1Εξετάζονται τα νομίσματα που βρέθηκαν στο φρούριο του Ναυπλίου κατά τις ανασκαφές που διενήργησε το χειμώνα του 1972, με τον χαρακτηρισμό του κατεπείγοντος, η 1^η ΕΒΑ υπό τον Παύλο Λαζαρίδη1.

2Πρόκειται για 134 τεμάχια2 που χρονολογικά καλύπτουν μια ευρεία περίοδο από τον 6^ο αι. μ.Χ. μέχρι τον 19^ο αι. από μία θέση για την οποία η γνώση μας ήταν πενιχρή3 (γράφ. Ι). Χρονολογικά η πύκνωση των νομισμάτων εντοπίζεται από τα μέσα του 11^ου αι. μέχρι τα τέλη του 15^ου αι. – αρχές 16^ου αι.4. Έχουν ταυτισθεί και 4 αρχαία ελληνικά. Είναι γνωστό το φαινόμενο αρχαία χάλκινα να επιβιώνουν και σε χριστιανικούς αιώνες και να παρεισφρύουν, συνήθως σε σύνολα με υστερορωμαϊκά και κοπές του 5^ου αι. – 6^ου αι. μ.Χ.5. Η φόλλις του Ιουστινιανού επίσης δεν προκαλεί έκπληξη, καθώς έχουν ταυτισθεί αφενός νομίσματα του Ιουστινιανού στην Κόρινθο αλλά και αλλού στην Πελοπόννησο καθώς και κοπές άλλων αυτοκρατόρων του 5^ου-6^ου αι., που αναφέρονται τόσο σε μεγάλες χάλκινες εκδόσεις, όσο και σε μικρές υποδιαιρέσεις6.

3Ενδιαφέρουσες είναι οι δύο φόλλεις του Κώνσταντα Β΄ (641-668 ) –χρονολογίας κοπής η μία 651-658, η άλλη είναι φθαρμένη– που παραπέμπουν στο γνωστό γεγονός της διαχείμανσης του Κώνσταντα στην Αθήνα, το 662-663. Πριν φύγει για τη Ρώμη μαζί με την ακολουθία του, ο αυτοκράτωρ πήγε και στην Κόρινθο, όπου μάλιστα του έγινε και θερμή υποδοχή7. Την παρουσία του στο νοτιοελλαδικό χώρο επιβεβαιώνει άμεσα η νoμισματική μαρτυρία, καθώς έχουν ταυτισθεί νομίσματά του στην Αθήνα, στην Κόρινθο, στη Θήβα, στη νησίδα Πέρανι της Σαλαμίνας, και τώρα στην Αργολίδα8.

4Οι «σκοτεινοί» δύο αιώνες που ακολουθούν χαρακτηρίζονται από σπανιότητα όσον αφορά στην ανεύρεση νομισμάτων. Για το θέμα έχει γίνει μακρά συζήτηση από τους μελετητές, τόσο σχετικά με τα αίτια αλλά και για τα υλικά κατάλοιπα αυτής της εποχής. Στην Πελοπόννησο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου λίγα μόνο νομίσματα έχουν ανευρεθεί. Το ίδιο αυτό φαινόμενο έχει εντοπισθεί και αλλού, στην Αθήνα, την Κορινθία, τη Θήβα. Η Βάσω Πέννα, που συγκέντρωσε υλικό από πόλεις και θέσεις της Πελοποννήσου, κατέγραψε ανάμεσα στα 685-829, δηλαδή από μια ευρεία χρονική περίοδο, 38 μόνο χάλκινα νομίσματα9. Η Ακροναυπλία ακολουθεί την ίδια σιωπή. Δεν βρέθηκε νόμισμα αυτής της περιόδου. Στην περίπτωση αυτή, ακόμα και η απουσία είναι μαρτυρία ενδιαφέρουσα, εφόσον βέβαια συντονίζεται και εντάσσεται σε μια γενικότερη τάση.

5Από τον 7^ο αι. η νομισματική μαρτυρία στην Ακροναυπλία δίνει ουσιαστικά σημεία ζωής μόλις στα μέσα του 11^ου αι. Η ανάκαμψη που σημειώνεται με τον Θεόφιλο αλλού, στην Κόρινθο, την Αθήνα, τη Θήβα, εδώ δεν μαρτυρείται. Δεν έχει ταυτισθεί νόμισμα της δυναστείας του Αμορίου (829-843). Αναφέρεται η ανεύρεση ενός μόνο επώνυμου νομίσματος των Μακεδόνων – φόλλις του Βασιλείου Α΄10. Γεγονός είναι ότι το Ναύπλιο στους μέσους βυζαντινούς αιώνες, υπήρξε ακμάζουσα εμπορική πόλη που ανήκε στο βυζαντινό θέμα της Πελοποννήσου, μνημονεύεται σε ιστορικές πηγές του 10^ου αι. και του 11^ου αι., όπως στον Βίο του Αγίου Πέτρου Άργους και στον Βίο του Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε, ενώ παράλληλα τον 10^ο αι. μαρτυρείται η Επισκοπή Άργους και Ναυπλίου11. Λίγο πριν από τα μέσα του 11^ου αι. η Ανατολική Στερεά και η Πελοπόννησος αποτέλεσαν το «θέμα Ελλάδος». Από αυτήν ακριβώς την εποχή έχουν ταυτισθεί στην Ακροναυπλία μία φόλλις του Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα (1050-1067) και 6 ανώνυμες βυζαντινές φόλλεις των κατηγοριών C, D, Ι και Κ και χρονολογούνται από τη δεκαετία 1040-1050 μέχρι τα 1085- 109212. Φόλλεις του 11^ου αι. ανώνυμες διαφόρων κατηγοριών, αλλά και επώνυμες αυτοκρατόρων, είναι γνωστό ότι έχουν κυκλοφορήσει σε όλη την Αργολίδα13.

6Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει σε μία μοναδική φόλλι, με πολυγωνική, ψαλιδισμένη περιφέρεια, που βρέθηκε στην Ακροναυπλία για την απόδοση της οποίας έχουν καταγραφεί διαφορετικές προτάσεις. Στην εμπρόσθια όψη απεικονίζεται προτομή του Χριστού και στην οπίσθια έχει χαραχθεί στο κέντρο μικρός σταυρός στις απολήξεις των οριζοντίων κεραιών του οποίου, υπάρχει αρ. η συλλαβή ΝΗ και δεξ. ΚΑ, ενώ στις απολήξεις των καθέτων κεραιών IC XC.

