Version classiqueVersion mobile

La monnaie dans le Péloponnèse

 | 
Charles Doyen
, 
Eva Apostolou

Μουχλί: Οικονομικά δεδομένα και νομισματική κυκλοφορία κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο

Mouchli: Economic aspects and monetary circulation during the late Byzantine period

Mouchli : Données économiques et circulation monétaire au cours de la période tardo-byzantine

Κωνσταντίνος Λαγοσ et Φώτιος Καρυανοσ

Résumé

Mouchli en Arcadie est l’une des villes les moins bien connues du Despotat de Morée. À la différence de la plupart des citadelles du Péloponnèse, Mouchli était une création des Byzantins, fondée après l’installation du Despotat, en 1296 environ. Elle resta entre leurs mains jusqu’à sa destruction par les Ottomans en 1458. Les rares chercheurs qui s’y sont intéressés se sont avant tout penchés sur son rôle stratégique en tant qu’avant-poste qui devait protéger le Despotat face aux attaques ennemies venues du Nord. À l’occasion d’une trouvaille fortuite de quelques monnaies, nous avons repris l’étude de son économie. Nous présentons dans ce cadre de nouveaux éléments tirés des sources littéraires, qui révèlent l’importance économique de la ville, en nous intéressant surtout aux informations utiles pour la circulation monétaire. Nous proposons pour finir à titre d’hypothèse que pourrait avoir été frappée à Mouchli l’unique émission attribuée jusqu’à présent au Despotat de Morée.

Texte intégral

  • 1 Μοναδική πηγή για την ίδρυση του Μουχλίου είναι το Αραγωνικό Χρονικό: J. Ferrandez de Heredia, Libr (...)
  • 2 Β. Γ. Διαμαντοπουλου, Το Μουχλί της Αρκαδίας (1973), σ. 11-12.
  • 3 Για την κατάληψη του Μουχλίου από τον Μωάμεθ Β΄ το 1458 και όχι το 1460, όπως θεωρούσαν ορισμένοι π (...)

1 Το Μουχλί ιδρύθηκε από τους Βυζαντινούς το δεύτερο μισό του 13ου αι., στο πλαίσιο των επιχειρήσεών τους κατά των Φράγκων, που είχαν ως στόχο την εκδίωξή τους από την Πελοπόννησο. Στη διάρκεια της εκστρατείας του 1296, ο βυζαντινός στρατηγός Ανδρόνικος Ασάν απελευθέρωσε το Νικλί, σημαντικό οικισμό της Τεγέας από τους Φράγκους. Όμως, ο Ασάν δεν κατάφερε να επεκτείνει τον έλεγχο των Βυζαντινών στην ευρύτερη περιοχή και, καθώς το Νικλί βρισκόταν στο μέσον της πεδιάδας της Τεγέας, κινδυνεύοντας έτσι από τους Φράγκους, μετέφερε τους κατοίκους της πόλης, καθώς και το κέντρο των επιχειρήσεών του σ’ ένα ασφαλέστερο ορεινό σημείο λίγα χιλιόμετρα ανατολικότερα, στο ύψωμα του Μουχλίου1. O νέος αυτός οικισμός ιδρύθηκε σ’ ένα απότομο ύψωμα που περικλείεται από μία απόληξη του Παρθενίου όρους και έτσι προστατευόταν φυσικά απ’ όλες του τις πλευρές. Το Μουχλί εξελίχθηκε σε μία από τις σημαντικότερες πόλεις του Δεσποτάτου του Μορέως και οι οχυρώσεις του ήταν από τις πιο εντυπωσιακές της Πελοποννήσου, καθώς αποτελούντο από μία τριπλή σειρά τειχών, καθεμία από τις οποίες είχε τη δική της πύλη και πύργους2. Προκαλεί, λοιπόν, εντύπωση στον ερευνητή ότι τα στοιχεία των φιλολογικών πηγών για το Μουχλί είναι ελάχιστα, ενώ διαθέτουμε αναλυτικές πληροφορίες μόνο για την πολιορκία του από τους Οθωμανούς το 1458, για την ηρωική αντίσταση των κατοίκων του, και την παράδοσή τους στο τέλος στον Μωάμεθ Β΄3. Έτσι για 160 χρόνια περίπου, από την ίδρυση της πόλης μέχρι και το 1458 διαθέτουμε μόνο κάποιες τυχαίες αναφορές στο Μουχλί, οι οποίες όμως βεβαιώνουν ότι οι Βυζαντινοί δεν το απώλεσαν ποτέ σε αυτό το χρονικό διάστημα.

  • 4 Στη διάρκεια του 14ου αι., το Μουχλί χρησιμοποιήθηκε από τα στρατεύματα του Δεσποτάτου του Μορέως ω (...)

2Η γεωγραφική θέση του Μουχλίου είναι από τις πιο στρατηγικές της Πελοποννήσου, καθώς βρίσκεται στο σταυροδρόμι Αρκαδίας-Αργολίδας-Λακωνίας. Μάλιστα, η αρχαία οδός που ένωνε την Αρκαδία με την Αργολίδα (Τεγέα-Υσιαί) έχει εντοπιστεί από τους ερευνητές και περνούσε πολύ κοντά από τις υπώρειες του υψώματος του Μουχλίου. Από το Μουχλί οι Βυζαντινοί ήλεγχαν τις οδούς που οδηγούσαν από το εσωτερικό της Πελοποννήσου προς τα παράλια της Αργολίδας και της Κορινθίας, γεγονός που τους έδιδε ένα σοβαρό πλεονέκτημα στον αγώνα τους εναντίον των Φράγκων κατακτητών. Όπως έχει επισημάνει ο βυζαντινολόγος Ευγένιος Νταρκό, το Μουχλί κατά το 14ο αι. αποτελούσε μία βυζαντινή «σφήνα» στη φραγκοκρατούμενη ακόμη Πελοπόννησο, καθώς απέκοπτε την εύρυθμη επικοινωνία μεταξύ των Φράγκων που κατείχαν τη Μεσσηνία και την Αργολίδα4.

