 1340-1342.
Εικ. 11. Δηνάρια τορνέσια από το Πριγκιπάτο Αχαΐας : κοπές.
Εικ. 12. Δηνάρια τορνέσια από το Πριγκιπάτο της Αχαΐας.
16Ούτε το αγγείο που περιείχε τον «θησαυρό» μπορεί να μας βοηθήσει περισσότερο, καθώς τα προαναφερθέντα 2187 νομίσματα χώρεσαν σε ένα μικρό σχετικά αγγείο καθημερινής χρήσης από το οποίο λείπουν το στόμιο και οι λαβές (εικ. 18). Πρόκειται για λαγήνι με σωζόμενο ύψος 19 εκατοστά και διάμετρο κοιλιάς 13 εκατοστά, καστανού χονδροειδούς πηλού με επίπεδη βάση και ατρακτοειδές σώμα που κοσμείται με πλατιές κάθετες και διαγώνιες ταινίες καφέ χρώματος. Επάνω στις ταινίες με λευκό επίθετο χρώμα αποδίδονται κάθετες παράλληλες γραμμές (σειρήτια) και συνεχής κάθετη σειρά με αλληλοσυμπλεκόμενα Χ. Διακόσμηση που γενικά θεωρείται χαρακτηριστική για αγγεία του 13ου αιώνα στην Πελοπόννησο6.
Εικ. 13. Δηνάρια τορνέσια από το Δουκάτο Αθηνών: κοπές.
Εικ. 14. Δηνάρια τορνέσια από το Δουκάτο Αθηνών.
Εικ. 15. Δηνάρια τορνέσια από το Δεσποτάτο της Ηπείρου : κοπές.
Εικ. 16. Δηνάρια τορνέσια από το Δεσποτάτο της Ηπείρου.
Εικ. 17. Δηνάρια τορνέσια από το Δουκάτο της Νεοπάτρας.
Εικ. 18. Το πήλινο αγγείο του «θησαυρού» Α: όψη Α, τομή, όψη Β.
17Πάντως, η χρονική έκταση των 70 περίπου ετών (1267-1340) που καλύπτουν τα ανερευθέντα μέσα στο αγγείο νομίσματα, ίσως υποδηλώνουν ότι ο κάτοχός τους είχε χρησιμοποιήσει το αγγείο ως ένα είδος θησαυροφυλακίου.
«Θησαυποσ» Β
18Ο «θησαυρός» των 233 νομισμάτων από την άλλη πλευρά περιλαμβάνει αποκλειστικά δηνάρια τορνέσια (denier tournois), κυρίως γαλλικά και πολύ λιγότερα από το Πριγκιπάτο της Αχαΐας (εικ. 19).
19Πιο συγκεκριμένα περιλαμβάνει κοπές του Louis IX (1226-1270) του νομισματοκοπείου της Tours (εικ. 20α) και κοπές του Alphonse of France (1249-1271) (εικ. 20β), ως κόμη των Poitou και Provence, καθώς και του Charles I of Anjou (1249-1266) (εικ. 20γ), ως κόμη της Provence7.
20Από το Πριγκιπάτο της Αχαΐας και το νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας (εικ. 22) προέρχονται λίγα νομίσματα κοπών του William of Villehardouin (1245-1278).
Εικ. 19. Προέλευση νομισμάτων «θησαυρού» Β.
Εικ. 20. Γαλλικά δηνάρια τορνέσια στον «θησαυρό» Β.
Εικ. 21. Δηνάρια τορνέσια του Πριγκιπάτου της Αχαΐας στον «θησαυρό» Β.
21Όπως διαπιστώνουμε, πρόκειται για κλειστό σύνολο νομισμάτων μιας εικοσαετίας περίπου (1249-1270).