7Η φόλλις αυτή παλαιότερα είχε αποδοθεί είτε στον Αλέξιο Α΄14, είτε είχε καταχωρισθεί ως ανώνυμη L15. Ο Bendall16 στα 1977, δημοσίευσε έναν αριθμό χάλκινων νομισμάτων – μεταξύ των οποίων ορισμένα και αυτού του τύπου της Ακροναυπλίας. Τα ενδιαφέροντα αυτά νομίσματα προέρχονταν από την Τραπεζούντα, γεγονός που υπαγόρευσε την απόδοσή τους στην Τραπεζούντα και τη σύνδεσή τους με την οικογένεια των Γαβράδων. Διακρίθηκαν σε 14 τύπους και χρονολογήθηκαν στο σύνολό τους ανάμεσα στα 1080 περίπου μέχρι το 1200. Συγκεκριμένα, η φόλλις που βρέθηκε στην Ακροναυπλία είναι του τύπου VIII και χρονολογείται ανάμεσα στα 1080-109017. Πρόσφατα, ωστόσο, ο Schulze18 επεσήμανε ότι η απόδοση στην Τραπεζούντα του τύπου VIII, που βρέθηκε στην Ακροναυπλία, αν και έχει πολύ συζητηθεί, εν τούτοις παραμένει ακόμα αβέβαια και ταυτόχρονα πρότεινε ένας τύπος από αυτά, και συγκεκριμένα ο τύπος VI, να συνδεθεί με την περιοχή της Αντιόχειας της Συρίας. Το νόμισμα της Ακροναυπλίας δεν είναι άγνωστο στην Ελλάδα. Αυτό, αλλά και άλλα τεμάχια διαφόρων τύπων αυτής της ίδιας σειράς, έχουν βρεθεί σε περιορισμένο αριθμό στην Αθήνα αλλά και την Κόρινθο και έχουν δημοσιευθεί. Όπως με πληροφόρησε ο Ορέστης Ζερβός υπάρχουν στην Κόρινθο και άλλα ακόμα νομίσματα από την ίδια ομάδα εκτός αυτών που έχουν ήδη δημοσιευθεί19. Κατά τη γνώμη μας, η σκέψη, το νόμισμα αυτό, στα χέρια ενός ταξιδιώτη, να έφτασε στην Ακροναυπλία δια χερσαίας οδού από την Κόρινθο ή απευθείας διά θαλάσσης, στο επίσης δραστήριο λιμάνι του Ναυπλίου, είναι μία ερμηνεία που έχει λόγους να υποστηριχθεί20.

8Με την ταύτιση τεταρτηρών των Κομνηνών, των πεπλατυσμένων μικρών χάλκινων νομισμάτων που εισήγαγε ο Αλέξιος Α΄ στα 109221, τα νομισματικά ευρήματα από την Ακροναυπλία οδηγούν τον μελετητή στον 12^ο πλέον αιώνα, που βρίσκει το Ναύπλιο σε τέτοια εμπορική δραστηριότητα, ώστε να θεωρείται από τις πιο ακμάζουσες πελοποννησιακές πόλεις της εποχής22, έδρα εμπορικών εγκαταστάσεων και των Βενετών, των οποίων οι κινήσεις είχαν διευκολυνθεί με τα προνόμια που τους είχαν παραχωρηθεί ήδη από το 1082 με το χρυσόβουλο του Αλεξίου Α΄, αλλά και με αυτό που αργότερα ακολούθησε (1198). Στην Ακροναυπλία ταυτίσθηκαν τέσσαρα τεταρτηρά του Αλεξίου Α΄ με τον διάλιθο σταυρό στην μία όψη και θεωρούνται και τα τέσσαρα ως επίσημες αυτοκρατορικές κοπές23. Ταυτίσθηκαν επίσης και άλλα τεταρτηρά Κομνηνών, όπως του Ιωάννη Β΄ (1118-1143) αλλά και του Μανουήλ Α΄ (1143-1180), καθώς και του Ισαακίου Αγγέλου (1185-1195). Το δε βάρος τους κυμαίνεται από 1,03-3,15 γρ. Τα τεταρτηρά του Ισαακίου Αγγέλου στα τέλη του 12^ου αι. είναι και οι τελευταίες κοπές του επίσημου βυζαντινού κράτους που ταυτίσθηκαν στην Ακροναυπλία. Τα νομίσματα που βρέθηκαν στη συνέχεια εκδόθηκαν από ξένες ή απροσδιόριστες ακόμα αρχές. Μοναδική εξαίρεση, δύο αιώνες αργότερα, αποτελεί ένα νόμισμα, tornese, που έκοψε ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος (1391- 1423) στη μέση της δεκαετίας του 1390 ή στα 1408, ή στα 1415-1416. Πρόσφατα, ο Julian Baker24, βασιζόμενος στο υλικό των παλαιών βρετανικών ανασκαφών, 1906-10 και 1924-28, από τη Σπάρτη, που φυλάσσονται στο ΝΜ, απέδωσε τα tornesi αυτά σε νομισματοκοπείο στην Λακωνία και συγκεκριμένα στο Μυστρά ή την Μονεμβασία. Πρόκειται για κοπές οι οποίες βρέθηκαν μεν σε ικανό αριθμό στη Σπάρτη αλλά δεν κατόρθωσαν να έχουν παρά περιορισμένη διεισδυτικότητα αλλού, όπως σε Κόρινθο, Θήβα, Χαλκίδα, Δελφούς25.

9Τα τεταρτηρά του Μανουήλ του αβεβαίου ελλαδικού νομισματοκοπείου είναι συγκριτικά και τα πολυπληθέστερα όπως συμβαίνει πάντα στη νότιο Ελλάδα, όπου αυτά διακινήθηκαν έντονα. Εκπροσωπούνται και οι 4 τύποι και, σύμφωνα με το καθιερωμένο σχήμα, προηγείται αριθμητικά ο τύπος Α: τύπος Α (μονογράφημα): 5 τεμ. και ακόμα 1 του «1971»· τύπος B (Άγ. Γεώργιος) : 3 τεμ.· και έπονται οι τύποι C (ιστάμενος αυτοκράτωρ) και D (σταυρός επί βαθμίδων) ανά ένα τεμάχιο26. Το τεταρτηρό υπήρξε ένα ευέλικτο και εύκολα συναλλασσόμενο νόμισμα που κάλυπτε τις ανάγκες στις καθημερινές συναλλαγές. Ήταν ευπρόσδεκτο στο νότιο ελλαδικό χώρο αλλά και την Πελοπόννησο. Τεταρτηρά των Κομνηνών κυκλοφορούν στην Πελοπόννησο και μέσα σε «θησαυρούς» αλλά και ως μεμονωμένα. Από τη μελέτη για τα τεταρτηρά των Τουράτσογλου, Τσούρτη, Γαλάνη, όπου αναλύεται όλη η προβληματική του θέματος, αντλείται ένας μακρύς κατάλογος «θησαυρών» αλλά και μεμονωμένων τεταρτηρών από διάφορες πόλεις της νότιας Ελλάδας και ειδικά της Πελοποννήσου, όπως το Άργος, την Άνω Επίδαυρο, την Κόρινθο, την Ισθμία, τις Κεγχρεές, το Λέχαιο, την Σπάρτη, την Πάτρα27.

10Εκτός από τα τεταρτηρά των Κομνηνών και του Ισαακίου Αγγέλου, που αναγνωρίσθηκαν ως επίσημες αυτοκρατορικές κοπές στην Ακροναυπλία ταυτίσθηκαν και 18 απομιμήσεις τεταρτηρών28. Πρόκειται για χάλκινα πάντα νομίσματα, με πολύ λεπτό, επίπεδο πέταλο, ψαλιδισμένο τις περισσότερες φορές σε τετράγωνο, οκτάγωνο ή επτάγωνο, λεπτό «σαν χαρτί» όπως χαρακτηριστικά τα περιγράφει η J. Fischer. Τα νομίσματα αυτά είναι ελαφροτέρου βάρους – ζυγίζουν λιγότερο από ένα γραμμάριο – ενώ τα αυτοκρατορικά κινούνται συνήθως γύρο στα δύο και μπορεί να ξεπεράσουν, σε ορισμένες περιπτώσεις, και τα τρία. Τα τεμάχια που βρέθηκαν στην Ακροναυπλία, με ασυνέπεια και αμέλεια στην εικονογραφική απόδοση της παράστασης, μιμούνται με αδρό τρόπο τόσο τον τύπο με το μονογράφημα, όσο και αυτόν με τον Άγιο Γεώργιο του Μανουήλ Κομνηνού, ενώ άλλες φορές ο εικονογραφικός τύπος είναι ασαφής μη μιμούμενος, προφανώς, κάποιον συγκεκριμένο αυτοκρατορικό. Είναι γενικά μειωμένης αισθητικής απόδοσης και είναι προφανές ότι πρόκειται για ανεπίσημες κοπές, πρόχειρα χτυπημένες.