  • 5 Tο 1388 oι Βενετοί αγόρασαν το Άργος και το Ναύπλιο από τη Μαρία ντ’ Ενγκιέν, την τελευταία Φράγκισ (...)
  • 6 Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι μέχρι και την κατάληψη της Αργολίδας, οι Βενετοί κατείχαν στην Πελοπό (...)
  • 7 Νταρκο 1933, σ. 461.

3Ωστόσο, εκτός από τη στρατηγική σημασία που είχε για το Δεσποτάτο του Μορέως, το Μουχλί έπαιξε και ένα σημαντικό ρόλο στην οικονομία του. Αυτό οφείλετο κυρίως στη γειτνίασή του με την Αργολίδα, την οποία κατέλαβαν στο τέλος του 14ου αι. οι Βενετοί5. Η εξέλιξη αυτή μετέβαλε το Μουχλί σε ένα βασικό κέντρο επαφής μεταξύ των Βενετών και των Βυζαντινών στην Πελοπόννησο6. Το 1394 οι Βενετοί κατέλαβαν το Άργος από τον Δεσπότη Θεόδωρο Α΄ και παραχώρησαν αυτοδιοίκηση στους κατοίκους του, καθώς δεν ήταν ακόμη σε θέση να διασφαλίσουν την εξουσία τους. Όμως, τρία μόλις χρόνια αργότερα οι Τούρκοι, στη διάρκεια της πρώτης μεγάλης εισβολής τους στην Πελοπόννησο, κατέστρεψαν ολοκληρωτικά το Άργος και πήραν μαζί τους φεύγοντας τους 14.000 σχεδόν κατοίκους του, οι οποίοι πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής σαν δούλοι. Αμέσως μετά την ερήμωση του Άργους, οι Βενετοί έλαβαν επείγοντα μέτρα για την εγκατάσταση νέων κατοίκων στην περιοχή και την επανεκκίνηση της τοπικής οικονομίας. Στο πλαίσιο αυτό, έδωσαν κίνητρα για να εγκατασταθούν στην Αργολίδα, Αλβανοί και Έλληνες, προερχόμενοι από άλλες βενετικές κτήσεις. Όμως, η πολιτική αυτή απέτυχε παταγωδώς, καθώς μισό αιώνα αργότερα, στην περιοχή του Άργους κατοικούσαν λιγότερες από 200 οικογένειες. Η καταστροφή του Άργους αύξησε την επιρροή του Δεσποτάτου του Μορέως και κυρίως του Μουχλίου στην περιοχή της Αργολίδας και προσέφερε στους Βυζαντινούς μία μεγάλη ευκαιρία να προωθήσουν τα οικονομικά τους συμφέροντα σε βάρος των Βενετών. Έγγραφα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας αποκαλύπτουν λεπτομέρειες της ιδιόμορφης αυτής σχέσης, δίνοντάς μας παράλληλα και τις περισσότερες πληροφορίες που διαθέτουμε για το Μουχλί. Έτσι, για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι το 1399 ο διοικητής του Μουχλίου συνέλαβε και φυλάκισε τον αδελφό του Βενετού διοικητή του Ναυπλίου, και αξιωματούχο της πόλης, ο οποίος είχε πάει στο Μουχλί για να διευθετήσει ένα οικονομικό ζήτημα. Μόνο ύστερα από την παρέμβαση του Δεσπότη Θεόδωρου Α΄, ο διοικητής του Μουχλίου άφησε ελεύθερο τον βενετό επίσημο7.

  • 8 Fr. Thiriet, Régestes des délibérations du Sénat de Venise concernant la Romanie III (1961), σ. 168 (...)
  • 9 Ibid., σ. 168, αρ. 2863.
  • 10 Ibid., σ. 118, αρ. 2667.
  • 11 Για τις αλυκές στη Θερμησία βλ., Α. Πανοπουλου, «Παραγωγή και εμπόριο αλατιού στην Πελοπόννησο (13ο (...)

4Οι δύσκολες σχέσεις των Βυζαντινών με τους Βενετούς στην Πελοπόννησο συνεχίστηκαν και στις αρχές του 15ου αι. Βενετικά έγγραφα έχουν καταγράψει επιδρομές των ανδρών του Δεσποτάτου του Μορέως σε βενετικές κτήσεις στην Πελοπόννησο. Είναι βέβαιο ότι οι επιδρομές που στρέφονταν κατά του Ναυπλίου και του Άργους είχαν ως αφετηρία τους το Μουχλί. Το 1449 σε αιτήματα (capitula) που υπέβαλαν χωριστά οι κάτοικοι των δύο αυτών πόλεων προς τη βενετική κυβέρνηση, αποκαλύπτεται ότι ο Δεσπότης Δημήτριος Παλαιολόγος ενεργούσε σαν να του ανήκε η Αργολίδα, καθώς κατείχε κάστρα και νεμόταν εδάφη που θεωρητικά ανήκαν στους Βενετούς8. Το 1451 η Βενετία διαμαρτυρήθηκε επίσημα στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, ότι ο αδελφός του Δημήτριος είχε καταλάβει περιοχές των Βενετών που βρίσκονταν πολύ κοντά στο Ναύπλιο9. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν η Θερμησία όπου, σύμφωνα με αναφορές των Βενετών, οι Βυζαντινοί κατείχαν το κάστρο και εκμεταλλεύονταν τις αλυκές της περιοχής10. Το αλάτι στον Μεσαίωνα ήταν ένα αναγκαίο αλλά πανάκριβο προϊόν και αυτό που παραγόταν στη Θερμησία θεωρείτο το καλύτερο στην Ανατολική Μεσόγειο11. Παρομοίως με τον Δεσπότη και ο διοικητής (κεφαλή) του Μουχλίου, Δημήτριος Λάσκαρης Ασάν, συμπεριφερόταν στους κατοίκους της Αργολίδας, Έλληνες, Βενετούς και Αλβανούς σαν να ήταν υπήκοοί του. Σύμφωνα με τα capitula που υπέβαλαν στη βενετική κυβέρνηση οι κάτοικοι του Άργους και του Ναυπλίου, οι Αλβανοί –τους οποίους οι Βενετοί είχαν εγκαταστήσει στην κτήση τους στην Αργολίδα μετά την καταστροφή του 1397– εργάζονταν για τον Δημήτριο Ασάν στον οποίο κατέβαλλαν τη σοδειά τους και πλήρωναν βαρύ φόρο σε βενετικά δουκάτα για τα βοσκοτόπια τους.