22Το μέγεθος και το σχήμα της μάζας των νομισμάτων, καθώς και η εύρεση χρυσής κλωστής και μικρού χάλκινου αντικειμένου που πιθανά χρησίμευε ως διακοσμητικό στοιχείο, υποδηλώνουν ότι τα παραπάνω νομίσματα αποτελούν το περιεχόμενο ενός πουγκιού (εικ. 22). Εξάλλου, η εύρεση των νομισμάτων όχι κάτω από ένα δάπεδο ή μία συσσώρευση από λίθους αλλά σε καθαρό στρώμα χώματος υποδηλώνει ότι δεν πρόκειται για απόκρυψη αλλά προφανώς για απώλεια.
Το αργοσ στον 12Ο και 13Ο αιωνα
23Το πουγκί με τα 226 δηνάρια τορνέσια, κυρίως γαλλικής προέλευσης και λίγα του Πριγκιπάτου της Αχαΐας φανερώνει ότι πιθανόν ανήκε σε έναν στρατιώτη (με καταγωγή/ προέλευση από την Προβηγκία;) της φράγκικης φρουράς που είχε εγκατασταθεί στο Άργος.
Εικ. 22. Μάζα νομισμάτων «θησαυρού» Β και εξαρτήματα πουγκιού.
24Αντίθετα, η ποικιλία τύπων νομισμάτων που περιλαμβάνει ο «θησαυρός» στο λαγήνι, τα χρυσά και τα αργυρά νομίσματα μεγάλης αξίας αλλά και το πλήθος των δηναρίων τορνεσίων, τόσο από την Αχαΐα, όσο και από την Αττική αλλά και την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, φανερώνει ότι ο κάτοχός τους ήταν έμπορος, είτε ιταλικής καταγωγής εγκαταστημένος στο Άργος, ή έστω με επαφές τόσο στην Κάτω Ιταλία, όσο και τη Βενετία, όπου έφταναν τα αγροτικά προϊόντα (κυρίως σταφίδες, ελιές, λάδι, μέλι, βελανίδια, βαμβάκι, λινάρι), αλλά και μετάξι από την φραγκοκρατούμενη Πελοπόννησο8.
25Εξάλλου, η περίοδος από το 1261 ως το 1340, στην οποία εντάσσονται και οι κοπές του παραπάνω «θησαυρού», καλύπτει και την εποχή της μεγαλύτερης ακμής του εμπορίου της Ανατολικής Μεσογείου προς τη Δύση.
26Το Άργος με τα προϊόντα της αργολικής πεδιάδας και τη στρατηγική θέση του στη χερσαία οδό επικοινωνίας της κεντρικής Πελοποννήσου με το λιμάνι της Κορίνθου αποτελούσε σημαντική περιοχή για τους Φράγκους ηγεμόνες.
27Γι’ αυτό το κάστρο της Λάρισας είναι από εκείνα που κατασκευάζονται στα πρώτα χρόνια της φράγκικης κυριαρχίας στα ερείπια παλαιότερου αμυντικού κτίσματος των βυζαντινών χρόνων.
28Επίσης, είναι γνωστό το συνεχές ενδιαφέρον των ηγεμόνων της Αχαΐας και της Αθήνας για την περιοχή. Έτσι, μολονότι το Άργος και η Ναυπλία είχαν παραχωρηθεί ως τιμάρια από τον Geoffrey I Villehardouin, ηγεμόνα της Αχαΐας, στον δούκα των Αθηνών Othon de la Roche ήδη από τα 1212, παρέμειναν στην επικυριαρχία των αρχόντων της Αχαΐας ως το τέλος9.
29Ούτε είναι άγνωστη η διεκδίκηση της περιοχής από τους άρχοντες του Δεσποτάτου της Ηπείρου, με κορύφωση την επίθεση στο Άργος από τον οίκο των Tocco στα 139510.