11Ο Ορέστης Ζερβός με πληροφόρησε με μεγάλη προθυμία ότι εκτός από τα δημοσιευμένα, στην Κόρινθο, σε αυτή την ατέρμονα δεξαμενή υλικού που έχει δώσει 90.000 περίπου νομίσματα από τα οποία έχουν δημοσιευθεί κατά καιρούς μόνο τα 21.000, έχουν βρεθεί πολλές απομιμήσεις τεταρτηρών, από τις οποίες όμως μόνον οι 150 περίπου είναι αναγνωρίσιμες και τις οποίες ό ίδιος έχει διακρίνει σε τρεις κατηγορίες. Στην Α΄ κατηγορία, στην οποία ανήκουν και τα περισσότερα αλλά και στην οποία μπορεί να ενταχθούν και αυτά από την Ακροναυπλία, τοποθετεί εκείνα που έχουν ψαλιδισμένο περίπου οκτάγωνο πέταλο, μικρό βάρος και με αμελή και αδρό τρόπο μιμούνται κοπές κυρίως του Μανουήλ29.

12Η Β΄ κατηγορία αναφέρεται σε περιορισμένο αριθμό τεμαχίων, μικρού επίσης βάρους, ο εικονογραφικός τύπος των οποίων με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ, στη μία όψη άλλοτε καλής και άλλοτε κακότεχνης απόδοσης, έχει χαραχθεί σε πέταλο άλλοτε ελαφρώς κοίλο και άλλοτε επίπεδο30. Στην Γ΄ κατηγορία ο Ζερβός τοποθετεί 39 αδημοσίευτα τεμάχια από την Κόρινθο. Αυτά είναι επίσης ψαλιδισμένα σε τετράγωνο ή οκτάγωνο, βάρους λιγότερο από ένα γραμμάριο και είναι βαρβαρότεχνα αντίγραφα των λατινικών απομιμήσεων, τύπου Α, μικρού μεγέθους. Το ενδιαφέρον στοιχείο σε αυτά είναι ότι το κοίλο πέταλο, σε ορισμένα είναι τόσο αβαθές που καταλήγει να γίνεται σχεδόν επίπεδο31.

13Γεγονός είναι ότι το κεφάλαιο απομιμήσεις τεταρτηρών, αν εξαιρέσει κανείς αυτές του Αλεξίου Α΄ που αποτελούν μια δική τους περίπτωση, δεν αφορά μόνο σε μία ομάδα ή κατηγορία, όπως φαίνεται να είναι αυτές της Ακροναυπλίας, αλλά σε περισσότερες. Είναι αλήθεια ότι το μικρό ποσοστό αναγνωρισιμότητας αυτών των νομισμάτων, που οφείλεται και στην κακή διατήρηση αλλά και στην ίδια τη φύση τους, που είναι προϊόντα αμελούς και βεβιασμένης κοπής, δυσχεραίνει οπωσδήποτε τα πράγματα. Ο δρόμος πάντως για να δοθεί η τελική απάντηση για όλων των τύπων τις απομιμήσεις αυτές, όσον αφορά στον τόπο, το χρόνο και τον υπεύθυνο κοπής, μοιάζει να είναι ακόμα μακρύς και συγχρόνως το ταξίδι συναρπαστικό. Ωστόσο, η ανεύρεση στην Ακροναυπλία των 18 απομιμήσεων τεταρτηρών των τύπων που έχουμε περιγράψει παραπάνω και μοιάζει να αποτελούν μία συμπαγή ομάδα, είναι ένα δεδομένο και είναι συγχρόνως ένα στοιχείο πολύ σημαντικό γιατί υποστηρίζει, αφενός, υλικό δημοσιευμένο από παλαιά, αλλά και την πρόσφατη έρευνα η οποία ενισχύθηκε με νέο νομισματικό υλικό από το Άργος32.

14Συγκεκριμένα, το νέο υλικό αφορά σε δύο «θησαυρούς», Άργος 1984 και Άργος 1988, καθώς και σε μεμονωμένα νομίσματα από ανασκαφές της Τασούλας Οικονόμου-Laniado στη σύγχρονη πόλη του Άργους. Στους δύο αυτούς «θησαυρούς» ταυτίσθηκε μεταξύ άλλων και σημαντικός αριθμός απομιμήσεων τεταρτηρών : συγκεκριμένα 35 και 174 τεμάχια αντίστοιχα, αλλά και 32 τεμάχια ανάμεσα στα μεμονωμένα νομίσματα. Οι απομιμήσεις τεταρτηρών από την Ακροναυπλία, προστίθενται σε αυτά από το Άργος και ενισχύουν τη συνολική παρουσία τους στην Αργολίδα. Επιπλέον, η ανεύρεση ανάλογων απομιμήσεων σε γειτονικά νησιά ενισχύει ακόμα περισσότερο την παρουσία τους στην περιοχή. Υπάρχει μαρτυρία από τις Σπέτσες. Στην παράλια περιοχή της Αγίας Παρασκευής, στο δυτικό μέρος του νησιού, δίπλα σε άγνωστο ναΐδιο με την ένδειξη «τμήμα διαμορφώσεων δίπλα στο δρόμο εισόδου κάτω από πεύκο» βρέθηκε ένα μικρό σύνολο με 13 ανάλογες απομιμήσεις τεταρτηρών μαζί με δύο αυτοκρατορικές κοπές τεταρτηρών. Στην περιοχή της Ζογεριάς στο βόρειο μέρος των Σπετσών, στη θέση Παλαιο-Αγιο-Γεώργης (όχι στην παράλια θέση της ανεύρεσης του «θησαυρού» με τα χρυσά –TMB, αρ. 191-192–, αλλά λίγο περισσότερο προς το εσωτερικό του νησιού), βρέθηκαν τρεις απομιμήσεις τεταρτηρών μαζί με διπλάσιο αριθμό τεταρτηρών. Στην Ύδρα επίσης, στο Μπίστι, δυτικά του νησιού σε εξοχική παραλία, στον Άγιο Γεώργιο, βρέθηκε ένα άλλο μικρό σύνολο με 10 τεμάχια : αυτό περιλαμβάνει 1 τεταρτηρό του Μανουήλ με το μονογράφημα και 1 με τον ιστάμενο αυτοκράτορα, 5 απομιμήσεις τεταρτηρών Μανουήλ με το μονογράφημα και του απροσδιόριστου τύπου. Στη θέση Πύργες, επάνω στον κεντρικό δρόμο που συνδέει την πόλη της Ύδρας με το πίσω λιμάνι, βρέθηκαν άλλες τρεις απομιμήσεις τεταρτηρών. Εκτός αυτών, στην ανατολική παραλία του αργολικού κόλπου, μετά τα Ίρια, στην Κοιλάδα Αργολικού κόλπου, πίσω από το μεταβυζαντινό εξωκκλήσι του Αγ. Νικολάου, κατά τη διάρκεια οικοδομικών εργασιών στο ναΐσκο, μέσα σε μικρό φρέαρ, βρέθηκε τη δεκαετία του 1970, «θησαυρός» από 140 περίπου τεμάχια. Αυτά, σύμφωνα με εκτίμηση του κ. Άδ. Κύρου, είναι φθαρμένα τεταρτηρά, κατά το πλείστον Μανουήλ Κομνηνού και μαζί απομιμήσεις τεταρτηρών σε καλύτερη διατήρηση (εικ. 4). Αξίζει να επισημανθεί ότι όλες οι παραπάνω, νησιωτικές ή ηπειρωτικές θέσεις, είναι ή παράλιες ή πάντως σε μικρή απόσταση από την ακτή33. Εκτός από τα παραπάνω, στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι απομιμήσεις τεταρτηρών έχουν ταυτισθεί με δύο «θησαυρούς» του ΝΜ, με το «θησαυρό» Βραυρώνος 1956, που δημοσίευσε ο Metcalf το 1964 και στον οποίο οφείλεται ουσιαστικά η επισήμανση και ο πρώτος σχολιασμός του θέματος34 και με το «θησαυρό» Καστρίου Αττικής 195235, καθώς και με σύνολα από την Κόρινθο36. Μεμονωμένα τεμάχια έχουν βρεθεί στην Αγορά Αθηνών, τον Ακροκόρινθο, τη Νεμέα και το Άργος37, ενώ, πρέπει να επισημανθεί το γεγονός ότι ελάχιστα, έχουν εντοπισθεί σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου, όπως στην Ώλενα και την Πύλο της Ήλιδας38, και επίσης λίγα στην Σπάρτη39. Από την Αργολίδα επίσης αναφέρεται και ο «θησαυρός» Μπερμπάτι-Λίμνες 1953, με 3 απομιμήσεις του Μανουήλ ανάμεσα σε νομίσματα 9^ου-11^ου αι., καθώς και ένα τεμάχιο από το Μυγιό, δίπλα στις Λίμνες40.