5Οι καταγραφές αυτές σχετικά με τις κινήσεις των Βυζαντινών στην Αργολίδα μας δίνουν την εικόνα ότι δεν επρόκειτο για κάποιες μεμονωμένες «παράνομες» ενέργειες, αλλά ότι αποτελούσαν εκφάνσεις μίας μόνιμης κατάστασης, η οποία ξεκίνησε με την κατάληψη του Άργους το 1388 από τον Δεσπότη Θεόδωρο Α΄. Οι Βυζαντινοί αδυνατούσαν να διώξουν τους Βενετούς από την Αργολίδα, ούτε όμως και οι Βενετοί ήταν σε θέση να διασφαλίσουν τον απόλυτο έλεγχο της Αργολίδας, εκτός από την πόλη του Ναυπλίου, παρά το γεγονός ότι αποτελούσε κτήση τους. Οι Βενετοί γενικά δυσκολεύονταν να ελέγξουν την ενδοχώρα των κτήσεων τους και στην περίπτωση της Αργολίδας η περιοχή αυτή ήταν μεγάλη σε έκταση και καθόλου ασφαλής. Έτσι, οι Βυζαντινοί μέσω του Μουχλίου κατάφεραν να ελέγξουν ένα μεγάλο μερίδιο της αργολικής οικονομίας. Οι Βενετοί ασκούσαν πιέσεις στον αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη, αλλά ο Δεσπότης στον Μυστρά και ο κυβερνήτης του Μουχλίου δεν μετέβαλλαν τη στάση τους απέναντι στον Βενετό κυβερνήτη του Ναυπλίου. Εκτιμούμε, λοιπόν, ότι η αναφορά των κατοίκων του Ναυπλίου προς τη βενετική γερουσία ότι «ήταν στο στόμα του λύκου τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα» υπονοούσε ότι στη στεριά ο λύκος ήταν ο Δημήτριος Ασάν, ο οποίος και φώλιαζε στο Μουχλί!

6Το 1449 τόσο οι κάτοικοι του Άργους, όσο και του Ναυπλίου αποφάσισαν ότι δεν άντεχαν άλλο τη διπλή υποτέλεια σε Βενετούς και Βυζαντινούς και τη μεγάλη και συνεχή οικονομική αφαίμαξη που αυτό συνεπαγόταν. Έτσι, ζήτησαν με την υποβολή των capitula από τους επίσημους κυρίους τους, δηλαδή τους Βενετούς, να τους απαλλάξουν από τους «ανεπίσημους», τους Βυζαντινούς. Όμως, η βενετική κυβέρνηση δεν είχε ούτε τη δυνατότητα ούτε και τη διάθεση να ικανοποιήσει τα αιτήματα των κατοίκων της Αργολίδας. Έτσι, απάντησε μόλις το 1451 στα αιτήματά τους, δηλαδή ύστερα από δύο χρόνια. Επίσης, στις απαντήσεις αυτές της βενετικής κυβέρνησης γινόταν έμμεση παραδοχή ότι και οι Βυζαντινοί είχαν πράγματι δικαιώματα στο Άργος και το Ναύπλιο. Έτσι κάθε φορά που ο Δημήτριος και οι άρχοντες του επισκέπτονταν το Άργος και το Ναύπλιο, οι κάτοικοι ήταν υποχρεωμένοι να τους δίνουν δώρα. Οι Αργείτες στο αίτημά τους ρωτούσαν τους Βενετούς εάν θα μπορούσαν εκείνοι να καταβάλλουν το κόστος των δώρων. Οι κάτοικοι του Ναυπλίου κινήθηκαν πιο έξυπνα και στο δικό τους αίτημα ανέφεραν ότι δεν θα έπρεπε να συνεχιστεί η καταβολή των δώρων αυτών στον Δεσπότη και τους άρχοντές του, γιατί αυτό αποτελούσε σημάδι υποτέλειας. Όμως, η βενετική κυβέρνηση απέρριψε τα αιτήματα και των δύο πόλεων απαντώντας ότι θα έπρεπε να συνεχίζουν να καταβάλλουν κανονικά τα δώρα στους βυζαντινούς άρχοντες.

  • 12 Για τον αριθμό των κατοίκων του Μουχλίου, βλ. Ν. Κ. Μουτσοπουλου, «Βυζαντινά σπίτια στο Μουχλί της (...)