30Εξάλλου, η περιοχή του Άργους, όπου ανασκάφηκαν οι παραπάνω «θησαυροί» αποτελεί τόπο εύρεσης σημαντικών κτιριακών δομών και κινητών ευρημάτων της βυζαντινής και της φράγκικης περιόδου11. Ανατολικότερα αυτών αποκαλύφθηκε και τμήμα του μεσαιωνικού τείχους της πόλης12. Επομένως, πρόκειται πιθανόν για μία πλούσια συνοικία της πόλης κοντά στα τείχη, όπου είχαν εγκατασταθεί είτε Ιταλοί έμποροι, κυρίως Βενετοί και Γενουάτες, όπως και σε άλλα αστικά κέντρα και λιμάνια της Πελοποννήσου, είτε τραπεζίτες και αργυραμοιβοί που εξασφάλιζαν τη μετατροπή των διαφόρων νομισμάτων13 για τη διευκόλυνση του διεθνούς εμπορίου.
Παραρτημα: αναλυση τησ συστασησ των νομισματων
31Μολονότι οι παραπάνω «θησαυροί» αφορούν νομίσματα σχετικά κοντινής σε εμάς εποχής, πολλά πράγματα που αφορούν στην τεχνολογία τους παραμένουν άγνωστα.
32Για να αναγνωριστούν τα προϊόντα διάβρωσης των δηναρίων τορνεσίων και να επιλεγεί η σωστότερη μέθοδος συντήρησής τους, αλλά και για να προσδιοριστούν τα κράματα μετάλλων που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή τους θεωρήσαμε με τη συντηρήτρια της Δ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, κα. Πηνελόπη Ταρατόρη, που είχε αναλάβει το έργο της συντήρησης των παραπάνω «θησαυρών», ότι είναι απαραίτητο να γίνουν αναλύσεις σε δείγματα νομισμάτων.
33Οι αναλύσεις πραγματοποιήθηκαν στο εργαστήριο μετάλλων της ΙΓ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στο Βόλο από την Τμηματάρχη συντήρησης, κ. Ελένη Ασδεράκη14. Για την ανάλυση των νομισμάτων χρησιμοποιήθηκε φασματόμετρο φθορισιμετρίας ακτίνων Χ, το οποίο αναπτύχθηκε στο Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής του «ΕΚΕΦΕ» Δημόκριτος. Έγιναν μετρήσεις σε τουλάχιστον τρία σημεία της επιφάνειας των νομισμάτων και επαναλήψεις στα περισσότερα από αυτά, προκειμένου να είμαστε βέβαιοι για την ομοιογένεια του κράματος.
34Τα προϊόντα διάβρωσης που ανιχνεύθηκαν στα νομίσματα είναι χλωριούχα, θειούχα και ασβεστιτικά άλατα.
Γλαρέντζα | Ναύπακτος | Θήβα | |
Fe | 0,5-1 % | 0,3 % | 1% |
Ni | 1⁓2 % | 1% | 1,3-1,5 % |
Cu | 66-79 % | 69 % | 75-78,5 % |
Zn | 0,4-1 % | 1% | 0-0,5 % |
As | 0-0,2 % | 0% | 0-0,4 % |
Ag | 27-24 % | 27 % | 18-20 % |
Sn | 0-1 % | 0% | 0% |
Sb | 0-2 % | 0% | 0-1 % |
Au | 0,1-0,2 % | 0,1 % | 0,3-0,6 % |
Pb | 0-1,5 % | 0,5 % | 0-0,4 % |
Πίν. 1. Σύσταση δηναρίων τορνέσιων των κύριων νομισματοκοπείων στον ελλαδικό χώρο.
35Επίσης, διαπιστώθηκε ότι για την κατασκευή των παραπάνω τορνεσίων έχουν χρησιμοποιηθεί χαλκός και άργυρος (πίν. 1) σε δύο διαφορετικούς ποσοτικούς συνδυασμούς :
36α) ⁓66 % χαλκός και ⁓27 % άργυρος στη μία περίπτωση και
37β) 71-79 % χαλκός και 16-24 % άργυρος στη δεύτερη περίπτωση
38Φαίνεται, μάλιστα, ότι τα νομίσματα που κόπηκαν στη Γλαρέντζα και τη Ναύπακτο, ανεξάρτητα σε ποια περίοδο και από ποιον άρχοντα, άλλοτε ανήκουν στην πρώτη και άλλοτε στη δεύτερη κατηγορία, ενώ τα νομίσματα που κόπηκαν στο νομισματοκοπείο της Θήβας ανήκουν στη β΄ κατηγορία.