15Πρόσφατα οι Βaker και Stahl41, λαμβάνοντας κυρίως υπόψη, μεταξύ άλλων, τη θέση ανεύρεσής τους προτείνουν ότι ορισμένες από τις απομιμήσεις των τεταρτηρών θα πρέπει να κόπηκαν κάπου στην περιφέρεια του Σαρωνικού, στην περιοχή δηλαδή Αττικής –Αργολιδοκορινθίας θεωρώντας ότι συνίσταται, κατ’ αυτό τον τρόπο, η ομάδα ή ο τύπος του Σαρωνικού– «Saronic gulf group». Ως πιθανότερη θέση του νομισματοκοπείου προτείνουν την Αργολίδα ή την Αττική και τέλος την Κόρινθο. Παράλληλα, υποστηρίζεται ότι άλλες σειρές απομιμήσεων τεταρτηρών πρέπει να έχουν κοπεί σε άλλες θέσεις του νοτιοελλαδικού χώρου42. Το γεγονός ότι ταυτίσθηκαν απομιμήσεις τεταρτηρών από την Ακροναυπλία, την Κοιλάδα και από τα νησιά Σπέτσες και Ύδρα είναι προφανές ότι ενισχύει αυτή την πρόσφατη προσέγγιση, ώστε να αναζητηθεί πράγματι στην Αργολίδα, ή και εκεί, ένα νομισματοκοπείο στο οποίο θα κόπηκαν σειρές αυτών των απομιμήσεων.

16Το θέμα των υπευθύνων για την κοπή των απομιμήσεων των τεταρτηρών των Κομνηνών, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων του Αλεξίου Α’ του τύπου του διάλιθου σταυρού, είναι επίσης ένα πεδίο ενδιαφέρον για συζήτηση. Ο κρατικός έλεγχος της Κωνσταντινούπολης στη νότια Ελλάδα ήταν από χαλαρός έως ανύπαρκτος ακόμα και λίγο πριν από το 1204 αλλά κυρίως μετά από αυτό. Στην ταραγμένη εποχή των πρώτων χρόνων μετά την 4^η Σταυροφορία, δεδομένου ότι για κεντρική διοίκηση δεν μπορεί να γίνεται πλέον λόγος, ενώ η Φραγκοκρατία δεν έχει ακόμα εδραιωθεί στην Πελοπόννησο –οι σταυροφόροι έκοψαν πολύ αργότερα το δικό τους τοπικό νόμισμα, η δε Βενετία παραμένει παράλληλα μία άλλη παράμετρος– η αναζήτηση των υπευθύνων της κοπής αυτής θα πρέπει να εστιασθεί μάλλον σε ιδιωτική πρωτοβουλία. Το φαινόμενο εξάλλου της έκδοσης απομιμήσεων διαφόρων δημοφιλών υποδιαιρέσεων ήταν μία γνωστή και αποδεκτή πρακτική, ιδίως την εποχή στην οποία αναφερόμαστε αλλά και αργότερα, ενώ για προγενέστερους αιώνες ο Hendy είχε επισημάνει την εφαρμογή της ίδιας αυτής πρακτικής από ιδιώτες43.