7Το Μουχλί κέρδιζε ποικιλοτρόπως από τη σχέση του με τους Βενετούς. Το εμπόριο της ενδοχώρας της Πελοποννήσου με την Αργολίδα, στο οποίο συμμετείχαν πολλοί Βενετοί έμποροι ελεγχόταν από το Μουχλί. Στο αίτημα των κατοίκων του Άργους προς την κυβέρνηση της Βενετίας αναφέρεται ότι στις εμπορικές συναλλαγές με τους Βενετούς στο Άργος συμμετείχε και ο ίδιος ο Δημήτριος Ασάν. Οι πλουτοπαραγωγικές πηγές της Αργολίδας που συμπεριλάμβαναν ένα μεγάλο μέρος της αγροτικής και κτηνοτροφικής παραγωγής της περιοχής, καθώς και τις αλυκές του Ναυπλίου, ελέγχονταν από τους Βυζαντινούς μέσω του Μουχλίου. Αυτό ήταν το οικονομικό πλαίσιο το οποίο έδωσε τη δυνατότητα στο Μουχλί να εξελιχθεί κατά τον 14ο και 15ο αι. σε μία σημαντική και ανθούσα πόλη με 25.000 περίπου κατοίκους12. Καμία άλλη πόλη της βορειοανατολικής Πελοποννήσου, με την εξαίρεση της Κορίνθου, δεν είχε αυτό το μέγεθος. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το Ναύπλιο έφτασε αυτό τον αριθμό κατοίκων στον ύστερο 15ου αι. και μόνο μετά την κατάλυση του Δεσποτάτου του Μορέως από τους Οθωμανούς, η οποία δημιούργησε μεγάλο κύμα προσφύγων από τα εδάφη αυτά προς τις βενετοκρατούμενες περιοχές.

Νομισματικα ευρηματα απο το μουχλι

  • 13 Τα νομίσματα αυτά παραδώσαμε στην 25η Ε.Β.Α. Ευχαριστούμε τον προϊστάμενο της Εφορείας, δρ. Δ. Αθαν (...)
  • 14 Πρόκειται για το τείχος της «Ακρόπολης» στην κορυφή του υψώματος του Μουχλίου. Σύμφωνα με τον Νταρκ (...)
  • 15 Ο Dr Baker μας ενημέρωσε ότι πρόκειται για το παλαιότερο οθωμανικό νόμισμα που έχει βρεθεί μέχρι σή (...)

8Στη διάρκεια επίσκεψής μας στο Μουχλί εντοπίσαμε στην επιφάνεια του εδάφους και σε διαφορετικά σημεία του χώρου 10 νομίσματα, τα οποία είναι τυχαία ευρήματα και δεν προέρχονται από θησαυρό13. Είναι τα πρώτα νομίσματα που δημοσιεύονται από το Μουχλί και έχουν βρεθεί με βεβαιότητα στο χώρο αυτό. Δύο από αυτά φαίνεται ότι δεν έχουν σχέση με την τοπική νομισματική κυκλοφορία. Ο φόλλις του Μιχαήλ Ζ´ Δούκα (εικ. 1) βρέθηκε μέσα σε χώμα το οποίο είχε φύγει από τμήμα του τείχους του κάστρου που είχε καταρρεύσει14. Κατά πάσα πιθανότητα, το συγκεκριμένο νόμισμα μεταφέρθηκε στο κάστρο του Μουχλίου μέσα στο οικοδομικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση του κάστρου. Επίσης, ο akçe του Μωάμεθ Β΄ (εικ. 10), αν και βρέθηκε στα ερείπια του οικισμού είναι σχεδόν βέβαιο ότι συνδέεται με την πολιορκία της πόλης το 145815.

  • 16 Ο κ. Άδωνις Κύρου μας ενημέρωσε ότι τη δεκαετία του 1960 είχε βρει και αυτός νομίσματα στο Μουχλί, (...)
  • 17 Στο μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του Μουχλίου, η βυζαντινή Πελοπόννησος χρησιμοποιούσε ξένα νομίσμα (...)

9Τα υπόλοιπα οκτώ νομίσματα (εικ. 2-9) είναι όλα βενετικά και χρονολογούνται μεταξύ των μέσων του 14ου αι. και των αρχών του 15ου αι. Πρόκειται για δύο αργυρά νομίσματα αξίας soldino (εικ. 2-3) και έξι κράματος και αξίας tornesello (εικ. 4-9). Τα ευρήματα αυτά μάς δίνουν ενδεικτικές πληροφορίες για τη νομισματική κυκλοφορία στο Μουχλί εκείνη την περίοδο16. Δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός της ανεύρεσης βενετικών νομισμάτων στο Μουχλί, καθώς αυτό αποτελούσε την πύλη εισόδου τους στο Δεσποτάτο του Μορέως17. Παρά ταύτα, οι νομισματολόγοι που μελετούν τη νομισματική κυκλοφορία στην Πελοπόννησο την εποχή του Δεσποτάτου του Μορέως μπορούν να προσθέσουν και το Μουχλί ως ένα ακόμη χώρο ο οποίος μας δίνει ακριβή στοιχεία για τη διείσδυση του βενετικού νομίσματος στην Πελοπόννησο κατά τον 14ο αι. Πρέπει, όμως, να επισημανθεί ότι τα στοιχεία της κυκλοφορίας του βενετικού νομίσματος στο Μουχλί ίσως να αφήνουν λανθασμένη εντύπωση για τα οικονομικά δεδομένα της περιοχής. Όπως είδαμε, οι κάτοικοι του Μουχλίου εμπορεύονταν με τους Βενετούς που βρίσκονταν στην Αργολίδα και βέβαια αποδέχονταν τα νομίσματά τους. Ωστόσο, η διείσδυση του βενετικού νομίσματος δεν θα πρέπει να θεωρείται και ως απόδειξη οικονομικής υποτέλειας στους Βενετούς.

Εικ. 1. Φόλλις Μιχαήλ Ζ´ Δούκα, 1071-1078. DOCoins 3, αρ. 14a-c.

Εικ. 2. Soldino Andrea Dandolo, 1343-1354 (Biaggi 1992, αρ. 2821· Gamberini di Scarfea 1969, αρ. 88).

Εικ. 3. Soldino Andrea Contarini, 1368-1382 (Gamberini di Scarfea 1969, αρ. 120).

Εικ. 4. Tornesello Andrea Contarini, 1368-1382 (Paolucci 1990, αρ. 6).

Εικ. 5. Tornesello Antonio Venier, 1382-1400 (Biaggi 1992, αρ. 2857).

Εικ. 6. Tornesello Antonio Venier, 1382-1400 (Biaggi 1992, αρ. 2857).

Εικ. 7. Tornesello Michele Steno, 1400-1413 (Paolucci 1990, αρ. 827).