39Σε τρεις περιπτώσεις της κατηγορίας με το μεγαλύτερο ποσοστό χαλκού έχει προστεθεί στο κράμα και περίπου 1 % ψευδάργυρος. Σε δύο μόνο περιπτώσεις της ίδιας κατηγορίας, το νικέλιο φθάνει το 2 %, στοιχείο που μπορεί να μας βοηθήσει μελλοντικά για τον προσδιορισμό της πηγής προέλευσης των μετάλλων.
40Ο μόλυβδος υπάρχει σε πολύ μικρό ποσοστό, αρκετό, όμως, στις περισσότερες περιπτώσεις, ώστε να μπορεί να θεωρηθεί ότι ήταν εσκεμμένη προσθήκη, καθώς 1 % μολύβδου αρκεί για να μειωθεί το σημείο τήξης του κράματος και η επεξεργασία του να γίνει πιο εύκολη. Το αντιμόνιο σε ορισμένες περιπτώσεις είναι παρόν και αποτελεί επίσης μία ένδειξη προέλευσης των μετάλλων. Ο χρυσός, γενικά, υπάρχει ως ιχνοστοιχείο και υποδηλώνει τη συνύπαρξή του με τον άργυρο σαν φυσικό κράμα.
41Ωστόσο, για να μπορέσουμε να έχουμε πιο σαφή εικόνα της σύστασης τέτοιων νομισμάτων και για να προσδιορισθούν οι πηγές των μετάλλων, θα πρέπει να γίνουν αναλύσεις και σε άλλα νομίσματα αυτής της περιόδου και ενδεικτικά απ’ όλα τα γνωστά νομισματοκοπεία της φραγκοκρατούμενης Ελλάδας.
Notes de bas de page
1 P. Grierson, Coins of Medieval Europe (1991), σ. 105-110.
2 R. Paolucci, Le Monete dei Dogi di Venezia (1990).
3 P. Grierson, A. S. M. Blackburn, Medieval European Coinage 14. Italy III. South Italy, Sicily, Sardinia (1998), σ. 255-268.
4 Εξαιρούνται 3 γαλλικά δηνάρια τορνέσια, από τα οποία το ένα αποτελεί κοπή του νομισματοκοπείου της Tours στα χρόνια βασιλείας του Philip IV.
5 A. G. Malloy κ.ά., Coins of the Crusader States (2004), σ. 345-403; J. Baker, M. Ponting, «The Early Period of Minting of Deniers Tournois in the Principality of Achaia (to 1289), and their Relation to the Issues of the Duchy of Athens», NC 161 (2001), σ. 241-245· D. M. Metcalf, Coinage of the Crusaders and the Latin East in the Ashmolean Museum Oxford (1995), σ. 252-286· του ιδιου, «A Comment on the Circulation of Tornesia of Charles of Anjou and their Chronology», ΝομΧρον 11 (1992), σ. 27-37· A. Τζαμαλησ, «Η πρώτη περίοδος του τορνεζίου. Νέα στοιχεία από ένα παλαιό εύρημα», ΝομΧρον 9 (1990), σ. 101-131· 10 (1991), σ. 43-66.
6 A. Bakourou κ.ά., «Argos and Sparta: Pottery of the 12th and 13th Centuries», στο Πρακτικά 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Μεσαιωνικής Κεραμικής της Μεσογείου, Θεσσαλονίκη, 11-16 Οκτωβρίου 1999 (2003), σ. 235· Π. Καλαμαρα, «Η βυζαντινή κεραμική της Μονεμβασιάς και η τοπική παραγωγή», στο : Πρακτικά 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Μεσαιωνικής Κεραμικής της Μεσογείου, Θεσσαλονίκη, 11-16 Οκτωβρίου 1999 (2003), σ. 770-771· G. D. R. Sanders, «Excavations at Sparta : The Roman Stoa, 1988-91. Preliminary Report, Part 1, Medieval Pottery», ABSA 88 (1993), σ. 269, 274, πίν. 26.