17Μέσα στο νέο πλαίσιο και στη νέα εποχή, εποχή αμηχανίας και ανακατατάξεων, ισχυροί τοπικοί πάντα παράγοντες με έντονη πολιτική ή οικονομική φυσιογνωμία ή και τα δύο μαζί, μοιάζει φυσικό να ήταν σε θέση να αναλάβουν πρωτοβουλίες τοπικής πάντα εμβέλειας. Στην προκειμένη περίπτωση, να εκδώσουν τεταρτηρά όπως αυτά των Κομνηνών. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι αυτοί, προκειμένου να μιμηθούν νόμισμα, επέλεξαν γνωστά πρότυπα για ευκολότερη αποδοχή. Στο πλαίσιο αυτών των δεδομένων και κυρίως ύστερα από το νέο υλικό που ήρθε στο φως από το Άργος, την Ακροναυπλία, την Κοιλάδα της Αργολίδας και τα νησιά του αργολικού, ο μελετητής μπαίνει στον πειρασμό να εστιάσει σε μια τοπική προσωπικότητα, όπως είναι η ηγετική και αντιφατική συγχρόνως, μορφή του ισχυρού άρχοντα του Ναυπλίου Λέοντα Σγουρού44. Ο Σγουρός διακινήθηκε στις περιοχές που εντοπίσθηκαν αυτά τα νομίσματα, δηλαδή σε Ναύπλιο, Άργος, Κόρινθο, Αθήνα. Διέθετε δικό του στρατό. Είχε το σθένος να αντισταθεί λυσσαλέα στον κατακτητή. Δημιούργησε δεσμούς συγγενικούς με τον έκπτωτο αυτοκράτορα Αλέξιο Γ΄, αφού παντρεύτηκε την κόρη του Ευδοκία. Έφερε τον τίτλο του δεσπότη που του είχε απονείμει ο ίδιος ο Αλέξιος Γ΄, έναν πολύ τιμητικό τίτλο που είχε θέση μετά τον αυτοκράτορα ως διάδοχος του θρόνου45. Σε μια προσωπικότητα αυτού του βεληνεκούς και κάτω από την ανάγκη εξεύρεσης άμεσου χρήματος, δεν φαίνεται να της ήταν δύσκολο να αναλάβει και αυτή την πρωτοβουλία. Να αναλάβει δηλαδή την ευθύνη να κόψει μία συγκεκριμένη σειρά από απομιμήσεις, που πρόσφατα προτάθηκε ότι μπορεί να κόπηκαν μάλλον στην Αργολίδα. Για μια προσωπικότητα αυτής της εμβέλειας στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, της κατάκτησης μεν περιοχών της Πελοποννήσου από τους Λατίνους, αλλά όχι ακόμη της κατάκτησης των δικών του φρουρίων, αυτό το εγχείρημα μοιάζει να είναι φυσικό. Κανείς ίσως θα ανέμενε ότι θα ήταν συμβατή με την προσωπικότητα του Λ. Σγουρού η αναγραφή του ονόματος του ίδιου του Σγουρού, επάνω στα νομίσματα που εκείνος έκοψε και επιπλέον κανείς θα ανέμενε τα νομίσματα αυτού του φιλόδοξου ηγεμόνα να μην ήταν αυτής της κακίστης ποιότητας. Ο ναυπλιεύς όμως ηγεμών, που είχε ήδη πριν το 1204 εναντιωθεί στην κεντρική βυζαντινή διοίκηση, ήταν πολιορκημένος από τους Λατίνους, ζούσε κάτω από συνθήκες ιδιαίτερα δύσκολες και είχε ανάγκη άμεσου χρήματος για μισθοδοσία και διατροφή των στρατιωτών του. Είχε ανάγκη κάποιου υποκατάστατου έστω μέσου, που θα ανταλλασσόταν στη συνέχεια με γνήσιο νόμισμα. Ο θάνατος του Λέοντα Σγουρού τοποθετείται κάπου στα 1209 χρονολογία που μπορεί να θεωρηθεί ως terminus ante quem για την κοπή των απομιμήσεων αυτών, σύμφωνα με την προαναφερθείσα πρόταση46. Δύο χρόνια μετά το θάνατο του Σγουρού και συγκεκριμένα το 1211, έγινε η λατινική κατάκτηση του Ναυπλίου και το 1212 του Άργους, με την αντίστοιχη πτώση των φρουρίων τους.

18Μία μόνο «λατινική απομίμηση» τραχέων από το νομισματοκοπείο της Θεσαλονίκης –latin imitative, «small module», τύπος A– ταυτίσθηκε από την Ακροναυπλία, γεγονός οπωσδήπητε συμπτωματικό εφόσον πρόκειται για νομίσματα που διακινήθηκαν έντονα τις πρώτες δεκαετίες του 13^ου αι. στην Πελοπόννησο47.

19H περίοδος της Φραγκοκρατίας στο Ναύπλιο κράτησε από το 1211 μέχρι το 1389– 1394, οπότε το σημαντικό λιμάνι της Αργολίδας πέρασε στα χέρια των Βενετών48. Τα απτά τεκμήρια της εγκατάστασης των σταυροφόρων στην Πελοπόννησο είναι τα ίδια τα νομίσματα που άρχισαν να κόβονται από τα μέσα του 13^ου αι. στα νομισματοκοπεία που ίδρυσαν εκεί οι ίδιοι οι λατίνοι κατακτητές49. Στην Ακροναυπλία βρέθηκαν οι πρώτες κοπές των λατίνων στην Κόρινθο, των τύπων Ακροκόρινθος CORINTUM / Metcalf 9 και γενουατική πύλη CORINTI / Metcalf 10, τρία και ένα τεμάχια αντίστοιχα, διατηρώντας τη συνήθη αναλογία, εφόσον τα τεμάχια του τύπου 9 είναι συνήθως πολυπληθέστερα του τύπου 1050.

20Ένα άλλο τεμάχιο αυτής της ομάδας των πρώτων φραγκικών κοπών απαιτεί ιδιαίτερη μνεία, καθώς μάλιστα έχουν σωθεί και ελάχιστα τεμάχια51. Είναι το νόμισμα του Guillaume de Villehardouin με τις επιγραφές G(uillaume) P(rinceps) AC(haie) και NEGRIP. Πρόκειται για ένα προπαγανδιστικό νόμισμα με την έννοια ότι απηχούσε τις διεκδικήσεις του πρίγκηπα της Αχαΐας Guillaume de Villehardouin (1246-1278) και στην Εύβοια εν ονόματι της συζύγου του και θυγατέρας του τριάρχου της Εύβοιας, Riccardo dalle Carceri. Η κοπή αυτή πραγματοποιήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1250 και πάντως πριν από τη μάχη της Πελαγονίας, το 1259, όταν ο πρίγκιπας αιχμαλωτίσθηκε από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο.

21Η Γλαρέντζα στη δυτική Πελοπόννησο, το λιμάνι της φραγκικής πρωτεύουσας, της Ανδραβίδας, είναι θέση καθαρά φραγκική, αφού είναι αποκαλυπτική η απουσία εκεί βυζαντινών νομισμάτων πριν από το 1204 ή απομίμησης βυζαντινών νομισμάτων μετά από αυτό52. Εκεί ακριβώς, μετά την Κόρινθο, κόπηκαν τα deniers tournois μετά τις συνθήκες του Viterbo στα 1267, τα οποία και έγιναν με ευκολία αποδεκτά, αφού οι χρήστες γνώριζαν ήδη τα δυτικά deniers tournois που είχαν έρθει νωρίτερα στην Πελοπόννησο. Τα νέα νομίσματα, κυκλοφόρησαν ευρύτατα σε όλη την Πελοπόννησο και ως μεμονωμένα αλλά και μέσα σε «θησαυρούς»53. Στην Ακροναυπλία ταυτίσθηκαν 15 και είναι τα περισσότερα σε κακή διατήρηση. Προέρχονται από τα τρία βασικά νομισματοκοπεία της Φραγκοκρατίας στη νότιο Ελλάδα : από το πριγκιπάτο της Αχαΐας, από το δουκάτο των Αθηνών και από τη Ναύπακτο54. Κοπές από την Καρύταινα, το άλλο νομισματοκοπείο της Πελοποννήσου, δεν εντοπίσθηκαν στην Ακροναυπλία.