Εικ. 8. Tornesello Michele Steno, 1400-1413 (Paolucci 1990, αρ. 6).

Εικ. 9. Tornesello ίσως Michele Steno, 1400-1413 (Το νόμισμα αυτό είναι απομίμηση, που ίσως έγινε στην Πελοπόννησο).

Εικ. 10. Akçe, Μωάμεθ Β΄, AH 855-886 (1451-1481).

  • 18 J. R. Baker, «A Coinage for Late Byzantine Morea under Manuel II Palaiologos», RN 162 (2006), σ. 39 (...)
  • 19 Ibid., σ. 406-407. Μία τέτοια απομίμηση tornesello βρέθηκε και στο Μουχλί (βλ. εικ. 9).

10Το Μουχλί ίσως να συνδέεται και με τη νομισματοκοπία του Δεσποτάτου του Μορέως μέσω της μοναδικής, μέχρι στιγμής, νομισματικής έκδοσης που έχει αποδοθεί με βεβαιότητα σ’ αυτό. Το 2006 ο Dr Julian Baker δημοσίευσε ένα τύπο χάλκινου νομίσματος, στο όνομα του Μανουήλ Β΄ (1391-1425), το οποίο απέδωσε στο Δεσποτάτο του Μορέως18. Το νόμισμα αυτό θυμίζει παρόμοιες εκδόσεις του νομισματοκοπείου της Κωνσταντινούπολης της βασιλείας του Μανουήλ Β΄, των οποίων η αξία είναι γνωστή σήμερα ως «φολλάρο». Όμως ο Dr Baker παρουσιάζει πειστικά επιχειρήματα ότι η πελοποννησιακή κοπή δεν είναι φολλάρο, αλλά ανώτερης αξίας, καθώς και ότι οι υπεύθυνοι της κοπής αυτής αποσκοπούσαν στο να γίνει αποδεκτό στη νομισματική κυκλοφορία με την αξία ενός βενετικού tornesello. Μάλιστα, ο Dr Baker έχει συσχετίσει τη συγκεκριμένη κοπή με έναν από τους όρους που οι Βενετοί επέβαλαν στον Δεσπότη Θεόδωρο Α΄ Παλαιόλογο, το 1394, στη συνθήκη που υπέγραψαν μαζί του, με βάση την οποία υποχρεώθηκε να τους παραχωρήσει το Άργος. Ο συγκεκριμένος όρος προέβλεπε να σταματήσει να εκδίδει ή να δέχεται απομιμήσεις βενετικών νομισμάτων, αλλά ότι είχε δικαίωμα να εκδίδει νομίσματα οι τύποι των οποίων δεν θα προσομοίαζαν στους βενετικούς. Ο Baker επιχειρηματολογεί ότι το βενετικό νόμισμα που ο Θεόδωρος αντέγραφε ήταν το tornesello. Για να υποστηρίξει τη θέση του παρουσιάζει δύο στοιχεία : την καταγγελία του βενετού διοικητή της Κορώνης το 1399 ότι ο Θεόδωρος έκοβε απομιμήσεις του tornesello και την εύρεση μεγάλου αριθμού αυτών των απομιμήσεων στις ανασκαφές περιοχών που ανήκαν στο Δεσποτάτο του Μορέως19. Όμως ο Baker προβληματίζεται σχετικά με την περίοδο κοπής καθώς και τη θέση του νομισματοκοπείου της συγκεκριμένης έκδοσης του Θεόδωρου στο όνομα του Μανουήλ Β΄, καθώς οι νομισματικοί τύποι της δεν μπορούν από μόνοι τους να προσδιορίσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια την περίοδο κοπής.

11Ο Baker κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η κοπή αυτή μάλλον θα πρέπει να χρονολογηθεί στη δεκαετία του 1390 –εννοείται μετά το 1394–, δίχως όμως να αποκλείει και την πιθανότητα να ανήκει στις αρχές του 15ου αι. Η πρώτη χρονολόγηση φαίνεται περισσότερο πιθανή. Η συνθήκη που ο Δεσπότης Θεόδωρος υπέγραψε με τους Βενετούς το 1394 δεν ανέκοψε τη διεξαγωγή των στρατιωτικών του επιχειρήσεων στη βορειοδυτική Πελοπόννησο. Πράγματι, μεταξύ 1394 και 1397 τα στρατεύματα του Θεόδωρου ενεπλάκησαν σε μάχες στην Αρκαδία με τους Ναβαρραίους και στην Κορινθία εναντίον των Οθωμανών. Τα μεγάλα καθημερινά έξοδα αυτών των δυνάμεων δεν μπορούσαν πλέον να καλύπτονται με απομιμήσεις του tornesello, λόγω της απαγόρευσης των Βενετών. Ίσως σε αυτό το πλαίσιο ο Θεόδωρος να προχώρησε στην κοπή του δικού του χάλκινου νομίσματος. Η ενέργεια αυτή όμως είχε σύντομη διάρκεια, αφού μέσα σε λίγα χρόνια παραβίασε τον όρο της συνθήκης με τους Βενετούς και άρχισε και πάλι να παράγει απομιμήσεις του tornesello. Και πράγματι, αν και από τις μήτρες της συγκεκριμένης έκδοσης –του Δεσποτάτου του Μορέως στο όνομα του Μανουήλ Β΄– φαίνεται ότι κόπηκαν πολλά νομίσματα, η διάρκεια της κυκλοφορίας τους ήταν πολύ σύντομη και ίσως να αποσύρθηκαν γρήγορα λόγω της χαμηλής αξίας τους σε σχέση με το tornesello. Προφανώς η αποδοχή του νέου αυτού νομίσματος δεν υπήρξε ενθουσιώδης από τους συναλλασσόμενους στην Πελοπόννησο.