7 J. Roberts, The Silver Coins of Medieval France (476-1610 AD) (1996), σ. 287-292.
8 Β. Παναγιωτοπουλοσ, Πληθυσμοί και οικισμοί της Πελοποννήσου, 13ος-18ος αι. (1985).
9 A. Savvides, «Nauplion in the Byzantine and Frankish periods», Πελοποννησιακά 19 (1991-1992), σ. 296-300.
10 A. Luttrell, «The Latins of Argos and Nauplia: 1311-1394», PBSR 34 (1966), σ. 34-55.
11 J. Baker, «Two Thirteenth Century Hoards and some Site Finds from Argos», NC 167 (2007), σ. 211-214.
12 Τμήμα του τείχους αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφής που διενεργήθηκε από τη Δ΄ ΕΠΚΑ στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου το 2004-2005. Προφορική επικοινωνία με την ανασκαφέα δρα. Άλκηστη Παπαδημητρίου.
13 J. Baker, M. Ponting (σημ. 5), σ. 220.
14 Ευχαριστούμε θερμά την κ. Ελένη Ασδεράκη για τη συνεργασία και τη φιλοξενία, καθώς και τις διευθύντριες της Δ´ και ΙΓ´ ΕΠΚΑ, κ. Άλκηστη Παπαδημητρίου και Αργυρούλα Ιντζεσίλογλου για την υποστήριξη που μας παρείχαν.
Notes de fin
1 Από την παρούσα θέση, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον εργατοτεχνίτη κ. Ηλία Καπλατζή, στον οποίο οφείλεται η υποδειγματική ανασκαφική διερεύνηση των «θησαυρών», καθώς και τις σχεδιάστριες, κ.κ. Παρασκευή Κοντού, Καλλιόπη Νικολακοπούλου και Ρεβέκκα Τσεμπερά.
Auteur
Αρχαιολόγος, Eφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας (πρώην Δ΄ ΕΠΚΑ).
Le texte seul est utilisable sous licence Licence OpenEdition Books. Les autres éléments (illustrations, fichiers annexes importés) sont « Tous droits réservés », sauf mention contraire.
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
Les royaumes de Chypre à l’épreuve de l’histoire
Transitions et ruptures de la fin de l’âge du Bronze au début de l'époque hellénistique
Anna Cannavò et Ludovic Thély (dir.)
2018
Philippes, colonie romaine d’Orient
Recherches d’histoire institutionnelle et sociale
Cédric Brélaz
2018
Entrepôts et circuits de distribution en Méditerranée antique
Véronique Chankowski, Xavier Lafon et Catherine Virlouvet (dir.)
2018
Dikili Tash Village Préhistorique de Macédoine orientale I
Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) – Volume 3
Dimitra Malamidou, Christina Marangou et René Treuil
2019
Les hippodromes et les concours hippiques dans la grèce antique
Jean-Charles Moretti et Panos Valavanis (dir.)
2019
Pontica Varia
Poleis e città, culti e rappresentazioni religiose, thiasoi orfici, organizzazione del commercio, «giustizia privata» nella periferia nord-orientale del mondo greco (secoli VII-IV a.c.)
Benedetto Bravo
2021
Côtoyer les dieux
L’organisation des espaces dans les sanctuaires grecs et romains
Sandrine Huber et William Van Andringa (dir.)
2022
La rencontre pacifique de deux mondes chrétiens
Les monastères de la Péribleptos et de la Pantanassa à Mistra
Aspasia Louvi-Kizi
2022
Études critiques sur les inventaires de l’Indépendance délienne
Jacques Tréheux et Pierre Charneux Marie Feyel et Christophe Feyel (éd.)
2023