22Πολύ πριν κατακτήσουν, στα τέλη του 14^ου αι. (1389/1394), το Ναύπλιο και το Άργος οι Βενετοί είχαν ήδη καταστήσει εμπορική τους έδρα το σημαντικό λιμάνι της Αργολίδας, το Ναύπλιο55. Επομένως, η ανεύρεση στην Ακροναυπλία βενετικών νομισμάτων, κυρίως του 14^ου αι. αλλά και των επόμενων αιώνων, είναι αναμενόμενη και υπογραμμίζει συγχρόνως εύγλωττα εκεί τη βενετική εμπορική παρουσία. Στην Ακροναυπλία βρέθηκαν 46 βενετικά νομίσματα. Σ’ αυτά προστίθενται και ακόμη 10 από την ανασκαφή του «1971», και ανεβάζουν το τελικό σύνολο στα 5656. Τα αργυρά βενετικά δημοφιλή soldini που εγκαινιάσθηκαν τη δεκαετία του 1330 και τα από κράμα torneselli από το 1353, κυκλοφόρησαν ευρύτατα στην Πελοπόννησο και ως μεμονωμένα αλλά και σε «θησαυρούς»57. Η ανεύρεση στην Ακροναυπλία ενός μόνο soldinο, του Francesco Dandolo (1329-1339), που ανήκει στην α´ κατηγορία κατά Stahl, είναι βέβαια γεγονός συμπτωματικό58. Ένα ενδιαφέρον και περίεργο φαινόμενο είναι το γεγονός ότι με την εμφάνισή του, το 1353, το tornesello, που ήταν ένα νέο, ξένο, εισηγμένο νόμισμα, εκτόπισε όχι μόνο το άλλο βενετικό, δηλαδή το soldino, αλλά και το ίδιο το τοπικό νόμισμα της Φραγκοκρατίας, το denier tournois που κοβόταν στην ίδια την Πελοπόννησο και το οποίο έπαυσε την έκδοσή του στη δεκαετία του 1350 ή λίγο πριν59. Βενετικά έγγραφα αναφέρονται σε οδηγίες προς βενετούς άρχοντες ώστε αυτοί να σεβαστούν τα τοπικά έθιμα60. Αναφέρονται επίσης χαρακτηριστικά και σε αποστολή από τη Γαληνοτάτη σάκων με ποσότητες torneselli στους βενετούς άρχοντες στις κτήσεις τους στην Ελλάδα προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη μισθοδοσία των στρατιωτών που τους υπερασπίζονταν. Σχετικά βενετικά έγγραφα αναφέρονται σε αποστολή ποσοτήτων torneselli και στην ίδια τη Ναυπλία61.

23Στην Ακροναυπλία ταυτίσθηκαν 36 torneselli, και δύο φθαρμένα του «1971», που αναφέρονται σε 9 δόγηδες από τα μέσα του 14^ου αι. μέχρι τις αρχές του 16^ου αι. Ο Antonio Venerio (1382-1400) είναι ο δόγης, νομίσματα του οποίου ταυτίζονται κατά κανόνα στον ελλαδικό χώρο σε μεγαλύτερη αφθονία, σχετικά με τα torneselli των άλλων. Αυτό διαπιστώθηκε και στην Ακροναυπλία. Ο τελευταίος δόγης στην εν λόγω ανασκαφή είναι ο Μichele Steno (1400-1414), γεγονός συμβατό με ό,τι μας είναι γνωστό, γιατί ο Steno και ο διάδοχός του Tοmasso Mocenigo (1414-1423), είναι οι δύο τελευταίοι δόγηδες, νομίσματα των οποίων συναντάμε στο νότιο ελλαδικό χώρο. Τorneselli σε διάφορες θέσεις του ελλαδικού χώρου κυκλοφορούν ξανά στα τέλη του 15^ου αι. και αρχές του 16^ου αι. Τότε, σποραδικά και αραιά ταυτίζονται torneselli των Agostino Barbarigo (1486-1501) και Leonardo Loredan (1501-1521), ενώ και στην ίδια την Ακροναυπλία ταυτίσθηκαν 1 και 2 τεμάχια αντίστοιχα αυτών ακριβώς των δύο τελευταίων δόγηδων62. Η ίδια η κοπή των torneselli σημείωσε κάμψη στις πρώτες δεκαετίες του 16^ου αι. δεδομένου ότι η Βενετία, εξαιτίας της τουρκικής απειλής στο Αιγαίο, είχε άρει το ενδιαφέρον της από τις αποικίες στον ελλαδικό χώρο. Στην Αργολίδα, συγκεκριμένα, μαρτυρούνται διάφορες οθωμανικές επιδρομές, κατά τη διάρκεια της βενετικής κυριαρχίας ανάμεσα στα 1389–1394 και στα 1540. Μια ενδιαφέρουσα κοπή, από τη Δαλματία αυτή τη φορά, το χάλκινο bagattino από το Spalato (Split), κάτω από βενετική κυριαρχία, κοπής 1491, ενισχύει και συγχρόνως παρέχει εύρος στη βενετική παρουσία στην Ακροναυπλία63. Δαλματικά νομίσματα δεν βρίσκονται συχνά στον ελλαδικό χώρο64.

24Χρονολογικά, η ποσοτική και ειδολογική κατανομή από την Ακροναυπλία στα χρόνια της ακμής διαμορφώνεται (βλ. και γράφ. ΙΙ) ως εξής :

25Α. στα χρόνια των Κομνηνών–Αγγέλων : με 20 τεμάχια (και ακόμα 1 τεταρτηρό του «1971»), τελικό σύνολο 21.

26Β. στον 13^ο αι. έως τις αρχές του 14^ο αι. (18 απομιμήσεις τεταρτηρών + 1 λατιν. απομίμηση + 21 κοπές Φραγκοκρατίας) : με 40 τεμάχια (και ακόμα 3 φθαρμ. deniers tournois του «1971»), τελικό σύνολο 43, διαφορετικής ωστόσο καταγωγής.

27Γ. στο χρονικό διάστημα λίγο πριν από τα μέσα του 14^ου αι. έως τις αρχές του 16^ου αι. (1 soldino + 36 tornesseli + 1 quartarolo φθαρμ.): με 38 βενετικές κοπές και 1 Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου, κοπή Λακωνίας, και 1 φθαρμ. 15^ου αι.(;), σύνολο 40 τεμ. (και του «1971» ακόμα 2 φθαρμ. tornesseli + 1 του Spalato), τελικό σύνολο 43.

28Με άλλα λόγια, ισάριθμες αναδεικνύονται οι περίοδοι Β και Γ και ακολουθούνται από την Α. Δηλαδή, οι αιώνες αιχμής της παρουσίας νομισμάτων στην Ακροναυπλία, ή με άλλα λόγια της εκχρηματισμένης ζωής, εστιάζονται ανάμεσα στα τέλη του 11^ου αι. μέχρι τις αρχές του 16^ου αι., με έμφαση στον 12^ο αι., 13^ο αι., 14^ο αι. και αρχές του 15^ου αι. Ειδολογικά, η δεσπόζουσα στην Πελοπόννησο περίοδος της Φραγκοκρατίας κατέγραψε 21 τεμάχια (και 3 του «1971») τελικό σύνολο 24 τεμάχια ενώ η βενετική παρουσία από τον 14^ο αι. μέχρι τις αρχές του 16^ου αι., κατέγραψε 38 τεμάχια (και 3 του «1971»), τελικό σύνολο 41 τεμάχια. Εάν προσθέσει κανείς και τις 8 ανώνυμες gazzettae στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 17^ου αι., αριθμεί συνολικά 49 (και ακόμα 7 gazzettae του «1971»), φτάνει στο τελικό σύνολο των 56 τεμαχίων, παρέχοντας το δικαίωμα στην Γαληνοτάτη να διεκδικεί, σε ευρύ βέβαια χρονικό διάστημα, και την πιο ισχυρή παρουσία στην Ακροναυπλία. Συμπερασματικά, το νομισματικό υλικό που ανασκάφθηκε φωτίζει τα πράγματα για το σημαντικό λιμάνι της Αργολίδας. Η νομισματική κυκλοφορία στο φρούριο του Ναυπλίου, από τον 6^ο αι. έως τις αρχές του 19^ου αι. ακολούθησε και συντονίσθηκε με τις τάσεις της διακίνησης νομισμάτων στο νότιο ελλαδικό χώρο με ορισμένες ενδιαφέρουσες και ιδιαίτερες κοπές : αυτές είναι η φόλλις που προτείνεται ότι κόπηκε στην Tραπεζούντα, το νόμισμα της Φραγκοκρατίας με τις επιγραφές NEGRIP και G PA, το tornese του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου, κοπή Λακωνίας, η δαλματική κοπή από το Spalato (Split), και βεβαίως οι απομιμήσεις των τεταρτηρών που υποστηρίζουν την ύπαρξη ενός περιφερειακού νομισματοκοπείου στην Αργολίδα.