12Η επισήμανση του Βaker ότι οι τύποι της νέας έκδοσης του Δεσποτάτου έχουν έντονη δυτική τεχνοτροπία και ότι οι μήτρες τους θα πρέπει να παρήχθησαν από δυτικούς καλλιτέχνες ενισχύουν την προτεινόμενη χρονολόγηση στην περίοδο αμέσως μετά το 1394. Δεν αποκλείεται ο Θεόδωρος να ζήτησε από τους Βενετούς να τον βοηθήσουν στην έκδοση των νομισμάτων του, ώστε να εκπληρώσει τους όρους της συνθήκης που είχε υπογράψει μαζί τους για την κοπή νέων νομισμάτων με τύπους που θα ξεχώριζαν από τους βενετικούς. Το Δεσποτάτο του Μορέως δεν φαίνεται ότι διέθετε δικό του νομισματοκοπείο και εξειδικευμένο προσωπικό για την έκδοση νομισμάτων. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η απομίμηση ενός νομίσματος –όπως φαίνεται ότι ήδη έκανε ο Θεόδωρος με το tornesello– ήταν μία απλή διαδικασία σε σχέση με την παραγωγή ενός νέου νομισματικού τύπου. Έτσι, όταν ο Θεόδωρος αποφάσισε να κόψει το δικό του νόμισμα, οι Βενετοί ίσως κατασκεύασαν και του διέθεσαν οι ίδιοι τις απαραίτητες μήτρες. Με τον τρόπο αυτό οι Βενετοί έκαναν μία χάρη στον Θεόδωρο, αλλά ταυτόχρονα σιγουρεύτηκαν και ότι τα νομίσματα που ο Δεσπότης του Μορέως θα έθετε σε κυκλοφορία θα έφεραν μη βενετικούς τύπους.

  • 20 Ibid., σ. 409.
  • 21 Για τη στρατηγική σημασία που είχε το Μουχλί για το Δεσποτάτο του Μορέως, βλ. Νταρκο 1933, σ. 459. (...)
  • 22 Τα στοιχεία έχουν αντληθεί από την επίσημη ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού <http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1629>.

13Ο Dr Baker εκτιμά ότι, αν η συγκεκριμένη κοπή πραγματοποιήθηκε στη δεκαετία του 1390, τότε αυτή θα πρέπει να έλαβε χώρα στη Μονεμβασία20. Θεωρούμε όμως ότι είναι πιθανότερο η κοπή αυτή να σχετίζεται με το Μουχλί, καθώς η πόλη αυτή αποτελούσε στα τέλη του 14ου αι. την κυρία βάση του Θεοδώρου κατά των Βενετών που βρίσκονταν στο Άργος και κατά του Καρόλου Τόκου και των συμμάχων του στην Κόρινθο και το Λεοντάρι. Η καστροπολιτεία του Μουχλίου, εκτός από βάση των Βυζαντινών, προστάτευε τα μετόπισθέν τους στο Άργος και την ευρύτερη περιοχή της Αργολίδας από τυχόν επιχειρήσεις που σκόπευαν να οργανώσουν από κοινού οι Βενετοί με τους Φράγκους και τους Ναββαραίους με τους οποίους είχαν συμμαχήσει κατά του Δεσπότη Θεόδωρου21. Εκτός από τη λογική υπόθεση ότι το νομισματοκοπείο θα πρέπει να τοποθετηθεί εκεί όπου βρισκόταν η βάση των στρατευμάτων και γίνονταν οι πληρωμές, υπάρχει και μία ακόμη παράμετρος που ενισχύει την άποψη ότι πράγματι το Μουχλί ήταν ο χώρος όπου είχε εγκαταστήσει ο Θεόδωρος το νομισματοκοπείο του. Πρόκειται για το μέταλλο της συγκεκριμένης κοπής που είναι χαλκός –και όχι κράμα– γεγονός που υποδηλώνει ότι ο Θεόδωρος διέθετε σημαντική ποσότητα αυτού του μετάλλου. Σε απόσταση λίγων μόλις χιλιομέτρων από το Μουχλί γινόταν εξόρυξη χαλκού ήδη από την προϊστορική εποχή. Έξω από τα χωριά Στενό και Αγιωργήτικα, ο αρχαιολόγος και Έφορος Αρχαιοτήτων δρ. Θ. Σπυρόπουλος εντόπισε και ανάσκαψε μεταλλουργικές εγκαταστάσεις που συνδέονται με την εξόρυξη χαλκού και περιλαμβάνουν κλιβάνους και πλυντήρια μεταλλεύματος. Ο αρχαιολόγος χρονολόγησε τις εγκαταστάσεις αυτές στο 3000 π.Χ., αλλά επισημαίνει ότι υπάρχουν στοιχεία ότι στα υστερορωμαϊκά χρόνια υπήρξε και πάλι δραστηριότητα σ’ αυτές τις εγκαταστάσεις που είχε μάλλον να κάνει με την εκμετάλλευση των αρχαίων σκωριών που υπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή22. Δεν αποκλείεται και στα βυζαντινά χρόνια να συνεχίστηκε η εξόρυξη χαλκού στο Παρθένιο όρος και οι αρχές του Μουχλίου να είχαν πρόσβαση στο μέταλλο με το οποίο ο Δεσπότης Θεόδωρος έκοψε τα νομίσματά του. Εκτιμούμε ότι η επιστημονική έρευνα της καστροπολιτείας του Μουχλίου θα προσθέσει σημαντικά νέα στοιχεία στη γνώση μας για την οικονομική ζωή του Δεσποτάτου του Μορέως.

Bibliographie

Βιβλιογπαφικεσ συντομογπαφιεσ

Biaggi 1992 = Ε. Biaggi, Monete e zecche medievali italiane dal sec. VIII al sec. XV (1992).

Gamberini di Scarfea 1969 = C. Gamberini di Scarfea, Monete di Venezia (1969).

Νταρκο 1933 = Ε. Νταρκο, «Η ιστορική σημασία και τα σπουδαιότερα ερείπια του Μουχλίου», ΕΕΒΣ 10 (1933), σ. 454-482.