Καταλογοσ

291. Άργος, 4^o–3^o αι. π.Χ. SNG Copenhagen, αρ. 57-58.

302. Άργος, 3^o αι. π.Χ. κ.εξ. SNG Copenhagen, αρ. 75-83.

313-4. Αρχαία ελληνικά φθαρμένα.

325. Ιουστινιανός (527-565), φόλλις, Νικομήδεια, χρονολ. κοπής 13^ο έτος βασιλείας (539/540), off. B. DOCoins I, αρ. 117b.1-7, πίν. XXVI.

336. Κώνστανς Β΄ (641-668), φόλλις, Κων/λη, χρονολ. κοπής 651-658. DOCoins II/2, σ. 450-453, αρ. 69-78, class 5-7, πολύ φθαρμένο.

347. Φόλλις, 7^ου αι., φθαρμ. πιθανότατα Κώνστανς Β΄.

358. Ανώνυμο βυζαντινό, φόλλις, class C, χρονολ. κοπής 1042(;) – περ. 1050. DOCoins III/2, σ. 681-684, αρ. C.1-C.48.

369. Ανώνυμο βυζαντινό, φόλλις, class D, χρονολ. κοπής περ. 1050 – περ. 1060. DOCoins III/2, σ. 685-687, αρ. D.1-D.34.

3710. Ανώνυμο βυζαντινό, φόλλις, class I, χρονολ. κοπής περ. 1075 – περ. 1080. DOCoins III/2, σ. 696-699, αρ. I.1-I.64.

3811. Ανώνυμο βυζαντινό, φόλλις, class I, το ίδιο με το παραπάνω.

3912. Ανώνυμο βυζαντινό, φόλλις, class I(;), φθαρμένο.

4013. Ανώνυμο βυζαντινό, φόλλις, class Κ, χρονολ. κοπής περ. 1085 – περ. 1092. DOCoins III/2, σ. 702-704, αρ. Κ.1-Κ.26, επικεκομμένο.

4114. Κωνσταντίνος Ι΄ Δούκας (1059-1067), φόλλις, Κων/λη, class 1, χρονολ. κοπής 1059–1067. DOCoins III/2, σ. 774-776, αρ. 8.1-32.

4215. Τραπεζούς, φόλλις, χρονολ. κοπής περ. 1080 – περ. 1090. DOCoins IV, σ. 430-431, τύπος VIII, αρ. 8.1 και πίν. XXV (εικ. 1).

4316. Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (1081-1118), τεταρτηρό, 1.82 γρ., Θεσ/νίκη, post reform, fourth coinage, 1092-1093. DOCoins IV, σ. 236-238, πίν. VII, αρ. 40a.1-b.5.

4417. Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, τεταρτηρό, 2.24 γρ. Το ίδιο με το παραπάνω.

4518. Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, τεταρτηρό, 2.59 γρ., φθαρμένο.

4619. Αλέξιος Α΄(;) Κομνηνός, τεταρτηρό, 2.19 γρ., Θεσ/νίκη, χρονολ. κοπής 1092-1093, third coinage. DOCoins IV, σ. 236, πίν. VI, αρ. 39.4-5.

4720. Ιωάννης Β΄ Κομνηνός (1118-1143), τεταρτηρό, 3.15 γρ., Θεσσαλονίκη, type A. Για τον τύπο DOCoins IV, σ. 270-271, πίν. Χ, αρ. 14.a.3-b.6, φθαρμένο.

4821. Ιωάννης Β΄(;) Κομνηνός, τεταρτηρό, 2.85 γρ. φθαρμ., το ίδιο με το παραπάνω.

4922-26. Μανουήλ Α΄ Κομνηνός (1143-1180), τεταρτηρό, 1.70 γρ. (light standard), type A, χρονολ. κοπής 1143-1152(;), αβέβαιο ελλαδικό νομ/πείο. DOCoins IV, σ. 335-337, πίν. XVI, αρ. 22.

5023-26. Μανουήλ Α΄ Κομνηνός, τεταρτηρό, 1.33 γρ.· 1.07 γρ.· 1.03 γρ.· type Α(;), 1.83 γρ. Τα ίδια με το παραπάνω.

5127. Μανουήλ Α΄ Κομνηνός, τεταρτηρό, 1.94 γρ. (light standard), type Β, χρον. κοπής 1152 – περ. 1160, αβέβαιο ελλαδ. νομ/πείο. DOCoins IV, σ. 337, πίν. XVI, αρ. 23.

5228-29. Μανουήλ Α΄ Κομνηνός, τεταρτηρό, 1,67 γρ.· 1,48 γρ. Τα ίδια με το παραπάνω.

5330. Μανουήλ Α΄ Κομνηνός, τεταρτηρό, 2.34 γρ. (light standard), χρονολ. κοπής περί το 1160- 1167(;), type C, αβέβαιο ελλαδ. νομ/πείο. DOCoins IV, σ. 338-339, πίν. XVI, αρ. 24.

5431. Μανουήλ Α΄ Κομνηνός, τεταρτηρό, 1.72 γρ. (light standard), χρονολ. κοπής 1167-1183(;), type D, αβέβαιο ελλαδ. νομ/πείο. DOCoins IV, σ. 339, πίν. XVI, αρ. 25.

5532. Ισαάκιος Β΄ Αγγελος (1185–1195), μισό τεταρτηρό, 1.52 γρ., χρον. κοπής 1185-(;), αβέβαιο ελλαδ. νομ/πείο. DOCoins IV, σ. 391, πίν. XXI, αρ. 6.

5633-35. Τεταρτηρά τελείως φθαρμ., 2.14 γρ.· 1.79 γρ.· 1.69 γρ.

5736. Απομίμηση τεταρτηρού Μανουήλ Α΄ Κομνηνού, 1.19 γρ., τύπος Α (μονογράφημα), αβεβαίου νομ/πείου. Για το πρωτότυπο DOCoins IV, σ. 335-336, πίν. XVI, αρ. 22(;) (εικ. 3).

5837-44. Απομίμηση τεταρτηρού Μανουήλ Α΄ Κομνηνού, 0.81 γρ.· 0.72 γρ.· 0.64 γρ.· 0.56 γρ.· 0.39 γρ.· 0.36 γρ.· 0.42 γρ.· 0.21 γρ. Τα ίδια με το παραπάνω.

5945. Απομίμηση τεταρτηρού Μανουήλ Α΄ Κομνηνού, 0.76 γρ., τύπος Β (Άγιος Γεώργιος), αβεβαίου νομ/πείου. Για το πρωτότυπο DOCoins IV, σ. 337, πίν. XVI, αρ. 23.

6046. Απομίμηση τεταρτηρού, 0.64 γρ., «τύπος απροσδιόριστος με ασαφές πρότυπο». Baker 2007, αρ. 306-330.

6147-50. Απομίμηση τεταρτηρού, 0.47 γρ.· 0.35 γρ.· 0.28 γρ.· 0.26 γρ. Τα ίδια με το παραπάνω.

6251. Απομίμηση τεταρτηρού, 0.97 γρ., τελείως φθαρμ.

6352. Απομίμηση τεταρτηρού, 0.78 γρ. Τα ίδια με το παραπάνω.

6453. Απομίμηση τεταρτηρού(;), 0,27 γρ.

6554. Λατινική απομίμηση, small module, type A, 1204-(;). DOCoins IV, σ. 694 κ.ε., πίν. LXVII.

6655. Πριγκιπάτο Αχαΐας, «denier μικρής αξίας», 0.95 γρ., CORINTUM, «Ακροκόρινθος». Metcalf 1995², σ. 243, αρ. 248, τύπος 9.

6756-57. Πριγκιπάτο Αχαΐας, «denier μικρής αξίας», 0.75 γρ.· 0.73 γρ. Τα ίδια με το παραπάνω.

6858. Πριγκιπάτο Αχαΐας, «denier μικρής αξίας», 0.83 γρ., CORINTI, «γενουατική πύλη». Metcalf 1995², σ. 243, αρ. 249, τύπος 10.

6959. Δουκάτο Αθηνών, «denier μικρής αξίας», 0.39 γρ., «ασπίδα». Metcalf 1995², σ. 243, αρ. 245-246, τύπος 4.

7060. «Εύβοια» (NEGRIP), «Denier μικρής αξίας», 0.45 γρ. Metcalf 1995², σ. 244, αρ. 249, τύπος 11 (εικ. 5).

7161. Πριγκιπάτο Αχαΐας, νομισματοκοπείο Γλαρέντζας, denier tournois, Guillaume de Villehardouin. Τζαμαλησ 1990, GV223.

7262. Το ίδιο με το παραπάνω, Philippe de Savoie. Τζαμαλησ 1994, PSB.

7363. Το ίδιο με το παραπάνω, Mahaut. Τζαμαλησ 1994, MHB1.

7464. Denier tournois Αχαΐας, τελείως φθαρμένο.

7565. Δουκάτο Αθηνών, νομισματοκοπείο Θηβών, denier tournois, Τζαμαλησ 1990, GR103.

7666-67. Deniers tournois, ThEBANI CIVI, χωρίς τελικό S. Μάλλον από την ίδια μήτρα. Απομιμήσεις(;).

7768. Δουκάτο Αθηνών, νομισματοκοπείο Θηβών, denier tournois, τεμάχιο φθαρμένο.

7869. Νομ/πείο Ναυπάκτου, Δεσπότης Ρωμανίας, denier tournois. Metcalf 1995², σ. 278.

7970. Νομ/πείο Ναυπάκτου, Δεσπότης Ρωμανίας, deniers tournois, τεμάχιο φθαρμένο.

8071-74. Απομιμήσεις denier tournois.

8175. Τεμάχιο denier tournois, φθαρμένο.

8276. Quartarolo 13^ου αι., φθαρμένο. Για το τύπο Ρapadopoli I, πίν. V, αρ. 10.

8377. Soldino, Francesco Dandolo, 1329-1339. Stahl 1994, σ. 97, τύπος Ι, πίν. 94, αρ. 1-3.

8478. Tornesello Andrea Dandolo, 1343-1354, τεμάχιο, διάτρητο. Για τον τύπο Ρapadopoli I, πίν. Χ, αρ. 14.

8579. Tornesello, Giovanni Gradenigo, 1344-1356. Για τον τύπο Ρapadopoli I, πίν. XI, αρ. 10, σ. 192, τεμάχιο.

8680. Tornesello, Lorenzo Celsi, 1361-1368. Για τον τύπο Ρapadopoli I, πίν. ΧΙΙ, αρ. 4, τεμάχιο.

8781. Tornesello, Marco Corner, 1365-1368. Για τον τύπο Ρapadopoli I, πίν. ΧΙΙ, αρ. 8, σ. 204.

8882-83. Torneselli Andrea Contarini, 1368-1382. Για τον τύπο Ρapadopoli I, πίν. ΧΙΙ, αρ. 14, σ. 217.

8984-87. Torneselli, Antonio Venier, 1382-1400. Για τον τύπο Ρapadopoli I, πίν. ΧΙΙΙ, αρ. 11, σ. 231.

9088. Tornesello, Michele Steno, 1400-1414. Για τον τύπο Ρapadopoli I, πίν. ΧIV, αρ. 4, σ. 240.

9189. Tornesello, Agostino Barbarigo, 1486-1501. Ρapadopoli II, πίν. ΧΧΙ, αρ. 6· σ. 83, αρ. 64.

9290-91. Torneselli, Leonardo Loredan, 1501-1521. Ρapadopoli II, πίν. ΧΧΙΙ, αρ. 14· σ. 114, αρ. 82.

9392-111. Torneselli, φθαρμένα.

94112-113. Απομιμήσεις torneselli.

95114. Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος (1391-1425) (εικ. 2), tornese, χρονολ. κοπής 1390 ή 1408 ή 1415–1416. Baker 2006, φθαρμ. ασαφής ο προσδιορισμός του τύπου.

96115. Φθαρμένο Χίου(;), 15^ος αι.(;).

97116. Απροσδιόριστο, διάτρητο, φθαρμένο, 17^ου αι.(;), 10.99 γρ.(;). Εμ. μικρή προτομή προς τα δεξ. και αρ. και δεξ. S C. Κυκλικά …C(;) A R O *…D * D *G… / Οπ. Σταυρός στις απολήξεις των κεραιών του οποίου από ένα μικρό τετράγωνο με τέσσερα διάχωρα έκαστο. Κυκλικά …Α(;) P(;) A M * …. 1668(;).

98117-118. Gazzetta ενετική, ανώνυμη, DALMA ET ALBAN, μετά το 1684. Ρapadopoli III, πίν. CXLVIII, αρ. 4· σ. 927, αρ. 8 κ.ε.

99119-120. Gazzetta ενετική, ανώνυμη, ΑRMATA ET MOREA, χρονολ. κοπής 1688. Ρapadopoli III, πίν. CXLIX, αρ. 5· σ. 939, αρ. 97-98.

100121-123. Gazzetta ενετική, ανώνυμη, ΑRMATA ET MOREA. Ρapadopoli III, πίν. CXLIX, αρ. 95-96· σ. 939, αρ. 97-98.

101124. Gazzetta ενετική ανώνυμη, τέλη 17^ου αι., τελείως φθαρμένη.

102125. Οθωμανικός παράς, (αργυρό), τέλη 17^ου αι. - αρχές 18^ου αι., φθαρμένο. Οι ταυτίσεις των οθωμανικών οφείλονται στον κ. Π. Κόκκα, τον οποίο και ευχαριστώ.

103126. Μικρό mangit κοπής Κων/λης, 17^ου αι., πιθανόν Suleyman I 65.

104127. Selim III (1789-1807), κοπής Κων/λης.

105128-132. Τεμάχια νομισμάτων ασυντήρητα και τελείως φθαρμένα.

106133. Αργυρό έλασμα.

107134. Χάλκινο έλασμα.

108Από την Ακροναυπλία προέρχονται 27 ακόμα τεμάχια ανασκαφών του «1971», που ανεβάζουν το σύνολο των νομισμάτων στα 161 τεμάχια. Βλ. για τα 27 του «1971» στη σημ. 4.