Paolucci 1990 = R. Paolucci, Le monete dei dogi di Venezia (1990).

Notes

1 Μοναδική πηγή για την ίδρυση του Μουχλίου είναι το Αραγωνικό Χρονικό: J. Ferrandez de Heredia, Libro de los Fechos et conquistas del Principado de la Morea (1885), σ. 106. Η πληρέστερη καταγραφή των ιστορικών δεδομένων του Μουχλίου έχει γίνει από τον Νταρκο 1933, σ. 454-465.

2 Β. Γ. Διαμαντοπουλου, Το Μουχλί της Αρκαδίας (1973), σ. 11-12.

3 Για την κατάληψη του Μουχλίου από τον Μωάμεθ Β΄ το 1458 και όχι το 1460, όπως θεωρούσαν ορισμένοι παλαιότεροι μελετητές, βλ. Νταρκο 1933, σ. 462-465.

4 Στη διάρκεια του 14ου αι., το Μουχλί χρησιμοποιήθηκε από τα στρατεύματα του Δεσποτάτου του Μορέως ως βάση εξόρμησής τους κατά των Φράγκων. Έτσι η συγκέντρωση ενός πολυάριθμου βυζαντινού στρατού στην πεδιάδα του Νικλίου το 1302 και η επίθεσή του στα φραγκικά φρούρια στα Σκουρτά στάθηκε δυνατόν, γιατί οι βυζαντινοί κατείχαν το Μουχλί, βλ. Νταρκο 1933, σ. 459.

5 Tο 1388 oι Βενετοί αγόρασαν το Άργος και το Ναύπλιο από τη Μαρία ντ’ Ενγκιέν, την τελευταία Φράγκισσα ηγεμoνίδα τους. Ο Δεσπότης Θεόδωρος Α΄ Παλαιολόγος προσπάθησε να εκμεταλλευτεί το κενό εξουσίας που παρουσιάστηκε στην Αργολίδα, επεκτείνοντας την κυριαρχία του στην περιοχή, προτού οι Βενετοί προλάβουν να ισχυροποιήσουν τη θέση τους εκεί. Έτσι, αφού συμμάχησε με τον Νέριο Β΄ Ατσαγιόλι, άρχοντα της Κορίνθου, κατέλαβε το Άργος. Για έξι χρόνια μέχρι και το 1394, ο Θεόδωρος κατείχε ένα μεγάλο μέρος της Αργολίδας. Όμως, εξαιτίας του επερχόμενου κίνδυνου των Οθωμανών και κάτω από την πίεση της Βενετίας αναγκάστηκε τελικά να παραδώσει το Άργος στους Βενετούς, βλ. P. Loenertz, «Pour l’histoire du Péloponèse au xive siècle (1382-1404)», Études byzantines 1 (1943), σ. 170-185.

6 Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι μέχρι και την κατάληψη της Αργολίδας, οι Βενετοί κατείχαν στην Πελοπόννησο μόνο παραθαλάσσιες πόλεις: τη Μεθώνη, την Κορώνη και αργότερα την Κυλλήνη. Οι βενετικές αυτές κτήσεις μέχρι και τις αρχές του 15ου αι. γειτνίαζαν με περιοχές που βρίσκονταν υπό την κυριαρχία των Φράγκων, και όχι του Δεσποτάτου του Μορέως, όπως συνέβαινε στην περίπτωση της Αργολίδας.

7 Νταρκο 1933, σ. 461.

8 Fr. Thiriet, Régestes des délibérations du Sénat de Venise concernant la Romanie III (1961), σ. 168-170, αρ. 2865 (capitula Άργους) και 2866 (capitula Ναυπλίου).

9 Ibid., σ. 168, αρ. 2863.

10 Ibid., σ. 118, αρ. 2667.

11 Για τις αλυκές στη Θερμησία βλ., Α. Πανοπουλου, «Παραγωγή και εμπόριο αλατιού στην Πελοπόννησο (13ος-16ος αι.)», στο Ν. Γ. Mοσχονασ (επιμ.), Xρήμα και αγορά στην εποχή των Παλαιολόγων, 13ος-15ος αι. (2003), σ. 157-179, 162-164, 169, 172-173, 175-176.

12 Για τον αριθμό των κατοίκων του Μουχλίου, βλ. Ν. Κ. Μουτσοπουλου, «Βυζαντινά σπίτια στο Μουχλί της Αρκαδίας», Βυζαντινά 13 (1985), σ. 321-353, 325.

13 Τα νομίσματα αυτά παραδώσαμε στην 25η Ε.Β.Α. Ευχαριστούμε τον προϊστάμενο της Εφορείας, δρ. Δ. Αθανασούλη, για την παραχώρηση άδειας για τη δημοσίευσή τους.

14 Πρόκειται για το τείχος της «Ακρόπολης» στην κορυφή του υψώματος του Μουχλίου. Σύμφωνα με τον Νταρκο 1933, σ. 472-473, 480, οι Τούρκοι μετά την κατάληψη του οικισμού κατέστρεψαν συστηματικά το κάστρο με ελεγχόμενες εκρήξεις πυρίτιδος. Σύμφωνα με μία ανώνυμη αφήγηση της άλωσης του Μουχλίου, ο Μωάμεθ Β΄ όταν κατέλαβε το Μουχλί, «εχάλασε το κάστρο το Μουχλί και πέτρα απάνω εις πέτρα», βλ. Γ. Ζωρα, Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως και η βασιλεία του Μωάμεθ Β΄ κατά τον ανέκδοτον ελληνικόν βαρβερίνον κώδικα 111 της Βατικανής Βιβλιοθήκης (1952), σ. 265.

15 Ο Dr Baker μας ενημέρωσε ότι πρόκειται για το παλαιότερο οθωμανικό νόμισμα που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στην Πελοπόννησο με ασφαλή σημείο ανεύρεσης. Τον ευχαριστούμε θερμά για την επισήμανση αυτή, καθώς και γι’ άλλες χρήσιμες παρατηρήσεις του σε επιμέρους αναφορές στο κείμενό μας.

16 Ο κ. Άδωνις Κύρου μας ενημέρωσε ότι τη δεκαετία του 1960 είχε βρει και αυτός νομίσματα στο Μουχλί, τα οποία και παρέδωσε στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Σπετσών. Δυστυχώς, δεν κατέστη δυνατό να μελετήσουμε τα συγκεκριμένα ευρήματα. Σύμφωνα όμως με τον κ. Κύρου, στο Μουχλί βρήκε πολλές απομιμήσεις του tornese, είδους νομίσματος που δεν έτυχε να βρούμε στα τμήματα του οικισμού που περπατήσαμε. Ευχαριστούμε τον κ. Κύρου για την επισήμανσή του.

17 Στο μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του Μουχλίου, η βυζαντινή Πελοπόννησος χρησιμοποιούσε ξένα νομίσματα. Στη διάρκεια του 14ου αι., οι Βυζαντινοί έπαψαν να εκδίδουν χρυσό νόμισμα, το υπέρπυρο, και τη θέση του πήρε το βενετικό δουκάτο. Οι Βυζαντινοί μέχρι και το 1453 δεν σταμάτησαν να κόβουν αργυρές εκδόσεις, το σταυράτο και τις υποδιαιρέσεις του. Όμως, και τα βενετικά αργυρά νομίσματα κυριαρχούσαν στις συναλλαγές, καθώς ήταν πιο κοινά από τα αντίστοιχα βυζαντινά. Όσον αφορά τα νομίσματα που κάλυπταν τις καθημερινές ανάγκες από τα μέσα του 14ου αι., το κυριότερο νόμισμα που χρησιμοποιείτο στην Πελοπόννησο ήταν το tornesello. Πρόκειται για κοπή σε κράμα που η Βενετία έκοψε για τις κτήσεις της στην Ελλάδα. Το νόμισμα αυτό ήταν πολύ κοινό και γρήγορα αντικατέστησε τα ασημοχάλκινο tornese, που είχαν κόψει παλαιότερα οι Φράγκοι στη νότια Ελλάδα. Οι περισσότερες συναλλαγές στο Δεσποτάτο του Μορέως πραγματοποιούνταν με torneselli.

18 J. R. Baker, «A Coinage for Late Byzantine Morea under Manuel II Palaiologos», RN 162 (2006), σ. 395-416.

19 Ibid., σ. 406-407. Μία τέτοια απομίμηση tornesello βρέθηκε και στο Μουχλί (βλ. εικ. 9).

20 Ibid., σ. 409.

21 Για τη στρατηγική σημασία που είχε το Μουχλί για το Δεσποτάτο του Μορέως, βλ. Νταρκο 1933, σ. 459. Το 1417 στο Μουχλί στρατοπέδευσε το μεγαλύτερο τήμα του βυζαντινού στρατού που υπό τον Ιωάννη, μετέπειτα βυζαντινό αυτοκράτορα και τον αδελφό του, δεσπότη Θεόδωρο Β΄, εκστράτευσε εκείνη τη χρονιά κατά του Κεντυρίωνα Β΄ Ζαχαρία, τελευταίου Φράγκου ηγεμόνα της Πελοποννήσου.

22 Τα στοιχεία έχουν αντληθεί από την επίσημη ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού <http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1629>.

Table des illustrations

Légende Εικ. 1. Φόλλις Μιχαήλ Ζ´ Δούκα, 1071-1078. DOCoins 3, αρ. 14a-c.
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-1.jpg
Fichier image/jpeg, 9,1k
Légende Εικ. 2. Soldino Andrea Dandolo, 1343-1354 (Biaggi 1992, αρ. 2821· Gamberini di Scarfea 1969, αρ. 88).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-2.jpg
Fichier image/jpeg, 5,1k
Légende Εικ. 3. Soldino Andrea Contarini, 1368-1382 (Gamberini di Scarfea 1969, αρ. 120).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-3.jpg
Fichier image/jpeg, 4,8k
Légende Εικ. 4. Tornesello Andrea Contarini, 1368-1382 (Paolucci 1990, αρ. 6).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-4.jpg
Fichier image/jpeg, 5,3k
Légende Εικ. 5. Tornesello Antonio Venier, 1382-1400 (Biaggi 1992, αρ. 2857).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-5.jpg
Fichier image/jpeg, 4,9k
Légende Εικ. 6. Tornesello Antonio Venier, 1382-1400 (Biaggi 1992, αρ. 2857).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-6.jpg
Fichier image/jpeg, 4,3k
Légende Εικ. 7. Tornesello Michele Steno, 1400-1413 (Paolucci 1990, αρ. 827).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-7.jpg
Fichier image/jpeg, 5,6k
Légende Εικ. 8. Tornesello Michele Steno, 1400-1413 (Paolucci 1990, αρ. 6).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-8.jpg
Fichier image/jpeg, 4,3k
Légende Εικ. 9. Tornesello ίσως Michele Steno, 1400-1413 (Το νόμισμα αυτό είναι απομίμηση, που ίσως έγινε στην Πελοπόννησο).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-9.jpg
Fichier image/jpeg, 5,2k
Légende Εικ. 10. Akçe, Μωάμεθ Β΄, AH 855-886 (1451-1481).
URL http://books.openedition.org/efa/docannexe/image/8262/img-10.jpg
Fichier image/jpeg, 2,8k

Auteurs

Διδάκτορας Ιστορίας-Νομισματικής Παν/μίου Durham (Ηνωμένο Βασίλειο). Λέκτορας Ιστορίας Σχολής Ικάρων.

Πτυχιούχος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Παν/μίου Αθηνών.

© École française d’Athènes, 2018

Licence OpenEdition Books

Rechercher dans OpenEdition Search

Vous allez être redirigé vers OpenEdition Search